Dailypost.mn: Эмхэтгэл

Монголын эдийн засаг: Уламжлал ба орчин үе

1 БҮЛЭГ. Монголбанк ба Сангийн яамны үүсэл хөгжил…………..………..

1.1 100 жилийн тэртээх сангийн яам ба сайд……..…………………..….…

1.2 Богдын засгийн газрын санхүү……………………..…………..….…………

1.3 Монголд зөвлөхөөр С.А.Козин ирэв…………………………..………….…

1.4 Монгол улсад банкны салбар үүссэн нь……………….………..…..……

1.5 Зоосон, цаасан, цахим мөнгө…………………………………………………….……

2. БҮЛЭГ Сангийн яам ба төсөв……………………………………………………………………

2.1 Төсвийн шинэчлэл ба үнийн өсөлтийн татвар……………..

2.2 68 хувийн татвартай болсон нь……………………………………………..

2.3 Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав…………………………….

2.4 68 хувийн татварыг хүчингүй болгов………………………….…………

2.5 Тогтворжуулалтын сан мэндлэв…………………………………………….

2.6 Зэсийн баяжмал ба цэвэршүүлэх үйлдвэр……………………………..

2.7 Алт ба цэвэршүүлэх үйлдвэр…………………………………………….……

3.БҮЛЭГ.Дэлхийн банк ба санхүүгийн хямрал……………………………..

3.1. АНУ-ын санхүүгийн хямрал………………………………………………….

3.2. Европын санхүүгийн хямрал………………………………………………..

3.3. Грекийн санхүүгийн хямрал……………………………………………….

3.4. Азийн санхүүгийн хямрал…………………………………………………….

3.5. Зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын санхүүгийн хямрал

3.6. Хятадын санхүүгийн хямрал………………………………………………..

3.7. Монголын санхүүгийн хямрал………………………………………………

3.8. Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга чуулзалт……….

3.9. Санхүүгийн хямрал ба хандивлагчид……………………………………

3.10. Хямралаас гарах төлөвлөгөөг богино, дунд хугацаанд хэрэгжүүлэв………………………………………………………………………………………..

3.11.Монгол улс санхүүгийн хямралаас гарахад юуг анхаарах ёстой байсан бэ……………………………………………………………………………………………………….

3.12. Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой талаар илэрхийлэв…………………………………………………………………

3.13. Дэлхийн банкнаас монголын эдийн засагт хийсэн ээлжит судалгаанууд………………………………………………………………………………………………….

3.14. Дэлхий нийт санхүүгийн хямралаас хэрхэн гарсан бэ………………..

4 БҮЛЭГ. Монголбанк ба арилжааны банкууд

4.1 Банк санхүүгийн доголдол ба шинэчлэл……………………

4.2 Халагтай хадгаламж зээлийн хоршоод…………………………….

4.3 Банкуудын дампуурал давтагдав……………………………………….

4.4 Анод банк татан буугдлаа……………………………………………………

4.5 Зоос банк татан буугдлаа……………………………………………………

4.6 Биржэд хувьцаа гаргасан банкууд дампуурав………………………

4.7 Хадгаламж банк татан буугдав……………………………………………

4.8 Олон овоот олныг төөрөгдүүлэв…………………………………………

4.9 Кредит свиз Голомтын хувь нийлүүлэгч болсонгүй……………

4.10 Транс банкны хувьцааг худалдсан нь…………………………………

4.11 Капитал банкинд нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө байршуулав………………………………………………………………………………

4.12 Банкны шинэчлэл хэрхэн өрнөх вэ……………………………………

4.13 Арилжааны банкуудын нууц эзэд………………………………………

4.14 Хадгаламжийн даатгалтай болов………………………………………

4.15 Арилжааны банкуудын хадгаламжийн ба зээлийн хүү…..…

4.16 Арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болно……………………………………………………………………………….…

5 БҮЛЭГ. Хөгжлийн банк байгуулагдаж дэлхийн зах зээлд бонд гаргав…………………………………………………………………………………………

5.1 Чингис бонд гадаад зах зээлд арилжив………………………………..

5.2. Самурай бонд босгов…………………………………………………………..

5.3 Номад бонд дэлхийн зах зээлд арилжаалав…………………..……

5.4 Мазаалай бондын төлбөрийг барагдуулав…………………………

5.5 Чингис болон Гэрэгэ бондын төлбөрийг бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлэв……………………………………………………………………………

6 БҮЛЭГ: Монголын хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил………….

6.1 Хөрөнгийн бирж 30 нас хүрэв………………………………………………

6.2 Лодонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтрав…………………………

6.3 Д.Энхзул: 14.2 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан…………………

6.4 Миллениум айти арилжааны систем нэвтрүүлэв………………

6.5 FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов…………………………

6.6 Сангийн яамны мэдэлд хөрөнгийн бирж очив……………………

6.7 TDB capital брокерийн эрх авсан нь………………………………………

6.8 Арилжааны банкууд андеррайтер хийвэл……………………………

6.9 Эрсдэлээс хамгаалах жор………………………………………………………

7 БҮЛЭГ. Аж үйлдвэрлэлийн салбар ……………………………………….

7.1 Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжив……………………………………………

7.2 Ноолуурын зах зээл……………………………………………………………

7.3 Арьс ширний зах зээл………………………………………………………..

7.4 Атрын дөрөвдүгээр аян………………………………………………..……

7.5 Сүүний урамшуулал олгов………………………………………………

8 БҮЛЭГ: Стратегийн ач холбогдол бүхий ордууд……………………………

9.БҮЛЭГ. Сайншандын аж үйлдвэрийн арк

9.1 Сайншандын аж үйлдвэрийн паркт 200 мянган ажлын байр бий болгохоор тооцож байжээ.

9.2 Коксын үйлдвэр цаасан дээр сүндэрлэв

9.3 Нэг тонн нүүрс олборлоход, нэг шоо метр хий алддаг

9.4 Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах боломжтой

10 БҮЛЭГ. Газрын тосны үйлдвэр ба хийн хоолойн төсөл

10.1 Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлж дотоодын хэрэгцээгээ хангаж эхлэв

10.2 Газрын тосны хайгуулын ажлыг дахин сэргээж бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулав

10.3 Петро чайна дачин тамсаг, Доншен газрын тос монгол компаниуд хэрхэн нефть хайж эхэлсэн бэ

10.4. Монгол улсад 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөц тогтоогдов

10.5 Зүүнбаян болон Тамсагийн сав газраас нефть экспортолж эхлэв

10.6 Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун импортлов

10.7 Импортлогчдын алдагдлыг улсын төсвөөс төлж байжээ

10.8 Солонгосын Эс Кей зэрэг бусад эх үүсвэрээс шатахуун импортолж эхлэв

10.9 Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэв

10.10 Дарханд газрын тосны үйлдвэр барихаар төлөвлөж байсан нь

10.11 Энэтхэг улстай хамтран газрын тосны үйлдвэр барьж эхлэв

10.12 Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн EPC-1 багц ажил төлөвлөсөн хугацаанд ашиглалтад орно

10.13 Г.Ёндон: Шатахууны үнийг тогтвортой байлгаж, нөөц нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна

10.14 Орчин цагийн торгоны зам ба хийн хоолой

11 БҮЛЭГ: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниуд……….

11.1 Дэлхийн зах зээлээс хэрхэн хувьцаа авдаг вэ………………………

11.2 MEC Хөшөөтөд хөл тавив……………………………………………………

11.3 MMC IPO хийв……………………………………………………………………

11.4 Соут гоби ресурсийн оролдлого ба бүтэлгүйтэл……………..…

11.5 Харанга ресурсес төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв……

12 БҮЛЭГ. Гадаад харилцаа ба эдийн засгийн хамтын ажиллагаа………………………………………………………………………………..

12.1 Монгол болон БНСУ-ын гадаад харилцаа……………………….…

12.2 Монгол болон БНХАУ-ын харилцаа………………………………….

12.3 Монгол болон Японы харилцаа……………………………..………

12.4 Монгол ба Америкийн харилцаа………………………..……………

12.5 Монгол ба Оросын харилцаа……………………………………………

12.6 Монгол ба Казахстаны харилцаа……………………………………

12.7 Монгол ба Туркийн харилцаа…………………………………………

12.8 Монгол ба Европын холбоо……………………………………………..

13. БҮЛЭГ. Дэлхийн валютуудын ханш………………………………………..

13.1. Хятадын юанийн ханш яагаад сул байж ирсэн бэ…………….

13.2. Хятад АСЕАН-тай юаниар худалдаа хийхээр болсон нь бусад валютад хэрхэн нөлөөлсөн бэ…………………………………………………………

13.3. Хятадын экспорт, импорт, инфляциас юанийн ханш хэрхэхийг таамаглаж болно………………………………………………………………………………..

13.4. Хямралаас хойш хятадын юанийн ханш хоёр дахин өсөв…..

13.5. Оросын газрын тосны борлуулалтын орлого рублийн ханшид нөлөөлөх нь бий…………………………………………………………………………………………

13.6. Европын холбоонд Эстони улс нэгдэхээр болсон нь еврогийн ханш өсөхөд нөлөөлжээ……………………………………………………………………….

13.7. Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш өсөхөд нөлөөллөө…………………………………………………………………………………………………

13.8. Америкийн өр дээд хязгаараа давж долларын ханш дэлхийн зах зээлд уруудав………………………………………………………………………………………..

13.9. Америк долларын ханш унаж, дэлхийн зарим улсууд уг валютаар гадаад худалдаа хийхээс татгалзав………………………………………………………………..

13.10. Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй……………

13.11.Америк доллар талер гэх үгнээс үүсчээ………………………………………………

13.12.Валютын эрэлт, нийлүүлэлт ямар үед өсч, буурдаг вэ……………………

13.13. Б.Жавхлан: Эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй………………………………….

13.14. Ам.долларын ханшид гадаад хүчин зүйл нөлөөлөх нь бий………….

13.15.Үндэсний статистикийн хороо ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………

13.16. Сангийн яам ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ…………………………………………………………………………………………………………………………..

13.17. Монголбанк ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………………………………………….

13.18.Валют арилжааны төвүүд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………………

13.19.Валют арилжааны төв буюу ченж хэрэгтэй юу………………………………

13.20.Валют арилжааны төвүүдийг цэгцлэв……………………………………………..

13.21.Валютын зохицуулалтын тухай хууль……………………………………………..

13.22. Гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн газрууд……………………………

13.23. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдод алдагдалтай…………………………………………………………………………

13.24. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ өсвөл экспортлогчдод ашигтай…………………………………………………………………………..

13.25.Ам.долларын ханш өсч, буурах нь импортлогчдод хэрхэн тусдаг вэ………………………………………………………………………………………………………………………

13.26.Хямралын үед валютын нөөц яагаад буурсан бэ…………………………..

13.27.Хямралын үед гадаад валютын нөөц огцом буурав………………………

13.28.Хямралаас хойш валютын нөөц 10 дахин нэмэгдэв………………………

13.29.Гадаад валютын нөөцийг өсгөхийн тулд ямар бодлого явуулсан бэ…………………………………………………………………………………………………………………………

13.30.Валютын нөөцийг ямар валютаар бүрдүүлдэг вэ…………………………..

13.31.Хямралын үед ам.долларын ханш хаврын тэнгэр шиг зангаа хувиргав…………………………………………………………………………………………………………

13.32. Стратегийн ордууд ашиглалтад орвол долларын нийлүүлэлт нэмэгдэхээр байв………………………………………………………………………………………

13.33. Монголбанк гадаад валютыг банк хоорондын захад дуудлага худалдаагаар арилждаг болов……………………………………………………………..

1 БҮЛЭГ. Монголбанк ба Сангийн яамны үүсэл хөгжил

1.1 100 жилийн тэртээх сангийн яам ба сайд

Одоогоос нэгэн зууны тэртээ билгийн тооллын цагаагчин гахай жилийн өвөл, аргын тооллын 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан. Энэ өдөр наймдугаар Жавзандамба хутагтыг шашин, төрийг хослон баригч Богд хаанаар өргөмжилж, Богдын засгийн газрыг таван яамтайгаар байгуулсан юм. Тухайлбал, сангийн яам, цэргийн яам, гадаад хэргийн яам, дотоод хэргийн яам, шүүх яамыг богдын засгийн газрын дэргэд байгуулсан түүхтэй. Монгол улсын ууган яамдын нэг болох сангийн яам тухайн үед Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам нэртэйгээр байгуулагдаж байсан бөгөөд анхны сайдаар нь Түшээт хан аймгийн засаг ноён Гадинбалын Чагдаржав томилогдож байлаа. Тэрбээр 1870 онд Түшээт хан аймгийн Говь түшээт ханы Чин вангийн хошуу буюу одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай суманд төрсөн байна. Тэрбээр, 27 насандаа эцгээсээ угсаа залгамжлан засаг түшээ гүн болсон бол, 30 насандаа, Түшээт хан аймгийн дэд дарга, 39 насандаа аймгийнхаа засаг дарга болсон байна. Гадинбалын Чагдаржав нь монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг санаачлагчдын нэг юм. Тиймээс ч, монгол улсыг сэргээн тогтооход, хүчин зүтгэсэн түүний хөдөлмөрийг үнэлж, Богд хаан Жавзандамба анхны сангийн сайд Чагдаржавт үе улиран түшээт цол, төрийн жүн ван, чин ван хэргэмийг олгож байжээ. Ганинбалын Чагдаржав сангийн сайдын албыг хашихдаа, Манжид албан гувчуур төлөх явдлыг бүр мөсөн таслан зогсоосноос гадна, монгол улсын сан хөмрөгийг арвижуулахад хувь нэмрээ оруулсан түүхэн хүн юм. Харин дэд сайдуудаар Сэцэн хан аймгийн засаг ноён бишрэлт ван Пүрэвжавын Доржцэрэн, Засагт хан аймгийн засаг ноён сартуул сэцэн ван Насанбуянжаргалын Жалчингомбоцэдэн нар томилогдож, сангийн яамны түшмэлээр зайсан лам Лувсанбалдан, түшмэлээр Нэринванчиг нар томилогдож байжээ. Тэд, монгол улсын санхүү төсвийн бүх хэргийг захирч, улсын сан хөмрөгийг нэмэгдүүлэх бодлогыг тодорхойлж байснаас гадна, олон төрлийн татварыг санаачилсан түүхэн хүмүүс юм. Тухайлбал, 1911 оны арванхоёрдугаар сарын сүүлчээр, гадаадын иргэдээс газрын түрээсийн татвар авч эхэлсэн байна. Ингэхдээ гадаадын иргэд монгол улсын нутаг дэвсгэрээр мал тууварлавал бэлчээрийн түрээсийн татвар төлж эхэлжээ. Нэг тэмээнээс лан мөнгө, үхэр адуунаас таван цэн алт, хонь ямаанаас хоёр цэн алтны татвар жилд хоёр удаа авч байсан байх жишээтэй. Үүнээс гадна гадаадын иргэд монгол улсын нутаг дэвсгэрээс өвс хадвал жилд 2 цэн алтны газрын түрээсийн татвар мөн авч байсан байна. Харин гадаадын иргэд тариалангийн талбай түрээслүүлэх бол, тухайн газрын үржил шим, хөрс, зам суурины ойр холыг харгалзан үзэж, талбайгаа дээд, дунд, доод зэрэгт ангилж шатлалтайгаар татвар ногдуулж байж. Тухайлбал, дээд зэргийн талбайгаас жилд 3 цэн алт, дунд зэргийн талбайгаас жилд 2.5 цэн алт, доод зэргийн талбайгаас жилд 2 цэн алтны татвар авч байжээ. Үүн дээр тариалангийн талбай эзэмшүүлсний төлбөрт нэг цэн алт давхар авдаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна. Хэдийгээр сангийн яамыг байгуулж, сангийн сайдаар ахлуулсан албан тушаалтнууд газрын түрээсийн татварыг бий болгосон ч тухайн үед улсын сан хөмрөг хүндхэн байж. Тиймээс төсвийн хөрөнгийн нэмэгдүүлэх зорилгоор экспорт, импортын бараанаас гаалийн татвар авч эхэлсэн байна. Энэ дагуу, Богд хаант засгийн газар 1912 онд Гаалийн хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх яам байгуулж, яамны харъяа хороодыг Нийслэл хүрээ, Миймаа хот, Улиастай, Хиагтад нээсэн байна. Энэ үеэс эхлэн гаднаас оруулж ирсэн бараа, гадагшаа гаргаж буй таваараас гаалийн татвар авч эхэлжээ. Ер нь тухайн үед импортоор оруулж ирсэн цай зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүнд 5 хувийн татвар, архинд 10 хувийн татвар ногдуулж байсан байна. Харин Монголоос экспортолсон мал, ноос, арьс, шир, бугын эвэр, хүдрийн заар, мөөг, мод, хунчир, бохир алт, эрдэнийн чулуу зэрэгт 5 хувийн татвар ногдуулдаг байж. Үүнээс гадна монгол иргэдийн худалдан борлуулсан бүтээгдэхүүнд таван хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн байна. Энэ татварыг тухайн үед дотоод гаалийн татвар гэж нэрлэдэг байжээ. Ийнхүү гаалийн яамыг байгуулж экспорт, импорт, дотоод гаалийн татвар авч эхэлсэн ч, улсын сан хөмрөг санасан хэмжээнд хүрээгүй тул төсвийн хөрөнгийн хэмнэх зорилгоор гаалийн яамны орон тоог цөөлж сангийн яаманд нэгтгэжээ. Энэ цагаас сангийн яам гааль хураах, гадаад хүү, дотоод хүү гэсэн гурван хэлтэстэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн байна. Гааль хураах хэлтэс нь экспорт, импорт, дотоод гаалийн татварыг хураан авч орлогоо дотоод хүүгийн хэлтэст хүлээлгэн өгдөг байж. Гадаад хүүгийн хэлтэс нь газрын түрээсийн татварыг хураан авч түүнийгээ дотоод хүүгийн хэлтэст хүлээлгэн өгдөг байсан байна. Харин Дотоод хүүгийн хэлтэс нь гаалийн болон түрээсийн татварын орлогыг цалин, хөлс олгоход зарцуулж байснаас гадна, бараа бүтээгдэхүүн худалдан авч, ханган нийлүүлэх үүрэгтэй байжээ. Тухайн үед яамдын тэргүүн сайдууд 290 лан мөнгө, дэд сайдууд 180 лан мөнгөний цалин авдаг байсан байна. Сангийн яамны дотоод хүүгийн хэлтэс бүх яамдын ажилчдын цалинг энэ мэт бодож олгохоос гадна, яамыг нүүрс лаа зэргээр хангах ажил хийдэг байжээ. Анх таван хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан Сангийн яам Гаалийн яамтай нэгдсэнээсээ хойш орон тоо нь эрс өссөн. Бусад яамдаа бодвол хамгийн их ажилтантай нь тухайн үед Сангийн яам байлаа. Сангийн яамны дотоод хүү, гадаад хүү, гааль хураах хэлтсийг эрхэлсэн түшмэл, дэс түшмэл гэсэн гурван хүн удирддаг байсан бөгөөд тэдний доор 80 орчим хүн ажиллаж байсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна.

1.2 Богдын засгийн газрын санхүү

Сангийн болон Гадаад яам хамтарч 1911 оны сүүлчээр алтны гаалийн татварыг шинэчлэн тогтоолоо. Өмнө нь монгол улсын нутаг дэвсгэрээс олборлож, худалдан борлуулсан алтны үнийн дүнд жилд 2 хувийн татвар ногдуулдаг байсныг халж, сард 16.5 хувийн татвар авдаг болов. Ийнхүү төрөл бүрийн татвар нэвтрүүлсэн ч тухайн үед улсын сан хөмрөг хүндхэн, орлого зарим үед тооцоолж байсан хэмжээнд хүрдэггүй байж. Тухайн үед хүн амын дийлэнх нь татвараас чөлөөлөгддөг байсан учраас хүндхэн санхүүтэй байсан нь мэдээж. Тэр үеийн засаг ноёд, хутагт хувилгаад, 25-аас доош бодтой хошууны захирагч, туслагч, залан, занги бүгд алба гувчуураас чөлөөлөгддөг байсан тул төсвийн орлогыг бүрдүүлэхээр мөнхийн хөрш оросоос зээл хүссэн байх юм. Тус улс манай саналыг хүлээн авч 1912 оны тавдугаар сард 100 мянган рублийг 10 жилийн хугацаатай олгожээ. Энэ нь манай эдийн засагт нэмэр болсон ч, цэрэг иргэний зардалд үүнээс их хөрөнгө шаардагдаж байсан нь нууц биш. Тиймээс 1913 нэгдүгээр сарын 15-нд Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн, сангийн сайд Г.Чагдаржав нар оросын консул Коростовецтой гэрээ байгуулж, 2 сая рублийг 20 жилийн хугацаатай зээлэхээр тохиролцов. Үүнээс зургаан сарын дараа Манай засгийн газар Оросын консулаар дамжуулан хойд хөршөөс дахиад зээл хүслээ. Энэ хүсэлтийг нөгөө тал хүлээн авсан ч, оронд нь нэг болзол тавьсан нь Монгол улсад Оросын санхүүгийн зөвлөхийг урьж ажиллуулах байлаа. Богдын засгийн газар үүнийг хүлээн авах боломжгүй гэж үзэн бүх аймгуудаас татвар авч, төсвийн орлогоо дотоодоосоо бүрдүүлэх гэж оролдсон гэгддэг. Ингэхдээ, Түшээт хан аймгаас 246 мянган лан, Сайн ноён хан аймгаас 82 мянган лан мөнгөний татвар авахаар төлөвлөжээ. Тухайн үед нийт аймгуудаас 700 мянган лан мөнгө /1 лан ойролцоогоор37 грамм/- ний татвар хураахаар төлөвлөсөн ч, ердөө 25 хувийг нь улсын сан хөмрөгт төвлөрүүлж чадсан байна. Энэ нь санхүүгийн бүх хэрэгцээг хангахад хүрэлцээгүй учир Богдын засгийн газар зээлийн эрэлд дахиад мордлоо. Ингэхдээ монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байсан Дайчин улсын банкны салбараас зээл хүссэн гэгддэг. Гэвч тус банкныхан оросын нэгэн адил манай талд өөрсдийн болзлоо тавих нь тэр. Энэ банкинд монгол улсын дундаж өрхийн өр мянган лан мөнгөөр хэмжигдэж байсан гэх. Энэ өрийг барагдуулж байж Богдын засгийн газар зээл авах боломжтой гэсэн болзлыг тус банк тавьсан байгаа юм. Богдын засгийн газар иргэдийн энэ өрийг ямар нэгэн аргаар төлүүлэх арга хэмжээ авахыг даалгаж, Сангийн яам иргэдээс өрөө төлөхийг шаардсан байна. Үүний үр дүнд дээрх банкинд төлөх монголчуудын нийт өрийн 25 хувийг 1913 оны эцэст барагдуулсан ч, тусыг эс оллоо. Дайчин улсын банкны салбар Богдын засгийн газарт мөнгө зээлсэнгүй. Ийнхүү манай улс энд тэндээс зээл хүссэн ч бүтэл муутай байсан тул Оросоос авах зээлээ 3 сая рубльд хүргэх санал тавьжээ. Хойд хөрш эхний ээлжинд 2 сая рублийн зээл олгох ба дөрөвний нэгийг Монголд байгуулах цэргийн сургуулийн зардалд, үлдэх мөнгийг нь төсвийнхөө зардалд зарцуулж болно. Зээлийг 30 жилийн хугацаанд барагдуулах ёстой ч, оросын зөвлөхийг авч ажиллуулаагүй цагт зээл олгох бололцоогүй гэсэн болзол дахин тавьжээ. Ингээд Богдын засгийн газарт С.А.Козин санхүүгийн зөвлөхөөр ажиллахаар болж, манай улс хойд хөршөөс хүссэн зээлээ авах бололцоо бүрдсэн юм.

1.3 Монголд зөвлөхөөр С.А.Козин ирэв

Богдын Засгийн газар оросоос удаа дараа зээл хүссэний эцэст хойд хөршөөс 3 сая рублийн зээл авахаар болжээ. Оросууд тухайн үед манай улсад зүгээр ч нэг мөнгө зээлсэнгүй. Богдын засгийн газарт зээлсэн 3 сая рублийг зөв зохистой захиран зарцуулах төлөөлөгч болох С.А.Козинг Монгол Улс руу давхар илгээсэн юм. Ингээд Богдын засгийн газар 1913 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр С.А.Козинтой гэрээ байгуулсан байна. Гэрээг гурван жилийн хугацаатай байгуулсан бөгөөд С.А.Козин 1914 оны тавдугаар сарын 13-нд манай улсад ирж, эдийн засгийн зөвлөхөөр ажиллаж эхэлжээ. Оросоос ирсэн эдийн засгийн зөвлөхийн хийх ёстой гол ажил бол, Монгол Улсын сан хөмрөгийн хөрөнгийг захиран зарцуулахад зөвлөгөө өгч, татвар хураамжийг хэмжээг тодорхойлох, санхүүгийн эх үүсвэр бүрдүүлэхэд чиглэсэн шинэлэг санаа олж, улсын төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд Сангийн яамтай хамтран ажиллах явдал байлаа. С.А.Козин хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол Улсын иргэдийн аж амьдрал, эдийн засгийн нөхцөл байдалтай биеэр танилцаж, ашигт малтмалын ордуудыг нээж, мал аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэхийн тулд ургамлын бүтэц, газрын үржил шимийг судлах шаардлага тулгарч байжээ. Тиймээс тэрбээр ирсэн даруйдаа манай улсын санхүүгийн байдал, орлогын гол эх үүсвэрүүдийг судалж эдийн засгийн нөөц бололцоог нэмэгдүүлэх гарц хайж эхэлсэн байна. Манай улс уул уурхайн баялаг ихтэйгээс гадна, малын тоо толгой их учир эдгээрийг оросын зах зээлд нийлүүлэх боломжтойг тэрээр олж харжээ. Тиймээс Монгол улс зээлээ эргүүлэн төлөх нөөц бололцоотой тул зээл олгох боломжтой гэсэн ноот бичгийг өөрийн улсдаа илгээсэн байх юм. Ингээд 1914 оны есдүгээр сарын 30-нд хойд хөрш манай улсад 3 сая рублийн зээлийг 30 жилийн хугацаатай олгох шийдвэр гаргажээ. Ингэхдээ, эхний 1 сая рублийг тэр даруй олгосон бол, үлдэх мөнгийг зургаан сарын зайтай 500 мянган рублиэр таслан олгосон байна. Энэ мөнгийг улсын төсөв, санхүүд зарцуулахаас гадна тариалан, мал аж ахуйг сайжруулах, уурхайн баялаг ашиглах, оросын сургагч нарын сургалтын зардал, иргэдийн боловсролыг дээшлүүлэхэд зарцуулахаар тохирчээ. Зээлийг 30 жилийн дотор барагдуулах ёстой бөгөөд эцсийн зээл олгосон өдрөөс эхлэн жил тутам 100 мянган рублийг төлөхөөр тохиролцсон байна. Ийнхүү хойд хөршөөс урт хугацаатай зээл авахад С.А.Козины оролцоо туслалцаа их байсан юм. Тэрээр 1915 онд улсын орлого зарлагын данс үйлдэж, нэгдсэн төсөв зохиох, тайлан гаргах журам боловсруулсан бол, 1916 онд Санхүүгийн зөвлөх газрыг байгуулж хойд хөршөөс эдийн засагч, инженер, хөдөө аж ахуйн нарийн мэргэжлийн 25 хүн авчирж ажиллуулжээ. Тус газар манай улсын санхүү, төсөвт тулгамдаж байгаа гол хүндрэлүүдийг тухайн үед хэрхэн тодорхойлж байсан нь их сонин. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын иргэд орон нутгийн эрх баригчидтай үгсэж татвараа бараг төлдөггүй. Мөн гадаадын иргэд зөвшөөрөлгүй талбайд бэлчээр болон тариалангийн газар ашиглахын зэрэгцээ ашигт малтмал олборлож татвар төлдөггүй зэрэг олон хүндрэлийг олж харсан байна. Үүнийг татвар хураах нэгдсэн журам байдаггүйгээс гадна, түрээсийн хураамжид хяналт тавьдаггүйтэй холбон тайлбарлажээ. Тиймээс ч, татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлж, хяналтыг сайжруулах хэрэгтэй гэж тэд Богдын засгийн газарт зөвлөж байлаа. Ингэхийн тулд, гадаад хүүгийн хэлтэс, дотоод хүүгийн хэлтэс, гааль хураах хэлтэстэйгээр анх байгуулагдсан Сангийн яаманд улсын ашиг орлогыг бадруулах хэлтэс байгуулахыг зөвлөсөн байна. Энэ хэлтэс байгуулагдсан даруйдаа, Сангийн яамны ажилтнуудын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлж, данс тооцоо тайлан тэнцлийг тодорхой журамтай болгож, монгол улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэр, үйлчилгээ, аж ахуй эрхлэгчдийн орлогод хяналт тавьж, тэднээс авах татварын хувь хэмжээг тодорхойлж эхэлжээ.

1.4 Монгол улсад банкны салбар үүссэн нь

Монгол улсад 19-р зууны эхээр өөрийн гэсэн банк байсангүй. Зөвхөн гадаадын банкны салбарууд үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Монгол улсад хамгийн анх үйл ажиллагаа явуулж байсан банк бол Дайчин улсын банк юм. Манж дайчин улсын сангийн яам монгол иргэд болон худалдаачдад өндөр хүүтэй зээл олгож, дундаас нь ашиг олох зорилгоор 1906 онд банкныхаа салбарыг Миймаа болон Улиастайд нээсэн гэдэг. Энэ үеэс хойш монгол иргэд тус банкнаас нэлээд хэмжээний мөнгө зээлсэн байна. Сангийн яамнаас 1911 онд гаргасан мэдээнээс харахад, монгол улсын иргэд Дайчин улсын банкинд 800 мянган лан мөнгөний зээлтэй байжээ. Үүнийгээ цагтаа төлдөг монгол иргэд тухайн үед цөөхөн байсан байна. Тиймээс монголчуудын энэ өрийг барагдуулбал Богдын засгийн газарт зээл олгох боломжтой гэсэн болзлыг Дайчин улсын банк тавьж байжээ. Манжийн дарлалаас ангижраад байсан Богдын засгийн газарт тухайн үед улсын сан хөмрөгийг нэмэгдүүлэх хөрөнгө, мөнгө ихээр шаардагдаж байсан нь мэдээж. Тиймээс Дайчин улсын банкинд өгөх ёстой монголчуудын өрийг ямар нэг аргаар төлүүлэхийг Богд хаан Сангийн яаманд даалгаж байжээ. Сангийн яамныхан энэ дагуу 1911 оны эцсээр монголчуудын нийт өрийн 25 хувийг Дайчин улсын банкинд төлүүлж чаджээ. Гэвч энэ нь тусыг олсонгүй. Дайчин улсын банк Монголын засгийн газарт өгсөн амлалтаасаа ухарч, мөнгө зээлээгүй байна. Тиймээс Монгол Улсад Дайчин улсын банкийг ажиллуулахгүй байх шийдвэрийг Богдын Засгийн газар гаргасан байна. Ингэж л хятадын банкны салбар монгол улсад үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй болсон юм. Гэвч үүний дараа оросын банкны салбар монгол улсад нээгдсэн байна. Энэ нь монголыг гарын таван хуруу шигээ мэддэг оросын иргэн Юферовтой нягт холбогддог. Тэрээр 1912 онд Англи, Францтай хамтран Монголд хувийн банк байгуулах саналыг Богдын засгийн газарт уламжилж зөвшөөрөл авчээ. Гэвч тэрбээр Монголын Засгийн газраас авсан банк байгуулах зөвшөөрлөө цааш нь дамлаж Оросын Засгийн газарт худалдсан аж. Удалгүй 1913 онд оросууд манай улсад хандаж, Юферовт олгосон банк байгуулах эрхийг бид худалдаж авахаар боллоо. Монгол улсад банк байгуулж болох эсэхийг даруй мэдэгдэнэ үү. Юферовын Богдын засгийн газартай байгуулсан банк байгуулах гэрээг Оросын засгийн газар зөрчихгүй хэмээн албан бичиг ирүүлжээ.

Үүнийг Монголын Засгийн газар хүлээн авахыг хүсээгүй ч арга буюу зөвшөөрсөн юм. Манж дайчин улсын банк Монголд дахин үйл ажиллагаагаа сэргээхийг эрмэлзэж байсан учир оросын болзлыг хүлээн авахаас өөр аргагүйд хүрсэн тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Ингээд 1915 онд Монгол-Оросын Засгийн газар тохиролцоонд хүрч гэрээ байгуулсан байна. Уг гэрээнд оросууд Монгол улсын сангийн банкийг байгуулж, монголчуудын албан хэрэгцээнд зориулж 6 хувийн хүүтэй мөнгө зээлнэ. Мөн банкны жил тутам олсон ашгийн 14 хувийг Монголын Засгийн газарт өгнө гэж тусгажээ. Гэвч оросууд гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй байна. Тухайлбал 1917 он хүртэл банкныхаа орлого, зарлагын тайланг Сангийн яаманд ирүүлээгүй гэх. Банкныхаа ашгийн 14 хувийг монголын талд өгөөгүй байна. Тэр ч байтугай Монголын Засгийн газрын хэрэгцээнд шаардлагатай зээлийг олгоогүй байгаа юм. Монгол Улсын засгийн газар 1915 онд 200 мянган рубль, 1917 онд 300 мянган рубль, 1918 онд 200 мянган рублийн зээлийг Сангийн банкнаас хүссэн ч авч чадаагүй аж. Оросын банк Засгийн газарт бага хүүтэй зээл олгох бус, монгол худалдаачдад өндөр хүүтэй зээл олгож, ашиг олох зорилгоор байгуулагдсаныг холбогдох албан тушаалтнууд тухайн үед анзаарч, гадаадын банкны эрхийг түдгэлзүүлэх арга хэмжээ авсан байна. Тодруулбал, монгол улсын сангийн банкны үйл ажиллагааг бүр мөсөн хориглох санал боловсруулж, 1918 онд улсын дээд болон доод хурлаар хэлэлцүүлж дэмжүүлсэн байна. Энэ даруй оросын банкны удирдлагууд Засгийн газарт нэгэн захидал ирүүлжээ. Энэ захидалд европт дэгдсэн дайнаас болж тус банкны хөрөнгө мөнгө хямралд орж анх тохиролцсон гэрээгээ зөрчсөн. Монгол улсын сангийн банк 1915-1918 оны хооронд 19,4 сая рублийн гүйлгээ хийсэн. Үүнийхээ цэвэр ашгаас Монголын талд 14 хувийг өгөхөд татгалзах зүйлгүй гэсэн санал тусгасан байна. Энэ саналыг манай тал хүлээн авалгүй Сибирийн худалдааны харъяа Монгол улсын сангийн банкны үйл ажиллагааг албан ёсоор зогсоосон байна.

Ингээд санхүүгийн бэрхшээлээ шийдэхийн тулд Манж дайчин улсын банкны эрхийг сэргээхээр болж 1918 оны аравдугаар сарын 14-ний өдөр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байх юм. Энэ гэрээнд монголчууд тус банкинд мөнгө хадгалуулах бол гурван хувийн хүү төлнө. Монголын засгийн газар 8 хувийн хүүтэй зээл авна. Монголчуудын өмнө аваад төлөөгүй өрийг гурван жилийн дотор барагдуулна гэж тусгажээ. Дайчин улсын банкныхан монгол улсад үйл ажиллагаа эргэн сэргээсэн нь нэг талаас ашиг олох, нөгөө талаас өмнөх өрөө барагдуулахад оршиж байсан гэж түүхчид үздэг юм.
Харин 1924 оны зургаадугаар сарын 2-ны өдөр Монгол, Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банкийг байгуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн Монголбанкны суурийг оросуудтай хамтарч тавьсан гэсэн үг юм. Энэ банкийг 1954 онд оросууд манай улсад 100 хувь хүлээлгэн өгсөн аж. Монголбанк 1980-аад оны сүүлч хүртэл мөнгөний шинэчлэл явуулах, үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг гүйлгээнд гаргах, үнийн хөдөлгөөний зохицуулах, иргэд болон худалдаачдад зээл олгох үйл ажиллагаа эрхэлж байлаа. Харин 1990-ээд оны эхээр Монгол Улс хоёр шатлалт банкны тогтолцоотой болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк болон арилжааны банк гэсэн хоёр шатлалт тогтолцоотой болсон юм. 2012 оны 07 сарын 17-ны өдрийн байдлаар Монголбанк аймгуудад 17 салбартайгаар, Лондон хотод 1 төлөөлөгчийн газартайгаар, арилжааны 14 гаруй банкны үйл ажиллагааг хянаж байлаа. Харин арилжааны 14 банк 436 салбараараа дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд хадгаламж, зээлийн үйлчилгээ үзүүлж байсан юм.

1.5 Зоосон, цаасан, цахим мөнгө

-Барааг бараагаар солих бартерийн харилцаа үүссэн нь-

Чулуун зэвсгийн үед хүн төрөлхтөн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүн, ан амьтнаар хооллодог байлаа. Он тоолол улиран өнгөрөхийн хэрээр тэд энэ сэтгэхүйгээсээ ангижирч хэрэгцээт зүйлээ өөрсдөө бүтээхийг эрмэлздэг болжээ. Хэдэн зууны дараа нэг хэсэг нь газар тариалан эрхэлж, нөгөө хэсэг нь зэрлэг амьтан гаршуулан маллаж бие биеэсээ ялгаатай олон янзын хөдөлмөр эрхлэх болжээ. Хүн төрөлхтөн энэ үеэс өөрсдийн бүтээсэн зүйлээ хэрэгцээт зүйлээрээ сольдог бартерийн харилцаанд шилжсэн байна. Энэ нь мөнгө үүсэх эхлэл болсон гэж Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн Засгийн Сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн багш, доктор, профессор Л.Оюун үздэг юм. Гэвч барааг бараагаар солих бартерийн харилцаа цаг хугацаа их шаардаж байснаас гадна, тийм ч оновчтой хувилбар байсангүй. Тариачин буудайгаа малаар солих малчин олох хэрэг гарах нь дамжиггүй. Энэ нь ихээхэн цаг хугацаа шаарддаг байжээ. Тиймээс хүн төрөлхтөн энэ болхи аргаас татгалзаж, зарим тодорхой нэр төрлийн бараагаар хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг болжээ. Тухайлбал, эртний соёлт улсууд буудай, зэс, төмөр, мал, малын арьс шир зэргээр хэрэгцээт бараагаа худалдан авдаг байжээ. Гэвч энэ нь бас л төгс хувилбар байгаагүй тул хүн төрөлхтөн зоосон мөнгө цутгаж гүйлгээнд хэрэглэх болсон байна. Зоосон мөнгө гүйлгээнд гаргаж нийтээр хэрэглэх болсноор арилжаа наймаа цаг алдалгүй түргэн шуурхай хийгддэг болов. Зоосон мөнгийг хятадын нутаг дэвсгэрт амьдарч байсан лоулангчууд анх гүйлгээнд гаргасан гэж үздэг ч, зарим түүхэн сударт МЭӨ 643-630 онуудад бага азид оршин тогтнож байсан Лидийн хаант улс анхны зоосон мөнгийг цутгаж гүйлгээнд гаргасан гэж тэмдэглэсэн байх юм. Гэвч МЭӨ 7 зуунд тус улсыг Персийн хаан Их Кар эзэлсэн тэр цагаас зоосон мөнгө цутгахаа больсон гэдэг. Дэлхийн улс орнуудад зоосон мөнгө үүссэн түүхээс дурдахад энэ. Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Болдбаатар: Мөнгө нь нэг төрлийн бараа. Энэ бараагаар төлбөр гүйцэтгэдэг. Тэр ч утгаараа мөнгө нь үнэ цэнээ алдахгүй байх ёстой хэмээн тайлбарладаг билээ.

-Анхны цаасан мөнгийг гүйлгээнд нэвтрүүлэв-

Бидний өвөг дээдэс ч мөн эртний соёлт улсуудын нэгэн адил зоосон мөнгө цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байсан баримт цөөнгүй бий. Тухайлбал, Хүннүгийн үеэс монголчууд зоосон мөнгө хэрэглэж байжээ. Энэ уламжлал Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгар, Кидан гүрний үед үргэлжилж зоосон мөнгөөр таваар мөнгөний гүйлгээг хөгжлийн өндөр түвшинд хийж иржээ. Тухайлбал, Зүүн үзүүрт хутган мөнгө, Өлгий мөнгө, Их хааны нэвтрэх эрдэнэ зэргийг энд нэрлэж болох аж. Үүнээс гадна, 1206 онд Чингис хаан Монголын нэгдсэн тулгар төрийг үүсгэн байгуулж Сүхэс нэртэй алт, мөнгөн зоос гүйлгээнд гаргаж байсан гэдэг. Ер нь эртний зоосыг алт, мөнгөөр цутгадаг байсан нь түүхэн олдворуудаас харагддаг. Энэ нь алт, мөнгөний физик шинж чанартай нь холбоотой гэж эрдэмтэд үздэг юм. Алт мөнгө исэлддэггүй, зэвэрдэггүй, өнгөө алддаггүй, байгальд ховор тохиолддог, амархан хуваагддаг учир гол төлөв эдгээр металлаар зоос цутгаж гүйлгээнд хэрэглэдэг байжээ. Гэхдээ зоосон мөнгийг хол газар дайн байлдаан, худалдаа наймаа хийхээр авч явахад хүнд тул хөнгөн, авсаархан, хялбар байдлыг бодолцож Чингис хаан 1227 онд ардаа алт, мөнгөн баталгаатай цаасан мөнгө анх удаа хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан түүхэн хүн болохыг Монголбанкны Мөнгөн тэмтэгдийн хэлтсийн захирал Халтар гуай хуучилж байсан удаатай. Энэ нь дэлхийн мөнгөний хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан түүхэн үйл явдал байлаа. Чингисээс хойш түүний үе залгамжлагчид болох Өгөөдэй хаан 1236 онд төрөл бүрийн хэмжээ жинтэй зоосон мөнгийг нэгтгэн, ижил хэмжээ жинтэй зоосон мөнгө гаргаж мөнгөний шинэтгэл явуулж байжээ. Үүний дараа 1254 онд Мөнх хаан цаасан болон зоосон мөнгө их хэмжээгээр гарган Мөнгөний хэрэг эрхлэх газар байгуулж байсан байна. Хубилай хаан 1260 онд аравт, хорьт, зуут, мянгатын дэвсгэрт бүхий мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулж, Хархоринд Мөнгө тушаах банк байгуулж байжээ. Түүний гүйлгээнд гаргасан мөнгөн дэвсгэртийг Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэрт гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд алт, мөнгөн баталгаатай гаргаж байсан гэдэг. Зарим эх сурвалжид Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэрт хэлхээгээр хэмжигддэг байж. 1 хэлхээ нь 1 лан мөнгөтэй. 10 хэлхээ нь 1 лан шижир алттай тэнцдэг байжээ. Үүнийг оросын эрдэмтэн Козлов 1907 онд одоогийн Өвөр монголын нутгаас олж ОХУ-ын Санкт-Петербургийн Эрмитаж музейд тавигдсан гэх нь бий. Хубилай хаанаас хойш 1294 онд Өлзийт хаан Иран дахь Монголын хаант улсдаа цаасан мөнгө гүйлгээнд гаргаж байжээ. Энэ нь ойрхи дорнод болон европт цаасан мөнгө бий болох үндэс болсон гэж судлаачид үздэг юм. Үүнээс хойш 1309 онд Хайсан хааны үед, 1330 онд Тогоон төмөр хааны үед тус тус цаасан мөнгө гүйлгээнд гарч байжээ. Энэ мэтчилэн 1227-1330 оны хооронд монголчууд 100 гаруй жилийн хугацаанд 40 гаруй төрлийн мөнгөн дэвсгэртийг гүйлгээнд гаргаж хэрэглэж байсан гэдэг. Ер нь монголын эзэнт гүрний хаанчлалын үед алт, мөнгө, металл болон цаасан тэмдэгтийг 100 гаруй удаа гүйлгээнд гаргаж хэрэглэсэн байна.

-Бага болзоотыг гүйлгээнээс халж Данзангийн доллар хэрэглэх болов-

Монголчууд цаасан болон зоосон мөнгийг ийнхүү эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн ч, харамсалтай нь мөнгөн гүйлгээний энэ баялаг уламжлал Монгол орон манжид эзлэгдсэн он жилүүдэд буюу 17-19 зууны үед тасалдсан юм. Энэ үед мөнгөний үүргийг мал, малын гаралтай түүхий эд, арьс шир, хадаг, цай зэрэг гүйцэтгэж байлаа. Үүнээс гадна, монголчууд оросын рубль, хятадын янчаныг гүйлгээнд ихээр хэрэглэдэг байжээ. Энэ нь манай улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнолд сөргөөр нөлөөлж байсан гэж эрдэмтэн судлаачид үздэг юм. Аль ч улс өөрийн гэсэн үндэсний мөнгөн тэмдэгтгүйгээр санхүү эдийн засгийн хувьд биеэ дааж чаддаггүй. Тиймээс ч, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний дараа үндэсний мөнгөн тэмдэгтэй болох шийдвэрийг Богдын засгийн газар гаргасан байна. Ингээд 1921.04.20-ны өдөр 250 мянган мексик доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргажээ. Малаар баталгаажуулж, модоор барлаж, богино хугацаанд гаргасан энэ дэвсгэртийг Бага болзоот гэж нэрийддэг. Модон барыг Монгол улсын эрдэнийн хаш тамгыг сийлсэн уран сийлбэрч Лувсангомбо хийсэн гэж түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэн үлдээжээ. Энэ нь улс орны эдийн засаг сэргэхэд түлхэц үзүүлсэн түүхэн үйл явдал болсон юм. Бага болзоотыг 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэртээр гаргасан гэдэг. 10-тын дэвсгэрт хонины, 25-тын дэвсгэрт үхрийн, 50-тын дэвсгэрт адууны, 100-тын дэвсгэрт тэмээний зурагтай байжээ. Бага болзоотыг 1921.04.20-ны өдрөөс зургаан сарын хугацаанд 6 хувийн хүүтэй гүйлгээнд хэрэглэхээр төлөвлөж байжээ. Зарим хэвлэлд 1921.05.27-ны өдрөөс 1921.11.20-ны өдөр хүртэл хэрэглэхээр төлөвлөсөн ч, дараагийн мөнгөн тэмдэгт гарах хүртэл буюу 1923 оны хоёрдугаар сар хүртэл хэрэглэсэн гэж тайлбарлах нь бий. Тэгвэл бусад түүхэн сурвалжуудад 1922 онд Бага болзоотыг гүйлгээнээс халж, Сангийн яам шинэ мөнгөн дэвсгэртийг Орост захиалгаар хийлгэсэн тухай өгүүлжээ. Энэ мөнгөн дэвсгэртийг Данзангийн доллар гэж нэрийддэг. Мөнгөн дэвсгэртийн доод буланд Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзангийн гарын үсэг байдаг болохоор ингэж нэрлэсэн түүхтэй. Тухайн үед 3.5 сая доллартай тэнцэх хэмжээний 50-тын цент, 1, 3, 5, 10, 25-тын долларыг орост захиалгаар хийлгэжээ. Гэвч Данзангийн долларыг манай улс богино хугацаанд хэрэглэж 1924 оноос гүйлгээнээс татсан байна. Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзан тухайн үед улс төрийн хэрэгт холбогдсон тул 1924 онд Монгол-Оросын хамтарсан Худалдаа аж, үйлдвэрийн банк шинэ мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулах тухай санал Засгийн газарт оруулсан байна. Энэ санал засгийн газраар дэмжигдэж, шинэ мөнгөн тэмдэгтийг Орост захиалгаар хийлгэж, 1925 оноос эхлэн гүйлгээнд хэрэглэх болжээ.

-Дүгрэг хэмээх үгнээс гаралтай төгрөг гүйлгээнд нэвтрэв-

1924 оны зургадугаар сарын 2-ны өдөр Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр Монголын худалдаа ба аж үйлдвэрийн банк буюу өнөөгийн Монголбанк байгуулагдлаа. Тус банк шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд оруулах тухай санал оруулахад Засгийн газар дэмжиж 1925 оны хоёрдугаар сарын 22-нд мөнгөний шинэчлэлт явуулах тогтоол гаргажээ. Ингэхдээ үндэсний мөнгөний нэгжийг төгрөг хэмээгээд, үүнийг гаргах эрхийг Монголбанкинд олгосон байна. Зоосон мөнгө дүгрэг хэлбэртэй байдаг учраас мөнгөний нэгжийг төгрөг хэмээн нэрийджээ. Төвбанк 1925 оны арванхоёрдугаар сарын 9-нд 200 мянган төгрөгтэй тэнцэх 1, 2, 5, 10, 20, 25, 50, 100-тын дэвсгэрт гүйлгээнд гаргасан байна. Ингэхдээ, 25 хувь нь үнэт металл болон гадаадын тогтвортой валютаар, 75 хувь нь түргэн борлогдох бараагаар баталгаажсан төгрөгийг гүйлгээнд гаргажээ. Мөн 10, 15, 50-тын мөнгө болон 1 төгрөгийн зоос гаргасан байна. Эдгээрийг 18 грамм цэвэр цагаан мөнгөөр цутган гүйлгээнд гаргасан байгаа юм. Монгол улсын зах зээлд 1925 оны байдлаар 20 гаруй сая янчан эргэлдэж байсан тоо баримт бий. Тухайн үед хятадын янчан монгол төгрөгөөс илүү ханштай байсан учир энэ дэвсгэртийг монголчууд хэрэглэхийг илүүд үздэг байсан тухай зарим түүхэн зохиолд өгүүлсэн байх юм. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргаж байх тэр үед төгрөг, янчан ийнхүү зах зээлд зэрэгцэн хэрэглэгдэж байв. Анх 1 төгрөг 0,88 янчантай тэнцэж байсан бол, 1926 оны сүүлчээр 1 янчантай тэнцэх болсон байна. Ийнхүү төгрөг зах зээлд амжилттай нэвтэрч, ханш нь чангарч, хүн амын төгрөгт итгэх итгэж сэргэж эхэлмэгц 1927 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс бүх албан газар, үйлдвэр, аж ахуйн байгууллагын төлбөр тооцоо болон мөнгөн гүйлгээг төгрөгөөр тооцож, худалдаа бэлтгэлийн ажиллагааг санхүүжүүлэх, зах зээлийн барааны хангамж, үнийн хөдөлгөөнийг тодорхой хэмжээгээр зохицуулахад нөлөөлж, ардын аж ахуйтанд зээл олгох арга хэмжээ авч эхэлсэн нь дотоодын зах зээлээс хятадын янчаныг бүр мөсөн шахахад нөлөөлсөн тухай түүхэн эх сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээжээ. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний шинэчлэлтийн бодлого явуулж, хятадын янчан болон гадаадын бусад валютыг дотоодын зах зээлээс шахаж, монгол улс санхүү эдийн засгийн хувьд бүрэн тусгаар тогтнож, үндэсний мөнгөн тэмдэгт бэхжиж чадсан гэж ойлгож болох юм.

-Төгрөгийг алтан баталгаанд оруулав-

Гэвч тухайн үед дэлхийн зах зээлд цагаан мөнгөний нөөц эрэлтээс давж ханш нь унах болсон байна. Энэ нь цагаан мөнгөнд суурилсан төгрөгийн ханш унахад нөлөөлж болзошгүй байсан учраас Монголбанкинд хуримтлагдсан алт болон валютын нөөцөд түшиглэн төгрөгийг алтан баталгаанд оруулах шийдвэрийг Улсын бага хурал 1927 онд гаргажээ. Ингэхдээ төгрөгийг үе шаттайгаар алтан баталгаанд оруулсан байна. Тухайлбал, 1927 оны нэгдүгээр сард дотоодын зах зээлд эргэлдэж байсан төгрөгийн 17 хувийг алтаар баталгаажуулсан бол, 1928 оны нэгдүгээр сард 40 хувийг, 1928 оны долдугаар сард 64 хувийг алтаар баталгаажуулсан байна. Ийнхүү 1928 оны наймдугаар сарын 1-нд төгрөгийг албан ёсны алтан баталгаанд оруулж, нэг төгрөгийг 51.8 америк центийн албан ханшаар зарлажээ. Үүгээр 1925 онд эхлүүлсэн мөнгөний шинэчлэлтийн ажил үндсэндээ дуусч, төгрөг нь монгол улсын бат бөх үндэсний валют болж чадсан юм. Монгол Улс 1925 онд төгрөгийг анх гүйлгээнд гаргасан бол, улсын банкны сан хөмрөгийг сэлбэж арвижуулах зорилгоор 1939, 1941, 1955 онуудад төгрөгийг дахин шинээр хэвлүүлэн гүйлгээнд гаргасан байна. Улс орны эдийн засаг, аж ахуйн салбарын хөгжлийн дүнд хүн амын мөнгөн орлого өсч, бараа эргэлт нэмэгдсэн тул 1940 онд гүйлгээн дэх бэлэн мөнгөний хэмжээг 53.9 сая төгрөгт хүргэсэн гэлцдэг. Тэгвэл хуучны 1925, 1927, 1935 оны дэвсгэртийг 1966 онд гүйлгээнээс татаж, оронд нь БНМАУ-ын сүлдтэй шинээр хэвлүүлсэн мөнгөн дэвсгэрт гүйлгээнд оруулсан байна. Энэ ажлыг 1967 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээр дуусгавар болгосон бол, 1968 онд багтаан 1925, 1927, 1935 онд үйлдвэрлэсэн бутархай мөнгөнүүдийг гүйлгээнээс татаж дуусчээ. 1966 онд гүйлгээнд оруулсан БНМАУ-ын сүлдтэй дэвсгэртийг манай улс 1993 он хүртэл хэрэглэсэн юм. Манай улс 1992 онд шинэ үндсэн хуультай болж, БНМАУ гэсэн нэрээ өөрчилснөөр зайлшгүй мөнгөн тэмдэгтээ дахин солих шаардлага тулгарсан гэдэг. Мөн 1990 оны долдугаар сарын нэгнээс эхлэн төгрөгийн америк доллартай харьцах суурь ханшийг мөрдөж эхэлсэн юм. Улмаар 1992 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдрөөс нэг америк долларыг 40 төгрөгтэй тэнцэх ханш мөрдөхөөр болов. 1993 оноос америк доллар 150 төгрөгтэй тэнцэх ханш мөрдөхөөр тогтов.

-Монгол Улсын шинэ мөнгөн тэмдэгтийн нууцлал-

Монголбанк 1993 онд шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргав. Тухайн үед монгол улсын шинэ мөнгөн тэмдэгт нь 8 төрлийн дэвсгэртээс бүрдэж байв. Ингэхдээ 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргажээ. Шинэ мөнгөн тэмдэгтийн 500, 1000-тын дэвсгэртийн нүүрэн талд эзэн Богд Чингис хааны хөрөг зургийг байрлуулсан бол, ард талд нь эзэн хааны үеийн Их нүүдэл түүхэн зураг байрлуулжээ. Харин 1-тээс бусад үлдэх дэвсгэртийн нүүрэн талд 1921 оны ардын хувьсгалын удирдагч Д.Сүхбаатарын хөргийг байрлуулсан бол, ар талд нь адуу бэлчээрлэсэн хөдөө нутаг, дуниартсан хөндий, ногоон ой, мөнх цаст сарьдагуудтай байгалийн зураг хэвлэжээ. Бүх дэвсгэртийн нүүрэн талын баруун гар талд Монголын нэгдсэн тулгар төрийн цагаан тугийг байрлуулж, түүнтэй давхцуулан Монгол Улс гэсэн үгийг эвхэмэл үгээр бичиж, зүүн гар талд нь төрийн соёмбыг байрлуулж, Чингис хааны зарлигийг пайзын дэвсгэрт бүрийн ар, өвөр талд давхацуулан байрлуулсан байна. Харин нэг төгрөгийн дэвсгэртийн нүүрэн талд арслангийн дүрс, ар талд төрийн соёмбыг үндсэн зураг чимэг болгон дүрсэлсэн өмөрмөц хийцтэй тухай Монгол Улсын төвбанкныхан өгүүлдэг. Дээрх шинэ мөнгөн тэмдэгтийг Монголбанк болон Томас Де Ла Рүе компанийн хоорондын хамтын ажиллагааны үндсэн дээр бүтээсэн бөгөөд энэхүү компани нь мөнгөн тэмдэгт, үнэт цаас үйлдвэрлэх талаар дэлхийд дээгүүр байранд ордог хувийн компани бөгөөд Их Британи, Мальт, Хонг-Конг, Сингапур болон Шриланкад хэвлэх салбар үйлдвэртэй гэдэг. Томас Де Ла Рүе компани нь мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэх захиалгыг анх Маурит улсаас 1860 онд авч үйлдвэрлэснээс хойш 100 гаруй орны мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэсэн алдартай алдартай пүүс аж. 1993 онд шинээр хэвлүүлсэн дээрх мөнгөн дэвсгэртүүд нь хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалсан 10 гаруй тусгай хийцтэй аж.

Дэвсгэрт бүрийг гэрлийн эсрэг харахад үргэлжилсэн шулуун шугам буюу металл утас үзэгдэнэ
Дэвсгэрт бүрт Чингис хааны дүрстэй усан хээ харагдана
Дэвсгэрт бүрт байгаа Чингис хааны зарлигийн пайзны оосорын нүхний ар, өвөр талын зураг яг давхцаж байна
Дэвсгэрт бүр хоёр өөрийн дугаартай
Дэвсгэртүүдийг гэрлийн дагуу хазайлгаж харахад тухайн дэвсгэртийн үнэ тодорч үзэгдэнэ
Дэвсгэрт бүрийн зарим зураг, бичиг хийцийг товгор хэвлэлийн аргаар үйлдвэрлэсэн тул хуруугаар тэмтрэхэд мэдрэгддэг аж.

Манай улс 1993 онд 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан бол, 1997 онд 5000, 10000-тын дэвсгэрт, 2006 онд 20000-тын дэвсгэртийг шинээр гүйлгээнд гаргасан юм. Эдгээр дэвсгэртийг өнөөдрийн хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байна. 1993 онд хэвлэгдсэн мөнгөн дэвсгэртүүд дээрх нууцлалтай бол, шинэ 20000 дэвсгэртийн нууцлалын талаар тэр үеийн Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Д.Болдбаатар: Шинэ 20000 төгрөгийн дэвсгэрт дээр цонх гэсэн нууцлалын хэсэг нэмэгдсэн тухай ийнхүү өгүүлж байна.Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Д.Болдбаатар

-П.Сүхбаатар: 28 мянган боодол нэгтийн дэвсгэрт хил дээрээс хураагдсан-

2014.01.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Нэгтийн дэвсгэрт гүйлгээнээс гарсан гэх мэдээлэл цацагдсан ч супер маркетууд тус дэвсгэртийг мөнгөний хариултад өгч байна. Энэ талаар Монголбанкны Мөнгөн тэмдэгт, үнэт зүйлсийн газрын захирал П.Сүхбаатартай ярилцлаа.

– Нэгтийн дэвсгэрт гүйлгээнээс гарсан гэж хэсэг шуугилаа. Үүнд төвбанк ямар тайлбар хийх үү?

-Ашиг олох зорилгоор жижиг дэвсгэртүүд урд хөрш рүү гаргаж худалдахыг завдсан тохиолдол гарсан. Өнгөрсөн онд л гэхэд ийм тохиолдол 2-3 удаа гарсан. Үүнийг хил гаалийнхан илрүүлэн саатуулж, одоо холбогдох хууль хяналтынхан шалгаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор жижиг дэвсгэрт гүйлгээнээс гарчихаж гэсэн хардлага нийгэмд төрсөн юм шиг байгаа юм. Тиймээс ч, нэгт болон тавтын дэвсгэртүүд гүйлгээнээс хасагдлаа гэж хэсэг шуугилаа. Үнэндээ жижиг дэвсгэртүүд гүйлгээнээс гараагүй, албан ёсоор хэрэглэгдэж байгаа гэдгийг албан ёсоор хэлье.

– Бутархай мөнгөн дэвсгэрт хятад руу гаргаж худалдахыг завдсан хэд хэдэн тохиолдол илэрсэн гэж байна. Хуурамч мөнгө үйлдэх зорилгоор уу. Эсвэл өөр шалтгаан байна уу?

– Монгол улсын эрүүгийн тухай хуульд Үндэсний валют болон алтаар баталгаажсан мөнгөн дэвсгэртийг хил, гаалиар их хэмжээгээр гаргаж болохгүй гэж заасан байдаг. Тэгэхээр энэ үйлдэл нь өөрөө хууль бус гэсэн үг. Энэ тохиолдолд эзэн холбогдогчдод нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг. Ер нь жижиг дэвсгэртийг зөвхөн урд хилээр гаргахыг завдсан тохиолдлууд бүртгэгдсэн байгаа юм. Өөр хаашаа ч биш. Бид хувьдаа, хятадууд манай жижиг дэвсгэртээр үнэт цаас хийгээд байна уу, эсвэл дахин боловсруулж мөнгөний цаас болгоход ашиглаад байна уу гэж таамаглаж байгаа. Яг юунд хэрэглээд байгааг нь эцэслэн тогтоогоогүй байна. Ямар шалтгааны улмаас урагш нь гаргаж худалдахыг завдав гэдгийг холбогдох албаныхан тогтоох байх.

– Өнгөрсөн хугацаанд хэдий хэмжээний мөнгөн дэвсгэрт хил дээр хураагдсан юм бол?

– Мөнгөн дүнгээрээ бол бага. 28 мянган боодол нэгтийн дэвсгэрт буюу 700 орчим мянган төгрөг хураагдсан байдаг. Мөнгөн дүн нь бага мэт боловч, үүнийг хэвлүүлэх болон нууцлал хийлгэхэд манай улсын гаргаж байгаа зардал харьцангуй өндөр. Өндөр зардлаар үйлдвэрлүүлсэн мөнгөн тэмдэгтээ, урд хөрш рүү хямдхан гаргаад алдчихмааргүй байна. Үүнд хязгаарлалт хийх бодлого хэрэгтэй л байна.

– Жижиг дэвсгэртүүд хууль бусаар хятад руу ачигдаад байгаа болохоор төвбанк энэ төрлийн мөнгийг гүйлгээнд гаргадаггүй юм уу. Том, жижиг гэлтгүй бүх худалдааны төвүүд жижиг дэвсгэрт хариулж өгөхгүй юм. Тэр тусмаа 1-тын болон 5-тын дэвсгэрт?

– Манайд нөөц бол хангалттай бий. Төвбанкнаас арилжааны банкуудад жижиг буюу бутархай дэвсгэрт байнга нийлүүлж байгаа. Арилжааны банкуудаас томоохон худалдааны төвүүд тогтмол жижиг дэвсгэрт авдаг гэх судалгаа гарсан. Тухайлбал, Номин, Скай зэрэг их дэлгүүрүүд тогтмол авдаг юм билээ. Мөн өөр бусад худалдааны байгууллагууд ч бас авч байгаа. Өөрөөр хэлбэл бид арилжааны банкуудаар дамжуулан бутархай буюу жижиг дэвсгэртийг байнга гүйлгээнд гаргадаг.

– Худалдаа, үйлчилгээний газрууд жижиг дэвсгэрт хариултад өгөхгүй тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэдэг бэ?

– Худалдаа, үйлчилгээний байгууллагууд бутархай мөнгө аваад үүнийгээ хэрэглэчдийн хариултад өгдөг эсэхийг бид хянах боломжгүй л дээ. Энэ асуудал өөрөө хэрэглэгчийн эрх ашигт хамаарна. Тэгэхээр Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах газар хяналт тавих ёстой. Нэг дэлгүүрээр өдөрт олон мянган хүн үйлчлүүлдэг. Жишээлбэл, нэг хүний хариултад 1, 5 төгрөг өгөхгүй байлаа гэхэд нийлбэр тоо нь нилээд их гарах байх. Энэ нь тухайн байгууллагын орлого болоод байна уу. Эсвэл кассирийн халаасанд ороод байна уу гэдгийг хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалдаг байгууллага шалгаж тогтоож ёстой гэж бодож байна. Ер нь ч тэгээд иргэд жижиг дэвсгэртийн хариултаа нэхэж авдаггүй болохоор өгдөггүй юм болов уу. Тийм болохоор иргэд жижиг дэвсгэртийн хариултаа нэхэж авч байх хэрэгтэй. Тэгээд ирэхээр худалдаа, үйлчилгээний төвүүд жижиг дэвсгэртийг харьцдаг арилжааны банкаараа дамжуулан авч хэвших байх. Төвбанкны тухайд жижиг дэвсгэртийг арилжааны банкуудад байнга нийлүүлж байгаа. Нийлүүлэх ч ёстой.

– Мөнгөн дэвсгэрт хийлгэхэд өндөр зардал гардаг гэж хэллээ. Ганцхан ширхэг дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд ямар зардал гарах уу?

– Манай улс мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлүүлэх төлбөрөө еврогоор хийдэг. Дэвсгэрт бүр хэмжээ, нууцлал зэргээсээ хамаарч төлбөр нь өөр өөр байдаг. Тухайлбал, нэгтийн дэвсгэртийг үйлдвэрлүүлэхэд 12 еврогийн зардал гарна. Бусад дэвсгэртийг үйлдвэрлүүлэхэд зардал нь дээшээ өсөөд явах жишээтэй. Ер нь 12-60 еврогийн ханшаар нэг ширхэг дэвсгэртийг манай улс гадаадад захиалгаар хийлгэж байна. Сүүлийн үед валютын ханш өсч байгаа болохоор цаасан мөнгө хэвлүүлэх зардал ч мөн нэмэгдээд байгаа.

– Тухайлбал нэг ширхэг 20 мянгатын дэсвгэрт хэвлүүлэхэд хэдэн еврогийн зардал гарах вэ?

– Үнэтэй шүү дээ. Хийлгүүлэх, ачих, гаалийн зардал гээд үйлдвэрлэлийн шатнаас манайд ирэх бүх зардлыг тооцвол 20 мянгатын дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд 60 еврогийн зардал гардаг. Зөвхөн нэг ширхэг 20 мянгатын дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд ийм зардал гардаг гэсэн үг л дээ.

-Өндөр үнээр хэвлүүлсэн төгрөгийн насжилт, эдэлгээ нь ямар байдаг юм бол. Хамгийн их хуучирч муудаж, шинээр гүйлгээнд гаргадаг дэвсгэртийн тухайд?

– Гүйлгээн дэх төгрөгийн эдэлгээний хувьд 1-2 жил байдаг. Заримдаа 2.5 жил байх тохиолдол ч бий. Бүх төрлийн дэвсгэрт энэ хугацаанд хуучирч муудаж байна. Хуучирч муудсаныг нь гүйлгээнээс татаж, оронд шинэ дэвсгэрт гүйлгээнд гаргадаг. Сүүлийн үед манай томоохон мөнгөн дэвсгэртүүдийн цаасны чанар харьцангүй сайжирч байгаа. Үүнийгээ дагаад томоохон дэвсгэртүүдийн эдэлгээ ч сайжирч байна гэж ойлгож болно. Цаашид бид илүү чанартай цаасан дээр хийлгэх боломжийн талаар судалж байна.

– Төгрөгийн насжилт 1-2 жил байдаг гэлээ. Үүнийг солиход өндөр үнээр мөнгө хэвлүүлдэг байх нь. Ер нь шинээр мөнгө хийлгэхэд гардаг жилийн зардал хэд вэ?

– Энэ төрлийн нарийвчилсан судалгаа манайд тогтмол гардаг. Гэхдээ энэ асуудал бол улсын нууц зэрэглэлтэй учраас тодорхой мэдээлэл өгч, ярих боломжгүй. Ер нь хэрэглэгчид төгрөгийг хэрхэн цэвэр нямбай хэрэглэхээс цаасан мөнгөний насжилт шалтгаалдаг. Тиймээс хэрэглэгчид үндэсний мөнгөн тэмдэгттэй зөв соёлтой харьцаж, халаасандаа хэд нугалж хийх бус, хэтэвч хэрэглээд хэвшчих хэрэгтэй байгаа юм. Тэгвэл төгрөгийн насжилт уртсах давуу талтай. Үүнийгээ дагаад цаасан мөнгө хэвлүүлэхэд гарах зардал ч багасна.

– Иргэд хуучирч муудсан мөнгийг аль ч банкинд очоод солиулах эрхтэй байдаг шүү дээ. Энэ талаар?

– Иргэд хуучирч муудсан, үнгэгдсэн, шатсан, гуравны хоёр нь үлдсэн зэрэг үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг арилжааны аль ч банкинд аваачаад солиулж болно. Арилжааны банкууд хуучирч муудсан мөнгийг дараа нь манайд өгч, оронд нь шинэ дэвсгэрт сольж авдаг юм. Ийм замаар хуучирсан дэвсгэртийг татаж, оронд нь шинэ дэвсгэрт гүйлгээнд гаргадаг. Гэвч арилжааны банкууд хуучин дэвсгэрт сольж өгөхгүй байна гэсэн гомдол хаяа ирдэг л дээ. Магадгүй тэд ачаалал ихтэй байдаг учраас хаяа сольж өгдөггүй байх. Хэрэв тэд сольж өгөхгүй бол төвбанкинд ирээд солиулж болно. Ер нь манайх өдөрт 20 -30 хүнд хуучирсан мөнгөн тэмдэгт сольж өгдөг.

– Тэгвэл валютын тухайд ямар байдаг вэ. Хуучирч муудсан валют танайхаар солиулж болох уу?

– Манайх валют солихгүй ээ. Иргэд шатсан, үнгэгдсэн валют соиулах хүсэлт илэрхийлсэн тохиолдолд манайх зөвхөн зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл, солиулах шаардлагатай валютыг АНУ руу явуулахад л тусалдаг. Гэхдээ гарах бүх зардлыг тухайн хүсэлт гаргасан иргэн өөрөө хариуцах ёстой.

-Нарантуул худалдааны төв шатах үед, тэнд их хэмжээний гадаад валют шатсан гэж хууль хяналтынхан хэлж байсан. Энэ асуудал юу болсон юм бол?

-Худалдаа хөгжлийн банкаар дамжуулан Сингапур руу шатсан долларыг явуулсан байгаа. Сольж өгөх үү, үгүй юу гэдгийг тэд нар тэндээ шийднэ. Хэрэв тэд сольж өгнө гэж шийдвэл, тухайн хүсэлт гаргасан иргэн үүнийг шийдвэрлэхэд гарсан бүх зардлыг өөрөө хариуцах ёстой. Монгол төгрөгийн эдэлгээний тухай сурвалжлага

-Парисын хэлэлцээр ба алтан стандарт–

Монголчуудаас гадна эртний соёлт улсууд алт, мөнгөн зоосыг ихэд хэрэглэдэг байсныг түүх гэрчилнэ. Гэвч алт, мөнгөн зоосыг авч явахад хүнд тул хүн төрөлхтөн нэгэн санаа сэдсэн нь цаасан мөнгө үйлдвэрлэж гүйлгээнд хэрэглэх явдал байлаа. Ингэхдээ цаасан дэвсгэртийг ардаа алтан баталгаатай гаргаж хэрэглэж эхэлсэн юм. Гэхдээ, цаасан мөнгөний цаадах баталгаа нь улс орнуудад харилцан адилгүй байсан тул алтан стандартад шилжсэн байна. Парист 1867 онд улс орнуудын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр дэлхийн улсууд мөнгөн дэвсгэртээ алтан баталгаанд оруулах шийдвэрт хүрчээ. Парисын хэлэлцээрээр алтыг дэлхийн мөнгөний нэгдсэн хэлбэр гэж хүлээн зөвшөөрч, алтан баталгаанд албан ёсоор шилжих шийдвэр гарсан гэсэн үг юм. Парисын хэлэлцээрээр валют бүрийг алтан агуулгатай байлгах. Валютуудын алтан агуулгатай уялдан тэдгээрийн алтан харьцааг тогтоох. Валютууд алт руу чөлөөтэй хөрвөх зэрэг чухал асуудлыг хэлэлцэн тохиролцсон юм. Үүний дараа дэлхийн дийлэнх улс алтан стандартад шилжсэн гэдэг. Ингэхдээ өөрийн орны алтны нөөцдөө тулгуурлан, түүнтэй тэнцэх хэмжээний цаасан дэвсгэртийг гүйлгээнд хэрэглэх болжээ. Энэ цагаас эхлэн алтны нөөц ихтэй орны мөнгөн тэмдэгтийн ханш чанга, нөөц багатай орнуудынх сул явж ирсэн гэхэд болно. Алтан стандартын гол онцлог энэ. Ийнхүү улс орнууд алтаар баталгаажсан цаасан мөнгийг гүйлгээнд хэрэглэж, алтны нөөцөөсөө хамаарч үндэсний мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг тогтоож байлаа. Харин энэ тогтолцоог 1973 онд АНУ-ын Бреттон Вудс хотноо зохиогдсон хөгжингүй орнуудын Сангийн сайд нарын уулзалтаар алтан стандартыг халж, долларын эрин үеийг эхлүүлэх шийдвэр гаргасан байна. Энэ стандартыг халсан нь нэг талаас газар нутаг, алтны төлөөх улс орнууд өөр хоорондоо дайтаж байсантай холбоотой байж мэдэх юм. Бреттон Вүүдсийн системээр засгийн газрууд алтаа АНУ-ын төрийн санд худалдах боломжийг олгосон байна. Энэ үеэс америк доллар алтыг илэрхийлэх болж, бүх улсын валют доллартай харьцаж эхэлсэн байна. Ингэхдээ аль ч орны валют долларын эсрэг хэдэн хувиар өсч, уруудаж болохыг тогтоож өгчээ. Ер нь нэг хувиар өсч, уруудаж болно гэж тогтоож өгсөн гэлцдэг. Хэрэв аливаа орны валют долларын эсрэг огцом өсч буурвал, тухайн орны төвбанк интервенци хийх замаар үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг тогтвортой барина гэж Бреттон Вудсийн хэлэлцээрээр тохиролцсон байлаа. Энэ маягаар алтан стандарт халагдаж, долларын эрин үе эхэлж, дэлхийн улс орнууд мөнгөн тэмдэгтийн ханшаа уг валютын ханштай ойролцоо түвшинд барихыг эрмэлзэж байлаа. Гэвч энэ тогтолцоог 1976 онд Ямайкийн Кингстон хотноо зохиогдсон олон улсын валютын системийн хурлаар өөрчилсөн болохыг Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн багш Тэгшжаргал хэлдэг билээ. 1976 онд Ямайкийн Кингстон хотноо зохиогдсон олон улсын валютын системийн хурлаар ганц доллар гэлтгүй, голлох валютын стандартад шилжих шийдвэр гарсан байна. Ингэснээр хэд хэдэн тэргүүлэх валютад суурилж, олон улсын төлбөр тооцоог чөлөөтэй хөвөгч валютаар хийдэг болжээ. Энэ цагаас дэлхийн дийлэнх улс орон зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээс хамаарч валютын ханшийг чөлөөтэй тогтоодог болсон байна. Энэ нь дэлхий дахинд өнөөг хүртэл мөрдөгдөж байгаа гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Манай улс 1990 оноос хойш валютын ханшийг зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн зарчмаар тогтоож ирснийг Монголбанкны Валют эдийн засгийн судалгааны газрын Хэлтсийн захирлын албыг хашиж явсан С.Болд хэлдэг. Нэг ёсондоо дэлхийн дийлэнх улсад мөрдөгдөж буй валютын ханшийн тогтолцоог баримталж ирсэн гэж ойлгож болох юм.

-Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхим нээлээ-

Монголбанк үйл ажиллагаагаа ил тод, нээлттэй болгох, олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх зорилгын хүрээнд Банкны ажилтны өдрийг угтан Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхим нээсэн билээ. Мөнгөн тэмдэгтийн танхимд Эрдэнэсийн санд хадгалагдаж буй эртний зоос, Монгол Улсад төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан эд зүйлс, цаасан болон зоосон мөнгөн тэмдэгт, дурсгалын зоос зэрэг нэн ховор, түүхэн ач холбогдолтой үзмэрүүд хадгалагдаж байна. Тухайлбал 20 килограмм хунз цай, Манж Чин улсын үе, 1926 оноос өнөөг хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байсан зоосон мөнгө, төлбөрийн хэрэгслүүдийн иж бүрэн цуглуулгыг нэрлэж болох юм. Монгол Улсын төлбөрийн хэрэгслийн хөгжлийн түүхийг олон нийтэд харуулах энэхүү танхимд сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологийг ашиглаж Холограмм угтагч, хөтөч, 6D хэмжээст хөдөлгөөн мэдрэгчид суурилсан боловсрол, сургалт, танин мэдэхүйн контент, интерактив самбар болон АR дэлгэцэнд суурилсан Санхүүгийн боловсрол, мультимедиа контентын үндсэн аппликейшн зэргийг нэвтрүүлсэн бөгөөд үүгээр дамжуулан төлбөрийн хэрэгслийн мэдээллийг илүү сонирхолтой, ойлгомжтой байдлаар хүргэнэ. Төлбөрийн хэрэгслийн түүхийг нэг дороос үзэх боломжтой энэхүү танхимд иргэд Ковид-19 цар тахлын тархалтын нөхцөл байдал намжсаны дараа зочилж мэдээлэл авах боломжтойг Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийнхан мэдэгдэж байгаа юм. Мөн 1990 онд Аж ахуйн банк байгуулах болон түүний үйл ажиллагааны нийтлэг дүрэм, 1991 онд Банкны тухай хууль батлагдсанаар Монгол улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцооны хөрс суурь тавигдсан билээ. Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас 2021 онд тохиож буй Монгол улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүссэний 30 жилийн ой, Үндэсний төлбөрийн ₮ карт EMV чиптэй болсныг тэмдэглэж, төлбөрийн картны хэмжээтэй 9496-1924-1991-2021 дугаар бүхий ₮-Карт дурсгалын зоос худалдаанд гаргажээ.

-Дурсгалын зоосны каталоги гарлаа-

Монгол Улс 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойд зориулан анхны дурсгалын зоос гаргаж байснаас хойш өнгөрсөн хугацаанд Монголбанк нийт 634 зоос гаргаад байна. 2021 онд дурсгалын зоос гаргасны 50 жилийн ой тохиож байгааг тэмдэглэн Монголбанкны Эрдэнэсийн сан, зоос, мөнгөн тэмдэгт судлаач Ч.Энхбаттай хамтран Монгол Улсын дурсгалын зоос каталогийг эмхтгэн гаргажээ. Энэхүү каталоги нь өнгөрсөн хагас зууны хугацаанд гарсан дурсгалын бүх зоосыг огнооны дарааллаар, олон улсын зоосны эмхэтгэлийн үндсэн зарчмын дагуу эрэмбэлэн дугаарлаж, зоосны мэдээллийн хамт оруулснаараа онцлогтой юм. Мөн дийлэнх зоосны зургийг бодит хэмжээгээр, харин жижиг зоосыг бодит хэмжээнээс 2 дахин томруулсан, цөөн тооны зоосыг бодит хэмжээнээс багасган тус тус тэмдэглэгээ хийхийн сацуу олон улсын тэмцээнээс шагнал хүртсэн зооснуудыг тодотгожээ. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: Аливаа дурсгалын зоос нь тухайн үйл явдалд зориулсан зураг чимэглэл, тусгай бичвэрээрээ бусад зоосноос ялгагдах ба нэрлэсэн үнэ, банкны бэлгэдэл тэмдгийг агуулахаас гадна банк санхүүгийн бие даасан байдлыг харуулж, улс орныг сурталчлах өвөрмөц илэрхийлэл болдог хэмээн катаолгийн өмнөх үгэнд дурьдсан байна. Монголбанк нь түүхэн тэмдэглэлт ой, соёлын өв, спортын амжилт, түүхэн хүмүүс, онцлог үйл явдал зэрэгт зориулан олон төрлийн дурсгалын зоосыг алт, мөнгө, цагаан алт зэрэг үнэт металл, никель зэс зэрэг өнгөт металаар гаргасаар ирсэн. Техник, технологийн хөгжил өндөр түвшинд хүрч, зоос урлан бүтээгчдийн чадвар хөгжиж байгаа нь эдгээр дурсгалын зоосны загвар, үзэмжид эергээр нөлөөлж, ур хийцээрээ дэлхийн түвшинд үнэлэгддэг болжээ. Тухайлбал 2007 онд гаргасан Нохой зээх дурсгалын зоос 2009 оны шилдэг зоос шагнал /ХБНГУ, Берлин/, 2011 онд гаргасан Шар шувуу зоос 2013 оны хамгийн алдартай зоос шагналыг /ХБНГУ, Берлин/ тус тус хүртсэн байна. 2021 онд Монгол Улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүсэж, хөгжсөний 30 жилийн ой тохиож буй бөгөөд энэ хүрээнд Монголбанк Банкны ажилтны өдрийг угтан 6 дугаар сарын 2-ны өдөр Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхимыг нээсэн билээ. Энэхүү танхимд эртний зоос, Монгол Улсад төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан эд зүйлс, цаасан болон зоосон мөнгөн тэмдэгт, дурсгалын зоос зэрэг нэн ховор, түүхэн ач холбогдолтой үзмэрүүдийг шинээр дэглэж, нийтэд биетээр болон виртуал хэлбэрээр нээлттэй үзүүлж байна. Мөн тус танхимд санхүүгийн боловсрол олгох контентуудыг үзэж, мэдлэг мэдээлэл авах боломжтой юм.

-Нэг карт – Нэгдсэн сүлжээ бий болов-

2010.09.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Ийнхүү манай улс дэлхийн бусад улсуудын дил зоосон болон цаасан мөнгө хэрэглэж ирсэн бол, цахим мөнгөний эрин үе ирээд байна. Өөрөөр хэлбэл, хөгжлийн түүхэн үед зоосон мөнгө, цаасан мөнгө, цахим мөнгө гэж хөгжиж байгаа юм. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө аль ч байгууллагын ажилтан цалингаа төлбөрийн картаар дамжуулан авдаг байлаа. Энэ нь дэвшил ч, харамсалтай нь арилжааны банкуудын төлбөрийн карт өөр банкны АТМ-д уншигддаггүй байсан юм. Тэгвэл 2010 онд энэ хоцрогдсон тогтолцооноос салж, аль ч банкны төлбөрийн картыг аль ч банкны төлбөрийн картын машин уншуулах боломжтой болсон юм. 2010 оны зургаадугаар сардуг сүлжээнд ХААН банк, Худалдаа хөгжлийн банкууд үндсэн гишүүнээр элссэн бол, дэд гишүүдээр Капитал банк, Улаанбаатар хотын банк нэгдэж нээлтээ хийсэн юм. Тэгвэл Монгол Улсын төлбөрийн картын бэлэн бус гүйлгээний 50 орчим хувийг дангаараа эзэлдэг Голомт, сүлжээний дэд гишүүд болох Хас, Төрийн, Капитрон Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээнд 2010 оны аравдугаар сарын 18-ны өдрөөс эхлэн нэгдсэн байна. Ингэснээр Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ иргэн бүрт хүрэх боломж нээгдсэн юм. Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээг бий болгосноор иргэдэд учирдаг бэлэн мөнгөний эрсдэл багасч, банк санхүүгийн үйлчилгээ илүү хялбар, найдвартай, шуурхай болж бэлэн бус төлбөр тооцооны хэрэглээ өснө гэж тооцож байлаа. Энэхүү нэгдсэн сүлжээг байгуулахад ХААН, Худалдаа хөгжил, Голомт, Капитал, Хас, Төрийн, Капитрон, Улаанбаатар хотын банкныхан ихээхэн санаачлагатай ажилласан гэдэг. Монголбанкны зүгээс цаашид Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээний тасралтгүй, найдвартай ажиллагааг хангах тал дээр илүүтэй анхаарч, Монгол Улсын үндэсний брэнд төлбөрийн картыг гаргах зорилт тавьж байгаагаа энэ үеэр мэдэгдэж байсан юм.

-ATM, ПОС, цахим худалдааны гүйлгээ түр зогсоно-

2021.04.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монголбанк нь Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийн хүрээнд төлбөрийн системийн тасралтгүй найдвартай ажиллагааг хангах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, шинэ дэвшилтэт гүйлгээний төрлүүдийг дэмжих зорилгоор дэд бүтэц, программ болон техник хангамжийн шинэчлэлүүдийг хийж байгаа юм. Тус төслийн хүрээнд банк хоорондын төлбөрийн картын системийг шинэчлэх ажлыг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдрийн 00:00–04:00 цагийн хооронд нэвтрүүлэх юм байна. Тиймээс энэ хугацаанд банк хоорондын төлбөрийн картын гүйлгээ бүрэн зогсохыг төвбанкнаас мэдэгдэж байна. Дээрх хугацаанд төлбөрийн картын ATM, ПОС, цахим худалдаа зэрэг гүйлгээ түр зогсох бөгөөд банкуудын интернет банк, мобайл банк, цахим банкны гүйлгээ хэвийн ажиллах юм байна.

-Үндэсний брэнд ₮ картыг чип технологид шилжүүлжээ-

2021.11.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монголбанк 2012 онд үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг билэгдэн нэрлэсэн үндэсний брэнд ₮ картыг банкуудтай хамтран гаргах ажлыг амжилттай зохион байгуулж, зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Үүнээс хойш 2021 оны II улирлын байдлаар төлбөрийн картын нийт зах зээлийн 59.4 хувийг ₮ карт эзэлж байна. Монголбанк нь төлбөрийн системийг хөгжүүлэх, боловсронгуй болгох зорилтын хүрээнд банкуудтай хамтран соронзон туузтай ₮ картыг олон улсын жишигт нийцсэн EMV чип технологид амжилттай шилжүүллээ. Ингэснээр соронзон туузтай картын мэдээллийг хуулбарлах, дуураймал картаар гүйлгээ хийх эрсдэл буурч, ₮ картын нууцлал, аюулгүй байдал сайжирч, картыг зайнаас уншуулах боломжтой болохын зэрэгцээ карт эзэмшигч төлбөр тооцоогоо чиптэй картаар гүйцэтгэхэд илүү хялбар, хурдан болжээ. Түүнчлэн, чиптэй ₮ картад суурилсан QR кодоор гүйлгээ хийх, ₮ картын мэдээллийг токенжуулах (tokenization) суурь тавигдлаа. Мөн, карт эзэмшигч ₮ картаараа нийтийн тээвэр, автомашины зогсоол, замын төлбөр гэх мэт үнийн дүн багатай гүйлгээнд пин код ашиглахгүйгээр картаа зайнаас уншуулж төлбөр тооцоогоо хийх боломж бүрдсэн байна.

-Монголбанк мастеркарт байгууллагатай хамтран ₮ картыг EMV чип технологид амжилттай шилжүүлэв-

2022.02.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монголбанк болон Мастеркарт байгууллага M/Чип технологийн лицензийн гэрээг 2019 онд байгуулснаас хойш 2 жилийн хугацаанд хамтран ажилласнаар Үндэсний брэнд ₮ картыг EMV чип технологид суурилсан нууцлал, аюулгүй байдлыг өндөр түвшинд хангасан чип технологид шилжүүллээ. Монголбанкны Төлбөр тооцооны газрын захирал Э.Анар М/Чип ₮-картыг арилжааны 11 банк, карт гаргагч финтек компаниудаар дамжуулан карт эзэмшигчид авах боломжтой боллоо. М/Чип технологийг нэвтрүүлснээр үндэсний брэнд ₮ картын нууцлал, аюулгүй байдал эрс сайжирч, өмнөх соронзон туузтай карт ашиглаж байхад үүсч байсан нууцлал, аюулгүй байдлын эрсдэлийг бүрэн арилгасан. Чип технологид суурилсан ₮ карт нь манай улсын банк, санхүүгийн салбар эдийн засагт ашиглаж буй төлбөрийн үндсэн хэрэгсэл төдийгүй төлбөр тооцооны системд томоохон үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг онцлов. Мастеркарт байгууллагын Ази Номхон далайн бүсийн Ерөнхийлөгч Ари Саркер энэ үйл явдлыг өндрөөр үнэлж, Энэ бол Монголын хэрэглэгчид төдийгүй бизнес эрхлэгчдэд ихээхэн ашиг, тусаа өгөх дэвшил юм. Монгол Улсын тогтвортой, хүртээмжтэй хөгжилд тэргүүлэх зорилтоо биелүүлсэн төдийгүй цар тахлын үед авч хэрэгжүүлсэн томоохон ажлын нэг юм. Иймд, Мастеркарт нь Монголын үндэсний төлбөрийн системийн хөгжилд идэвхтэй хувь нэмрээ оруулж, чип технологийг нэвтрүүлж, Монгол Улсын төлбөр тооцооны эко-системийг үр дүн, өгөөжтэй хөгжүүлж байгаадаа баяртай байна хэмээн дурдсан. ₮ карт нь төлбөрийн картын зах зээлийн 62 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд нийт 2.6 сая карт эзэмшигч төлбөр тооцоогоо гүйцэтгэж байна. Чиптэй ₮ картад суурилсан QR кодоор гүйлгээ хийх, ₮ картын мэдээллийг токенжуулах (tokenization) суурь тавигдаж байна. Мөн, карт эзэмшигч ₮ картаараа нийтийн тээвэр, автомашины зогсоол, замын төлбөр гэх мэт үнийн дүн багатай гүйлгээнд пин код ашиглахгүйгээр картаа зайнаас уншуулж төлбөр тооцоогоо хийх боломж бүрджээ. Монголбанк нь Maстеркарт байгууллагатай M/Чип технологийн лицензийн гэрээг байгуулсан нь Ази Номхон далайн бүс нутгийн хэмжээнд бэлэн мөнгөний хэрэглээгүй эдийн засаг бий болгоход чухал алхам болсон юм. Монголбанк, Мастеркарт байгууллагын энэхүү хамтын ажиллагааны үр дүнд Сидней, Шинэ Өмнөд Уэльс, Сингапур зэрэг орнуудын хэрэгжүүлсэн ухаалаг хот, санхүүгийн хүртээмж хурдасгах, дижиталжуулах гэх мэт шинэлэг технологийг Монгол Улсад нэвтрүүлэх суурь тавигдаж байна гэж mastercard.com мэдээллэсэн байна.

-Үндэсний төлбөрийн системийн ээлжит хурал боллоо-

2022.06.22. Улаанбаатар хот. Монгол улс. Үндэсний төлбөрийн системийн зөвлөлийн ээлжит хурал 2022 оны 6 дугаар сарын 22-ны өдөр боллоо. Ковид-19 цар тахлын нөхцөл байдлын улмаас сүүлийн 2 жилийн хугацаанд зохион байгуулагдаагүй байсан тус хурлаар Монгол Улсын төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийн талаар танилцуулав. Монголбанк нь 2009 оноос эхлэн Монгол Улсын үндэсний төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийг таван жил тутамд батлан, хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ удаа гурав дахь стратегийн баримт бичгийн төслийг боловсруулж, мөрдөн ажиллахад бэлэн болгоод байна. Тус стратегид 2026 он гэхэд Монгол Улсад өрсөлдөөн, инновацид тулгуурласан, хүртээмжийг нэмэгдүүлж, эрсдэлийг бууруулсан, найдвартай, аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангасан дэд бүтцээр дамжуулан төлбөр тооцоог гүйцэтгэж, төлбөр тооцоог улам бүр дижитал болгох зорилтыг дэвшүүлээд байна. Монголбанк нь төлбөрийн системийн оролцогчдоос гадна олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн. Үүний нэг нь Монголбанк, Азийн хөгжлийн банктай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төсөл юм. Уг төслийг энэ онд хэрэгжүүлж дуусч байгаа бөгөөд төслийн хүрээнд хийж гүйцэтгэсэн ажлыг нэгтгэн танилцууллаа. Төслийн хүрээнд төлбөрийн системийн суурь дэд бүтэц болох банк хоорондын төлбөр тооцооны Автомат клиринг хаус, Төлбөрийн картын систем, Төв банкны үндсэн бүртгэлийн системийг шинэчилсэн зэрэг ач холбогдол бүхий томоохон ажлуудыг хийж гүйцэтгээд байна. Эцэст нь геополитикийн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор ОХУ руу хийх төлбөр тооцоонд үүсэж байгаа хүндрэл болон тулгамдаж байгаа цаг үеийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжийн талаар хуралд оролцогчид хэлэлцлээ.

-Дотоодын ₮ картаар БНСУ-д төлбөр хийх боломж бүрдэнэ-

2022.12.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төвбанк.Монголбанкнаас Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэйгээр дотоодын банкууд, финтек компаниуд болон төлбөрийн системийн оролцогч бүх талтай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийн үр дүнд манай улсын төлбөр тооцооны систем олон улсын жишигт хүрч, дэлхийн санхүүгийн системтэй нэг хэлээр ярих боломж бүрдсэн. Энэ хүрээнд арилжааны банкууд EMV/NFC технологи бүхий зайнаас уншуулах үндэсний брэнд ₮ карт гаргаснаар манай улсын иргэд нууцлал, аюулгүй байдлын олон улсын стандартыг хангасан картаар төлбөр тооцоогоо түргэн шуурхай, найдвартай гүйцэтгэж байна. Дотоодын ₮ картын хэрэглээг нэмэгдүүлэх, хилийн чанадад бусад төлбөрийн картын сүлжээнд хүлээн авах гарцыг бий болгох ажлын хүрээнд Монголбанк болон БНСУ-ын КТ группийн охин компани болох BC Card компанийн хооронд 2022.12.13-ны өдөр харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгууллаа. Ингэснээр дотоодын ₮ картаар БНСУ-д, ВС card компанийн төлбөрийн картаар Монгол Улсад төлбөр тооцоо харилцан гүйцэтгэх боломж бүрдэнэ. БНСУ-ын харилцаа холбооны томоохон операторын нэг болох КТ группийн охин BC Card компани нь 1983 онд үүсгэн байгуулагдсан ба БНСУ-ын анхны төлбөрийн картын үйлчилгээ эрхлэгч компаниудын нэг юм. Одоогийн байдлаар 30 сая орчим карт гаргаж, 3.2 сая байгууллагын гүйлгээг хүлээн авч, жилд 5 тэрбум гүйлгээг дамжуулж байгаа үзүүлэлт нь судалгаагаар Nilson Report, 2020 Ази-Номхон далайн бүсийн хамгийн том карт хүлээн авагчаар нэрлэгдэж байна. Энэ нэг талын дэвшил. Ийм ажил хийгдэж байгаа дээр зөвхөн надад өөрт санагдсан нэгэн зөвлөмжийг өгөхөд илүүдэхгүй санагдлаа. Гадаадад явахдаа монгол дахь төгрөгийн дансанд суурилсан виза картанд мөнгө хийх бололцоотой байдаг уу гэсэн асуултыг эхлээд тавих нь зүйтэй байх. Үүнийг гадаадад оюутан байхдаа туршиж үзсэн. Болдоггүй юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, монгол улсын арилжааны банкинд нээлгэсэн, төгрөгийн дансанд суурилсан, олон улсын виза картанд, халаасандаа байсан хэд гурван валютыг АТМ дээр хийх гэж оролдоод болоогүй. Хэрэв энэ боломж нээгдвэл, үүнийг солонгост нэвтрүүлж чадвал, адаглаад солонгост сурч ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд, монгол улсын арилжааны банкинд нээлгэсэн, төгрөгийн дансанд суурилсан, олон улсын виза болох төлбөрийн карт руугаа мөнгөө хуримтлуулах бололцоо нээгдэх юм билээ гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Үүнийг нэвтрүүлж чадвал тэд эх орон руугаа мөнгө гуйвуулах шаардлагагүй. Монгол Улсынхаа банкинд ажиллаж, хөдөлмөрлөсөн мөнгөө байршуулж, эх орондоо хуримтлалтай. Мөн олон улсын виза картаараа дамжуулаад солнгостоо төлбөр тооцоо гүйцэтгэх боломжтой болно гэхчлэн олон давуу тал бий болох юм. Цаашлаад солонгост ажиллаж, амтдарч байгаа хүмүүсийн мөнгө шууд орон руугаа гуйвж орж ирэх, банкинд хадгалагдах зэрэг олон давуу талтай мэт санагдсан гэдгээ нэмэрлэхэд илүүдэхгүй биз ээ.

2 БҮЛЭГ. Төсвийн шинэчлэл ба үнийн өсөлтийн татвар

2.1.68 хувийн татвартай болсон нь

Гэтэл 2009 оны эхээр байдал улам дордож Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс 2700 ам.доллар болтлоо уруудаж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлого гэвэл ердөө 100 ам.долларт үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвар ногдуулахад хүрсэн юм. Өмнө нь тонн зэсээс улсын төсөвт дор хаяж 3700 ам.долларын татвар орж байсантай харьцуулахад энэ нь хэтэрхий чамлахаар үзүүлэлт. Уг нь 2009 оны төсөвт тонн зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 5800 ам.доллар байхаар тусгаж, уг түүхий эдийн үнэ 3400 ам.доллараас уруудаагүй тохиолдолд төсөв ажрахгүй гэж тооцож байлаа. Гэвч энэ нь талаар болж зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар 2009 оны сүүлээр өмнөх оноосоо 74 хувиар тасарч улсын төсөв их хэмжээний алдагдал хүлээх нь тэр. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Б.Бадамцэцэг: Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг хувийн жин өндөртэй татварын төрлүүд өмнөх оны түвшинд хүрэхгүй дутуу төвлөрснөөс төсвийн нийт тэнцэл алдагдалтай гарахад нөлөөлж байна. Энэ бууралтын талаас илүү хувь нь Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын бууралтаас шалтгаалж байгаа гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эдийн засаг санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ буурсан. Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс өмнө нь 8000-9000 ам.долларын ханштай байсан бол, 3000 ам.доллар болтлоо буурсан. Зэсийн үнэ 2600 ам.доллараас дээш гарсан нөхцөлд үнийн өсөлтийн 68 хувийн албан татвар ногдож байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ 3000 ам.доллар байхад үнийн өсөлтийн татвар ногдоно гэсэн ойлголт бараг байхгүй. Харин тавдугаар сараас зэсийн үнэ 5000 ам.доллар болж ялимгүй өссөн нь улсын төсөвт төлөвлөснөөс 13.4 тэрбум төгрөг илүү ороход нөлөөлсөн. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвараас 10.1 тэрбум төгрөг орох ёстой байсан ч, 23.5 тэрбум төгрөг орсон гэсэн үг. Өнгөрсөн онд зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварт 191 тэрбум төгрөг орсонтой харьцуулахад зөвхөн энэ татварын хувь хэмжээ дангаараа 8 дахин буурсан үзүүлэлттэй байна гэсэн тайлбарыг давхар өгч байлаа.

2.2.Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав

Ингэснээр зэсийн үнийн өсөлтөөс 208 тэрбум төгрөг, алтны үнийн өсөлтөөс 34 тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж төлөвлөв. Өөрөөр хэлбэл, 2010 онд алт зэсийн үнийн өсөлтөөс нийт 242 гаруй тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж тооцоолж, үүний 141 тэрбум төгрөгийг улсын төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зарцуулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Харин үлдэх алдагдлыг хандивлагч орнуудаас орж ирэх 65 сая ам.доллараар нөхнө гэж тооцсон юм. Улсын төсвийн алдагдлын багагүй хувийг ингэж нөхлөө ч, цаана нь 82 тэрбум төгрөг дутах нь ойлгомжтой байлаа. Энэ мөнгийг Засгийн газрын урт хугацаатай бонд гаргах замаар олно гэж тооцоолсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2008 онд төсвийн алдагдлаа яаж нөхсөн, тэр аргачлалаараа 2010 оны төсвийн алдагдлыг нөхөхөөр шулуурч байв. Төсвийн алдагдлыг тал хэсгийг Монгол улсын хөгжлүүлэх санд орж ирэх мөнгөөр нөхөх гэж байгаа нь нэг хэрэг ч, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар төсвийнхөө багагүй хувийг нөхнө гэдэг зохисгүй үйлдэл болохыг эдийн засагчид анхааруулсаар л байв. Гаднаас орж ирсэн зээл тусламжийг эргүүлэн төлөх учраас тэр юм. Нэг ёсондоо, өнөөдөр төсвийн алдагдлаа нөхлөө ч, ирээдүйд өртэй байх нь зохисгүй гэж эдийн засагчид тэр үед үзэж байсан юм. Тиймээс ийм ядарсан арга хэрэглэж байхаар, төсвийн үр ашиггүй зардлыг бууруулах хэрэгтэй гэж эдийн засагчид зөвлөж байлаа. Гэвч ингэх бололцоогүй гэсэн тайлбарыг сангийн сайд өгч байсан юм. Улсын төсвийн орлого буурч явсаар цаашлаад гадаад худалдаа алдагдалтай гарахад нөлөөлж, валютын нөөц хумигдаж долларын ханш огцом өсч байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тухайлбал, валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараас 500 сая ам.доллар болтлоо уруудаж, америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн гашуун түүх бий. Байгаа валютын нөөцөөрөө урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарч хөлтэй нь ийш тийш гүйлдэж, хэлтэй нь ийш тийш утас цохиж гарах гарц эрэлхийлсэн он жилүүд өнгөрсөн билээ. Арга ядахдаа хандивлагч орнуудаас зээл авч, Олон улсын валютын сангийн 18 сарын хугацаатай Стэнд бай хөтөлбөрт хамрагдаж байх вэ дээ. Азаар 2010 оноос анх удаа нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давж, төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх болсон юм. Тухайлбал, нийт экспортын 29.8 хувийг нүүрсний орлого, 27 хувийг зэсийн баяжмалын орлого бүрдүүлж эхлэв. Эрдэнэт үйлдвэр зэсийн баяжмал нийлүүлэх гэрээ жилд нэг удаа байгуулахдаа гол төлөв оны эхэнд үзэглэж үнээ тохирдог байжээ. Тиймээс дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмалын үнэ ялимгүй сэргэсэн ч, гэрээнд заасан үнээр бүтээгдэхүүнээ тухайн үед нийлүүлж байсан учраас үнийн өсөлтийн татвараас дорвитой зүйл орж ирэхгүй байсан гэдэг. Энэ үед нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давахад нөлөөлсөн болохыг Үндэсний статистикийн хорооны Эдийн засгийн судалгааны газрын дарга н.Баасанжав учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед Оюутолгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэр ашиглалтад ороогүй байсан учраас зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварыг Эрдэнэт үйлдвэр ганцаараа төлдөг байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Хэдийгээр татвараа хугацаандаа төлж байсан ч, энэ нь ихээхэн дарамт болж байсныг тус үйлдвэрийнхэн хэлдэг билээ.

2.3.68 хувийн татварыг хүчингүй болгов

Эрдэнэт үйлдвэрийн бараа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ хэвээрээ ч, үүнийгээ ямар үнэ ханшаар борлуулна, тэр хэмжээгээр орлого нь тодорхойлогдож байжээ. 2008 оны эцэст тус үйлдвэрийн орлого огцом буурч, дагаад үйлдвэрийн ашиг багассан байна. Тус үйлдвэр 2009 оны бизнес төлөвлөгөөндөө 68 хувийн болон бусад татвараа оролцуулж тооцоход зардал нь 4000 ам.доллараар хэмжигдэж байжээ. Үүнийг 2000 онтой харьцуулахад нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. 2006 оноос мөрдөгдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвартай холбоотойгоор зардал нь ингэж өссөн гэж ойлгож болно. 2000-2005 онд тус үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр, хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан бол, үнийн өсөлтийн албан татварын хууль хэрэгжиж эхэлснээр 70 хувьд хүрчээ. Нийт орлогынхоо 70 орчим хувийг үнийн өсөлтийн албан татварт төлөөд болчихдог гэвэл үгүй. Өөр бусад татвараа нэмж тооцвол 82.2 хувийн татварын ачаалал тус үйлдвэрт очиж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, татварын ачаалал өмнөхөөсөө дөрөв дахин өссөн гэсэн үг юм. Ингэхдээ зэсийн баяжмал ачсан өдрөөс орлогыг нь татварт суутгаж байсан гэлцдэг. Эрдэнэт үйлдвэр 2006-2010 оны хооронд экспортод гаргасан зэсийн баяжмалд нийт 1.7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тухай дээр дурдсан. Тэгвэл үүний 870 тэрбум төгрөгийг эхний хоёр жилд нь төлж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлсэн тухай татварын албаныхан хэлдэг. Хэрэв энэ татварыг эс тооцвол зэсийн үнэ 3200 ам.доллар байхад тус үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой байсан тухай тус үйлдвэрийнхэн ярьдаг. Тухайн үед тонн цэвэр зэсийн үнэ 500 ам.доллараар буухад Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого 70 тэрбум төгрөгөөр, зардал 50 тэрбум төгрөгөөр, ашиг 20 тэрбум төгрөгөөр буурах тооцоо гарсан байдаг. Монгол Улсын төсвийн хямралд зэсийн үнэ нөлөөлснийг холбогдох албаныхан хэлдэг бол, Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн зэсийн үнийн уналт 2008 оны дөрөвдүгээр улиралд гарсан. Харин хямрал үүнээс өмнө эхэлчихсэн байсан. Гэсэн ч Эрдэнэт үйлдвэр энэ хямралыг аль болох хурдан давж, санхүүгийн байдлаа түргэн сайжруулах шаардлагатай байгаагаа илэрхийлж байлаа. Ингэхийн тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас төвлөрсөн хөрөнгөөр Эрсдэлийн сан байгуулах, Үнийн даатгал бий болгох, 68 хувийн татвар болон нөөц ашиглалтын төлбөр авдаг аргачлалаа өөрчлөх шаардлагатай байгааг учирлаж байсан юм. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хувь хэмжээ өндөр байсан нь Эрдэнэт үйлдвэрт ийнхүү дарамт болж байсан бол, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь улсын төсөвт дарамт болж байлаа.

Тиймээс зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн, гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг уг татварыг 2011 оноос хүчингүй болгосон юм. Энэ үеэс уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр гадаад зах зээлд экспортолсон зэсийн баяжмалдаа үнийн өсөлтийн албан татвар төлөхөө больсон. Татварын ерөнхий газрын Татвар хураалтын хэлтсийн дарга С.Туул: Оронд нь цоо шинэ төрлийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авна. Нэг тонн зэсээс шатлалтайгаар өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах юм гэж мэдэгдэж байсан нь тод санагдаж байна. Шинээр мөрдөгдөж эхэлсэн хуульд дэлхийн зах зээлд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмал тонн нь 9000 ам.долларын ханштай байвал 15 хувийн татвар, 8000 ам.долларын ханштай байвал 14 хувийн татвар, 7000 ам.долларын ханштай байвал 13 хувийн татвар авахаар тусгасан байлаа. Тодруулбал, уул уурхайн ашигт малтмалын үнэ хэт өндөр өссөн үед тухайн орлогоос төсөвт төвлөрүүлэх татварын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өсөн нэмэгдэх ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч байхаар хуульд өөрчлөлт оруулсан юм. Энэхүү татварыг дэлхийн зах зээлийн үнэтэй уялдуулж ногдуулах бөгөөд зэсэнд дээр 5 + 15 хувь, бусад ашигт малтмал дээр 5 + 5 хувиар тооцон авч байхаар тусгасан юм. Үнийн өсөлтийн албан татварыг халж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авснаар Эрдэнэт үйлдвэрээс авдаг татварын хувь хэмжээ өмнөхөөсөө хоёр дахин буурсан гэлцдэг. Татварын хувь хэмжээгээ ийнхүү бууруулж, 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8400 ам.долларын ханштай байхаар тооцож, Эрдэнэт үйлдвэрээс 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсөвт тусгаж байсныг эдийн засгийн хүрээнийхэн тод санаж буй нь лавтай. Харамсалтай нь манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнэ Лондонгийн металлын захад 2011 оны наймдугаар сарын эхээр нэг тонн нь 9500 ам.доллар, есдүгээр сарын эхээр 9000 ам.доллар, аравдугаар сарын эхээр 6900 ам.доллар болж уруудсан юм. Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тогтвортой байвал 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр Эрдэнэт үйлдвэрээс орж ирнэ. Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тооцоолж байснаас уруудаж орлого тасалдвал, Тогтворжуулалтын санд хуримтлуулсан хөрөнгөө гаргаж төсвийн орлогын тасалдал болон алдагдлаа хаана. Тогтворжуулалтын санд 184 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

2.4.Тогтворжуулалтын сан мэндлэв

2008-2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед хандивлагчид Монгол Улсад зүгээр нэг зээл олгоогүй. Эдийн засгаа эрүүлжүүлэх олон арван зөвлөгөө өгсний нэг нь төсвийн сахилга батаа сайжруулах нөхцөл байлаа. Ингэхдээ уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өндөр байхад олсон орлогоо бүгдийг нь үрэн таран хийлгүй, тодорхой хэсгийг нь хадгалж шаардлагатай үед ашиглахыг зөвлөсөн юм. Дэлхийн банкныхан төсвийн тогтворгүй байдлаас зайлсхийх үүднээс орлогоо хуримтлуулж үүнийгээ төсөв хүндэрсэн үедээ зарцуулж байхыг манай улсад бүр олон жилийн өмнөөс зөвлөж иржээ. Ингэхдээ төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг батлан гаргах хэрэгтэйг зөвлөж байсан ч, үүнийг нь хэрэгжүүлээгүй явснаас болоод эдийн засаг хямарч, төсөв хүндэрсэн тал бий. Дахиад ийм зүйл давтагдаж болзошгүй учраас төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болох хэрэгтэйг Дэлхийн банкны Монгол, Хятад, Солонгосыг хариуцсан захирлын албыг хашиж явсан Клаус Роланд дахин дахин сануулж байлаа. Тиймээс Засгийн газартөсвийн шинэчлэл хийхээр төлөвлөж, үр ашигтай төлөвлөлт, гүйцэтгэл, тайлагналт, хяналтын систем бүрдүүлэх, төвлөрлийг сааруулах, төсвийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авахдаа зөв тогтолцоог бий болгох, тогтвортой байдлыг нэвтрүүлэх ажлыг эхлүүлсэн юм. Энэ дагуу манай улс Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болж, 2011 оноос тогтворжуулалтын санд уул уурхайн түүхий эдийн экспортын орлогоос хуримтлал үүсгэж эхэлсэн билээ. Ингэхдээ төсвийн орлогын гурван хувьтай тэнцэх экспортын түүхий эдийг гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээр сонгоно гэж хуульчилсан байдаг. Тухайн үед энэ шаардлагыг зэс, нүүрс хангаж байлаа. Тиймээс эдгээр бүтээгдэхүүний сүүлийн 15 жилийн үнэ дээр, ирэх 3 жилийн таамаг үнийг нэмж тэнцвэржүүлсэн үнэ гаргаж байлаа. Харин зэс, нүүрсний зах зээлийн үнээс тэнцвэржүүлсэн үнийг хасч, үлдэх орлогыг тогтворжуулалтын санд хуримтлуулдаг болсон түүхтэй. Ийнхүү УИХ-аар шинээр батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс бий болсон орлогоор хуримтлал үүсгэх зорилгоор төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлогыг тооцож, Төсвийн тогтворжуулалтын санд анхны жил 184 орчим тэрбум төгрөг хуримтлуулахаар төлөвлөсөн байдаг.

Тэгвэл 2014 оны төсөвт тогтворжуулалтын санд 29.8 тэрбум төгрөг хуримтлуулахаар төлөвлөж, мөн оны эхний есөн сард дээрх бүтээгдэхүүнээс 44 тэрбум төгрөг төвлөрүүлжээ. Тухайн үед төлөвлөгөө давж биелсэн үзүүлэлттэй гарахад зэсийн үнэ өссөн нь голлон нөлөөлсөн байна. Манай улс 2014 оны төсөвт нэг тонн зэсийн дэлхийн зах зээлийн үнэ 6836 ам.доллар, тэнцвэржүүлсэн үнэ 6232 ам.доллар байхаар тусгасан байдаг. Харин зэсийн зах зээлийн үнэ төсөвт тусгаснаас давсан учраас энэ төрлийн түүхий эдээс тогтворжуулалтын санд орох орлого нэмэгдсэн юм. Тэгвэл нүүрсний төсөөлөл өөрөөр эргэжээ. Манай улс 2014 оны төсөвтөө боловсруулаагүй нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ 81 ам.доллар, коксжих нүүрсний зах зээлийн үнэ 119 ам.доллар байхаар тусгасан байдаг. Гэтэл нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ зах зээлийн үнийнхээ доогуур орчихжээ. Үүнтэй холбоотойгоор нүүрснээс тогтворжуулалтын санд төвлөрөх орлого тасалдсан гэж холбогдох албаныхан тайлбарладаг. Энэ мэтчилэн нүүрсний зах зээлийн үнэ төлөвлөснөөс буурсан ч, зэсийн зах зээлийн үнэ өндөр байсан учир тогтворжуулалтын сангийн орлого азаар тасалдсангүй, төлөвлөгөө давж биелсэн үзүүлэлттэй гарсан юм. 2011-2014 онд тогтворжуулалтын санд нийт 426 тэрбум төгрөг төвлөрсөн ч, төсвийн тусгай шаардлага үүсээгүй учраас сангийн хөрөнгөөс өнгөрсөн хугацаанд нэг ч төгрөг ашиглаагүй. Энэ мөнгө төвбанкинд хадгалагдаж буйг Сангийн яамныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Хэрэв төсвийн тусгай шаардлага үүсвэл сангийн хөрөнгийг төсөв рүү эргүүлэн татаж ашиглах зохицуулалттай юм. Гэхдээ зэс болон нүүрснээс орлого орж ирэхээ больсон цагт л тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгийг авч ашиглах хуулийн зохицуулалт үйлчилдэг билээ. Тэр болтол, энэ сангийн хөрөнгийг ашиглах бус, арвижуулах ёстой юм. Ийнхүү 2008-2009 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралаас манай улс туршлага хуримтлуулж Тогтворжуулалтын сантай болж хоцорсон юм.

2.6 Зэсийн баяжмал ба цэвэршүүлэх үйлдвэр

-Эрдэнэтийг овоог Чехтэй хамтран илрүүлсэн ч, Оростой хамтарч үйлдвэр байгуулав-

Эрдэнэтийн овоо гэхээр хүн бүрийн ой тойнд Эрдэнэтийн орд буух нь дамжиггүй. Үнэхээр ч тийм. 60 гаруй жилийн тэртээ Орхон, Сэлэнгийн сав газарт Монгол-Чехийн геологичид хайгуул хийж, Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены хүдрийн биет байгааг анх тогтоосон юм. Коминек, Фуриел, Сандуйжав, Мягмар зэрэг Монгол-Чехийн геологичид Эрдэнэтийн овооны ордыг 1964-1968 хооронд ийнхүү илрүүлсэн бол, нөөцийг нь оросууд 1971 онд тогтоож өгсөн байна. Энэ даруй Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены ордын нөөцийг улсын бүртгэлд бүртгэн авч, үйлдвэр байгуулж ашиглах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн юм. Монголын тал нэг бол Чехийн, үгүй бол Оросын талтай хамтран үйлдвэр байгуулах нь оновчтой гэж тухайн үед үзэж байлаа. Гэвч Чехийн тал Эрдэнэтийн овооны ордод зэс, молибдены үйлдвэр байгуулахад их хэмжээний хөрөнгө мөнгө, хүн хүч шаардлагатай учир оролцох боломжгүй гэдгээ 1974 онд илэрхийлсэн гэдэг. Тиймээс манай улс ОХУ-тай хамтарч Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены үйлдвэр байгуулж 1978 онд ашиглалтад оруулсан юм. Тус үйлдвэр жилд 4 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтайгаар анх байгуулагдсан бол, үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлснээр 1980 онд 8 сая тонн, 1981 онд 16 сая тонн, 1989 онд 20 сая тонн, 2000 онд 24 сая тонн, 2010 онд 31 сая тонн, 2011 онд 35 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай болжээ. 2013 оны тавдугаар сарын 10-20 хавьцаа найман жилийн өмнө тус үйлдвэрт томилолтоор ажиллахад Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүчин чадлынхаа 70 хувийг ашиглаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр тэр жил 25 сая тонн хүдэр боловсруулж, үүнээс 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авсан юм.

-Эрдэнэтийн овооны орд 25 километр урт, 3 километр өргөнтэй-

Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены хүдрийн биет нь далайн түвшнөөс дээш 1606 метрийн өндөрт, 25 километрийн урттай, 3 километрийн өргөнтэй зүүнээсээ баруун тийш сунаж тогтсон бүтэцтэй юм. Хүдрийн энэ биетийг дөрвөн үндсэн хэсэгт буюу төвийн, баруун хойд, зүүн өмнөд, цагаан чулуут гэсэн хэсэгт хуваадаг байх юм. Найман жилийн өмнө очиход тус ордын баруун хойд хэсэгт олборлолт явуулж байлаа. Ингэхдээ далайн түвшнөөс дээш 1280 метрийн өндөрт, 2,5 километрийн урттай, 1,5 километрийн өргөнтэй талбайгаас хүдэр олборлож байсан нь сонирхол татам. Энэ талбайд долоо хоног бүрийн баасан гаригт тэсэлгээ хийдэг байх юм. Харин бусад өдрүүдэд суларсан хүдрийг эксковатороор хутгаж, 130 тонны даацтай белаз машинд ачиж, том бутлуурт хүргэдэг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын хяналтын инженер н.Энхбат хэлж байлаа. Тэнд нийт 9 эксковатороор хүдэр олборлож, 17 белаз машинд ачиж том бутлуурт буулгаж байхтай таарч явлаа. Нэг белаз машин 15 минутад нэг эргэлт хийж, том бутлуурт хүдэр буулгаад буцдаг аж. Том бутлуур нэг дор 4 белаз машин хүдэр хүлээн авах хүчин чадалтай. Том бутлуур хоногт 60-63 мянган тонн хүдэр хүлээн авч буталдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн бутлуурын нэгдүгээр хэсгийн бутлуурчин н.Дорж-дүгэр хэлж байв. Эрдэнэтийн овооноос олборлосон хүдрийг хүдрийн талбайгаас 100 метрийн зайд орших том бутлуурт эхлээд буталж, дараа нь туузан дамжуулгаар агуулахад буулгадаг байна. Ингэхдээ тус бүр нь цагт 500 тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай 800 метрийн урттай хоёр туузан дамжуулгаар буталсан хүдрийг агуулахад буулгадаг байна. Үйлдвэрт шаардлагатай хүдрийг агуулахаас туузан дамжуулгаар эхлээд дунд бутлуур руу, дараа нь жижиг бутлуур руу хүргэж дахин буталдаг. Үүний дараа шаардлага хангасан жижиг хэмжээтэй бутлагдсан хүдрийг баяжуулах үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсэг рүү туузан дамжуулгаар дахин оруулж, 9 том терм, 9 жижиг термэнд нунтагладаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсгийн термийн машинист н.Самбуу хэлж байлаа. Нунтагласан хүдрийг шахуургаар баяжуулалтын хэсэг рүү шахаж хөвүүлэн баяжуулах үйл явц эхэлдэг байна. Ингэхдээ зэс болон молибденоо тус бүрт нь хөвүүлэн баяжуулдаг байх юм. Эхлээд молибденоо хөвүүлэн баяжуулдаг бол, дараа нь зэсээ хөвүүлэн баяжуулдаг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн баяжуулагч н.Хонгорзул хэлж байв. Хүдрийн биетийг туузан дамжуулгаар бутлах болон нунтаглах хэсэг рүү тээвэрлэдэг бол, зэс болон молибдены баяжмалаа өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цех рүү өөрөө урсах шугамаар тээвэрлэдэг байна. Тус цехээс эцсийн бүтээгдэхүүн гардаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цехийн ээлжийн мастер н.Өлзий-Хутаг ярьж байсан нь тод санагдаж байна.

-Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 25 хувийг дангаараа хийдэг-

Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас хойш манай улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч байж ирсэн. Манай улсын нийт экспортын 25 хувийг дангаар хийдэг тус үйлдвэр зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд эхний 10-т бичигддэг гэх нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 4/1 хийж төсвийн орлого бүрдүүлээд зогсохгүй дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчдийг зэс, молибденоор хангадаг гол нийлүүлэгчдийн нэг юм. Тус үйлдвэр жилд 29 сая тонн хүдэр олборлож, үүнийхээ 26 сая тонныг нь боловсруулж, 23 хувийн агуулгатай 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 47-49 хувийн агуулгатай 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Тамгын газрын дарга н.Баттулга хэлж байлаа. Тус үйлдвэр бүтээгдэхүүн худалдаалах гэрээгээ урт хугацаанд, гол төлөв оны эхэнд байгуулдаг. Хэдийгээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалах гэрээг урт хугацаанд хийдэг ч, үнэ ханшийг нь сар тутам шинэчилдэг гэсэн мэдээлэл бий. Ингэхдээ Лондонгийн металлын захын зэсийн ханшийг суурь үнээ болгодог байгаа юм. Энэ үнээс хайлуулалтын болон цэвэршүүлэлтийн зардал хасагддаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан удаатай. Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал 23 хувийн агуулгатайг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, тус үйлдвэрийн жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн баяжмалыг хайлуулж цэвэршүүлэх явцад 23 хувь нь цэвэр зэс, үлдэх хэсэг нь хаягддаг гэсэн үг юм. Тиймээс худалдан авагчид баяжмал дахь зэсийн агуулгыг харгалзаж, баяжмалаас гарах цэвэр зэсэд мөнгө төлдөг байна. Баяжмалын гол худалдан авагч нь Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонконгийн 10 гаруй трейдер буюу худалдааны компани байдаг тухай 8 жилийн өмнө тэнд очиход тус үйлдвэрийнхэн хуучилж байлаа. Тэдэнд бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээс 5 хоногийн өмнө манай улс зэсийн баяжмалынхаа урьдчилгаагаа авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын хөгжлийн асуудал эрхэлсэн орлогч н.Намхайнямбуу хэлж байсан юм. Урьдчилгаагаа авч, бүтээгдэхүүнээ нийлүүлсэний дараа дэлхийн олон орны дээрх трейдер компаниуд манай түүхий эдийг хятадын зах зээлд худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ худалдааны компаниудаар дамжуулан дэлхийн зах зээлд экспортолж ирсэн байх нь.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн урьдчилгаа ба ногдол ашиг-

Эрдэнэтийн үйлдвэрлэж, экспортолдог бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ жил бүр ижил байдаг ч, зэс болон молибдены баяжмалын дэлхийн зах зээлийн үнээс хамаарч тус үйлдвэрийн орлого харьцангуй өөр өөр байдаг. Үүний нэг тод жишээ бол, 2011 онд тус үйлдвэр 300 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан бол, 2012 онд 190 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан явдал. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өсөх тэр мөчид тус үйлдвэр 2011 онд түүхэндээ анх удаа өндөр ашигтай ажилласан ч, зэсийн үнэ буурснаар тус үйлдвэрийн ашиг 2012 онд эргэн буурсан нь эндээс харагдаж байгаа юм. Ашигтай ажиллах бүртээ тус үйлдвэр Монгол-Оросын Засгийн газарт ногдол ашиг олгож ирсэн түүхтэй. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл /Совет гэх нь бий/ 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд хуралдаж, 2012 оны ашигт ажиллагаанаас Монгол-Оросын талд 96 сая ам.долларын ногдол ашиг олгох шийдвэр гаргаж байсныг энд дурдаж болно. Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг манай улс, 49 хувийг хойд хөрш тэр үед эзэмшдэг байсан учраас Монголын тал 49 сая ам.долларын, Оросын тал 47 сая ам.долларын ногдол ашиг авахаар болов. Үүнийг 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр орны Засгийн газарт олгохыг Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөлөөс шийдвэрлэсэн байдаг. Тэр үед гадаадын трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас урьдчилгаа авч хоёр талын ногдол ашгийг олгоно гэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан юм. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдрийн зөвлөлийн хурлаас дээд тал нь 150 сая ам.доллар зээлэх хязгаар тогтоосон тул худалдааны компаниудаас энэ хэмжээний урьдчилгаа авахаар тохиролцсон байжээ. Ингэхдээ мөн оны тавдугаар сард 50 сая ам.доллар, наймдугаар сард 100 сая ам.доллар урьдчилж авахаар тохиролцсон байна. Үүн дээр өмнө нь аваагүй 30 сая ам.долларын зээлийн эрхээ нэмж хэрэгжүүлнэ гэдгийг холбогдох албаныхан хэлж байлаа. Үүгээр тооцвол, тул үйлдвэр 2013 онд 180 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийг худалдааны түншлэгч компаниудаасаа авахаар байсан юм. Үүнээс 80 сая ам.долларыг тохиролцсон ёсоор мөн оны тавдугаар сард авч үүний 49 сая ам.долларыг ногдол ашигт зориулж Монгол Улсын Засгийн газарт өгнө. Үлдэх мөнгө оросын талд олгох ногдол ашигт хүрэлцэхгүй. Тиймээс 2013 оны наймдугаар сард дараагийн ээлжийн 100 сая ам.долларын урьдчилгаа орж ирмэгц оросын талын ногдол ашиг олгоно гэж тус үйлдвэрийнхэн хэлж байсан юм. Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр талд ногдол ашиг олгохоор шийдвэрлэсэн ч, манай улс хугацаандаа авч, хойд хөрш бага зэрэг хүлээхэд хүрсэн гэсэн үг. Хугацааг ялимгүй хойшлуулах хүсэлтээ Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн Төрийн өмчийн хороогоор дамжуулан оросын талд уламжлуулсан гэлцэх нь бий. Ийнхүү Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн урьдчилгаагаа авч хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж иржээ.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн авлага ба өрийн харьцаа-

Тус үйлдвэрийнхэн өнгөрсөн хугацаанд техник, технологио сайжруулах, ногдол ашиг тараахад шаардагдах хөрөнгийг трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас хүүтэй авч ирсэн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн санхүүгийн хэлтсийн орлогч дарга Жалсафов Түмэн Жаргалович: Эрдэнэт үйлдвэрийн худалдааны компаниудаас авсан урьдчилгаа төлбөрийн өр 2013 оны эхэнд 405 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Үүнээс хойш ачилт хийж, борлуулалт хийсэн болохоор өрийн хэмжээ 2013 оны эхний гурван сарын байдлаар 22 тэрбум төгрөгөөр буурсан. Ингэснээр мөн оны дөрөвдүгээр сард өрийн хэмжээ 382 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Цаашид өр хэд болж буурах, өсөхийг хэлэхэд бэрх байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Үүнээс хойш хоёр сарын хугацаанд түншлэгч компаниудад зэсийн болон молибдены баяжмалаа хэвийн нийлүүлсэн учир дээрх өр 350 тэрбум төгрөг болж буурсан болохыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хэлж байлаа. Гэвч Монгол-Оросын талд ногдол ашиг олгоход болон бусад зүйлд зориулж 2013 онд трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас авахаар тохиролцсон 180 сая ам.долларын урьдчилгааг оруулж тооцвол, тус үйлдвэрийн өр өсөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр ашигтай ажилласан ч, ашгаа өрөнд өгдөг. Харин ногдол ашгаа урьдчилгаа төлбөр буюу зээл авч олгож ирсэн байгаа юм. Энэ нь санаа зовоосон асуудлыг нэг мөнөөс мөн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын нэгдүгээр орлогч Фоменко Александр Петрович: Эрдэнэт үйлдвэрт санхүүгийн хэд хэдэн хүнд асуудал бий. Жил бүрийн эхний улиралд санхүү хүнд байдаг. Гэхдээ 2013 оны хувьд эхний улирлыг даван туулж, хүнд байдлаасаа бага ч болтугай гарч чадлаа. Эхний улирлыг бодвол манай санхүүгийн байдал бага зэрэг сайжирч байна. Гэхдээ бидэнд толгой өвтгөх асуудал цөөнгүй бий. Эрдэнэтийн овооны уурхайн удаан ажиллаж гүн рүүгээ орох тусам, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч байна. Тиймээс хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарч байна. Хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлж байж баяжмалын гарц хэвийн байх юм. Тийм болохоор Эрдэнэт үйлдвэрийн өөрөө нунтаглагч хэсгийн өргөтгөлийг хийх шаардлагатай байгаа. Өөрөө нунтаглагч жилд 4-5 сая тонн хүдэр боловсруулдаг бол, үүнийг 10-12 сая тоннд хүргэх шаардлагатай байна. Тиймээс өөрөө нунтаглагч хэсгийг өргөтгөхөөр 2011 онд техник, тоног төхөөрөмж захиалсан. Зарим тоног төхөөрөмж 2013 онд ирнэ. Үүнд урьдчилгаа өгсөн болохоор тоног төхөөрөмжөө авах зэрэг авлага бий. Нөгөө талд үйлдвэрийн өр бий. Үүгээр тооцвол, үйлдвэрийн өрийн болон авлагын харьцаа хэвийн түвшинд байгаа. 2013 оны сүүлч гэхэд өрийн хэмжээ зохистой харьцаанд хэвийн байх болно хэмээн хуучилж байлаа. Эрдэнэт үйлдвэр 2013 онд зэсийн баяжмалаа тонныг нь 8125 ам.доллараар, молибдены баяжмалаа тонныг нь 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөсөн байлаа. Үүнээс 950 сая ам.долларын орлого олохоор төлөвлөсөн ч, тус үйлдвэрийн зарлага 800 сая ам.доллараар хэмжигдэж байв. Харин цаана үлдэх 150 сая ам.доллар нь Эрдэнэт үйлдвэрийн ашиг болж хоцрох ёстой. Гэвч дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас, молибдены үнэ 7157 ам.доллараас доош орвол 2013 онд олохоор төлөвлөсөн 150 сая ам.долларын ашиг талаар болно гэдгийг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж, ногдол тараах эсэх нь дэлхийн зах зээл дэх зэс болон молибдены үнээс ихээхэн хамаардаг юм.

-Эрдэнэтийн молибденыг юунд ашигладаг вэ-

Менделеевийн үелэх системийн зургаадугаар бүлэгт бичигддэг молибденийг Шведийн химичид нээсэн гэж үздэг. Тухайлбал, 1778 онд Шеел, 1782 онд Гьелм нар молибденитээс молибденыг гаргаж авах боломжтой гэдгийг нотолсон аж. Харин 1817 онд Шведийн химич Берцелиус молибденитээс анхны молибденыг цэврээр нь буюу металлаар нь гарган авсан түүхэн хүн гэлцэх нь бий. Грек үгнээс гаралтай молибден нь цагаан тугалгатай төстэй учир 18 зууны үед энэ металлыг харандаа хийж, зураг зурахад ашигладаг байсан гэлцдэг. Харин одоо энэ металлыг дэвшилтэд технологид түлхүү ашиглаж байгаа юм. Ингэхээ гол төлөв сансрын хиймэл дагуул, агаарын хөлөг, нисдэг тэрэг, усан онгоц, машины эд анги хийхэд ашигладаг байна. Гэрлийн чийдэн хийхэд ч сүүлийн үед молибденыг ашиглах болсон аж. Мөн энэ металлаар нано технологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, устөрөгчийн эрчим хүч үйлдвэрлэхэд хэрэглэж болно гэж эрдэмтэд үзэж байгаа юм. Молибден хольсон ямар ч металл зэвэрдэггүй, халуунд тэсвэртэй, бат бөх учраас тэр. Мөнгөлөг саарал өнгөтэй, үйлдвэрлэлд нэн чухал, уг түүхий эд харамсалтай нь байгальд ховор тохиолддог байх юм. Үүний нэг тод жишээ бол, дэлхийн молибдены нөөц бусад металлтай харьцуулахад харьцангуй бага байгаа явдал. 2013 оны судалгаагаар дэлхий дээр 8 сая тонн молибдены нөөц тогтоогдоод байгаагийн 39 хувь нь хятадад, 31 хувь нь америкт, 13 хувь нь чилид, 8 хувь нь арменид, 5 хувь нь канадад, 3 хувь нь орост тогтоогдсон аж. Харин үлдэх багахан нөөц нь бусад орнуудад тогтоогдсон гэнэ. Үүнд манай улсыг нэрлэж болно. Манай улсын молибдены нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй ч, уг металлын 50 гаруй орд байгааг Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Цагаан суварга, Өндөр цагаан, Түргэн гол, Улаан энгэр, Буянт гол, Эрдэнэтийн овоо зэргийг энд нэрлэж болох юм. Эдгээрээс Эрдэнэтийн овооны молибденыг манай улс олборлож, боловсруулж, баяжуулж, экспортолж байгаа юм. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас Эрдэнэтийн овооноос молибдены баяжмал гарган авч байгаа юм. Тус үйлдвэр анх 4 сая тонн хүдрээс багахан хэмжээний молибден гарган авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд 26 сая тонн хүдрээс 6-10 хувийн чийглэгтэй, 47-49 хувийн агуулгатай 4000 тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн эдийн засаг, маркетингийн хэлтсийн орлогч дарга н.Батсайхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, баяжмалын тал шахуу хувь буюу 2000 тонн нь цэвэр молибдены гарцтай гэсэн үг юм. Дэлхий дахинаа жилд 200 мянган тонн молибден хэрэглэдэг гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн молибдены хэрэглээний багахан хувийг хангадаг байх нь. Ингэхдээ тус үйлдвэр Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонгконгийн трейдер буюу худалдааны компаниар дамжуулан молибдены баяжмалаа үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж иржээ. 2013 онд нэг тонн молибдены баяжмалаа 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөж байсан гэхээр асар үнэтэй түүхий эд болох нь эндээс харагдаж буй юм. Тэгвэл молибдены баяжмалыг бодвол, молибдены исэл илүү үнэтэй байдаг аж. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн молибдены баяжмалаас молибдены исэл гаргаж авах үйлдвэрийн хэдэн жилийн өмнө байгуулжээ. Тодруулбал, израилийн Металл тех компанийн 70 хувь, Эрдэнэтийн 30 хувийн оролцоотой Шим технологижи хамтарсан үйлдвэрийг байгуулсан байна. Молибдены баяжмалаа молибдены исэл болгож багагүй ашиг олохоор зорьж Шим технологи хамтарсан үйлдвэр байгуулсан ч, энэ үйлдвэр дампуурлаа зарлахад хүрч, хаалгаа барьсан тухай Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч Алтанхуяг хэлж байсан юм.

-Эрдэнтийн овооны овоолгоос катодын зэс үйлдвэрлэдэг-

Эрдэнэтийн овооны хүдрээс зэсийн баяжмал гаргах явцад их хэмжээний исэлдсэн хүдэр ашиглагдахгүй хаягддаг байна. Хэдэн жилийн өмнө тэнд очиход 0.4 хувийн зэсийн дундаж агуулгатай 40 сая тонн исэлдсэн хүдрийн бэлэн овоолго байхтай таарч явлаа. Энэ хүдрийн хаягдлыг дахин боловсруулбал 280 мянган тонн зэс гаргаж авах боломжтой гэж мэргэжилтнүүд нь ярьж байсан юм. Тиймээс исэлдсэн хаягдал хүдрийг дахин боловсруулалтад оруулж жилд 50 мянган тонн катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байв. Өөрөөр хэлбэл, химийн уусмалаар хаягдал хүдрийг угааж цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байлаа. Энэ аргаар катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авах технологийг манай улс 1995 онд нэвтрүүлж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэргэд Монгол-Америкийн хамтарсан Эрдмин үйлдвэрийг байгуулж байжээ. Тус үйлдвэр анх зөвхөн туршилт явуулж эхний жилүүдэд 3000 тонн катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлэсэн гэдэг. Туршилт амжилттай явагдаж энэ аргаар цэвэр зэс гаргаж авсан ч, дэлхийн зах зээлд нэгэн үе зэсийн үнэ хямдарсан тул тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж чадаагүй байна. Тиймээс 10 гаруй жилийн хугацаанд энэ үйлдвэрийн хүчин чадлыг тэлэлгүй тэгсхийгээд орхисон ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор Германаас техник, технологи авч ирж үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн байна. Үр ашгаа дээшлүүлэх зорилгоор техник технологио сайжруулж 2000 оны сүүлийн хагаст үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн билээ. Техник, технологийн шинэчлэл хийснээр тус үйлдвэр жилд 50 мянган тонн цэвэр зэс исэлдсэн хүдрээс гаргаж авах бололцоотой болсон юм. Энэ үеэс Эрдмин үйлдвэр исэлдсэн хүдрээс катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлээд зогсохгүй барилгын монтажны 6 төрлийн утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Тухайлбал, 1.6 мм голчтой 200 метр барилгын дотуур монтажны утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Мөн 5000 тонн бүрмэл кабелийн зэс утас, ахуйн хэрэглээний цахилгааны 1,2 мм голчтой кабелийн утас үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байсан билээ. Ингэснээр манай улс дотоодынхоо зэс утасны хэрэгцээг бүрэн хангах бололцоотой гэж үзэж байлаа. Эрдмин үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж баяжмалаас цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байсан ч, энэ үйлдвэрийн сураг алдарч бүтээгдэхүүнээ эцсийн бүтээгдэхүүн болголгүйгээр баяжмал хэлбэрээр экспортолсоор ирсэн юм. Эрдэнэт жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн зэсийн баяжмалаа экспортлоход тээвэрлэлтийн зардал өндөр гарах нь ойлгомжтой. Харин баяжмалаа боловсруулаад экспортлоход жилд 125 мянган тонн зэс тээвэрлэх тооцоо гардаг. Тиймээс 2021 оны тавдугаар сарын 5-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын нутагт уул уурхай-металлурги-химийн үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах шийдвэр гаргалаа. Үйлдвэрлэл, технологийн паркийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газарт олгосон байна. Эрдэнэт үйлдвэр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 1,8 их наяд төгрөгөөр зэсийн баяжмал хайлах, боловсруулах, засвар механикийн, исэлдсэн хүдэр боловсруулах, хүхрийн хүчлийн болон эмулсийн тэсрэх бодисын үйлдвэр барих юм. Төсөл хэрэгжсэнээр эхний 20 жилд 46 их наяд төгрөгийн орлого олж, 3,9 их наяд төгрөгийн татварын өмнөх ашигтай ажиллан төсөвт 1,4 их наяд төгрөгийн татвар төлөх тооцоо гарчээ. Парк ашиглалтад орсноор

Эрдэнэтийн овоо стратегийн ордын нөөцийг бүрэн ашиглах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөөжийг нь хүртэх
Өрсөлдөх чадвартай, дэвшилтэт технологид суурилсан үйлдвэр кластераар хөгжих
Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх
Дагалдах олон үйлдвэр нэг газар төвлөрөх нөхцөл бүрдэх
Эрдэнэт хот бие даан тэлж хөгжих
Улс, орон нутгийн төсвийн орлого нэмэгдэх
Орон нутагт эхний ээлжинд 1,000 орчим ажлын байр бий болох зэрэг давуу талтай юм.

-Эрдэнэтийн овооны нөөц нэмэгджээ-

Дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмал экспортолдог 100 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Тэднийг өрсөлдөх чадвараар нь аваад үзвэл Эрдэнэт зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд тэргүүлэгч 10 үйлдвэрийн тоонд багтдаг. Баяжмалаа борлуулахдаа санхүүгийн хувьд тогтвортой, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон худалдааны компаниудтай хамтран ажиллаж иржээ. Тухайлбал, тус үйлдвэр Самсунг корпораци, Океан Партнерс, Ред Металл, Миллифорд Глобал Корпораци зэрэг компанитай байгуулсан зэсийн баяжмал худалдах, худалдан авах гэрээний дагуу бүтээгдэхүүнээ хятадын зах зээлд нийлүүлдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ Эрдэнэт төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээгээ жилд нэг удаа хийдэг. Гол төлөв оны эхэнд зэс нийлүүлэх гэрээгээ хийж үнээ тохирдог гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан олон жилийн өмнө өгч байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 2020 онд 36,9 сая тонн хүдэр олборлож, 32,5 сая тонн хүдэр боловсруулсан байна. Мөн 11,700.0 тонн зэсийн баяжмал, 934.12 тонн молибдены баяжмал төлөвлөгөөнөөс илүү үйлдвэрлэж, зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалсан экспортын бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогын бууралтыг сааруулах арга хэмжээ авч ажиллажээ. Үүний үр дүнд 47.4 тэрбум төгрөгөөр орлогыг нэмэгдүүлсэн бол, үйлдвэрийн газрын хэмжээнд өртөг бууруулах арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр 2020 онд зардлаа 33 тэрбум төгрөгөөр бууруулжээ. Харин худалдан авалтыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулснаар 88 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гаргасан байна. Эрдэнэт үйлдвэр, техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, улсын болон орон нутгийн төсөвт нэг их наяд давсан төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн гэнэ.

Эрдэнэтийн овоо ордын хүдрийн биетийг бүрэн судалж, эрдэс баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэн, олон улсын JORC стандартаар баталгаажуулжээ.

Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг 2031 он хүртэл хөгжүүлэх Үндсэн чиглэлийн хүрээнд Эрдэс баялгийн нөөц өсгөх төсөл хэрэгжиж, томоохон төслүүдийг боловсруулан үйлдвэрийн хөгжлийг хангах нөөц, баялгийг баталгаажуулсан томоохон ажлыг монгол геологичид удирдан, Австралийн компани гүйцэтгэсэн байна. Хоёр жилийн хугацаанд нийт 40 гаруй мянган тууш метр шалгах өрөмдлөг хийсэн байна. 2017-2019 онд 20 орчим сая ам.долларын геологи, хайгуулын ажил хийж үйлдвэрийн насжилтыг 20 жилээр уртасгаж, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60 жил ажиллах боломж нөхцөл бүрджээ. Тодруулбал, Эрдэнэтийн овоо ордын нөөц баялгийг нэмэгдүүлэн, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60-70 жил ажиллах боломжтой геологийн нөөцөө дэлхийн жишигт нийцсэн олон улсын жорк стандартаар баталгаажуулсан байна. Эрдэнэт үйлдвэрээс гадна, Оюутолгойн үйлдвэр ашиглалтад орсноор манай улсын зэсийн баяжмалын экспорт хоёр дахин нэмэгдсэн байдаг. Гашуунсухайт боомтоор 2021.04.16-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин гарч орсон бол, 2021.04.17-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин мөн гарч оржээ. Өөрөөр хэлбэл, цар тахлын энэ үед зэсийн баяжмалын экспорт хэвийн явагдаж байгаа юм.

-Эрдэнэтийн цэвэр ашгийн хэмжээ 2,5 дахин давж биелжээ-

Эрдэнэт үйлдвэр улс, орон нутгийн төсөвт сүүлийн хоёр жилд нийт 1.9 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Эрдэнэтийн Овоогийн зэс, молибденийн ордыг түшиглүүлэн уулын баяжуулах үйлдвэрийг 1978 онд ашиглалтад оруулсан. Үүнээс хойш хүчин чадлыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлж хүдэр олборлолтыг 37 сая тоннд, хүдэр боловсруулалтыг 32 сая тоннд хүргэжээ. Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн: Эрдэнэт үйлдвэр 2020 онд амжилт бүтээл арвинтай байлаа. Хэдийгээр дэлхий нийтийг цочроосон цар тахлын дэгдэлтийн улмаас хөл хорио тогтоосон хүндрэлтэй цаг үе тохиосон ч Эрдэнэт үйлдвэрийн баялаг бүтээгч уурхайчдын үйл ажиллагааны үр дүн сайн байлаа. Улс орны хэмжээнд цар тахлын тархалттай тэмцэж буй хүнд цаг үед Эрдэнэт үйлдвэрийн хамт олон халдвар хамгааллын дэглэм баримтлан, өндөр зохион байгуулалттай ажилласнаар үйлдвэрлэл хэвийн жигд, төлөвлөлт үзүүлэлт амжилттай биелсэн гэдгийг онцоллоо. Тодруулбал:

Үйлдвэр техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, үйлдвэрлэл эдийн засгийн төлөвлөгөөт үзүүлэлтүүдэд 100-аас дээш хувь,
2020 онд 36.9 сая тонн хүдэр олборлож, 32.5 сая тонн хүдэр боловсруулсан,
Санхүү эдийн засгийн үзүүлэлтүүд эерэг сайн гарсан,
2020 онд 2.2 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллаж төлөвлөгөөг 16 орчим хувиар давуулан биелүүлсэн,
2020 онд нийт 1 их наяд 5.5 тэрбум төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн.

Эрдэнэт үйлдвэр 2021 оны эхний улирлын байдлаар үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөг 100-143 хувиар биелүүлсэн байна. Үүний үр дүнд борлуулалтын орлого 38 хувиар, цэвэр ашгийн төлөвлөгөө 2.5 дахин давж биелжээ. 2021 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар улс, орон нутгийн төсөвт 149 тэрбум, 2021 оны тавдугаар сарын 14-ний байдлаар 266 тэрбум төгрөг төвлөрүүлээд байна. 2017-2020 онд 29.4 сая ам.долларын геологи хайгуулын ажил гүйцэтгэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ажиллах хугацааг 30-аад жилээр нэмэгдүүлж, цаашид наанадаж 70 жил ажиллах боломжийг бүрдүүлжээ. Монгол Улсын эдийн засгийн нийт ачааллын аравны нэгийг, 10 их наядын улсын төсвийн 1 их наядыг үүрч, дахиад 60-70 жилийн хугацаанд ажиллах техник эдийн засгийн үндэслэлийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд боловсруулж чадсан гэсэн үг юм. 2019 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 91 дүгээр тогтоол гаргаж Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет хувьцаат компанийг онцгой дэглэмд авч байсан юм.Засгийн газрын шийдвэрээр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай болж, Онцгой дэглэмийн горимоор ажилласан 2019 онд 65.8 тэрбум төгрөг, 2020 онд 88 тэрбум төгрөг, нийт 153.8 тэрбум төгрөгийг зөвхөн худалдан авалтаас хэмнэж чаджээ. Эрдэнэт үйлдвэр нь Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласнаар сүүлийн 10 жилд анх удаа гадаад болон дотоодын зээлийн өр төлбөргүй болжээ.

-Эрдэнэт үйлдвэр цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг даав-

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсхийн Засгийн газрын 2020 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар улсын хэмжээнд бүх айл өрх, зарим аж ахуйн нэгжийн цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг 2020 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдрөөс 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрийг хүртэл төр бүрэн хариуцах шийдвэр гаргасан юм. Ингэхдээ, 100 метр квадратаас доош талбайтай орон сууцны айл өрхийн дулааны төлбөрийг тэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн айл өрх 120 метр квадрат талбайтай байранд амьдардаг бол 20 метр квадрат талбайд ногдох дулааны мөнгөө л өөрсдөө төлж буй юм. Төлбөр тэглэсэнтэй холбогдуулан 650 тэрбум төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гаргахаар болсон. Ингэснээр 2021 оны 07 дугаар сарын 01 хүртэл гэр хорооллын айл өрх дунджаар 240-530 мянган төгрөгийн цахилгааны, орон сууцны айл өрх талбайн хэмжээнээс хамаарч 560 мянгаас 1,1 сая төгрөгийн, Жижиг, дунд аж ахуйн нэгж 7-30 сая төгрөгийн, томоохон аж ахуйн нэгж 500 саяас 1,4 тэрбум төгрөгийн цахилгаан, дулааны мөнгө хэмнэх тооцоо гарчээ. Харин төсөвт байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, түүний оролцоотой хуулийн этгээд, уул уурхайн олборлох, боловсруулах үйлдвэр, банк, банк бус санхүүгийн байгууллаа, крипто валюттай холбогдох үйл ажиллагаа эрхлэгч, газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, импортлох, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, интернэт, үүрэн холбооны үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, согтууруулах ундаа, тамхи үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, өнгөт металл болон хар төмөрлөг, цементийн үйлдвэр төлбөрөөс чөлөөлөгдөөгүй байхаар шийдвэрлэсэн юм. Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжиж байгаагийн хэрээр ажлын байраа хадгалж, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ үнийг нэмэхгүй байх ёстой. Төр засаг, аж ахуйн нэгж, иргэд хамтдаа цар тахлын үеийг давж гарахын төлөө ийм шийдвэр гаргасан болохоо Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тухайн үед илэрхийлж байсан юм.

2.7 Алт ба цэвэршүүлэх үйлдвэр

УИХ-ын гишүүд алтнаас өндөр татвар авч улсын төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө бодож олов. Үүнийгээ хэрэгжүүлэхээр тэр үеийн хууль тогтоогчид Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг 2006 онд гаргасан юм. Монголбанк Лондонгийн металлын захын үдээс хойшхи алтны үнээс хоёр ам.доллар хасч, үүнийг төгрөгт хөрвүүлж дотоодын зах зээл дэх шар металлын ханшийг тогтоодог. Хууль гарснаар төв банкинд тушаагдсан алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн билээ. Ингэснээр нэг унци алтнаас Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 200 гаруй ам.долларын татвар төвлөрч байлаа. Гэвч үүний нөлөөгөөр манай улсын алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан гэхэд болно. Хууль гарахаас өмнөх дөрвөн жил манай улс 77 тонн алт үйлдвэрлэсэн бол, хууль хэрэгжсэн дөрвөн жилд 48 тонныг олборлосон байх жишээтэй. Тухайлбал, манай улсын алт олборлогч 70 гаруй аж ахуйн нэгж жилд 20 тонн алт олборлодог байсан бол, 2006 онд 15 тонн, 2007 онд 10 тонн, 2008 онд 8 тонн, 2010 онд 2 гаруй тонн алт төв банкинд тушаасан байгаа юм. Тухайлбал, 2008 оны төсөвт мөн онд 20 тонн алт олборлож, үүнээс 53,8 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн юм. Гэтэл мөн оны эхний найман сард 8,2 тонныг олборлож 9,3 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлсэн байх жишээтэй. Тэр үеийн УИХ-ын гишүүн Г.Занданшатар: Алт тушаалтын байдал хангалтгүй байна. Энэ нь 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн зугтаалтын байдал юм. Алтан Дорнод Монгол компани гэхэд 20,4 тэрбум төгрөг төлөөгүй. Үнийн өсөлтийн албан татварын 17 тэрбум төгрөг, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 2,2 тэрбум төгрөг, Нөөц ашигласны 400 сая төгрөг тушаагаагүй. Олон улсын арбитрийн шүүхэд өгсөн байгаа. Энэ компаниас татвараа авахад 26,6 тэрбум төгрөгийн татвар Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд нэмэгдэж төлөгдөх бололцоо бүрдэх юм. Ингэвэл 53,8 тэрбум төгрөгөө төвлөрүүлчих бололцоо бий гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Дэлхийн зах зээлд алтны үнэ өссөн ч, дотоодын зах зээлд олборлолт, тушаалт, борлуулалт буурсантай холбоотойгоор энэ татварын төлөвлөгөө ийнхүү биелэлт муутай явсан нь энэ. Гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн, үнийн өсөлтийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг энэ хуулиас болж олборлосон алтаа хууль бусаар хил давуулж татвараас зайлсхийх зэрэг есөн шидийн далд хувилбар гарч байсан учраас энэ металлын тушаалт ингэж буурсан хэрэг.

Алт бол хатуу валютад тооцогддог. Тэр ч утгаараа, алт тушаалт буурмагц валютын нөөцөд сөргөөр нөлөөлж байсан нь ойлгомжтой. Энэ нь хууль тогтоогчдыг өөрсдийг нь сөхрүүлж удаа дараа буулт хийхэд хүргэж байлаа. Лондонгийн металлын бирж дээрх алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх хэсэгт татвар ногдуулж байсныг эхлээд болиулж, уг бирж дээрх нэг унци алтны үнээс 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод татвар ногдуулж Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр болсон юм. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эхний хагас жилийн байдлаар алтны үнийн өсөлтийн албан татвараас 6.1 тэрбум төгрөг орж ирэх ёстой байснаас 3.9 тэрбум төгрөг орсон буюу 63.3 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад алтны үнийн өсөлтийн албан татвар үндсэндээ хоёр дахин буурсан дүнтэй явна. Яагаад гэхээр алтны үнийн өсөлтийн албан татварын хуульд өөрчлөлт оруулснаар үнийн өсөлтийн албан татвар ногддог орлогын хэмжээ өссөн байгаа. Тухайлбал, өмнө нь нэг унци алтнаас 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулдаг байсан. Харин хуульд өөрчлөлт орсноор нэг унци алтнаас 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж байгаа учраас татвар ногдох орлого буурсан. Мөн өнгөрсөн онд алтны үнийн өсөлтийн татвар дутуу төлөлттэй байсан газрууд хугацаандаа татвараа төлөөгүй байна. Тухайлбал, Алтан Дорнод Монгол 57 тэрбум төгрөгийн өртэй байж байгаа. Олон улсын арбитрийн шүүх дээр байгаа учраас татвар төлөгдөхгүй байж байна. Алтны үнийн өсөлтийн татвараа төлөөгүй нэлээд газрууд бий. Алтан Дорнод Монгол, Жампа, Эрдэс Холдинг, Монгол газар, Эм Жи Эйч зэрэг компаниуд алтны үнийн өсөлтийн албан татвар төлөх ёстой байгаа гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байсан юм. Ийнхүү алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босгыг 850 ам.доллар болгосон, мөн алтны үнийн өсөлтийн албан татварыг зарим аж ахуйн нэгжүүд төлөхгүй байсан нь улсын төсвийн төлөвлөсөн орлого тасалдахад хүргэж байсан учраас валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс дахин явуулсан билээ. Ингэхдээ, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх үүднээс 2011 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс дээрх хуулийг бүр мөсөн хүчингүй болгосон юм.

Харин үүний оронд АШИГТ МАЛТМАЛЫН болон ӨСӨН НЭМЭГДЭХ нөөц ашигласны төлбөр төрсөн тухай тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан хэлж байсан билээ. Энэ үеэс алт олборлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 5 хувийн татвар төлж эхэлсэн бол, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээ дэлхийн зах зээл дээрх унци алтны үнээс хамаарч байлаа. Тухайлбал, нэг унци алт 900-1000 ам.долларын ханштай байвал 1 хувь, 1000-1100 ам.долларын ханштай байвал 2 хувь, 1100-1200 ам.долларын ханштай байвал 3 хувь, 1200-1300 ам.долларын ханштай байвал 4 хувь, 1300 ам.доллараас дээш ханштай байвал 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх тогтолцоонд шилжсэн билээ. Алтны үнэ хямд үед үйлдвэрлэгчдийн төлөх татварыг хөнгөлж, өндөр үед татвараа нэмэгдүүлэх зорилгоор ийм шатлалыг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж өгсөн хэрэг. Энэ өөрчлөлтийг хуульд оруулснаас хойш дэлхийн зах зээлд нэг унци алтны үнэ 1300 ам.доллараас уруудсан удаа дэндүү цөөн. Үүгээр тооцвол алт үйлдвэрлэгчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт гол төлөв 5 хувийн татвар төлж ирсэн гэхэд болно. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг нэмж тооцвол 2011 оноос хойш алт олборлогчид дээд тал нь 10 хувийн татвар төлж ирсэн билээ. Үүнийг өмнөх татвартай харьцуулахад тийм ч өндөр тоо биш. Гэтэл алтны татварыг дахин бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг сэргээж, тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх бодлого манай улс дахиад явуулах нь тэр. Тухайлбал алтны татварыг бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг жилд 24 тонноор нэмэгдүүлж, таван жилийн дотор 150 тоннд хүргэх зорилт тавьсан юм. Тэр хэрээр алт тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх боломжтой гэж бодлого боловсруулагчид үзэж байлаа. Тиймээс 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5 хувь байсныг 2.5 хувь болгож бууруулсан билээ. Харин өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Үүнийг манай улс таван жилийн хугацаанд дагаж мөрдөхөөр тухайн үед хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2019 он хүртэл алтныхан ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болох АМНАТ-ийн дарамтаас салж аврагдсан юм. Үе үе энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ энэ мэт авдаг болоод ч тэр үү…

Дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал санхүүгийн зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байгаа ч, 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн хямралтай харьцуулахад хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг алтны салбарт ажиглагдлаа. Тэгээд ч аливаа санхүүгийн хямралын үед хамгийн эрсдэл багатайд алт тооцогддог тул худалдан авалт нэмэгдэж үнэ нь өсдөг жамтай. 2020 оны төсвийн төслийн тодотголд төвбанк 24 тонн алт худалдан авахаар тусгаж төлөвлөгөөндөө хүрсэн. Тухайлбал, өнгөрсөн оны гүйцэтгэлээр Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 23.6 тонн шар металл худалдан авч, алт тушаалт өмнөх оны мөн үеэсээ 8.3 тонноор нэмэгдэж, улсын төсөвт 174 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Харин 2021 оны нэгдүгээр сарын байдлаар Монголбанк 1.35 тонн үнэт металл худалдан авсан нь 2019 оны мөн үетэй харьцуулбал 750 килограммаар өсч, 2020 оны мөн үетэй харьцуулахад 2.2 тонноор буурсан үзүүлэлт боллоо. 2021 оны нэгдүгээр сард Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 15.7 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 60.3 килограмм үнэт металл худалдан авчээ. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж үнэ 2021 оны нэгдүгээр сард 170,985.19 төгрөг байжээ. Дашрамд дурдахад, Монголбанк алт худалдан авахдаа гурван шаардлага тавьдаг. Эхнийх нь иргэд болон аж ахуйн нэгжийн Монголбанкинд худалдах алт 3 граммаас дээш байх ёстой. 3 граммаас дээш хэмжээний алт худалдах бол үүнийгээ гулдмай болгож, Улсын хяналтын албаар сорьц тавиулсан байх ёстой. Энэ нөхцөлийг хангасан тохиолдолд Монголбанк тухайн өдрийн ханшаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдан авч, төлбөрийг нь бэлнээр бус, харилцах дансанд хийж ирсэн. Ийм шалгуураар төвбанк сүүлийн таван жилд 100 орчим тонн үнэт металл худалдан авсан нь гадаад валютын улсын нөөцийг 3.7 тэрбум ам.доллароор нэмэгдүүлсэн байна. Алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Алт-2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, үүнийг эрчимжүүлэх зорилгоор аж ахуй нэгжүүдэд алтаар эргэн төлөх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат санхүүжилт хүртэл олгосон байдаг. Тодруулбал, төвбанк өнгөрсөн хугацаанд алт худалдан авалтыг нэмэгдүүлэх тодорхой ажлуудыг хийж ирсэн бөгөөд компаниудын үйл ажиллагааг дэмжиж, олборлолтыг нэмэгдүүлэхээр эргэн төлөлтийг алтаар хийх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат зээлийг олгож ирсэн юм.

Мөн компаниудад олгож байсан зээлийг хөрөнгө оруулалтын зээл болгон үргэлжлүүлэхээр болсон билээ. Ингэснээр алт олборлогчдын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал сайжирч алтны салбарын экспортын хэмжээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 5 дахин өсөж, 1.7 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Монгол Улсын экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх, төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахад томоохон хувь нэмэр оруулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын экспортын орлогын 24 хувийг дангаар бүрдүүлдэг салбар ахицтай яваа гэсэн үг. Мөн өнгөрсөн хугацаанд Монголбанкнаас Дархан-Уул, Баянхонгор аймгуудад үнэт металл худалдан авах боломжийг бүрдүүлэх, үнэт металлын арилжаа эрхлэгч иргэдэд тусгай зөвшөөрөл олгох, үнэт металлын сорьцын шинжилгээний үр дүнг цахимаар хүлээн авч төлбөр тооцоог хийх зэрэг ажлуудыг үе шаттайгаар зохион байгуулж ажилласны үр дүнд худалдан авах үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болж Монголбанкинд худалдах үнэт металлын хэмжээ ийнхүү өссөн байна. Цаашид Монголбанкнаас холбогдох байгууллагуудтай хамтран үнэт металлын олборлолтыг нэмэгдүүлэх, хууль бусаар хил давуулан худалдаалах явдлыг бууруулах, мөн дотоодын зах зээлд гарал үүсэл нь тодорхой үнэт металлын худалдааг албажуулах чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөжээ. Энэ нь алт худалдан авалт цаашид нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлтийг бий болгоод байна. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамныхан ч Монголбанк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ болон боломжийн талаар ярилцсан юм. Сайд нарын зүгээс алт олборлолтын улирал эхлэхээс өмнө компаниудад тулгамддаг санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, урт хугацааны санхүүжилт олгох тал дээр дэмжин ажиллах хүсэлт тавьсан. Харин арилжааны банкуудын хувьд алт олборлогч компаниудын тусгай зөвшөөрөл нь барьцаа хөрөнгө болдог учир лицензийг эргэн цуцалдаг асуудлыг анхаарч үзэхийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдаас хүссэн байдаг. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд болон Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2020 оны хамтарсан тушаалаар Алт-2 үндэсний хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх зорилгоор хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журам хэрэгжиж эхэлсэн ч, цар тахлын тархалт эрчимжиж байгаатай холбоотойгоор УИХ-аас 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр Коронавируст халдвараас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан учраас дээрх журамд мөн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар урьдчилгаа төлбөрийн санхүүжилтийг алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад 2021 онд үргэлжлүүлэн олгохоор болсон юм.

Энэхүү журмаар 6 хүртэлх сар буюу богино хугацаатай зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг энэ он дуустал сунгаж, урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгон өөрчилсөн байна. Журамд дээрх өөрчлөлт орсноор алт олборлогч компаниудад тулгамддаг эргэлтийн хөрөнгийн асуудал шийдэгдэж, алт олборлолт нэмэгдэх улмаар улсын төсөвт алтнаас төвлөрүүлэх орлого өснө гэж төвбанк үзэж байна. Алтны татварыг бууруулж, санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэж энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ үе үе авч буйтай холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд манай улсын алт олборлолт нэмэгдсэн ч, үүнийг хайлуулах зуух ачааллаа дийлэхгүйд хүрч байсан нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээгүй байдал алт гулдмайлахад хүндрэл учруулж байсан юм. Үүнээс гадна, экспортод гаргах бусад уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хэмжих жингийн асуудал хүндрэлтэй байлаа. Тухайлбал, улсын хэмжээнд хүнд даацын авто машины 384 жин ажиллаж байсан ч, эдгээр жинг шалгаж баталгаажуулах эталон хэмжих хэрэгсэл хэдэн жилийн өмнө дутагдалтай байлаа. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд эхний ээлжид хүнд даацын авто машины жинг шалгаж, баталгаажуулах явуулын нэг лаборатори шаардлагатайг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынхан тэр үеийн Шадар сайд У.Хүрэлсүхэд учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед аймгуудын Стандартчилал хэмжил зүйн хэлтсийн байрны засвар үйлчилгээг сайжруулах, хэмжих хэрэгсэл, эталон тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд шаардагдах 4 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгуулахад анхаарч ажиллахаа тэрбээр мэдэгдэж байсан юм. Тэрбээр хэлснээ хэрэгжүүлж чадсан юм. Ийнхүү У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа эталон тоног төхөөрөмжийн асуудал шийдвэрлэж байсан бол, Ерөнхий сайд байхдаа алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээрийг байгуулж амжсан нь цагаа олсон шийдвэр байсан юм. У.Хүрэлсүх МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа Бүгд найрамдах Казакстан улсад албан ёсны айлчлал хийж, тус улсын нийслэл Нур-Султан хотод Монгол-Казахстаны бизнес форумд оролцсон юм.

Уг форумд Монгол Улсын 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНКазУ-ын Ерөнхий сайд А.У.Мамин нар оролцож, хоёр орны бизнес эрхлэгчид Алт, мөнгө, үнэт металл цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, Нүүрсний ордуудаас ферросолицион үйлдвэрлэх үйлдвэр барих, Агаарын техникийн ачаа тээврийн нислэгийн инженер, техникийн үйлчилгээний мэргэжилтэн бэлтгэх, Хорио цээрийн бэлдмэл үйлдвэрлэх, мэргэжилтнүүдийг сургах сургалтын төв байгуулах зэрэг найман гэрээг байгуулсан юм. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, ашиглалтад оруулах тухай гэрээнд Эрдэнэс алт ресурс ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Ачитсайхан, Сымбат инжиниринг ХХН-ийн захирал Т.М.Шопшекбаевич нар гарын үсэг зурсан бөгөөд гэрээний хүрээнд Казахстаны талаас 30 сая ам.долларын үнэ бүхий алт цэвэршүүлэх технологийн патентаа Монголын талд үнэ төлбөргүй өгсөн юм. БНКазУ жилд 70 тонн алт үйлдвэрлэх зорилтынхоо хүрээнд нийслэл Нур-Султанд 2013 онд Тау-Кен Алтын алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж ашиглалтад оруулжээ. Ингэснээр жилд 25 тонн алт, 50 тонн мөнгө цэвэршүүлэх боломжтой олон улсын шаардлага хангасан үйлдвэртэй болжээ. Тус үйлдвэр алтыг 99,99 хувь хүртэл цэвэршүүлдэг бөгөөд Тау-Кен Самрук ТӨХК-ийн санхүүжилтээр Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн яамны хяналт, удирдлагаар ажилладаг байна. Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцогчид тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцаад ирсэн. Дашрамд дурдахад, алт нь өнгөт металлын төрөлд багтдаг. Зарим тохиолдолд үнэт металл гэх нь бий. МЭӨ 4-5 зууны үеэс хүн төрөлхтөн алтыг бусад металлуудаас ялган авч хэрэглэх болжээ. Алтанд мөнгө, зэс, төмөр зэрэг металлууд тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байдаг. Үүнд хэдий хэмжээний цэвэр алт агуулагдаж байгааг сорьцоор илэрхийлдэг билээ. Ингэхдээ 333, 375, 585, 750, 916, 960, 999 сорьцоор алтны агуулгыг илэрхийлдэг. Хэрэв нэг грамм жинтэй 333 сорьцтой алтан эдлэл байвал, үүний 333 хувь нь цэвэр алт, үлдэх хувь нь өөр металл гэсэн үг юм. Ийнхүү үнэт эдлэл дэх алтны агууламжийг сорьцоор илэрхийлэхээс гадна, каратаар мөн хэмждэг. Тухайлбал, азийн орнууд ихэвчлэн каратаар алтны агууламжийг тодорхойлдог байна. Хэрэв 14 карат байвал тэр нь манайхны нэрлэж заншсанаар 585 сорьцтой монетон эдлэл юм. Өнөөдөр алтаар валютын нөөцөө бүрдүүлж, олон улсын төлбөр тооцоо хийхээс гадна, үнэт эдлэл үйлдвэрлэхэд ашиглаж байгаа юм. Дэлхийн зах зээлд шар алтыг бодвол цагаан алтны үнэ өндөр байдаг. Цагаан алтны физик химийн шинж чанар шар алтнаас илүү байдаг болохоор тэр юм.

3.БҮЛЭГ.Дэлхийн банк ба санхүүгийн хямрал

3.1. АНУ-ын санхүүгийн хямрал

2009-03-17. Улаанбаатар. Дэлхийн тэргүүлэх эдийн засагтай орнуудын тоонд АНУ зүй ёсоор ордог. Гэвч тус улсын эдийн засаг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хямралд өртсөн юм. Чухам юунаас болж дэлхийн тэргүүлэх эдийн засаг хямрахад хүрэв. Энэ асуултад 2008 оны аравдугаар сарын 28-ны өдөр тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайд: АНУ-ын санхүүг хямралд оруулахад маш олон тооны хүчин зүйл нөлөөлсөн. Нэгдүгээрт: 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний өдрийн халдлагын дараа АНУ-ын нөөцийн банкнаас бага хүүтэй их хэмжээний зээл гаргасан. Хоёрдугаарт: Энэ хүнд байдлаасаа гарч амжаагүй байтал моргейжийн буюу орон сууцны маш хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл иргэддээ олгох ажлыг АНУ-ын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлсэн. АНУ-ын Засгийн газар хүн болгоноо өөрийн орон сууцтай болгох бодлого явуулж, тус улсын банкууд зээлийн нөхцлийг зөөлрүүлж, их хэмжээний найдваргүй зээл олгосон. Гуравдугаарт: Тус улсын иргэдбэлэн мөнгөгүй хэрнээ өөрийн чадавхаасаа давсан тийм амьдралын нөхцөл байдлыг хүсч орон сууцнаас гадна, машин, тавилга гэх мэт үнэтэй зүйлүүдийг зээлээр авч байсан. АНУ-ын эдийн засгийн хямрал эхэндээ Европын орнууд руу хүчтэй чиглэж байсан бол, хожим Азийн орнууд руу чиглэсэн. Энэ нь Азийн хөрөнгийн биржүүдэд компаниудын хувьцааны ханш хэрхэн буурч байгаагаас харагдана. Тухайлбал, Sony корпорацийн хувьцааны ханш хөрөнгийн бирж дээр нэрлэсэн үнээсээ 70 хувиар доогуур ханшаар худалдаалагдаж байна. Энэ нь тус компанийн бодит хөрөнгө, бодит үнэлгээнээс доогуур ханштай болж байгааг гэрчилж байгаа явдал юм. Азийн орнуудын эдийн засаг хямарч байгаагийн бас нэг илрэл бол долларын ханш хэлбэлзэж эхэлсэн явдал. Азийн эдийн засаг яагаад хямраад байна гэхээр эдгээр улс орнууд Америк руу их хэмжээний экспортын бүтээгдэхүүн гаргадаг. Америк эдийн засгийн хямралд орсноор эдгээр орнуудаас экспортын бүтээгдэхүүн худалдан авах чадваргүй болчихож байгаа юм. Америк руу гаргадаг экспортын хэмжээ багасна гэдэг нь тухайн улсад орох хөрөнгө оруулалтын хэмжээ хумигдаж байна гэж тайлбарлаж байсан билээ. АНУ-ын wall street-ээс эхтэй санхүүгийн хямрал олон тооны хүчин зүйлээс шалтгаалсан болохыг эдийн засагчид ийнхүү хэлдэг.

2001 оны есдүгээр сарын 11-ний өдрийн халдлагыг суурь шалтгаан нь болсон гэж үздэг аж. Үүний дараахан тус улсын нөөцийн банкнаас бага хүүтэй их хэмжээний мөнгө гаргажээ. Залгуулаад нөхцөлөө зөөлрүүлж хүн бүрийг орон сууцтай болгох бодлого явуулсан ч, эргээд баталгаагүй моргейжийн зээл болж хувирсан байна. Үүнээс болж тус улсын дийлэнх банкууд хүндэрч зээлээ хаасан нь мөнгөний гачигдалд ороход хүргэв. Энэ нь даамжирч даатгалын болон хөрөнгийн зах зээлд нь уналт ажиглагдаж эхэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, тус улсын санхүүгийн секторууд бүхэлдээ өвчилж, бодит эдийн засаг нь царцахад хүрсэн тал бий. Тиймээс хямралыг намжаахын тулд Америкийн засгийн газраас 700 тэрбум ам.долларын санхүүгийн тусламжийг банкууддаа олгохоор шийдвэрлэсэн гэдэг. Энэ нь хямралыг бага ч болтугай зогсоох найдвар болно гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Харамсалтай нь хямрал үргэлжилсээр дэлхийн томоохон хөрөнгийн биржүүдийн индекс, компаниудын хувьцааны ханш унасаар байв. АНУ-ын төрөөс зохицуулалт хийх гэсэн ч амжилтгүй болсон нь хөрөнгө оруулагчдын зах зээлд итгэх итгэл сул байгаагийн тод илрэл болсон билээ. АНУ болон бусад хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлт буурч, үүнийгээ дагаад хөрөнгө оруулалт буурна гэсэн хандлага зах зээлд давамгайлж байсан учраас томоохон биржүүдийн индекс унаж, хувьцааны ханш суларсаар байсан юм. Америкийн эдийн засаг хүнд байсан тул долларын ханш хүртэл ганхаж эхлэв. Тиймээс долларын ханшийн эрсдэлээс сэргийлж хөрөнгө оруулагчид алт ихээр худалдан авч байжээ. Америкийн эдийн засаг тогтворжиж байдал хэвэндээ ортол алтны үнэ өндөр байна гэдгийг тухайн үед шинжээчид тооцоолж байсан юм. Харин бусад түүхий эдийн үнэ унах нөхцөл бүрэлдэж байлаа. Монгол Улсын Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Хятадууд түүхий эдийн их хэмжээний нөөц бэлтгэж байгаа. Нөөц хангалттай түвшинд хүрвэл дэлхийн зах зээлд түүхий эдүүдийн эрэлт багасч, үнэ буурна гэдгийг мөн онцолж байсан юм. Тиймээс хямрал хэдий хүртэл үргэлжлэх нь хэн хүний санаа чилээх асуудлын нэг болоод байсан цаг үе. Үүнд дийлэнх эдийн засагчид АНУ-ын санхүүгийн хямрал хэдийг хүртэл үргэлжлэхийг тааж хэлэхэд бэрх хэмээн хариулж байв. Харин тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайд: Ойрын хоёр, гурван жилдээ эдийн засгийн хямрал үргэлжлэх байх хэмээн ярьж байсан юм. Энэ нь биеллээ олсон байдаг. 2010 оны есдүгээр сарын 7-ны хавьцаа дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаанд америкийн эдийн засаг хүнд хэвээр байна гэж тусгасан нь үүний нэг нотолгоо, бас баталгаа байв.

Өөрөөр хэлбэл, АНУ-ын эдийн засаг, санхүүгийн хямрал 2008, 2009, 2010, 2011 оныг дамнан үргэлжилсэн юм. Тухайлбал, 2011 оны есдүгээр сарын дундуур америкт ажилгүйдэл 9,1 хувьд хүрсэн байлаа. АНУ 300 гаруй сая хүн амтай гэж тооцвол, тус улсад 30 гаруй сая хүн ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжээд байсан юм. Ийнхүү хүн амынх нь тодорхой хэсэг орлогогүй болсон нь америкийн эдийн засгийг хойш чангааж байсан нь мэдээж. Ажилгүйдэл нэмэгдэхийн хэрээр бараа бүтээгдэхүүний эрэлт буурч, үйлдвэрүүдийнх нь ашиг орлого буурч байсан юм. Үүний бодит жишээг америкийн орон сууцны зах зээлээс харж болохоор байв. Америкийн худалдааны яамнаас гаргасан судалгаагаар орон сууцны борлуулалт 2011 оны есдүгээр сард өмнөх сараасаа 0,7 хувиар буурсан бол, орон сууцны үнэ 1,2 хувиар буурсан байв. Эрэлт буурч, үнэ буурахын хэрээр барилгын компаниудынх нь ашиг орлого буурч байсан нь эндээс илт харагддаг. Ганц барилгын салбарт гэлтгүй бусад салбарт ч бууралт гарч байсан нь мэргэжлийн байгууллагуудаас явуулсан судалгаанаас харагддаг. Институт фор сапли менежмент байгууллагаас явуулсан судалгаагаар америкийн үйлдвэрлэлийн индекс 2011 оны есдүгээр сард өмнөх сараасаа 0,3 нэгжээр буурч, 50,6 нэгж болсон байлаа. Үйлдвэрлэлийн индекс 2009 оны долоодугаар сараас хойш байгаагүй хамгийн доод түвшиндөө хүрсэн нь энэ. Өөрөөр хэлбэл, америкийн үйлдвэрлэлийн салбар эдийн засгийн хямралын оргил үеэс ч дордсон юм. Ийнхүү америкт ажилгүйдэл газар авч байсан нь үйлдвэрлэл буурч, бодит эдийн засгийн өсөлт саарах дохиог өгч байсан юм. Америк хэрэглээнд түшиглэсэн эдийн засагтай орон. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд үйлдвэрлэл хөгжсөн орнуудын экспортын бүтээгдэхүүний дийлэнхийг шингээж ирсэн ч, хямралын үед тэгэх бололцоогүй болов. АНУ-ын эдийн засаг хямралд өртөж худалдан авах чадваргүй болсон нь Европын улсууд төдийгүй, Азийн орнуудад хүндээр тусч эхэлсэн юм. Америкийн хямрал дэлхийн нөгөө өнцөгт байгаа эдийн засагт яахаараа гэж хэн хүнгүй асууж байлаа. Үүний хариулт нь их энгийн. Нэг нь нөгөөгөөсөө хамааралтай эдийн засаг тул хямрахгүй байхын ч аргагүй. Ийнхүү санхүүгийн хямрал гинжин хэлхээгээр бусад орнуудад мэдрэгдэж эхлэх нь тэр.

3.2. Европын санхүүгийн хямрал

Европын холбоо одоогоос хэдэн жилийн өмнө Австри, Англи, Бельги, Болгари, Герман, Грек, Дани, Ирланд, Испани, Итали, Кипр, Латви, Литва, Люксенбург, Мальта, Нидерланд, Польша, Португали, Румын, Словак, Словени, Финлянд, Франц, Унгар, Чех, Швед, Эстони зэрэг 27 орноос бүрдэж байлаа. Эдгээрээс 17 нь нэгдсэн нэг валют болох евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж ирсэн. Тухайлбал, Австри, Бельги, Герман, Грек, Ирланд, Испани, Итали, Кипр, Люксенбург, Мальта, Нидерланд, Португали, Словак, Словени, Финлянд, Франц, Эстони зэрэг 17 орон евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж ирсэн юм. Евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэдэг дээрх орнуудыг евро бүсийн орон гэж нэрлэдэг. 2012 оны байдлаар евро бүсийн орнуудын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 3 хувиас хэтрэх ёсгүй байлаа. Мөн улсынх нь өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас доогуур байх ёстой байсан юм. Гэтэл 2012 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн байдлаар евро бүсийн орнуудаас Люксенбург, Финлянд, Словени гэсэн гурван орон л төсвийн сахилга зөрчөөгүй явсан нь сайшаалтай. Харин бусад нь тааруухан дүн авахаар байсан юм. Тэднээс Грек, Итали, Ирланд, Испани, Португали улсууд өрийн хэмжээгээрээ бусдаасаа дээгүүрт бичигдэж байсныг нуух юун. Тухайлбал, Грекийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 142 хувьд, Италийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 119 хувьд, Ирландын өр дотоодын нийт бүтээгдхүүнийхээ 96 хувьд, Португалийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 93 хувьд хүрчихсэн байсан юм. Дээрх улсуудын эдийн засаг зөвхөн 2012 онд ингэтлээ хүндэрчихсэн юм биш. Өмнө нь ийм байдалтай байсан гэдэг. Тиймээс 2011 оны нэгдүгээр сарын 16-ны хавьцаа тэр үеийн Европын холбооны ерөнхийлөгч Херман ван Ромпей Евро бүсийн сайд нарын уулзалтын үеэр нэгэн чухал мэдэгдэл хийсэн байдаг. Тэрбээр: Бид хамтын хүчээр евро бүсийг хадгалж үлдэх хэрэгтэй байна. Европын холбооны улсууд санхүүгийн хувьд оршин тогтнож чадахгүй бол, Европын холбоо үгүй болно. Тиймээс Европын холбооны эдийн засгийн хямралын хоёр дахь давалгааг хамтдаа анагаах шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд Грек, Ирланд, Испани, Португалийн эдийн засгийг хамтын хүчээр аврах шаардлага тулгарч байна. Өнөөдөр Ирланд улсад 60 тэрбум еврогийн дэмжлэг хэрэгтэй байна. Европын холбооны буурай улсуудын тоонд багтдаг Португали улсад санхүү хүндхэн байна. Испанийн эдийн засаг Португалиас арай дээр байгаа ч, энэ улсын эдийн засгийн хэвийн байдалд оруулахад дор хаяж 1 тэрбум еврогийн дэмжлэг хэрэгтэй байна. Дээрх улсууд хэрэв дэмжлэг хүсвэл, Европын холбоо болон Валютын сангийн хамтран байгуулсан сангаас дэмжлэг үзүүлэх болно. Одоогоор тус санд 750 тэрбум евро байршиж байна хэмээн дурдаж байсныг сануулах нь зүйтэй болов уу. Чухам юунаас болж дээрх улсууд өрд орж, өрийн хямралд өртсөн бэ гэдэг асуулт эндээс урган гардаг. Тэгвэл үүнд эдийн засагчид Грекийн хэт үрэлгэн зан энэ улсыг дааж давшгүй өрийн хямралд оруулаад зогсохгүй, евро бүсийн хэд хэдэн орныг хөлдөө чирсэн болохыг хэлдэг. Гэхдээ тэд нэг нь нөгөөгөө буруутгахаас илүүтэй хамтын хүчээр үүнийг даван туулахыг хичээж байсан нь Европын холбооны ерөнхийлөгч Херман ван Ромпейн хэлсэн үгнээс илт харагддаг.

2009 онд америкийн эдийн засаг хямарч, энэ нь эцэстээ дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямрал болж даамжирсан тал бий. 2010 зургаадугаар сарын 2-ны өдрийн байдлаар нөхцөл байдал дээрдэж дэлхийн ихэнх улсууд хямралаас гарсан тухайгаа мэдэгдэж байсан ч, европын холбооны зарим улсуудад нөхцөл хүнд байсаар байсныг дээрх тоо баримт тод харуулах биз ээ. Нэг талд ийнхүү хэрхэн өрийн хямралаас гарах тухай ярьж байхад, нөгөө талд евро бүсийн өрийн хямрал дэлхийн эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх вэ гэдэг дээр анхаарлаа хандуулж байсан юм. Европын холбооны улсуудын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарын төлөв байдлыг илтгэдэг фурчасинг менежер индекс 50 нэгжээс дээш байвал тухайн салбарт өсөлт гарч буйг илтгэдэг байна. Харин 50 нэгжээс бага гарвал тухайн салбарт бууралт гарч буйг илэрхийлдэг юм. Маркет экономикс байгууллагаас явуулсан судалгаагаар фурчасинг менежер индекс 2011 оны наймдугаар сард 51,1 нэгжтэй гарч байлаа. Энэ нь евро бүсэд эдийн засгийн хямрал нүүрлэх нь гэсэн айдсыг бага зэрэг намжаасан ч, индекс огцом өсөхгүй байсан нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ буурч болзошгүй байсныг давхар анхааруулж байсан юм. Дээр нь европын холбооны орнуудад ажилгүйдэл 10 хувьд хүрээд байсан нь байдлыг хурцатгаж байв. Дэлхийн эдийн засгийн 30 хувийг АНУ, 40 хувийг Европын бүс эзэлдэг. Америк болон евро бүсийн орнуудад ажилгүйдэл нэмэгдэж, үйлдвэрлэл буурч, бодит эдийн засгийн өсөлт ийнхүү саарч болзошгүй байсан нь бусад оронд хүндрэл авч ирж мэдэхээр байлаа. Тэр дундаа үйлдвэрлэл хөгжсөн азийн орнуудыг хөлдөө чирж мэдэхээр байсан юм. Америк болон европын холбооны орнуудын хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар буурахын хэрээр азийн орнуудаас импортолж авах бараа бүтээгдэхүүн хумигдаж, энэ нь үйлдвэрлэлд тулгуурласан эдийн засагтай Хятад, Солонгос, Япон улсуудад хүндээр тусч мэдэхээр байсан юм. Хэрэв евро бүсийн өрийн хямрал савнаасаа халивал, дэлхийн эдийн засагт төдийгүй, манай улсын санхүүд хүссэн хүсээгүй хүнд цохилт өгнө гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байлаа. 2011 оны есдүгээр сарын 15-нд Монголбанкны Эрсдэлийн удирдлагын газрын албаны дарга Батсайхан: Дэлхийн эдийн засаг цаашид хүндэрвэл манай улсад энэ нь хүссэн хүсээгүй нөлөөлнө. Ингэхдээ гадаадад ажиллагсдын мөнгөн гуйвуулга буурч, гадаадын хөрөнгө оруулалт багасч магадгүй. Үүнээс гадна, зэсийн үнийн бууралтаар дамжиж төсөвт дарамт авч ирж болзошгүйг анхаараалж байсан юм.

Ер нь америк болон евро бүсийн эдийн засгийн хүндрэл ази төдийгүй, манай улс руу хүрээгээ тэлбэл дараах 5 нөхцөл байдлаар дамжина гэж эдийн засагчид үзэж байсан юм. Нэгдүгээрт: Хятад экспортынхоо багагүй хэсгийг Европт гаргадаг. Евро бүс санхүүгийн хямралд автах юм бол хятадын экспортлох бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ буурна. Хятадын экспортын хэмжээ буурвал Монголоос авах түүхий эд, материалын импорт буурах магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, манайхаас авах зэс, нүүрс зэрэг бусад түүхий эдийн эрэлт буурна гэсэн үг юм. Тэр ч утгаараа евро бүсийн хямрал хятадаар дамжиж манай улсын борлуулалтын орлого багасад нөлөөлж магадгүй гэж таамаглах нэгэн байсан билээ. Хоёрдугаарт: дэлхийн эдийн засгийн 40 хувийг эзэлдэг евро бүсийн орнуудын дотоодын эрэлт буурна гэдэг нь гадаад зах зээлд түүхий эдийн эрэлт буурахыг илтгэж байлаа. Манай улсын экспортын зэс, өнгөт металл, хар төмөрлөг, нүүрс гээд бүхий л түүхий эдийн эрэлт буурах нөхцөл тавигдах байв. Эрэлт буурч байгааг дагаад үнэ буурах зах зээлийн зарчим үйлчлэх нь гарцаагүй байлаа. Энэ үнийн бууралт монголын эдийн засагт шууд нөлөөлөх магадлалтайг эдийн засагчид анхааруулж байсан юм. Гуравдугаарт: Европоос орж ирэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурна гэж шинжээчид үзэж байлаа. Дөрөвдүгээрт: Евро бүсийн өрийн хямралаас болж дэлхийн зах зээлд бараа таваарын эрэлт буурч, үнэ нь тэр хэрээр уруудаж байсан билээ. Энэ байдал удаан үргэлжилбэл манай улсын экспортын орлого буурч, гадаад худалдааны алдагдал нэмэгдэж, гадаад валютын нөөц хорогдох эрсдэл байсан юм. Тавдугаарт: Монголын нэхмэл сүлжмэл бүтээгдэхүүн европын зах зээл рүү нэлээд гардаг. Европын худалдан авах чадвар буурвал энэ бүтээгдэхүүний эрэлт буурах магадлал маш өндөр байсан юм. Манай улс 2006 онд европын холбооны улсууд руу бараа бүтээгдэхүүн экспортын ямар ч татваргүйгээр гаргаж эхэлсэн байдаг. Энэ боломж 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөр дуусгавар болсон юм. Харин үүнийг сунгаж европын холбооны улсууд руу дахин бараа бүтээгдэхүүн 3 жилийн хугацаатай ямар ч экспортын татваргүйгээр гаргах боломжтой болсон юм. Энэ талаар тэр үеийн Гадаад харилцааны яамны Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрын дэд дарга Батжаргал: Европын холбооны улс руу бараа бүтээгдэхүүн татваргүйгээр экспортлох эрх дахин гурван жилийн хугацаагаар сунгагдлаа. 7200 нэрийн барааг импортын тэг татвартайгаар Европын холбооны 27 гишүүн оронд экспортлох хөнгөлөлт 2009 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжинэ. Энэхүү хөнгөлөлт 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нийг хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчлэх юм хэмээн мэдэгдэж байлаа. Ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд манай аж ахуйн нэгжүүд ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн европын холбооны улсууд руу экспортлох боломж дахин нээгдсэн ч, европт санхүүгийн хямрал нүүрлэснээр манай улсаас авах ноос ноолуурын бүтээгдэхүүний импорт буурч болзошгүй нөхцөл байдал үүссэн юм.

3.3. Грекийн санхүүгийн хямрал

Евро бүсийн хямралын гол буруутан нь Грек улс гэлцдэг. Энэ улс евро бүсийн орнуудыг 2008-2009 он хавьцаа хямрал руу дагуулсан гэж ойлгогддог. Энэ нь грек улс евро бүсэд нэгдэж орсон тэр үеэс эхлэлтэй юм. Грекчүүд 2001 онд евро бүсэд элсэхдээ европын холбооноос тавьдаг төсвийн хариуцлагыг хэдийнэ зөрччихсөн байжээ. Тодруулбал, төсвийн алдагдал нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 3 хувиас хэтрэх ёсгүй. Улсынх нь өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас доогуур байх ёстой гэсэн евро бүсийн орнуудын мөрддөг алтан дүрмийг зөрчсөн байжээ. Гэвч үүнийгээ томоохон банкуудад их хэмжээний мөнгө төлөх замаар далдалж, санхүүгийн тайлан балансаа ташаа мэдээллэх замаар евро бүсэд элсэн орсон байгаа юм. Энэ нь хэдэн жилийн өмнө нэгэнт нийтэд ил болсон мэдээлэл. Энэ үед Грекийн төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 15,4 хувьд хүрч, өрийн хэмжээ нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 127 хувьд хүрчихсэн байлаа. Тус улсын мөнгө олдог гол салбар нь аялал жуулчлал, далайн тээвэр, химийн үйлдвэрлэл юм. 2008 онд тохиосон дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед дээрх салбаруудынх нь орлого хумигдсан байна. Энэ үед тус улс зарлагаа бууруулах бус, эсрэгээр нь нэмэгдүүлж байжээ. Тухайлбал, төрийн албан хаагчдынхаа цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлж, тэтгэвэр тэтгэмж болон халамжийнхаа хэмжээг өсгөсөн байгаа юм. Олсноосоо илүү зардаг нь тус улсын төсвийн алдагдал хэрээс хэтрэхэд нөлөөлжээ. Энэ бүхэн тус улсыг өрийн хямрал рүү түлхсэн гэж ойлгож болно. Тиймээс тус улс 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 23-ны өдөр Европын холбоо болон Олон улсын валютын санд хандаж анхны зээл тусламжаа хүссэн байна. Евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэдэг Грек улсын эдийн засгийн талаарх таагүй мэдээлэл нь еврогийн ханш ам.долларын эсрэг 15 орчим хувиар унахад нөлөөлсөн байна. Еврогийн ханш үргэлжлэн унавал евро бүсэд аюул авч ирж мэдэхээр байжээ. Тиймээс европын холбоо болон олон улсын валютын сан Грект зээл олгохоор болсон байгаа юм. Гэхдээ Грекийг төсвөө тана гэсэн шаардлага тавьсан байгаа юм. Энэ дагуу Грекийн засгийн газар төсвөө танах шийдвэр гаргаж, 2010 оны тавдугаар сарын 5-нд тус улсын парламент 4,8 тэрбум еврогийн хэмнэлт хийх эдийн засгийн хамгаалалтын хууль гээчийг баталсан байна. Уг хуулиар сард 3000 еврогоос дээш цалинтай төсвийн албан хаагчдад хагас жил тутам 1000 еврогийн бонус олгодог байсныг зогсоох. Төсвийн албан хаагчдын урамшуулал тэтгэмжийг 8 хувиар хасах. Сард 2500 еврогоос дээш тэтгэвэртэй хүмүүст нэмэлт тэтгэмж олгохгүй байх. Тэтгэврийн нас 61 байсныг 65 болгон өөрчилж, архи, тамхи, шатахууны татварыг 10 хувиар өсгөх шийдвэр гаргажээ. Үүний дараа 2010 оны тавдугаар сарын 9-ний өдөр евро бүсийн орнууд Олон улсын валютын сантай хамтран Грекийн засгийн газарт 110 тэрбум еврогийн санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсон байгаа юм.

Ингэснээр тус улсын төсвийн алдагдал хэрээс хэтэрч, Засгийн газар нь 300 тэрбум еврогийн өртэй болжээ. Үүнээс 50 тэрбум еврогийн өрийг ойрын хугацаанд барагдуулах ёстой байсан ч, тус улс санхүүгийн тийм чадамж байсангүй. Тиймээс үүнийг барагдуулахад шаардагдах санхүүгийн дэмжлэг Европын холбооноос дахиад хүссэн байдаг. Олон улсын валютын сан, Европын холбоо яагаад Грект гар сунгаж байсныг хүн бүр гайхдаг. Энэ нь хариулахад тийм ч хүндрэлтэй асуулт биш юм. Учир нь Грекийн хямрал даамжирвал евро бүсийнх 16 оронд халдварлах байсан учраас тэр. Евро бүсийн орнууд евро гэх нэг мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж байсан нь тэдний хувь заяаг холбож байсан юм. Грекийг оролцуулаад 16 орон еврог өөрийн улсын мөнгөн тэмдэгт хэмээн зарласан учраас өөр хоорондоо хамааралтай санхүүгийн системд нягт холбогдсон байсан гэсэн үг. Тиймээс ч Грек хямарч еврогийн ханшид нөлөөлж эхэлмэгц бусад евро бүсийн орнуудын эдийн засаг санхүүд цохилт өгч байсан гэж ойлгож болох талтай. Тэр тусмаа төсвийн сахилга бат алдагдсан Португали, Ирланд, Итали, Испанид хүндээр тусах байв. Тиймээс бүсийн орнууд Грекийг хямралаас гаргах гэж бүгд дор бүрнээ хичээсэн байдаг. Грек ч ялгаагүй. Тухайлбал, тус улс хямралаас гарахын тулд 2010 оны эцэст төсвийн алдагдлаа 8,7 хувь, 2012 онд гэхэд 3 хувь болгох зорилт тавин ажилладаг байдаг. Үүний тулд дээр дурдсанчлан төрийн албан хаагчдынхаа цалинг хасч, тэтгэвэрт гарах насыг нэмж, татвараа нэмсэн байдаг юм. Үүнийг тус улсын иргэд эсэргүүцэж, ажил хаяж, жагсаал цуглаан дээрээ тулж байсан ч улсаараа хямрах уу, эсвэл хэсэг хугацаанд бүсээ чангалах уу гэдэг хоёрхон сонголт байв. Грекийг хямрах үед евро бүсээс гаргах, эсвэл еврогоос татгалзвал асуудал намжих биш үү хэмээн эргэцүүлэх цөөнгүй хүн байв. Гэвч ингэх бололцоогүй хэмээн ганц хариулт тэднийг угтаж байлаа. Учир нь евро бол тус бүсийг эдийн засгийн хувьд төдийгүй, улстөрийн хувьд холбодог гүүр нь юм. Нэгдсэн нэг мөнгөн тэмдэгт евро нийтээрээ хэрэглэж байсан учраас Европын холбооны нэгдэл оршиж буйн нэг үндэс билээ. Аль нэг улс еврогоос татгалзсанаар европын холбоо эцэстээ тарч бутарч болзошгүй томоохон хор уршиг гарах байв. Тиймээс Европын холбоо Грект өнгөрсөн хугацаанд тусалж ирсэн юм.

3.4. Азийн санхүүгийн хямрал

Ази номхон далайн бүсийн Санхүү Хөгжлийн төвөөс Дэлхийн Банктай хамтран Азийн эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлага, авч байгаа арга хэмжээнүүд сэдэвт видео семинарыг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 27-ны өдөр зохион байгуулсан юм. Видео семинарт Ханой, Хо Ши Мин, Манила, Коломбо, Токио, Улаанбаатар, Шанхай болон Бээжингийн дэлхийн банкин дахь суурин төлөөлөгчид, тухайн улсын эдийн засагчид, шинжээчид оролцож 10 гаруй жилийн дараа дахин давтагдсан Азийн хямралын талаар ярилцсан юм. Видео семинарын үеэр Дэлхийн банкны Бээжин дэх төлөөлөгчийн газрын Хятад, Монголын хариуцсан газрын дарга Девид Доллар 10 жилийн дараа давтагдсан азийн санхүүгийн хямралын шалтгаан, сургамжын талаар илтгэл тавив. Үүний сацуу санхүүгийн хямрал азийн хөгжиж буй орнуудад хэрхэн нөлөөлж байна сэдвээр Азийн санхүүгийн хөгжлийн төвийн орлогч захирал Яанг Жинлинг, Дэлхийн банкны хөгжлийн төв Федерик Макаранс, Вьетнамын Сангийн сайд Ван Тао нар илтгэл тавьсан юм. Вьетнамын Сангийн сайд Ван Тао: Гадаадад ажилладаг манай улсын иргэд жилдээ эх орон руугаа 8 тэрбум ам.доллар гуйвуулдаг байсан бол, энэ нь эрс багассан тухай мэдэгдсэн байдаг. Вьетнамын олон мянган иргэд гадаадад ажилладаг аж. Дэлхийн дахинаа санхүүгийн хямралтай тулгарсан учраас гадаадад ажилладаг тус улсын иргэд эх орон руугаа буцах нь ихэссэн байна. Тиймээс тус улсын гадаадад ажилладаг иргэдийн эх орон руугаа гуйвуулдаг мөнгөний хэмжээ нь эрс буурсан байгаа юм. Үүнээс гадна, Вьетнамд аялал жуулчлалын салбараас орж ирэх мөнгөний хэмжээ багассан байлаа. Үүний сацуу хөрөнгө оруулалт төлөвлөж байсан хэмжээндээ хүрээгүй зэргийг дурдаж болох юм. 2009 онд тус улс 65 тэрбум ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэж төлөвлөж байжээ. Үүний сацуу Вьетнамын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагддаг үнэт цаасны ханш унаж, зээл олголт багассантай холбоотойгоор үл хөдлөх хөрөнгийн ханш уруудаж эхэлсэн байгаа юм. Илтгэлээс азийн ихэнх улс энэ мэт нэгэн ижил хүндрэлтэй байгаа нь ажиглагдаж байсан юм. Нэгэнт азийн ихэнх улс орнууд санхүүгийн томоохон бэрхшээлэй тулгараад байсан тул арилжааны банкуудаараа дамжуулан санхүүгийн хямралаас гарах гарцыг эрэхийлж эхэлжээ. Нэг ёсондоо, азийн улсууд банкны сектортоо дэмжлэг үзүүлсэн тухайгаа семинарын үеэр хэлж байсан юм. Энд азийн зарим нэг улсаас жишээ татан хэлэх нь зүйн хэрэг байх. Тухайлбал, Японы эдийн засаг 2008 оны сүүлийн гурван сард 12 орчим хувийн бууралттай гарсан байдаг. Тиймээс Японы Засгийн газар хямралын эсрэг 225 тэрбум америк долларын төлөвлөгөө батлан хэрэгжүүлсэн нь үр дүнгээ өгч эхэлсэн юм. Тухайлбал, 2009 оны гуравдугаар сард тус улсын экспортын хэмжээ өмнөх сарынхаасаа өсч, худалдаалагдахгүй байсан барааны нөөц багассан байгаа юм. Үүний зэрэгцээ японы хөрөнгийн биржийн үндсэн үзүүлэлт болох Никкей-ийн индекс өссөн үзүүлэлт гарч эхлэв. Никкей-ийн индекс 2008 оны сүүлчээр огцом буурсан ч, 2009 оны дундуур 3,6 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан юм. Энэ жишгээр азийн орнууд хямралыг даван туулахын тулд дотоодын зах зээлээ дэмжихийн тулд, арилжааны банкууддаа дэмжлэг үзүүлж, мөнгөний хатуу бус зөөлөн бодлого явуулж эхэлсэн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, бүхий л орнууд нэгэн ижил хүндрэлтэй тулгарч тэрнээсээ гарах нэгэн ижил гарцыг эрэлхийлж байлаа.

Видео семинарын үеэр яригдаж байсан гол асуудлын нэг бол азийн ихэнх улсууд мөнгөний зөөлөн бодлого явуулж эхэлсэн нь санхүүгийн хямралаас гаргах сайн талтай ч, эргээд 10 жилийн дараа дахин санхүүгийн хямралд хүргэж болзошгүйг эдийн засагчид анхааруулж байсан нь нууц биш. Үүнд тэр үеийн Дэлхийн банкны Бээжин дэх төлөөлөгчийн газрын Хятад, Монголыг хариуцсан газрын дарга Девид Доллар: Өнөөдрийн АНУ-ын авч хэрэгжүүлж байгаа мөнгөний зөөлөн бодлого нь эргээд 10 жилийн дараа санхүүгийн хямралд хүргэж болзошгүй юм. Уг нь инфляцийг бага хэмжээнд барихын тулд зээл бага багаар олгох нь зүйн хэрэг. Гэхдээ өнөөдөр инфляийг барихаас илүүтэй дефляцийг барих хамгийн оновчтой шийдвэр болоод байна. Нэг ёсондоо эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэх хамгийн чухал шийдвэр. Тиймээс өнөөдөр АНУ мөнгөний зөөлөн бодлого явуулж, үнэт цаасны хүүгээ бууруулах зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа юм. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд АНУ дэлхий экспортын дийлэнх хувийг худалдан авдаг байсан. Харин энэ улс өнөөдөр санхүүгийн хямралд өртөөд байна. Тэр ч утгаараа экспортлогч орнуудын бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авахгүй болмогц дэлхийн бусад орнууд дагаж хямраад байна. АНУ нэгэнт ийм хямралд орсон тул экспортлогч орнууд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ хаашаа шингээх вэ гэдгээ сайтар бодож үзэх хэрэгтэй. Өөрийн улсдаа үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээлдээ шингээх нь эдийн засгийн хямралаас аварахаас гадна, санхүүгийн хямралаас гарах эцсийн боломж гэж дүгнэж хэлмээр байна. Энэ маягаар бүхий л орнууд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ өөрийн улсын зах зээлд эхлээд борлуул. Энэ нь санхүүгийн хямралаас гарах нэг гарц болно. Урьдчилсан прогнозоор 2009 онд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2 хувиар өсөх таамаглалыг одоогоор дэвшүүлээд байна гэсэн тайлбарыг 2008 оны сүүлчээр видео семинарын үеэр хэлж байсан юм. Ийнхүү 2008-2009 оныг дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай үдсэн билээ. Харин оновчтой бодлогын үр дүнд 2010 оноос байдал дээрдэж эхэлсэн юм. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болж, экспортод тулгуурласан эдийн засагтай азийн үйлдвэрлэгч орнуудын бүтээгдэхүүний худалдан авах улсгүй болмогц тухайн улс нь иргэдийнхээ худалдан авах чадавхийг сайжруулж бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээлдээ худалдаалсан нь хямралаас гарахад нөлөөлсөн байгаа юм. Энэ нь дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаанаас тод харагддаг. Дэлхийн банк 2010 оны есдүгээр сарын 7-ны өдөр зүүн азийн орнуудын бүс нутгийн эдийн засгийн талаарх хагас жилийн тойм судалгааг танилцуулахад өмнөхөөсөө харьцангуй сайжирсан үзүүлэлт гарсан нь үүний нотолгой юм. Тухайн үед Дэлхийн банкны Монгол дахь суурийн төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Хятадын эдийн засаг өсч байгаатай холбоотойгоор уул уурхайн бүтээгдэхүүний эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь ашигт малтмалаас хамааралтай эдийн засагтай зүүн азийн орнуудад сайнаар нөлөөлнө гэж хэлж байв. Үүнээс гадна, зүүн азийн орнуудыг чиглэсэн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлагатай байжээ. Энэ нь зүүн азийн орнуудын эдийн засаг өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. 2009 онд зүүн азийн эдийн засаг 7,3 хувийн өсөлттэй гарсан бол, 2010 онд 8,9 хувийн өсөлттэй гарахаар байснаас үүнийг харж болно. Гэхдээ үүний хажуугаар саар зүйл гарч болзошгүй байлаа. Хямралын үед зүүн азийн олон мянган хүн ажилгүй болсон байдаг. Тэднийг ажлын байртай болгохын тулд багагүй мөнгө шаардагдана. Энэ нь зүүн азийн орнуудын төсвийн алдагдал буурахгүй байх нэг шалтгаан болохоор байсан юм.

3.5. Зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын санхүүгийн хямрал

Дэлхийн банк 2008-2009 оны хямралын үед ойр ойрхон бүсийн орнуудынхаа эдийн засаг, санхүүд үнэлэлт дүгнэлт өгч байлаа. Тухайлбал, өмнөх сард нь дээрх видео семинарыг хийсэн бол, дараагийн сард нь зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын эдийн засгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгсөн юм. Дэлхийн банкнаас зургаан сар тутамд зүүн ази, номхон далайн бүсийн эдийн засгийн тоймыг гаргадаг. Ээлжит тойм судалгаа нь байсан гэж ойлгож болох талтай. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Дэлхийн банк өөрийн гишүүн нийт 188 орноо бүсээр хуваагаад, тус бүрт нь гаргадаг тайлан байгаа. Манай зүүн ази, номхон далайн бүс нутгийн хэмжээнд бол Хятад, Солонгос, Вьетнам, Малайз, Индонези, зүүн Тимор, Камбожи, Лаос, Монгол зэрэг улсууд багтдаг. Хэдийгээр зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнууд эдийн засгийн хямралд маш сайн бэлтгэлтэй байсан ч, нэг ч улс орон дэлхий нийтийг хамарсан хямралын гадна үлдэж чадсангүй. Бүгдээрээ их, бага ямар нэгэн байдлаар татагдан орчихоод байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. 2008 онд эдийн засгийн өсөлт 8.5 хувьтай байна гэсэн прогнозыг гаргасан. Гэхдээ энэхүү өсөлт нь хөрөнгө оруулалт багассан, орлого багассан, хэрэглээ багассанаас үүдээд 2009 оноос буурах болов уу гэсэн прогнозыг мөн гаргасан байгаа. Ер нь дэлхийн эдийн засгийн тулгуур, гурван гол зах зээл хямарчихлаа. АНУ, Европын холбоо, Японы зах зээл бүгд хямарчихсан байна. Тиймээс дэлхийн хэмжээний эдийн засгийн гол тулгуур нь манай бүс нутаг болж хувираад байгаа юм. Зүүн ази, номхон далайн орнуудын бүс нутгийн хэмжээнд хямралд татагдаад орсон ч гэсэн, ирэх жил дэлхий нийтээр гарах өсөлтийн 3,1 хувийг манай бүс дангаараа бүрдүүлэх ийм өндөр өсөлт гарахаар байгаа. Тиймээс эдийн засгийн гол найдвар гэж хэлж болохоор байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаагаар Монгол, Лаос, Камбожи, Папуа, Шинэ Гвиней, Зүүн Тимор болон Номхон далайн арлын жижиг орнууд санхүүгийн давалгаанд өртсөн байгаа юм. Азаар эдгээр улсуудын банкны тогтолцоо дэлхий зах зээлтэй төдийлэн нягт холбоотой бус учраас хямралд бага өртсөн орны тоонд багтсан байна. Гэхдээ эдгээр улсуудад экспортоос орж ирэх орлого буурч, аялал жуулчлал, гадаадад ажиллагсдын мөнгөн гуйвууллага эрс буурсан байв. Тиймээс зүүн азийн аль ч улс дэлхийн эдийн засгийн хямралын гадна үлдэхгүй гэсэн дүгнэлтийг дэлхийн банкныхан өгсөн юм. Тэр дундаа зүүн азийн бүс нутгийн хувьд дэлхийн санхүүгийн хямралд өртөж болзошгүй эмзэг орнуудын тоонд гадаадын хөрөнгө оруулалтад хэт дулдуйдсан орнууд орж байлаа.

Тиймээс дэлхийн банкныхан зүүн азийн бүсийн орнуудад хандаж, зээлийн дарамт багатай, валютын ихээхэн нөөцтэй байх нь эдийн засгаа аварч гарах эцсийн гарц болно гэдгийг хэлж байсан юм. Дэлхий нийтээрээ хэрэглээ хумигдаж, экспорт буурч, хөрөнгө оруулалт багасч байсантай холбоотойгоор 2009 онд эдийн засгийн өсөлт 6,7 хувь болж саарах төлөвтэй байсан билээ. Үүний зэрэгцээ зүүн азийн орнуудад ядуурлын түвшин 2 хувиар нэмэгдэж, 2009 онд 11 хувьд хүрнэ гэж дэлхийн банкныхан үзэж байлаа. Тиймээс улс орон бүр хямралаас гарах төлөвлөгөө боловсруулж, дэлхийн банктай хамтран хэлэлцэж байв. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Улс орнууд хямралаас гарахын тулд янз янзын арга хэмжээ авч байна. Хятад улсын хувьд 4.7 триллион долларыг баталж байгаа байхгүй юу. Улс орнуудыг ялгаатай гэж хэлэхэд хэцүү байна. Ерөнхийдөө бүгд л нэг чигийн арга хэмжээ авч байна. Зарим нь банкууддаа хөрөнгө оруулат хийж байна. Зарим улс орнууд банкуудаа худалдаж авч байна. Манай монгол улсын хувьд бусад улсуудтай адилхан. Түрүүчээсээ банкуудад байгаа хадгаламжинд баталгаа гаргаад эхэлчихлээ. Энэ бол олон нийтийн сэтгэл зүйд нэлээд эергээр нөлөөлсөн арга хэмжээнүүдэд тооцогдож байна. Цаашилбал, хадгалжмийн даатгалын хууль. Үүнийг бид 3,4 жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн. Өнөөдөр үүнийг яаравчилж батлах тухай ярьж байгаа нь зөв зүйтэй алхам хэмээн ярьж байсан юм. Дэлхийн хэмжээнд бэлэн мөнгөний хомсдол бий болоод байлаа. Тиймээс дэлхийн банкныхан монгол улсыг байгаа мөнгөн хуримтлалаа хэмнэлттэй зарахыг зөвлөж байсан юм. 2008 оны эхэнд манай улс 1 тэрбум америк долларын нөөцтэй байсан ч, энэ нь удалгүй 640 сая ам.доллар болж буурсан юм. Зэсийн үнэ цаашид унасаар байвал монгол улс 2009 онд гадаад валютын багахан нөөцтэй болж мэдэхээр байжээ. Тиймээс дэлхийн банкныхан манай улсыг онцолж ийм зөвлөгөө өгсөн хэрэг.

3.6. Хятадын санхүүгийн хямрал

2009-03–21. Улаанбаатар. Дэлхийн банкнаас хятадын эдийн засгийн тойм судалгааг улирал тутам гаргадаг билээ. Хятадын эдийн засгийн 2009 оны эхний улирлын тойм судалгааг гарахад, тус улсын эдийн засгийн өсөлт саарч байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. 2008 оны эцэст хятадын эдийн засгийн өсөлт 11 хувь байсан бол, 2009 онд 6,5 хувь болж буурах төлөвтэй байлаа. Хятад экспортод тулгуурласан эдийн засагтай улс. 2008-2009 онд дэлхийн нийтээрээ эдийн засаг, санхүүгийн хүндрэлтэй тулгарахад улс орон бүр хямралыг хүндрэл багатай туулахын тулд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих бодлого явуулж, дотоодын худалдан авалтаа дэмжиж байсан юм. Энэ нь хятадын экспорт 21 хувиар буурч, аж үйлдвэрийнх нь салбарын орлого багасч, эдийн засгийн өсөлт нь саарахад нөлөөлж байв. Тус улсад эдийн засгийн өсөлт буурч байснаас 2009 оны эхний улиралд 20 сая хүн ажлын байргүй болсон тод жишээ бий. Цаашид ажилгүй болох иргэдийн тоо өснө гэж дэлхийн банкныхан үзэж байлаа. 2009 онд хятадын их дээд сургуулиудыг 7 сая хүн төгсөх судалгаа гарч байв. Харамсалтай нь шинэ боловсон хүчнүүдийг шингээх ажлын байрны зах зээл нь хомсдож байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. Тиймээс хятадын бодлого боловсруулагчид эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэх, улмаар ажлын байр хэвээр хадгалах зорилгоор иргэн бүр үндэсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээ худалдаж авах ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Хятад, Монголыг хариуцсан захирал Девид Доллар: Хятад үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ өмнө нь экспортод гаргадаг байсан. Дэлхий нийтийг хамраад байгаа эдийн засгийн хүндрэлээс шалтгаалж, тус улсын экспортын бүтээгдэхүүний эрэлт буурч байна. Тиймээс тус улс өмнө нь экспортод гаргадаг байсан бараа бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээл рүүгээ чиглүүлж эхлээд байгаа юм. Хятад хүн амын тоогоороо дэлхийд дээгүүрт бичигддэг. Нэг ёсондоо тус улсын үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг худалдан авах эзэн байгаа гэсэн үг. Хятад өөрсдөө үйлдвэрлэж, өөрсдөө худалдаж авах механизм руу шилжсэн нь тус улсын үйлдвэрүүдийг уналтад орохоос сэргийлсэн оновчтой алхам боллоо. Энэ нь тус улсад ажилгүйдэл газар авахгүй байх баталгаа болж байна. Хятадын эдийн засаг 2009 онд 4 хувиар саарах төлөвтэй байгаа учраас тус улс импортын бараа бүтээгдэхүүнээс татгалзаж, дотоодын үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого явуулж эхэлсэн. Энэ нь амжилттай хэрэгжвэл тус улсын эдийн засгийн уналт тогтворжино гэж хэлж байсан юм. Хэдийгээр 2008-2009 оны хямралын үед хятадын экспорт буурч эдийн засгийн өсөлт нь саарсан ч, санхүүгийн бусад салбар нь өөр орнуудыг бодвол харьцангуй тогтвортой байсан юм. Тэр дундаа банкны салбар нь өвчлөөгүй байсныг дэлхийн банкныхан онцолдог. 2008 оны арваннэгдүгээр сард Хятадын Засгийн газар банкууддаа 4 тэрбум ам.долларын санхүүжилт хийсэн байдаг. Үүний үр дүнд хятадын банкууд зах зээл рүүгээ их хэмжээний мөнгө гаргаж чадсан байгаа юм. Энэ нь аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжиж чадсан оновчтой алхам болсны зэрэгцээ эдийн засгийн бууралтыг сааруулахад ихээхэн дэмжлэг болсон байна. Мөн эдийн засгийн эрэлтийг нэмэгдүүлж иргэдийнх нь худалдан авалт нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байгаа юм. Тухайн үед хятадын засгийн газар эдийн засгийн эргэлтээ сайжруулахын тулд төсвөө танах бус, зардлаа нэмэх бодлого явуулсан байдаг.

3.7. Монголын санхүүгийн хямрал

Манай улс бөмбөрцгөөс тасраад өөр гариг руу нүүгээд явчихгүйгээс цааш дэлхий дахиныг нэрвэсэн хямралын бараан сүүдэр тойроод биш, дайраад гарах нь тэр. Монгол улсын ажиллах хүч төвлөрдөг Япон, Солонгосын үйлдвэрүүд хүндэрмэгц тэдний мөнгөн гуйвуулга багасахад нөлөөлж байлаа. Гадаадад хөдөлмөр эрхэлдэг иргэд жилд ар гэр рүүгээ, эх орон руугаа 200 сая ам.доллар гуйвуулдаг байж. Энэ орлого хумигдаж эхэлсэн нь хямрал хүрээгээ тэлж буйг тодоос тод харуулж, манай улс руу чиглэж явааг эртнээс анхааруулсан дохио байлаа. Хямрал эхэндээ гадаадад ажилладаг иргэдэд мэдрэгдсэн бол, эцэстээ төсвийн орлого тасалдаж, долларын орлого хумигдаж, төгрөгийн ханш унаж, валютын ханшийн өсөлтөөр дамжин эдийн засагт хүчтэй цохилт өгсөн юм. Манай улс 2006 онд Гэнэтийн ашгийн албан татварын тухай хууль батлан гаргаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Энэ хуульд эхэндээ Лондонгийн металлын бирж дээр нэг тонн зэс 6400 америк доллар, нэг унци алт 500 ам.доллараас дээш үнээр арилжаалагдаж байвал илүү гарсан мөнгийг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр тусгасан байлаа. Гэвч АНУ-ын эдийн засгийн хямралаас улбаалж манай улсын гадаад зах зээлд нийлүүлдэг зэсийн үнэ Лондонгийн металлын биржэд 8000 ам.доллараас 2700 ам.доллар болтлоо уруудсан гашуун түүх бий. Зэсийн үнэ уруудсанаар уг түүхий эдээс гэнэтийн ашгийн татварт орж ирэх мөнгө үгүй болов. Алт олборлолт улирлын чанартай байдаг. Алтны улирал дууссан тул ийм металл тушаах аж ахуйн нэгж тухайн үед харамсалтай нь байсангүй. Тиймээс энэ төрлийн металлын үнийн өсөлтөөс Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрөх орлого байсангүй. Орж ирлээ ч алтны үнийн өсөлтөөс тийм их мөнгө орж ирдэггүй байлаа. Монгол улсыг хөгжүүлэх санд жилд алтны үнийн өсөлтөөс 12 тэрбум төгрөг, зэсийн үнийн өсөлтөөс 300 гаруй тэрбум төгрөг төвлөрүүлдэг байснаас үүнийг харж болно. Дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралаас улбаалж уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс орж ирэх орлого тасарч, Монгол Улсын хөгжүүлэх сангийн хэтэвч нимгэрсэн тал энэ мэт ажиглагдаж эхэлсэн. Энэ талаар Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн захирал Хашчулуун: Зэсийн үнэ унаж байгаа болохоор энэ төрлийн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс улсын төсөвт орох мөнгө багасч байна. Эрдэнэт үйлдвэр мөн ашиггүй ажиллаад эхэлчихлээ. Үүний сацуу хөрөнгө оруулалт багасч байна гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

Үүнээс гадна, дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр томоохон уул уурхайн компаниудын хувьцаа унахад нөлөөлсөн юм. Тухайлбал, дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралын уршгаар манай улсын стратегийн ордуудад хөрөнгө оруулахаар зэхэж байсан компаниудын хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд унаж, юун хөрөнгө оруулалт манатай асуудалтай тулгарав. Тухайлбал, оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулсан хуучны Айвенхоу майнз компанийн хувьцааны ханш 50 гаруй хувиар унаж, 5 канад долларт хүрсэн тал бий. Айвенхоу майнз компанийн зүгээс үүнийг ямар нэг улс төрийн юм уу, эсвэл оюутолгойн төсөлтэй холбогдолтой зүйл биш. Цэвэр олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хямралын шалтгааны улмаас хэмээн тайлбарлаж байсан удаатай. Ингэснээр стратегийн ордуудад хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байсан компаниуд өөрсдөө санхүүгийн хүндрэлтэй тулгарах нь тэр. Үүгээр дамжин уул уурхайн салбарт орж ирэх хөрөнгө оруулалт үгүй болох магадлал өндөр байсан гэхэд хилсдэхгүй. Цаашлаад 2008-2009 оны азийн санхүүгийн хямралын үед манай улсын арилжааны банкуудын хадгаламж 1 триллион орчим төгрөг байсан бол, нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл 3 триллион орчим төгрөгт хүрсэн байлаа. Зээл олголт хадгаламжаасаа давсан тул арилжааны банкууд эргэлтийн хөрөнгөгүйд хүрч, улмаар зээл олголтоо хязгаарлахад хүрсэн юм. Үүнээс улбаалж хөрөнгийн зах зээл дээрх хувьцааны ханш унаж, шинээр баригдсан орон сууцны эрэлт багасч, улмаар үл хөдлөх хөрөнгийн ханш унасан байдалтай байв. Манай улс тухайн үед банкны салбарт үүссэн нөхцөл байдлаас гарах үүднээс Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн 300 тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудад байршуулсан гэх мэдээлэл гарч байлаа. Гэхдээ энэ нь хангалтгүй байсан юм. Нэг хэсэг манай улсад инфляцийн түвшин 34 хувьд хүрсэн тул төв банкнаас мөнгөний хатуу бодлого явуулж, бодлогын хүүгээ 10.25 хувьд хүргэсэн тал бий. Харин хямралын үед ази, европын орнуудын адилаар манай төв банк бодлогын хүүгээ бууруулж 9,75 хувь болгосон юм. Монголбанк мөнгөний хатуу бодлогоо зөөлруулж бодлогын хүүгээ 0,5 нэгж хувиар бууруулсан шалтгаанаа тухайн үед гадаад зах зээлд буудай, нефтийн үнэ буурсан. Үүнээс үүсээд байсан инфляцийн дарамт багасч байгаа тул бодлогын хүүгээ бууруулсан хэмээн тайлбарлаж байсан юм. Яг үнэндээ инфляцийг тоогоор барих бус, дефляцийг сааруулах үүднээс дэлхий банкны зөвлөснөөр Монголбанк бодлогын хүүгээ бууруулсан гэж ярих нь бий. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын нөлөө манай улсад энэ мэт мэдрэгдээд эхэлчихсэн байсан тул, дэлхийн санхүүгийн хямрал намжихийг хүлээзнэхээс илүүтэй улс орон бүр өөр өөрийн онцлогт тохирсон арга хэмжээ авч байсан юм.

3.8. Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга уулзалт

Монгол Улсын Засгийн газар, Дэлхийн банктай хамтран 2008 оны аравдугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга уулзалт зохион билээ. Чуулга уулзалтад Дэлхийн банкны дэд ерөнхийлөгч Джэймс Адамс, Дэлхийн банкны ерөнхий эдийн засагч Жастин Ифу Лин олон улсын эдийн засгийн мэргэжилтэн профессор Ричард Помфрет нар ирж оролцоно хэмээн тухайн үед дуулдаж байлаа. Чуулга уулзалтаар хэлэлцэх асуудлын тухай Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Саейд: Энэ чуулга уулзалтын эхний хэсэгт бид байгалийн баялагаар баян Монгол орны хувьд хөгжлийн ямар замыг сонгох нь зүйтэй вэ гэдэг талаар ярилцана. Хоёр дахь гол ярилцах асуудал бол аливаа улс орон ашигт малтмалаа ашиглахдаа яаж хөрөнгийн хуримтлалтай болох. Үүсгэсэн хуримтлалаа улс орны хөгжилд хэрхэн зарцуулах тухай асуудлыг хөндөнө. Харин гурав дахь асуудал бол Байгалийн баялагтаа түшиглэж хөгжиж ирсэн улс, орнуудын туршлагын талаар хэлэлцэж, тэднээс суралцах явдал юм. Хамгийн сүүлд Монгол улсад тулгараад байгаа эдийн засгийн бэрхшээлтэй зүйлийг хэрхэн яаж шийдэх вэ гэсэн асуудлуудаар ярилцана. Тухайлбал, инфляцийг хэрхэн хязгаарлах, улс орны эдийн засгийн өсөлтийг хэрхэн яаж нэмэгдүүлэх асуудлыг авч хэлэлцэнэ гэсэн юм. Чуулга уулзалтын зорилго нь Монголын эдийн засгийн цаашдын зорилт, бодлогыг боловсруулах үүднээс дэлхийн эдийн засагчид илтгэл тавьж, манай удирдах дээд шатны хүмүүстэй санал солилцох явдал байлаа. Тухайлбал:

Дэлхийн банкны ерөнхий эдийн засагч Жастин Лин: Дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн өнөөгийн нөхцөлд Монгол улс ямар бодлого баримтлах ёстой талаар.

Австрийн эдийн засагч, профессор Ричард Помфрет: Ашигт малтмалын баялаг бүхий орон эдийн засгийн өсөлтийн үед хэрхэн нөөц баялгаа зөв ашиглан хөгжих талаар илтгэл тавих байв.

3.9. Санхүүгийн хямрал ба хандивлагчид

2008-2009 оны хямралын үед энэ тэндээс эрдэмтэн судлаач урьж эдийн засагт илэрсэн өвчний шинжийг эхлээд хэлэлцүүлэв. Тавигдсан илтгэл, хэлэлцэгдсэн асуудлаас манай улсын эдийн засагт голланд өвчний шинж тэмдэг илэрсэн нь илт. Уул уурхайн орлогоо зохисгүй ашигладаг улсуудад тохиолддог, баялгийн хараал хэмээн нэрлэгддэг голланд өвчний шинж тэмдэг манай эдийн засагт илэрсэн гэх дүгнэлт өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлд өндөр үед, хуримтлал үүсгэж чадалгүй хэт их үрэлгэн зарж байсан нь төсвийн хүндрэл бий болгосныг бүгд нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрсөн юм. Дэлхийн зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унасантай холбоотойгоор манай улсын төсөв 2008 онд 400 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны төсвөө 300 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар баталж байлаа. Эх үүсвэр нь тодорхойгүй тул парламентаар төсөвт тодотгол хийж, үр ашиггүй зардлыг танаж, алдагдлыг бууруулах нь бууруулсан. Ингээд ч 2009 оны төсөвт 145 сая ам.доллар, 2010 оны төсөвт 60 сая ам.доллар дутагдах тооцоо гарав. Юуны түрүүнд эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад хоёр жилийн хугацаанд 205 сая ам.долларын эх үүсвэр шаардлагатай болсон гэсэн үг. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газар Дэлхийн банктай хамтран Хандивлагчдын чуулга уулзалт зохиож, донор орнуудаас тусламж гуйж эдийн засагт үүссэн хүндрэлийг даван туулсан юм. 2009 оны эхээр зохиогдсон хандивлагчдын чуулга уулзалтад дэлхийн 80 орны төлөөлөгчид ирсэн ч, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Олон улсын валютын сан, Японы засгийн газраас бусад нь гар сунгасангүй. Японы элчин сайд Хидокоро 50 сая ам.долларын зээл олгох боломжтой гэсэн бол, Дэлхийн банк 60 сая ам.доллар зээлэхээ амласан юм. Дэлхийн банкны захирлуудын хурлаар энэ зээлийг мөн оны долдугаар сард батлуулж, хоёр шатлалтайгаар шилжүүлэхээр болсон юм. Ингэхдээ эхний 40 ам.долларын төсвийн зээлийг 2009 онд, үлдэх 20 сая ам.долларын төсвийн зээлийг 2010 онд шилжүүлэхээр Монгол Улсын Засгийн газартай тохиролцов. Дэлхийн банкнаас тухайн үед Улаанбаатар хотын цэвэр агаарын төсөл, Ус ба хаягдал усны төсөл, Мэдээлэл харилцаа холбооны дэд бүтцийн төсөл, Сэргээгдэх эрчим хүч ба хөдөөгийн эрчим хүчний төслийг хэрэгжүүлж байжээ. Нэмж Тавантолгой болон Оюутолгойн ордуудын ойролцоо дэд бүтэц хөгжүүлэх төслүүд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байлаа. Эдгээрт зориулж хоёр жилийн хугацаанд нэмж 90 сая ам.долларыг буцалтгүй тусламж олгохоо Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан Аршад Саид мэдэгдэж байсан удаатай.

Азийн хөгжлийн банкны тухайд манай улсын төсвийн цоорхойг нөхөхөд зориулж 50 сая ам.долларын зээл олгохоо хандивлагчдын чуулга уулзалтын үеэр мэдэгдэж байв. Үүнээс гадна, 2009-2010 онд 147 сая ам.долларын тусламж нэмж өгөхөөр төлөвлөж байгаагаа Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгч Адреан Рутенберг илэрхийлж байлаа. Үүний 74 сая ам.доллар нь буцалтгүй тусламж бол, үлдэх хувийг хоёроос доош хувийн хүүтэйгээр манай улсад зээлэхээр болов. Мөн 15-20 сая долларын техникийн туслалцаа үзүүлж, 2009 онд багтаан шилжүүлэхээ амлаж байлаа. Мөн тус банкныхан манай улсад үзүүлэх дэмжлэгээ нэмэгдүүлэх боломжийг хайж, бололцоо гарвал тусламжаа нэмэгдүүлнэ гэдгээ давхар илэрхийлж байсан удаатай. Гагцхүү үүнийг нийгмийн халамжийн зөв тогтолцоо, эрүүл мэнд, боловсролын салбарын шинэчлэлд зарцуулах ёстой. Эдгээр хөтөлбөрийг Дэлхийн банк болон Японы Засгийн газартай хамтарч хэрэгжүүлнэ гэж Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгч Адреан Рутенберг мэдэгдэж байлаа. Олон улсын валютын сангаас манай улсын санхүүгийн салбарыг эрүүлжүүлэх, гадаад валютын нөөцийг хамгаалах, долларын ханшийг тогтворжуулах, иргэдийн банкинд итгэх итгэлийг сайжруулах зорилгоор 224 сая ам.долларыг мөн зээлэхээр болов. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас амласан зээл тусламж эхнээсээ орж ирж, хандивлагчдын өгсөн мөнгөөр эдийн засагт амь тариа хийж, санхүүгийн хүндрэлийг хохирол багатай даван тууллаа. Дээрх байгууллагуудаас төслийн хүрээнд буцалтгүй олгосон мөнгийг эргүүлэн өгөхгүй ч, төсвийн дэмжлэгт авч ашигласан зээлийг эргүүлэн төлөх ёстой байсан юм. Эдгээрийг хэзээ, яаж, юугаар төлөхийг тухайн үеийн Сангийн сайд С.Баярцогтоос тодруулахад, Олон улсын валютын сангаас амласан 224 сая ам.долларыг хоёроос доош хувийн хүүтэй 4-5 жилийн хугацаатай зээлж байгаа. Эхний хоёр жил үндсэн зээл болон зээлийн хүү төлөх шаардлагагүй гэдгийг Олон Улсын валютын сангийхан мэдэгдсэн. Бусад донор орнуудаас авч байгаа зээл бүгд хөнгөлөлттэй нөхцөлд хамаарч байгаа. Хамгийн бага хүүтэй, хамгийн найдвартай зээл авч байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм.

3.10. Хямралаас гарах төлөвлөгөөг богино, дунд хугацаанд хэрэгжүүлэв

Манай улс хямралын эсрэг богино болон дунд хугацааны төлөвлөгөө боловсруулан ажилласан байдаг. Богино хугацааны төлөвлөгөө 18 сарын хугацаатай. Олон улсын валютын сангийн манай улсад зээлсэн 224 сая долларын санхүүжилтээр хэрэгжих байлаа. Энэ мөнгө санхүүгийн салбарыг эрүүлжүүлэх, гадаад валютын нөөцийг хамгаалах, долларын ханшийг тогтворжуулах, иргэдийн банкинд итгэх итгэлийг сайжруулах зэрэг ажилд зарцуулагдах ёстой байв. Харин хямралын эсрэг дунд хугацааны хөтөлбөрийг манай улс 1 тэрбум 500 сая төгрөгөөр хэрэгжүүлэхээр болсон юм. Энэ хөрөнгийн тал хувийг дотоодын эх үүсвэрээс олохоор төлөвлөж байсан бол, үлдсэнийг нь гадаадын зээл тусламжаар олохоор ажиллаж байсан юм. УИХ-ын 22-р тогтоолоор баталгаажсан хямралын эсрэг дунд хугацааны хөтөлбөрийг 2011 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Төсвийн бодлого, нийгмийн хамгаалал, уул уурхай, банкны салбарын хүрээнд уг хөтөлбөр хэрэгжих байлаа. Төсвийн бодлогын хүрээнд: 2010-2011 оны хооронд Төсвийн хариуцлагын тухай хуулийн төсөл, Нэгдсэн төсвийн тухай хуулийн төслийг боловсруулан УИХ-д өргөн барих, төсвийг батлагдсан тоонд барих, техник эдийн засгийн үндэслэлгүй төслүүдийг санхүүжүүлэхгүй байх, хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр боловсруулан батлах, дэд бүтцийн салбарын их засварын ажлыг хийхээр тусгасан байдаг. Аливаа хямралын үед, тэр дундаа эрчим хүчний салбарт хүндрэл, бэрхшээл үүсч магадгүй тул, үүнээс сэргийлж тус салбарт их засварын ажил хийхээр төлөвлөж байсан юм. Нийгмийн хамгааллын хүрээнд амьжиргааны доод түвшинд амьдарч байгаа өрхийг халамжинд хамруулахаар болсон юм. Мөн хүүхдийн мөнгө олгох хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн хяналтыг сайжруулах, амьжиргааны доод түвшинг дахин тогтоох, нийгмийн халамжийн мэдээллийн санг бий болгох, халамжийн хөтөлбөрт хамрагдагсдын амьжиргааны түвшингийн өөрчлөлтийг тодорхойлох ажлуудыг хийхээр тусгаж байлаа. Уул уурхайн салбарын хүрээнд: Оюутолгойн гэрээний дагуу уул уурхайн салбарын бодлогыг тодорхой болгох, хөрөнгө оруулалтын гэрээний загварын төслийг боловсруулах, кадастрын албаны журмыг Засгийг газраар батлуулах, уул уурхайн салбарт ажиллах хүчнийг дадлагажуулах, уул уурхайн компаниудын хариуцлагын тогтолцоог нэвтрүүлэх, ашигт малтмалын салбарт мониторинг, хяналтыг оновчтой болгох зэрэг ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байсан юм. Банкны салбарын хүрээнд: олон улсын аудитийн байгууллагаар Анод банкинд хөндлөнгийн хяналт хийлгэж, бүтцийг өөрчлөх, банкны хяналт шалгалтыг сайжруулах, эрсдлийн удирдлагыг сайжруулах, дүрмийн санг нэмэгдүүлэх, зээл найдваргүй болсон тохиолдолд барьцаа хөрөнгийг үл маргах журмаар банкуудад шилжүүлэх, банкийг татан буулгах, худалдан нийлүүлэх зэрэгт хууль эрхзүйн орчинг сайжруулахаар төлөвлөсөн байдаг юм.

Хямралын эсрэг богино болон дунд хугацааны хөтөлбөрийн талаар Олон улсын валютын сангийн суурин төлөөлөгч Бен Кен Жан: Хямралын эсрэг Засгийн газрын авч хэрэгжүүлж байгаа дунд хугацааны хөтөлбөрийн тухайд сайтар боловсруулсан төлөвлөгөө гэж бодож байна. Харин Олон улсын валютын сантай хамтран хэрэгжүүлэх богино хугацааны төлөвлөгөө бодитой гэж үзэж байгаа. Энэ хөтөлбөрийг Монголын засгийн газар зөвхөн дангаараа хийгээгүй. Манай түншүүдтэй хамтран хийсэн. Тиймээс, Олон улсын валютын сан үүнийг дэмжиж 224 сая ам.долларын туслалцаа үзүүлэхээр харилцан тохиролцоод байна. Энэ сард багтаан 224 сая ам.долларынхаа 100 сая ам.долларыг монгол руу шилжүүлнэ хэмээн хэдэн жилийн өмнө ярьж байв. Тэгвэл Дэлхийн банкны Монголыг хариуцсан мэргэжилтэн Дэвид Доллар: Монголын засгийн газрын өнөөг хүртэл хэрэгжүүлсэн түргэн шуурхай арга хэмжээг маш их дэмжиж байгаа. Өнөөдрийн танилцуулсан хөтөлбөр төлөвлөгөөг маш оновчтой гэж бодож байна. Үүнийг дэмжиж байгаа учраас бид тодорхой амлалтуудыг өгч, хамтарч ажиллахаар болж байгаа хэмээн хэлсэн байдаг. УИХ-аар баталсан хямралын эсрэг дунд болон богино хугацааны төлөвлөгөөнд манай улс 2009 онд эдийн засгийн өсөлтөө 5 хувиас бууруулахгүй, ажилгүйдлийн түвшинг 3,2 хувиас хэтрүүлэхгүй барина гэж тусгасан. Манай улс хямралаас гарах дунд хугацааны төлөвлөгөөндөө уул уурхайн салбарт ажиллах иргэдийг дадлагажуулж, ажлын байртай болгоно гэж мөн тусгасан билээ. Товчхондоо, стратегийн ордуудын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийж, улмаар уул уурхайгаас олох ашгаас эдийн засгийн өсөлтөө нэмэгдүүлж, ажлын байр шинээр бий болгоно гэх зэрэг асуудлыг тусгаад байсан юм. Стратегийн ордуудын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийсэн ч, ордуудаас эцсийн бүтээгдэхүүн автал дор хаяж дөрвөн жил хэрэгтэй. Тэр хүртэл уул, уурхайгаас их хэмжээний мөнгө орж ирэхгүй, эдийн засаг өсөхгүй. Үүнийгээ дагаад ажлын байр нэмэгдэх магадлал тун бага байсан юм. Нэг хэсэг манай улс уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс их хэмжээний ашиг олж байсан тул, эдийн засгийн бусад салбараа хөгжүүлэх тал дээр тун хойрго хандсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Дэлхийн зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унамагц манай улсын эдийн засгийн өсөлт тэр хэмжээгээр буурч байлаа. Уул уурхайн салбараас орж ирэх орлого буурсан ч, түүнийг нөхөх эдийн засгийн бусад салбар хөгжөөгүй нь манай улсын эдийн засаг ингэж хямрахад хүрсэн гэж хэлж болно. Гэсэн ч хямралаас гарах төлөвлөгөөндөө үйлдвэрлэл хөгжүүлж, уул уурхайн бусад салбарт ажлын байр олноор нэмэгдүүлэх тухай тусгаагүй байсан нь эргээд эрсдэл дагуулж болзошгүйг эдийн засагчид хэлж байлаа. Эдийн засгийн хямрал эхэндээ санхүүгийн шинжтэйгээр илэрсэн бол, эцэстээ ажилгүйдлийн хямрал болох төлөвтэй байсан учраас энд ажлын байрны тухай онцолсон хэрэг. Олон улсын валютын сангийнхан манай улсын эдийн засгийн өсөлтийг буурна хэмээн таамаглаж хэлсэн нь бий. Эдийн засгийн өсөлт ингэж буурвал тэр хэмжээгээр ажилгүйдэл нэмэгдэх эрсдэлтэй байсан юм.

3.11.Монгол улс санхүүгийн хямралаас гарахад юуг анхаарах ёстой байсан бэ

Манай улсын эдийн засаг дэлхийн зах зээл дээрх зэсийн үнээс ихээхэн хамааралтай. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь манай улсад орж ирэх валютын хэмжээ багасахад хүргэж, улмаар улсын төсөв, гадаад худалдаа зэрэг эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүд өвчилсөн талтай. Дээр нь хямралын үед арилжааны банкууд зээлээ хязгаарласан хэвээр байлаа. Банкууд зээл олгохгүй байсантай холбоотойгоор жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хүнд байдалд орсон гэхэд болно. Тиймээс манай улс эдийн засгаа зогсоочихгүй байх ганц найдвар нь банкууд зээлээ олгож эхлэх явдал байсан гэдэгтэй олон ч хүн санал нэгдэх нь тэр. Гэтэл банкуудад зээлд гаргах мөнгө бараг байсангүй. Тиймээс Монгол улсыг хөгжүүлэх санд байршиж байсан 300 орчим тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудад байршуулахаар болсон юм. Гэтэл дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралаас эрсдэл багатай гарахын тулд үүнээс илүү хөрөнгө, мөнгө шаардагдаж байсныг нуух юун. Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ унасанаас болж манай улсад орж ирэх мөнгөний хэмжээ эрс багасаад байсан учраас шаардлагатай мөнгө олох амаргүй байв. Тиймээс ямар замаар, хаанаас мөнгө олох вэ гэдэг хамгийн тулгамдсан асуудал болж байлаа. Тухайн үед засгийн газрын бонд гаргаж, дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалж, мөнгө босгож болох юм гэж үзэх хүмүүс байсан нь нууц биш. Гэвч энэ нь тийм ч оновчтой алхам байсангүй. Энэ тухай Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Засгийн газрын бондыг олон улсын зах зээлд зарна гэж яриад байна. Тэр бол бүтэхгүй. Учир нь Засгийн газрын бондыг тэр болгон хүн авдаггүй. Авахдаа ямар тохиолдолд авдаг вэ гэхээр эдийн засгийн өсөлт маш өндөр, макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд маш эерэг. Нэг ёсондоо, төсвийн илүүдэлтэй, алдагдал байхгүй, инфляци маш доогуур, мөнгө ихтэй ийм үед авдаг. Манайх шиг төсөв нь 6-7 хувийн алдагдалтай болчихсон, инфляци 20-30 гарсан ийм үед хэн ч авахгүй. Эрсдэл өндөртэй ийм бондыг хэн ч авахгүй. Тиймээс засгийн газрын бондоор хөөцөлдөх ажлыг түр хойшлуулах хэрэгтэй. Бүр боль гэж хэлж байгаа юм биш. Ойрын хэдэн сардаа түр хүлээгээч ээ. Өөр үр дүнтэй аргуудыг хэрэглээч ээ. Тухайлбал, Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас мөнгө авч болох шүү дээ гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Дэлхийн банк болон Валютын сан бодлогын зээлээс гадна, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулатын зээл өгдөг байгаа юм.Бодлогын зээл нь тухайн улс орны төсөв алдагдалтай гарч байгаа үед дутагдаж байгаа хөрөнгийг зээл хэлбэрээр өгөхийг хэлдэг. Энэ зээл 40 жилийн хугацаатай, жилийн 0,75 хувийн хүүтэй байдаг. Харин дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын зээл авахын тулд богино хугацаанд үр ашгаа өгөх, олон улсын банкуудын сонирхлыг татахуйц, сайн төслүүд боловсруулсан байх шаардлагатай байдаг. Тухайн үед манай улсын усан хангамж нэлээд бэрхшээлтэй тулгамдсан асуудлын тоонд багтаж байлаа. Эндээс жишээ татан усан хангамжийн сайн төслүүд боловсруулвал Олон улсын валютын сангаас зээл авах боломжтойг Дэлхийн банкныхан хэлж байсан юм. Энэ нь засгийн газрын бонд гаргаж дэлхийн зах зээлд арилжаалснаас илүү үр дүнтэй гэж тэд үзэж байсан юм. Тэгвэл бодлого боловсруулагчид монгол улсын санхүү, эдийн засгийг хямралаас гаргахын тулд төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх гурван гарц бий гэж үзэж байсан юм. Нэгдүгээрт онцгой албан татварыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт татварын суурийг нэмэгдүүлэх. Гуравдугаарт гэрээ хэлэлцээр нь хийгдээд бэлэн болсон 1 тэрбум америк долларын төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Улсын төсвийн тухайд үр ашиггүй зардлаа хэмнэхээс эдийн засгаа эрүүлжүүлэх ёстой болов.

Харин иргэдийн хувьд мөнгөө хэмнэх нь сөрөг үр дагавар авчирах аюултай байлаа. Иргэдийн худалдан авалт буурвал, аж ахуйн нэгжүүд орлогогүй болж, улмаар эдийн засаг зогсонги байдалд орох сөрөг үр дагавар гарах байсан учраас тэр юм. Тиймээс эдийн засагчид иргэд мөнгөө зарцуулдагаараа зарцуулах нь зүйн хэрэг. Харин банкууд зээл тавьж чадахуйц хөрөнгийн эх үүсвэртэй болох нь хямралаас гарах эцсийн найдвар гэж үзэж байсан юм. Нэг ёсондоо, эдийн засгийн хямралаас гарахад иргэд хэмнэх нь ач холбогдолгүй байлаа. Харин худалдан авалтийг дэмжихийн тулд бодит зах зээлээ дэмжиж банкууд зээлд гаргах хөрөнгийн эх үүсвэртэй болох шаардлагатай тулгарсан юм. Харин төсвийн тухайд дээр дурдсанчлан зардлаа танах ёстой болов. Яагаад гэдэгт Дэлхийн банкны Хятад, Монголыг хариуцсан захирал Девид Доллар: Монгол өнгөрсөн хугацаанд их хэмжээний мөнгө хуримтлуулж чадаагүй. Хямрал эхлээд удаагүй байхад монголын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувьд хүрээд байна. Тиймээс Монгол улс зардлаа танах шаардлагатай. Уг нь монгол улсад мөнгө хангалттай байсан бол хямралын энэ үед зарлагаа хумих бус, тэлэх бодлого явуулсан бол хямралд бага өртөх байлаа. Гэвч тэлэх боломжгүй болоод байна. Хятад улс өнгөрсөн хугацаанд их хэмжээний хөрөнгө хуримтлуулж чадсан. Энэ хөрөнгөөрөө гурван жилийн төсвийн алдагдлаа тус улс нөхөх бололцоотой. Тиймээс тус улс хямралын үед зардлаа нэмэх бодлого явуулсан. Зардлаа нэмэх тусам мөнгөний эргэлт нэмэгдэж, тэр хэмжээгээр эдийн засаг эрүүлжих учиртай юм хэмээн хариулж байсныг тодотгох нь зүйтэй болов уу. Дэлхийн банкны монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед манай улсын эдийн засгийн тойм судалгааг сар тутам гаргадаг байсан. Харин 2010 оны сүүлчээр монголын эдийн засаг тогтворжиж байна гэж үзэж Дэлхийн банкнаас манай улсын эдийн засгийн тойм судалгааг улирлаар гаргадаг болсон юм. Дэлхийн банкнаас гуравдугаар улирлын судалгааг 2010-09-07-ны хавьцаа гаргахад манай улсын эдийн засагт саар зүйл байсан ч, сайн нь давамгайлж байжээ. 2009 оны зуднаар 9,8 сая тоо толгой мал хорогдсоноос болж хөдөө аж ахуйн салбарт бууралт гарсан байна. Гэхдээ аж үйлдвэрийн бусад салбарт, тэр дундаа уул уурхайн салбарт өсөлт гарсан нь монголын эдийн засаг сэргэж буйг харуулж буй томоохон дохио болж байсан юм. Хятадад зэс, нүүрсний эрэлт их байсантай холбоотойгоор манай улсын уул уурхайн орлого нэмэгдэж эдийн засаг өсөхөд нөлөөлсөн байна. Уул уурхайн орлого нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор төсвийн тэнцэл ч мөн сайжирсан байгаа юм. 2009 оны наймдугаар сард төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 10,6 хувьтай тэнцэж байсан. Энэ үетэй харьцуулахад төсвийн алдагдал 0,4 хувиар буурсан байна. Хэрэв гадаадын улс орнуудаас авсан зээлийг хасч тооцвол төсөв дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0,8 хувьтай тэнцэх хэмжээний ашигтай гарсан байна. Энэ нь сүүлийн хоёр жил байгаагүй өндөр үзүүлэлт болсныг дэлхийн банкныхан тухайн үед онцолж байлаа. Төсвийн тэнцэл сайжрах дүр зураг ажиглагдаж байсан ч, харамсалтай нь төсвийн зардал нэмэгдэх хандлагатай байсан нь монгол улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж болзошгүйг дэлхийн банкныхан хажуугаар нь анхааруулж байсан юм. Тодруулбал, 2010-09-01-нээс төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг 30 хувиар өсгөсөн. 2011 оноос иргэн бүрт сар тутам 21 мянган төгрөгийн эх орны хишиг олгохоор болсон нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, инцляци хөөрөгдөж болзошгүй гэж дэлхийн банк үзэж байсан нь саяхан. Үүнээс гадна, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл нийт зээлийн 17 хувийг эзэлж байсан нь санаа зовоосон, бас анхаарал хандуулах чухал асуудал болоод байсныг дэлхийн банк онцолж байсан юм. Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор үндэсний валютын ханш чангарах нь эдийн засагт ийм сөрөг үр дагавар авч ирдэг байна. Тиймээс дэлхийн банкныхан зүүн азийн орнуудын засгийн газарт хандаж, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш чангарахаас болгоомжилж хариу арга хэмжээ авахыг зөвлөж байсан юм. Ер нь манай улсын хувийн хэвшил рүү чиглэсэн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, төгрөгийн ханш чангарна гэсэн энэ болгоомжлолоос хэрхэн ангижрах вэ. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Төгрөгийн ханш чангарах магадлалтай байгаа учир валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна гэсэн хариулт өгч байв. Харин тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурийн төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Судалгаагаар монгол улсын эдийн засаг сайжирч байгаа нь харагдсан. Гэхдээ бидэнд анхаарах хэд хэдэн зүйл байгаа. Бэлэн мөнгө тараах халамжийн бодлого хавтгайрч, цалин тэтгэвэр нэмж байгаатай холбоотойгоор инфляци буурахгүй байх хандлагатай байгаа талаар хэлж байсан юм.

3.12. Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой талаар илэрхийлэв

2009-07-08. Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ 2009 оны долоодугаар сарын 7-ны өдөр мэдэгдсэн юм. Дэлхийн банкныхан монгол улсын өмнөд бүсэд уул уурхайн томоохон орд газрууд байдаг. Тодруулбал, Тавантолгой, Ухаа худаг, Баруун наран, Цагаан толгой, Нарийн сухайт, Овоот толгой, Сүмбэр, Шивээ-овоо, Оюутолгой, Цагаан суваргын ордууд тус бүс нутагт оршдог. Эдийн засгийн үр ашиг бүхий уул уурхайн ордуудын хөгжлийг дэмжих үүднээс өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын эдийн засагт үр өгөөжөө өгөх салбаруудыг дэмжихэд бэлэн байгаагаа хэлж байлаа. Гэхдээ Монголын Засгийн газар өмнөд бүсийн дэд бүтцэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг Дэлхийн банкнаас хүссэн тохиолдолд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсан юм. Товчхондоо, манай талаас хүсэлт гаргавал дэлхийн банк тусална гэдгээ илэрхийлж байлаа. Гэхдээ хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгөөр туслах боломжтойгоо тэд хэлээгүй юм. Дэлхийн банк өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлээд зогсохгүй, тус бүс нутгийн дэд бүтцийн стратеги төлөвлөгөөг гаргасан тухайгаа мэдэгдэж байлаа. Тавантолгой, Нарийн сухайт, Оюутолгой, Цагаан суваргын уурхайнууд жилд 5 тэрбум америк долларын нүүрс, зэсийн борлуулалт хийх боломжтой. Гэхдээ дэд бүтцийг шийдвэрлээгүй цагт энэ хэмжээний бүтээгдэхүүн борлуулах боломжгүй. Тиймээс стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ шийдвэрлэх хэрэгтэйг дэлхийн банкныхан зөвлөж байсан юм. Тиймээс дэд бүтцийг шийдвэрлэхэд хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаарадагдаж байгааг тэд нарийвчлан гаргажээ. Тухайлбал, төмөр зам, цахилгаан, эрчим хүч, усны эх үүсвэр зэргийг бий болгоход 5 тэрбум америк долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдаж байгаа гэх судалгааг гаргаж байсан юм. Үүний 1 тэрбум 150 сая ам.доллараар төмөр зам барина. Энэ хөрөнгөөр тавантолгойн ордоос хэд хэдэн чиглэлийн төмөр зам тавьж болох хувилбар гаргасан байгаа юм. Тавантолгойн ордоос Гашуун сухайтын ордоор дамжуулж хятадын Баотау боомт хүртэл төмөр зам тавихад хүрэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн ордоос Замын-Үүдийн боомтыг дамжуулж, Датун, Кинхуандоа боомт руу төмөр зам тавих. Үүний сацуу Тавантолгойгоос Цагаан суваргын ордыг дамжуулан Сайншанд, Чойбалсан хотоор дайрсан төмөр замыг оросын Владивосток хүртэл тавих. Түүнчлэн Тавантолгой-Айраг-Чойбалсан-Владивосток руу төмөр зам тавих. Мөн Тавантолгой-Айраг-Улаанбаатар-Улаанүүд-Владивосток руу төмөр зам тавих. Үүнээс гадна, Тавантолгой, Улаанбаатар, Улаанүүд, Владивостокийн чиглэлд төмөр зам тавих зургаан хувилбар гаргасан байгаа юм.

Тавантолгой жилд 20 сая тонн нүүрс хятадын Хуанхуа боомт руу гаргана. Үүнээс орж ирэх орлого нь 6,2 тэрбум америк доллар байна. Харин оросын Владивосток руу нүүрс гаргавал жилд 1,5 тэрбум америк долларын орлого олно гэж тооцоолсон байгаа юм. Тиймээс дээрх хоёр боомт руу зургаан чиглэлээр төмөр зам тавих боломжтой гэсэн судалгааг дэлхийн банкнаас гаргасан байгаа юм. Эрчим хүчний тухайд, оюутолгой дахь уурхайн үйл ажиллагаанд шаардлагатай цахилгаан, эрчим хүчийг хангах хамгийн хямд зам нь хятадаас эрчим хүч авах шаардлагатай гэж дэлхийн банк үзсэн байдаг. Нөгөөтэйгүүр өмнөд бүсэд дор хаяж нэг цахилгаан станц нэмж байгуулах шаардлагатай гэж үзсэн байгаа юм. Учир нь дулааны хоёрдугаар цахилгаан станцын хугацаа 2005 онд дууссан. Дарханы дулааны цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2013 онд дуусна. Тэр үед оюутолгой зэрэг өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад эрчим хүч дутагдана. Засгийн газраас тавдугаар цахилгаан станц, Шивээ овоог түшиглэн цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байсан ч, энэ нь өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг эрчим хүчээр хангаж чадахгүй. Тиймээс өмнөд бүсэд нэмж нэг цахилгаан станц барих шаардлагатай. Үүнд, 2 тэрбум 711 сая америк доллар шаардлагатай байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. Өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад ус хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Зарим нэг байгууллагууд өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудад шаардлагатай усыг Хэрлэн голоос татья гэсэн санал гаргасан байдаг. Тэгвэл дэлхийн банкныхан Хэрлэн голоос өмнөд бүс руу хоолоогоор ус татахад зардал өндөр гарна. Тухайлбал, 500 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Харин газрын гүний ус ашиглаж эхлэхэд нийт 260 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Уул уурхайн компаниудад өдөрт 350 мянган метр куб ус шаардлагатай болно. Харин тус бүс нутгийн газрын гүний ус хоногт 500 мянган метр куб байх бололцоотой юм. Тиймээс газрын гүний ус ашиглах нь зүйтэй гэсэн саналыг дэлхийн банкнаас гаргаж байсан юм. Дэлхийн банкнаас гаргасан Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх судалгааны талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайед:Монгол улсын өмнөд хэсэгт уул уурхайн хөгжлийг дэмжих зорилгоор дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд нилээд хэдэн жил шаардлагатай. Тус бүс нутгийн нарийвчилсан төлөвлөгөөг боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх цаг хугацааг тодорхойлж, олон түмний санаа бодлыг сонсон, хэлэлцэх хэрэгтэйг Засгийн газарт зөвлөж байна. Төмөр зам, хот суурин, цахилгаан станц, зам усны нөөц байхгүй бол эдгээр томоохон уурхайнуудын ашиглалт хэрэгжих боломжгүй хэмээн тухайн үед ярьж байсан юм. Нэг ёсондоо дэлхий нийтээрээ санхүүгийн хямралд өртөж, дагаад монголын эдийн засаг хямарч байхад үүнээс гарах гарцыг эрэхийлж байх явцад ганц Эрдэнэ үйлдвэрээс хамааралтай байх бус. Өөр бусад стартегийн ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад дэд бүтцээ шийдвэрлэх нь чухал хэмээж дээрх судалгааг хийж байсан байгаа юм.

3.13. Дэлхийн банкнаас монголын эдийн засагт хийсэн ээлжит судалгаанууд

2009 оны наймдугаар сард манай улсын эдийн засаг ямаршуухан байсныг Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Эдийн засгийн байдал ямар байна вэ гэхээр төсвийн алдагдлыг 12 сарын гулсмал хэлбэрээр тооцож үзэх юм бол, 2008 оны дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 9,8 хувьтай тэнцэх хэмжээнд бас л өндөр хэвээрээ байна. Дараа нь урсгал дансны алдагдлыг ижил аргачлалаар тооцоход дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 15,2 хувьтай тэнцэхээр өндөр байна. Энэ хоёр тоо ерөнхийдөө монгол улсын эдийн засаг хэврэг байгааг харуулж байгаа юм. Саяны хоёр зүйл Засгийн газар тал дээр байгаа. Нөгөөтэйгүүр, хувийн салбар дээр холбож хэлэхэд, санхүү болон банкны салбарт чанаргүй зээлийн хэмжээ өссөн. Хувийн салбарынханд чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл маш хүндээр тусч байгаа. Энэ нь юуны үр дагавар вэ гэхээр бодит эдийн засаг удааширч, муудаж эхэлж байгаагийн шинж юм. Тийм учраас импорт буурч байна. Түүнийгээ дагаад бодит эдийн засгийн үйл ажиллагаа суларч байна. Бодит салбарыг базаад авч үзэхэд, барилга, уул уурхай, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа гэсэн гурван салбарт олгосон зээлийн эргэн төлөлт буюу чанар тааруухан байгаа юм. Манай улсын төсвийн алдагдал 12 сарын нийлбэрээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 9,8 хувьд хүрсэн байна. Энэ бол өндөр үзүүлэлт юм. Ганц авууштай нь гадаад худалдааны алдагдал буурсан болохыг дэлхийн банкныхан хэлж байгаа юм. 2009 оны хоёрдугаар сард нэг тэрбум төгрөгт хүрч байсан гадаад худалдааны алдагдал 600 сая төгрөг болжээ. Үүнээс гадна, банкуудын төгрөгийн хадгаламж нэмэгдсэн байна. Энэ нь сайн хэрэг ч, харамсалтай нь банкуудын чанаргүй зээлийн багц нэмэгдсэн хэвээр байсныг хэлж байсан юм. Зээлийн эргэн төлөлт удаашралтай байснаас банкууд зээл гаргахаа зогсоож, үүний оронд төв банкны үнэт цаас худалдаж авахыг илүүд үзэж байжээ. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлнө гэж дэлхийн банкныхан үзэж байсан юм. Ганц эдийн засгийн өсөлт гэлтгүй импорт буурч, төсвийн орлого үргэлжлэн буурах төлөвтэй байсныг тус банкныхан мөн хэлж байлаа.

Тэгвэл нийт 2009 оны дүнгээрээ монгол улсын эдийн засаг ямаршуухан гарсан бол. Уг судалгааг 2010 оны хоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа тус банкнаас танилцуулж байсан юм. Тэдний хийсэн судалгаагаар манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өссөн дүнтэй гарсан байгаа юм. 2009 оны эхнээс тасралтгүй бууралттай явсан дотоодын нийт бүтээгдэхүүн оны эцэст өсчээ. Ингэснээр 2009 оны нэгдсэн дүнгээрээ дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 1,2 хувийн өсөлттэй гарсан байгаа юм. Тээвэр, харилцаа холбооны салбарт өсөлт гарсан нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн оны эцэст өсөхөд нөлөөлсөн байгаа юм.
Ийнхүү дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өссөн дүнтэй гарсан бол, гадаад худалдааны алдагдал буурсан таатай мэдээлэл угтлаа. 2008 оны эцэст манай улсын гадаад худалдаа 1 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны эцэст 230 сая ам.долларын алдагдалтай гарсан байгаа юм. Үүнээс гадна, төсвийн алдагдал тооцоолж байснаас доогуур гарсан байна. УИХ 2008 оны төсвийг алдагдалтай баталсан. Ингэхдээ төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5,8 хувьтай байхаар тооцоолж байсан бол, бодит алдагдал үүнээс доогуур буюу дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5,4 хувьтай тэнцсэн байна.
Харин таагүй нь банкны зээлийн хүү өссөн байлаа. 2008 оны арваннэгдүгээр сард арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн түвшин 1 хувь байсан бол, оны эцэст 19 хувь болж өсчээ. Ийнхүү сар гаруйн хугацаанд арилжааны банкуудын зээлийн хүү 2 хувиар өссөн тул, зээл хүсэгчдийн тоо буурсан байна. Хэрэв, арилжааны банкуудын бодит зах зээл рүү гаргах зээл буурвал, тэр хэрээр эдийн засаг удаашрах аюултай байжээ. Тиймээс дэлхийн банкныхан зээл олголтыг сэргээхэд шаардлагатай арга хэмжээг цаг алдалгүй авах хэрэгтэйг бодлого боловсруулагчдад тухайн үед сануулж байсан билээ.

3.14. Дэлхий нийт санхүүгийн хямралаас хэрхэн гарсан бэ

2009-03-17. Улаанбаатар. Ийнхүү дэлхий нийтээрээ эдийн засаг хямралтай тулгараад байхад улс орон бүр хямралаас гарах өөрсдийн төлөвлөгөөг баталж хэрэгжүүлсэн юм. Хямралаас гарахад шаардагах хөрөнгийн эх үүсвэрийг дэлхийн улс орнууд янз бүрийн аргаар олж байсан юм. Тухайлбал, Шинэ Зеландын Төвбанк Засгийн газраараа баталгаа гаргуулж 5 жилийн хугацаатай 91 сая ам.долларын бонд гаргасан байдаг. Тэд бондоос орж ирэх мөнгөөр эдийн засгийн гол салбар болох фирмийн аж ахуйг хүндрэлээс гаргахаар ажиллав. Тайваны бодлого боловсруулагчид хүндрэлээс гарахын тулд эдийн засагт үзүүлэх тусламжийн хэмжээгээ 4 тэрбум гаруй ам.доллараар нэмэгдүүлсэн байдаг. Тэгвэл тэргүүлэх эдийн засаг бүхий Америк, Япон, Хятад хямралын эсрэг ямар арга хэмжээ авсан нь ихээхэн анхаарал татдаг. Энэ тухай тэр үеийн Сангийн яамны Санхүүгийн бодлого зохицуулатын газрын дарга Батбаяр: Улс орон болгон өөрийн улсад тохирсон арга хэмжээ авч байгаа. Америк хямралаас гарах арга хэмжээг хоёр, гурван үе шаттай авч хэрэгжүүлсэн. Банкны салбарын алдагдлыг бууруулах, уналтыг зогсоох, дээрээс нь бодит эдийн засгийн салбарт, АНУ-ын эдийн засагт ач холбогдолтой гэж тооцогддог салбаруудаа дэмжиж байна. Энэ төлөвлөгөө нь хэрэгжээд багагүй хугацаа өнгөрсөн. Энэ хэрэгжсэн арга хэмжээнүүд нь уналтыг тодорхой хэмжээгээр сааруулсан. Гэхдээ бүрэн зогсоож чадаагүй. Япон бол дотоодын үйлдвэрлэлээ сэргээхийн тулд, дотоодын хэрэглээгээ нэмэх тодорхой арга хэмжээ авч байгаа. Хүн болгон иргэн болгондоо 120 америк долларын нэг удаагийн буцалтгүй тусламж өгнө. Үүгээрээ хэрэглээгээ дэмжинэ гэсэн бодлого явуулж байна. Сүүлийн үед компаниудын үнэт цаас худалдаж авах, хувийн салбарт олгосон зээлийг Засгийн газар худалдаж авах ажил хийж байна. Хятадын хувьд экспортод түшиглэсэн эдийн засгийн өсөлттэй. Экспортод түшиглэсэн эдийн засаг давамгайлж явж ирсэн. Гадна талын эрэлт унаж байгаатай холбогдуулан хятад эдийн засгийн өсөлтөө хадгалахын тулд дотоодын хэрэглээгээ нэмэгдүүлэхээс өөр аргагүй болж байгаа. Үүний тулд 4-5 багц арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа. Гол нь ойрын жилүүдэд дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, иргэд дотоодын бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авбал урамшуулал зарлах гэх мэт. Азийн улс орнуудын авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ европын орнуудаас ялгаатай. Ерөнхийдөө азийн орнууд хэрэглээ гэхээсээ илүү хадгаламжинд тулгуурласан эдийн засагтай улс орнууд байдаг. Япон, Хятад, Солонгосоос бусад орнууд том эдийн засагтай. Европын холбооны улсууд, Англи эдгээр улсууд болохоор хэрэглээнд тулгуурласан эдийн засагтай орнууд. Тэр орнуудын хувьд орлогын хуваарилалтыг дахин явуулах. Бага, дунд орлоготой иргэдийг татварын хөнгөлөлтээр дэмжих. Дээр нь тодорхой салбаруудад чиглэсэн хөтөлбөрүүд явуулж байна. Ер нь эдийн засгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн улс орнуудад гарч байгаа хандлага бол дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих, үүнийгээ татварын болон татварын бус механизмаар дамжуулан хэрэглэх хандлага өндөр болж байгаа. Гэхдээ эргээд экспортод түшиглэсэн эдийн засагтай орнууд хүчтэй өртөж байна. Тухайлбал, Хятад, Солонгос, Япон зэрэг улсууд Европын холбоо болон Америкийн явуулж байгаа протекшн бодлогыг эсэргүүцэж байгаа юм хэмээн хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсан юм. Америк, Англи, Европын холбоо зэрэг улсууд өмнө нь бараа, бүтээгдэхүүн гаднын улсуудаас импортолж авдаг байсан. Харин эдийн засаг, санхүү нь хямраад ирэхийн цагт хямралаас гарахын тулд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж, тэдний үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авдаг болсон байгаа юм. Энэ нь азийн үйлдвэрлэгч орнуудад хүндээр тусч байсан нь мэдээж. Япон, Солонгос, Хятадын үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүний эрэлт бага байсан учраас тэр юм. Тиймээс Япон дотоодын нийт бүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлэх үүднээс иргэн бүртээ 12 мянган долларын буцалтгүй тусламж олгох ажлыг эхлүүлжээ. Мөн тус улсын Засгийн газар хүндрэлд ороод байгаа компаниудын үнэт цаас, хувийн салбарт олгосон зээлийг худалдан авч эхэлсэн байгаа юм. Хятадын тухайд эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэхийн тулд дотоодын үйлдвэрлэл болон хэрэглээгээ нэмэгдүүлэх бодлого явуулж байлаа. Дотоодын үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн худалдан авч байгаа иргэдээ урамшуулах зэрэг арга хэмжээ авч байсан юм.

4 БҮЛЭГ. Монголбанк ба арилжааны банкууд

4.1 Халагтай хадгаламж зээлийн хоршоод

Хоршооны тухай хуульд 1998 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар хадгаламж зээлийн байгууллага хоршооны төрөлд багтахаар болсон билээ. Энэ үеэс иргэд хамтран хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулж санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчин бүрдсэн байдаг. Харамсалтай нь хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулахад дүрмийн сангийн хэмжээ заагаагүй тул ийм чиглэлийн байгууллага 2000 оноос хойш борооны дараах мөөг шиг олширч, арилжааны банкуудаас өндөр хүү амлан мөнгө татаж эхэлжээ. Тухайн үед арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү сарын 1 хувь байхад, Хадгаламж зээлийн хоршоод 3-4 хувийн хүү амлаж байжээ. Ийнхүү өндөр хүү амласан учир хадгаламж зээлийн хоршоонд мөнгөө хадгалуулах хүмүүсийн тоо ихэссэн гэдэг. Тиймээс тус салбарыг хянуулахаар 2005 оны арваннэгдүгээр сарын 17-нд Санхүүгийн зохицуулах хороог шинэчлэн байгуулжээ. Харин удалгүй тус хороо чадамжгүй гэх хоршоодыг дампууруулах шийдвэр гаргасан байна. Тухайлбал, 2006 он хавьцаа 22 хадгаламж зээлийн хоршоо дуу дуугаа авалцан, шил шилээ харан дампуурав. Тэдэнд мөнгөө хадгалуулсан 8200 гаруй иргэн 70 орчим тэрбум төгрөгөөрөө хохирсон гашуун түүх бий. УИХ-аас гаргасан ухаалаг бус шийдвэрийн гайгаар буюу парламентын гишүүд Хадгаламж зээлийн хоршооны тухай хууль батлан гаргахдаа тэдэнд хуулийн цоорхой гаргаж өгсөн нь араасаа ийм асуудал дагуулсан хэрэг. Тухайлбал, банк байгуулахад 8 тэрбум, банк бус санхүүгийн байгууллага байгуулахад 200 сая төгрөгийн дүрмийн сантай байх шаардлагатай. Гэтэл хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулахад дүрмийн сангүйгээр шахуу санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулах эрх хуулиар олгосон аж. Тиймээс эрсдэлээ даах дүрмийн сангүй хадгаламж зээлийн хоршоод дампуурч олон мянган иргэн хохирсон гэлцдэг юм. Тэд төрөөс мөнгөө нэхэж, жагсаал цуглаан зохиож, талбай дээр суулт хүртэл хийж байлаа.

Тиймээс хохирлын 50 хувийг төрөөс барагдуулах шийдвэр гарч, улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр 33 тэрбум төгрөг тухайн үед гаргасан юм. Хадгаламж зээлийн хоршооны хохирлыг эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ерөнхий газраар дамжуулан 2008 оноос олгож эхэлсэн байдаг. Үүгээр 6500 хүний хохирлыг тал хувийг барагдуулсан болохыг албаныхан хэлдэг билээ. Анх 22 хадгаламж зээлийн хоршоо дампуурсан бол, хохирол барагдуулах явцад 29 болж өссөн байна. Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ерөнхий газраар дамжуулан олгосон 33 тэрбум төгрөг хаанаа ч хүрэлцэхгүйд хүрч, 1700 хүн хохирлынхоо 50 хувийг авч чадаагүй хоцорсон аж. Тиймээс хоцорсон хүмүүсийн хохирлыг барагдуулахын тулд 4 тэрбум төгрөг нэмж төсөвлөж, 2 тэрбумыг нь хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албанд байршуулжээ. Үүгээр хоцорсон хүмүүсийн хохирлын 50 хувийг олгожээ. Тэр үеийн Хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албаны тэргүүн дэд дарга н.Батсайхан: ердөө 700 гаруй хүн хохирлынхоо тал хувийг аваагүй болохыг хэлж байлаа. Зарим хадгаламж зээлийн хоршоодын хэрэг маргаантай байсан учир хохирогчдын тоонд оруулаагүй аж. Хэрэв тэднийг нэмж тооцвол 830 гаруй хүн хохирлынхоо тал хувийг аваагүй тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Хадгаламж зээлийн хоршоодын хохирогчдын хохирлыг барагдуулахаар улсын төсвөөс эхлээд гаргасан 33 тэрбум төгрөг, дараа нь гаргасан 2 тэрбум төгрөг, нийт 35 тэрбум төгрөгийг улс эргүүлэн авах ёстой. Гэтэл, Хадгаламж зээлийн хоршоодын барьцаанд байсан эд хөрөнгийг худалдаж ердөө 12.5 тэрбум төгрөгийг улсад буцааж өгсөн. Үлдэх мөнгийг улсад төвлөрүүлэхээр ажиллаж байгаа ч, хүндрэл гарч байсан болохыг Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх газрын харьяа Хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албаны тэргүүн дэд дарга н.Батсайхан хэлж байв. Цоорхойтой хууль баталж иргэдийг хохироодог. Тэдний хохирлыг төсвөөс барагдуулдаг ч, үүнийгээ буцааж улсад тушааж чаддаггүйн нэгээхэн жишээ энэ болсон юм.

4.2. Банкуудын дампуурал давтагдав

1990 оны нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн үеийн эхний жилүүдэд банкуудын үйл ажиллагаа доголдож эхлэв. Тухайн үед банкуудын зээлийн хүү өндөр байсан тул олгосон зээл эргэн төлөгдөх нөхцөлгүй болж байлаа. Энэ ч үүднээс 1990-ээд оны дундуур Сэлэнгэ, Хоршоо зэрэг банкууд санхүүгийн хүндрэлд орсон байдаг. Банкны салбарыг эрүүлжүүлэх зорилгоор дээрх хоёр банкийг албан ёсоор татан буулгаж хөрөнгийг нь Ард банкинд байршуулсан түүхтэй. Банкуудын дампуурлаас дурдвал анхных нь энэ. Гэтэл 1996 онд Ард банк гэнэт татан буугдаж хөрөнгийг нь хоёр өөр банкинд хуваан байршуулсан гэдэг. Энэ банкны хадгаламжийн дансны 30 тэрбум төгрөгийг Хадгаламж банкинд байршуулсан бол, харилцах дансыг нь Сэргээн босголт банкинд төвлөрүүлсэн гэх нь бий. Харин Ард банкны найдваргүй зээлийг өр барагдуулах албанд шилжүүлсэн байна. Эдгээрийн араас Даатгал банк татан буугдаж энэ банкны найдвартай хөрөнгийг Сэргээн босголт руу шилжүүлсэн гэх яриа бас бий. Ард болон Даатгал банкны тодорхой хэсгийг Сэргээн босголт руу нэгтгэсэн ч, энэ банк удалгүй хаалгаа барьсан гашуун түүх давтагдав. Гэвч удалгүй төрийн өмчийн Сэргээн босголт банк татан буугдаж суурин дээр нь хувийн хэвшлийн Голомт банк сүндэрлэсэн гэдэг. Гэвч банк санхүүгийн дампуурал үүгээр зогссонгүй. 1990-ээд оны сүүлийн хагаст тохиосон шиг банк санхүүгийн хүндрэл 2000 оны сүүлээр дахин давтагдсан юм.

Банк санхүүгийн хүндрэлийн талаар 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр УИХ-ын гишүүн асан О.Чулуунбат: Санхүүгийн хямрал манайхын тойроод гарахгүй нь л дээ. Манайхаар дайрч гарч байна. Гэхдээ энэ нь манай банкуудыг шууд нэрвээд гарч байгаа юм биш. Жишээ нь зарим орны банкууд их хүндэрлээ. Засгийн газар нь банкуудынхаа хувьцааг худалдан авч байна шүү дээ. Тухайлбал, Америкт, Европт Засгийн газар нь арилжааны банкнуудынхаа хувьцааг худалдан авч байна. Ямар нөхцөлд худалдан авдаг вэ гэхээр алдагдал нь ихсээд үүнийгээ хаагаад дуусахын үед дүрмийн сан нь хүрэлцэхгүй болно. Тэгэхээр зэрэг Засгийн газар мөнгө хийж байгаа байхгүй юу. Манай нөхцөл бол тэс өөр. Манай нөхцөл бол банкинд алдагдал хийсэн юм байхгүй. Манай нөхцөл юугаараа ялгаатай юм гэхээр арилжааны банкууд маань арай илүү зээл өгчихсөн байгаа. Нөгөө өгсөн зээл нийт актив гэж ярьдаг юм. Иргэдээс авсан хадгаламж хоёрыг харьцуулахаар зээл нь ихэсчихсэн байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг дахиж мөнгө өгөх боломж нь багасаад төлбөр түргэн гүйцэтгэх боломж нь багассан ийм хүндрэл банкууд дээр гарч байгаа. Тэрнээс дүрмийн сан нь идэгдээд алга болсон юм биш. Тэгэхээр зэрэг нэг их хүндээр хүлээж аваад байх шаардлага байхгүй. Засгийн газар банкны салбарыг энэ үед яаж дэмжиж, туслах вэ гэхээр гаднаас мөнгө оруулж ирээд арилжааны банкуудын найдвартай активуудыг худалдаад авчихвал тэд мөнгөтэй болно. Тэгэхээр цаашаа чөлөөтэй бизнесээ хөгжүүлээд явна шүү дээ. Энэ тэнд бөөгнөрчихсөн зүйлийг нь аваад хаячихвал цус гүйнэ дээ. Тийм л маягийн арга хэмжээ зохион байгуулах хэрэгтэй. Өнөөдөр манай улсын банкны салбар дампуурах хэмжээнд хүрээгүй хэмээн хуучилж байлаа.

Дэлхийн санхүүгийн хямрал орон сууцны моргейжийн баталгаагүй зээлээс улбаалж АНУ-ын томоохон банкууд дампуурахад хүрсэн. Зарим хүмүүс Америкт болсон зүйл манайд давтагдах вий гэж эмээж байлаа. Банкуудын зээл олголт хадгаламжаасаа давж, эргэн төлөлт удаашралтай байсан учраас тэр. Ер нь ихэнх банкуудын зээл олголт хадгаламжаасаа давсан үзүүлэлттэй байлаа. Зээл эргэн төлөлт бага хувьтай байсан ч, бусад орнуудыг бодвол барьцаа хөрөнгө сайтай тул үүнээс айх аюулгүй, Монгол улсын банкны салбар эрүүл байгаа тухай Олон улсын валютын сангийнхан тэр үед мэдэгдэж байсан юм. Гагцхүү өнгөрсөн хоёр жилд огцом нэмэгдсэн зээлийн өсөлтийг тогтвортой хэмжээнд барих шаардлагатай. Тэр ч утгаараа банкууд зээлээ сааруулж байгаа нь хэвийн үзэгдэл хэмээн тус байгууллага дүгнэж байлаа. Арилжааны банкууд ч хүндрэлээсээ гарахын тулд Япон, Солонгосын хөрөнгө оруулагчдын татах зорилгоор зээлийн хүүгээ нэмэгдүүлсэн тухай тэр үед хуучилж байсан юм. Тэр үед Япон, Солонгосын банкуудын хадгаламжийн болон зээлийн хүү 0.5-1 хувь байсан бол, манайд 18,6-19,2 хувь байсан юм. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг хямарч, хөрөнгө оруулагчид олдохгүй нь гэж эмээж байсан ч, Япон, Солонгосын хөрөнгө оруулагчид манай улсын банкинд өндөр хүүтэй мөнгө хийх сонирхол байгаа гэж мэргэжлийн хүрээнийхэн үзэж, ихэд найдлага тавьж байлаа. Энэ боломжийг ашиглан арилжааны банкууд хүндрэлийг даваад гарна гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан ч энэ нь талаар болж Анод, Зоос банк ар араасаа татан буугдсан билээ.

4.3. Анод банк татан буугдав

Банкууд хүндрэх нь гэсэн яриа газар авч үүний тоонд Анод банк багтаж байсан нь нууц биш. Тиймээс тухайн үед тус банкийг зорьж зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Анод банкны Нөөцийн удирдлагын газрын дарга н.Чинбат: 2008 оны аравдугаар сарын 31-ний байдлаар Анод банкны актив 326 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Активийнхаа хэмжээгээр банкууд дотор 4-рт орж байна. Манай банк хамгийн том хувьцаат банк тул хамгийн их буюу 40 тэрбум төгрөгийн өөрийн хөрөнгөтэй байна. Манай нийт олгосон зээлийн хэмжээ 178 тэрбум төгрөг, хадгаламж болон харилцах нийлээд 215 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэртэйгээр ажиллаж байна. Хадгаламжийн хүүгээ өсгөж, зээл олголт дээр хязгаарлалт хийж байгаа дээр тайлбар хийе л дээ. Манай улсыг мөнгөний нийлүүлэлтийн инфляци хөмрөөд байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор 2008 оны эхнээс төвбанк бодлогын хүүгээ өсгөж, банкуудын заавал байлгах нөөцийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авсан. Манайх өөрийн банкин дахь 165 тэрбум төгрөгийн иргэдийн хадгаламжийг үнэгүйдүүлэхгүй инфляцид идүүлэхгүйн тулд хадгаламжийн хүүгээ тодорхой хувиар нэмсэн. Тодорхой хэмжээний хязгаарлалт шалгууртайгаар эрсдэл багатай салбаруудыг сонгож зээл олгож байна. Зээл зогссоноор банкууд хүндэрч байна гэсэн ийм яриа гарах болсон. Манайх өөртэйгөө холбогдсон мэдээллийг ор үндэсгүй гэж няцааж байна гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байлаа. Гэвч удалгүй байдал дордож, Анод банкийг 2010 оны долоодугаар сарын 23-ны өдрийн Монголбанкны ерөнхийлөгчийн 446 тогтоолоор албадан татан буулгасан юм. Энэ банк Зоосын нэгэн адил байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээл зах зээлд гаргасан. Цаашлаад нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээл олгосон. Үүний эргэн төлөлт удаашралтай гэсэн шалтгаанаар татан буугдаж тус банкинд эрх хүлээн авагч томилогдсон юм.

Тэр үед Монголбанкнаас томилогдсон бүрэн эрхт төлөөлөгч н.Насанжаргал: Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг гаргаж өгч байгаа. Харилцагчдын мөнгийг олгож эхлээгүй ч удахгүй олгоно гэсэн тайлбар өгч байв. Тухайн үед Анод банк харилцах дансны мөнгийг олгохгүй байсан бол, доллараас бусад валютын хадгаламжийг мөн гаргахгүй байсан тал бий. Энэ нь доллараас бусад гадаад валютын нөөц тус банкинд бага байсантай холбоотой. Харин иргэдийн хадгаламжийг олгож байлаа. Ингэснээр тус банкинд үлдсэн 140 тэрбум төгрөгийн хадгаламжаас 30 орчим хувийг нь иргэд татсан үзүүлэлт удалгүй гарсан юм. Санхүүгийн хүндрэлд орсон арилжааны банкуудад Эрсдэлийн сангийн 300 орчим тэрбум төгрөгийг байршуулахаар болсон ч, энэ хөрөнгөөс хувь хүртэх банкуудын тоонд Анод багтаагүй байдаг. Тиймээс 2008 онд батлагдсан банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн тулд Засгийн газар бонд гаргахаар төлөвлөж ч амжаагүй. Гэхдээ Сангийн яамны хүсэлтээр төвбанк 100 гаруй тэрбум төгрөгийн зээлийг татан буугдсан Анод банкинд өгч, үүгээр тус банкны харилцах болон хадгаламжийн үлдэгдлийг олгосон юм. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанк гаргасан мөнгөө эргүүлэн авахаар ийм зохицуулалтыг тухайн үед хийсэн билээ. Анод банк анх 260 тэрбум төгрөгийн зээл болон авлагатай байсан. Анод банкны эрх хүлээн авагч шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлтэй хамтран үүний 70 тэрбумыг нь барагдуулсан гэх мэдээлэл бий. Энэ талаар Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн 2010 оны наймдугаар сарын 24-ны байдлаар 70 тэрбум төгрөгийг барагдуулсан тухай бататган хэлж байлаа.

Анод банкны зээлийн өрийн үлдэгдлээс барагдуулсан дээрх 70 тэрбум төгрөгийг тус банкны зарим харилцах болон хадгаламж эзэмшигчдэд олгож хохиролгүй болгожээ. Дээр нь төв банкнаас 100 гаруй тэрбум төгрөг гаргаж Анод банкны үлдэх харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон байдаг. Ингэснээр Анод банкны дийлэнх харилцагчид мөнгөө авч хохиролгүй болсон болохыг тус банкны эрх хүлээн авагч н.Энхбат хэлдэг юм. Харин Монголбанкнаас гаргасан 100 тэрбум төгрөгийг улсад эргүүлж авах ажил үлдсэн байдаг. Анод банкны зээлийн өрийн үлдэгдлийг барагдуулж Монголбанкнаас гаргасан мөнгийг буцааж төвбанкинд байршуулах ёстой юм. Ямар ч байсан Анод банкинд 140 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл болон авлага үлдээд байснаас 40 хувийг Анод банкны гурван гол хувь нийлүүлэгчээс, үлдэх 60 хувийг нь 700 орчим зээлдэгчээс гаргуулах шүүхийн шийдвэр гарсан байдаг. Үүнийг барагдуулахад ихээхэн хүндрэлтэй байгааг Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн учирлаж байлаа. Анод банкны 140 тэрбум төгрөгийн зээлийн өрийн үлдэгдлийг төлөөгүй хүмүүсийн нэрсийг Анод банкны Эрх хүлээн авах зөвлөлийн гишүүн н.Зоригтбаатараас тодруулсан ч тухайн үед хэлэхээс зайлсхийж байсан удаатай. Уг нь Банкны тухай хуульд зааснаар зөвхөн хадгаламж эзэмшигчдийн нэрс нууцын зэрэгт багтдаг. Харин банкнаас зээл авсан хүмүүсийн нэрс ил тод байх ёстой юм. Гэтэл Анод банкны томоохон зээлдэгчдийн нэрс ил болсон ч, жижиг зээлдэгчдийн нэрс тодорхойгүй байсан тал бий.

4.4 Зоос банк татан буугдав

Үндэсний статистикийн хорооноос явуулсан судалгаагаар 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 24-ний байдлаар арилжааны банкуудын иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон зээл 2.6 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Харамсалтай нь үүний 16 орчим хувь нь найдваргүй зээлийн багцад шилжсэн байсан юм. Өнгөрсөн оны мөн үеэсээ найдваргүй зээлийн хэмжээ 5 хувиар өссөн нь энэ юм. Банкны системд найдваргүй зээл нэмэгдсээр байсан нь энэ салбарын шүдний өвчин болоод зогсохгүй, зарим арилжааны банкуудын хэвийн үйл ажиллагаа алдагдахад хүрэв. Тухайлбал, найдваргүй зээлээс болж Зоос банк хүндэрсэн юм. Тиймээс Монголбанкны захирлуудын зөвлөл тэр үед хуралдаж, Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн тушаал гарч, Монголбанкны эрх хүлээн авагч Зоос банкинд томилж, Монголбанкны хяналтад Зоос банкийг авсан юм. Тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: Зоос банк яагаад ийм байдалд орсон бэ гэхээр 2008 оны дундуур голцуу Монгол газар компани болон түүнтэй холбоотой этгээдүүдэд олгосон 60 орчим тэрбум төгрөгийн зээл хугацаа хэтэрч, хүү төлөгдөхөө байж, чанаргүй зээлийн ангилалд орсон. Үүнтэй холбоотойгоор 10 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж, нийт өөрийн хөрөнгийн алдагдлын хэмжээ нь 40 гаруй тэрбум төгрөгт хүрч, өөрийн хөрөнгө нь хасах 7 тэрбум төгрөгт хүрч, санхүүгийн хүндрэлээсээ болж харилцах, хадгаламж эзэмшигчдийн гүйлгээг саатуулахад хүрч, Монголбанкнаас нийт 30 орчим тэрбум төгрөгийн зээл авсан юм. Нэгэнт тус банк ийм байдалд хүрсэн учир Монголбанк хуулиар оногдсон үүргээ биелүүлж, төрийн нэрийн өмнөөс энэ банкийг хяналтад авах үйл ажиллагаа явууллаа. Зоос банкийг хүндрэлээс гаргахын тул Монголбанк, Засгийн газар, Хувьцаа эзэмшигчдийн зүгээс арга хэмжээ авсан. Юуны өмнө Зоос банкинд 2008 оны эцэст, 2009 оны эхээр Монголбанкнаас 17 тэрбум төгрөгийн зээл олгож, санхүүгийн хүндрэлийг даван туулахад нь зориулж туслалцаа үзүүлсэн. Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангаас арилжааны банкуудад төлбөрийн чадварын хүндрэлийг даван туулахтай холбоотой хөрөнгө байршуулсан. Гурван банкинд байршуулсны нэг нь Зоос юм. Зоос банкинд энэ хөрөнгөөс 15 тэрбум төгрөг байршуулж, 3 тэрбумыг нь төлөөгүй ийм байдалтай байна. Үүнээс гадна, Засгийн газрын хэмжээнд Монголбанкны оролцоотойгоор 2009 онд бодит эдийн засгийг дэмжих чиглэлээр авч хэрэгжүүлсэн нэг арга хэмжээ бол алтны урьдчилгаанд нийт 76 сая ам.долларын зээл гаднаас авч, арилжааны банкуудаар дамжуулан алтны компаниудад олгосон. Энэ арга хэмжээнд Зоос банкийг хамруулсан юм. Энэ хүрээнд 15 сая ам.долларын зээлийг тус банкаар дамжуулж алтны компаниудад олгосон. Монголбанкны тухайд тус банкин дээр 2009 оны гуравдугаар сард газар дээр нь ээлжит шалгалт хийсэн. Тэр үеэр эдгээр зээлүүдийн чанар муудаж байгаа нь илэрсэн гэх тайлбар өгч байлаа.

2009 оны эхний улиралд тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан Зоос банк гэнэт хэцүүдсэн шалтгааныг тэр үеийн төв банкны удирдлага 2009 оны гуравдугаар сард явуулсан шалгалтаар Монгол газар компанийн Зоос банкнаас авсан 60 тэрбум төгрөг найдваргүй зээл болж хувирсантай холбон тайлбарлав. Тиймээс энэ банкийг хөл дээр нь босгохын тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн 15 тэрбум төгрөгийг тус банкинд байршуулсан бол, Монголбанкнаас 30 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байна. Мөн гаднаас авсан зээлийнхээ 15 сая ам.долларыг тус банкинд байршуулж алтны санхүүжилт хийжээ. Нийт 70 гаруй тэрбум төгрөг Зоос банкинд байршуулснаас ердөө 12 тэрбумыг нь буцаан төлжээ. Харин тус банкны өөрийн хөрөнгийн хэмжээ хасах 7 тэрбум төгрөг болсон байна. Ийнхүү Зоос банк байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээл гаргасан. Нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээл олгосон. Үүний эргэн төлөлт удааширч хэвийн ажиллах чадваргүй болсон тул 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-ний өдөр энэ банкны суурийн дээр Төрийн банк байгуулах шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан юм. Харин маргааш нь Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 650-р тогтоол гарч, Зоос банкинд эрх хүлээн авагч томилсон гэдэг. Ингэж л, Зоос банкийг албан ёсоор татан буулгаж, үүний суурин дээр өнөөгийн Төрийн банк сүндэрлэсэн түүхтэй. Сангийн дэд сайд асан Т.Очирхүү: банк байгуулах зөвшөөрөл эхлээд Монголбанкнаас авна. Дараа нь бүтцийн өөрчлөлт хийх тухай ярина гэсэн тайлбарыг тэр үед өгч байлаа. Зоос банкийг татан буулгаж найдваргүй зээлийн багцыг Монголбанкнаас томилогдсон эрх хүлээн авагчид үлдээж өр барагдуулах арга хэмжээ авахаар болов. Харин Зоос банкны 75 тэрбум төгрөгийн найдвартай зээл, 30 тэрбум төгрөгийн хугацаа хэтэрсэн зээлийг хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдлийн хамтаар шинээр байгуулах Төрийн банкинд шилжүүлэхээр шийдвэрлэсэн юм. Сайн зээлийг шинээр байгуулах банкинд байршуулсан ч, энэ банкинд хөрөнгө мөнгө дутна. Тиймээс Засгийн газар бонд гаргаж дутагдаж буй хөрөнгийг нөхнө гэж тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж хэлж байсан билээ. Ер нь тухайн үед Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээл гээд ойролцоогоор 150 тэрбум төгрөгийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн бол, найдваргүй 100 гаруй тэрбум төгрөгт зориулж Засгийн газар бонд гаргаж зөрүүг нь санхүүжүүлсэн байдаг.

2008 онд батлагдсан банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг ийнхүү ямар ч хохиролгүй болгосон билээ. Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар бондын төлбөрөө буцаан авах ёстойгоос гадна, үлдэгдлийг нь банкны хувь нийлүүлэгчдэд өгөх ёстой гэлцэж байлаа. Зоос банкны гол хөрөнгө оруулагч нь Европын сэргээн босголтын банк байсан гэх нь бий. Тэд банкаа хүндрэлээс гаргахын тулд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт хайсан ч харамсалтай нь олдоогүй байна. Тиймээс эцэстээ Хадгаламж, Монгол шуудан банкинд нэгдэх хүсэлт тавьжээ. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 14-нд Зоос банкны Олон нийттэй харилцах албаны захирал н.Алтанцэцэг: Зоос банкны томоохон хувьцаа эзэмшигчид Хадгаламж, Монгол шуудан банкуудад нэгдэх хүсэлтээ тавьсан гэж бататган мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс сар гаруйхны өмнө Монгол шуудан, Хадгаламж банкууд нэгдэж нийт активын хэмжээ нь 400 тэрбум төгрөг болсон байдаг. Тэдэн дээр Зоос банк нэгдвэл нийт активын хэмжээ нь нэмэгдэж, Монголын тоотой хэдэн томоохон банкуудын нэг болох талтайг эдийн засагчид хэлж байлаа. Гэвч Хадгаламж, Монгол шуудан банкны удирдлагууд төрөөс 60 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж өгсөн тохиолдолд Зоосыг өөртөө нэгтгэнэ. Үгүй бол нэгтгэхгүй гэдэг санал Засгийн газарт хүргүүлжээ. Уг саналыг Засгийн газар хүлээж аваагүй тул Зоос банкийг Хадгаламж, Монгол шуудан банкинд нэгтгээгүй, суурийн дээр нь ийнхүү Төрийн банк сүндэрлэсэн түүхтэй. Тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан, Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Б.Лхагвасүрэн, Төрийн банкны дэд захирал н.Отгонбилэг нар Төрийн банкны үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж буйг удаа дараа мэдэгдэж байлаа. Зоос банкны суурин дээр байгуулагдсан Төрийн банк цаашид үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах тул харилцах болон хадгаламж эзэмшигчид айх аюулгүй, мөнгөө татахгүй байхыг холбогдох албаныхан учирлаж байсан юм.

4.5 Биржэд хувьцаа гаргасан банкууд дампуурав

Монгол газар компани болон түүний охин компаниуд арилжааны банкуудаас нийт 180 тэрбум төгрөгийн зээл авсан гэх дуулианыг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Үүний 100 тэрбум нь чанаргүй зээлийн ангилалд багтаж байлаа. Энэ чанаргүй зээлийн 24 тэрбум төгрөгийг ямар банк олгосон нь тодорхойгүй ч, 16 тэрбум төгрөгийг Анод, 60 тэрбум төгрөгийг Зоос банк олгосон нь тодорхой болоод байсан цаг. Анод, Зоос банкны хүндрэл найдваргүй зээлээс улбаатай. Шалтгаан нь адилхан байхад алийг нь төрийн мэдлийн банк болгож, алийг нь айлын шоовдор хүүхэд шиг орхидог юм гэсэн асуулт тухайн үед гарч байлаа. Үүнд төвбанкны удирдлагууд ялгаж салгасан юм байхгүй. Анод банкинд 50 орчим тэрбум төгрөгийн харилцах болон хадгаламж байгаа. Мөн найдвартай зээлүүд бий. Үүнийг шинээр байгуулах Төрийн банк руу шилжүүлж магадгүй гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байсан юм. Анод болон Зоос банкны ялгаатай тал гэвэл нэг нь татан буугдаж, нөгөөгийнх нь суурин дээр улсын мэдлийн банк байгуулагдсан явдал. Харин ижил тал нь хоёулаа хөрөнгийн зах зээлд үнэт цаас гаргасан банкууд байлаа. Монголын хөрөнгийн зах зээлд хоёр банк үнэт цаас гаргаж арилжаалсан байдаг. Гэтэл хоёулаа хүндэрсэн нь банкууд үнэт цаасны зах зээлээс хөрөнгө босгож, цааш үйл ажиллагаагаа явуулах боломж хомс байгааг энэ явдал харуулсан билээ. Тухайлбал, Зоос банк одоогоос хэдэн жилийн өмнө хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьсан байдаг. Тус банкны хувьцааг тухайн үед 636 гадаад, дотоодын иргэн эзэмшиж байлаа. Ингэхдээ томоохон хөрөнгө оруулагч зургаан хүн нийт хувьцааны 92 хувийг эзэмшиж байсан бол, гадаадын иргэд 5 хувийг, монголын иргэд 2 орчим хувийг эзэмшиж байжээ. Үүн дотор хамгийн их хувьцааг буюу 26 хувийг Европын сэргээн босголт банкныхан эзэмшдэг байсан гэх мэдээлэл бий. Зоос банк татан буугдсантай холбоотойгоор хувьцааг нь хөрөнгийн бирж дээр арилжаалахыг зогсоосон байдаг. Зоос банкны хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг төр барагдуулна гэсэн ойлголт байхгүйг Санхүүгийн зохицуулах хорооныхон тухайн үед хэлж байлаа.

Тиймээс Зоос банк татан буугдахад тус банкны 98 хувийг эзэмшдэг томоохон хувьцаа эзэмшигчид эрсдэлээ өөрсдөө үүрсэн хэмээн ярьдаг. Харин Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрхзүйн байдлын тухай хуульд жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах зүйл заалт байдаг аж. Тиймээс Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газраас гаргасан 100 тэрбум төгрөгийн эргэн төлбөрийг хийж, үлдэх мөнгөөр тус банкны 2 хувийг эзэмшдэг жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэвч Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах ажлын явц удааширсантай холбоотойгоор Засгийн газраас гаргасан бондын эргэн төлөлт 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдөр дөнгөж 38 хувьд хүрэв. Энэ нь Зоос банкны чанаргүй зээлийн дийлэнх хувийг эзэлдэг Олон овоот төсөл зогссонтой холбоотойгоор жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн асуудал хэрхэх нь тодорхойгүй болж хоцорсон юм. Тодруулбал, Монгол газар компани олон овоот төсөлдөө зориулж их хэмжээний зээл авсан ч, үүнийгээ төлөхгүй явсаар Зоос банк татан буугдахад хүрсэн билээ. Зоос банкны чанаргүй зээлийн дийлэнх хувийг олон овоот төсөлд олгосон зээл эзэлдэг. Энэ төсөлд анх 58 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бол, хүү торгуультайгаа нийлээд 80 орчим тэрбум төгрөг болсон тухай 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5 хавьцаа Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга н.Ганбат хэлж байлаа. Хожим Жаст групп олон овоотын ордыг авч дээрх чанаргүй зээлийг Монгол газар компанийн өмнөөс барагдуулахаар болсон гэдэг. Гэвч Жастынхан олон овоотын ордод үйл ажиллагаа явуулах хугацаанд, Монгол газар компанийн хэлсэн шиг 20 тонн алтны нөөцтэй бус, 4 тонн алтны нөөцтэй гэгдэх болжээ. Үүнээс болж олон овоот төсөл зогсч, үүссэн хэргийг хууль хяналтынхан шалгаж эхэлсэн юм. Энэ хэрэг эцэслэгдсэн цагт Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах, Засгийн газар бондын үлдэгдэл 62 тэрбум төгрөгөө авах, тус банкны жижиг хувьцаа эзэмшигчид хэрхэн хохирлоо барагдуулах нь тодорхой болох байсан юм.

Анод банкны тухайд 75,5 хувийг эзэмшдэг томоохон хувьцаа эзэмшигчид Зоосын том хувьцаа эзэмшигчдийн нэгэн адил эрсдэлээ 100 хувь өөрсдөө хүлээсэн. Харин 24,5 хувийг эзэмшиж байсан 1248 жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн 9,2 тэрбум төгрөгийн хохирлыг нөлөө бүхий гурван хувь нийлүүлэгчээс гаргуулах шүүхийн шийдвэр гарсан талаар Санхүүгийн зохицуулах хорооны Эрхзүйн хэлтсийн дарга н.Батбилэг мэдэгдэж байсан удаатай. Гэвч 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны байдлаар шүүхийн шийдвэр хараахан хэрэгжиж эхлээгүй байсан нь саяхан. Энэ нь Анодын жижиг хувьцаа эзэмшигчид шүүхээс гүйцэтгэх хуудас аваагүйтэй холбоотой болохыг Санхүүгийн зохицуулах хорооны ажлын албаны дарга н.Бум-эрдэнэ хэлж байсан юм. Анод банкны жижиг хувьцаа эзэмшигчид эрх ашгаа хамгаалахаар ажлын хэсэг гаргаж, Санхүүгийн зохицуулах хороо ч брокер дилерийн компаниудаар дамжуулан хувьцаа эзэмшигчид 580 төгрөгөөр хувьцаагаа худалдах эсэхийг судалж байсан тал бий. Энэ саналыг зарим хувьцаа эзэмшигч хүлээн авсан ч, зарим нь хүлээн аваагүй юм. Хэдийгээр тийм ч, Анод банкны хувьцааны хаалтын ханш болох 580 төгрөгөөр нэгж хувьцааг тооцож жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулах шүүхийн шийдвэр гарсан билээ.

4.6 Хадгаламж банк татан буугдав

1940 оноос хойш иргэдэд орон сууц, нийтийн аж ахуй, нийгмийн халамж, тэтгэвэр, хадгаламжийн үйлчилгээ үзүүлж ирсэн хадгаламжийн кассын суурин дээр Хадгаламж банкийг 1996 онд байгуулсан түүхтэй. 100 хувь төрийн өмчит энэ банкийг манай улсын арилжааны банкууд дотроос хамгийн сүүлд хувьчилсан юм. Тодруулбал, 2006 оны дөрөвдүгээр сард Төрийн өмчийн хорооноос Хадгаламж банкийг хувьчлах тендер зарлаж, үүнд ОХУ-ын Братскийн ардын банк, Чингис хаан банк, Монгол даатгал компанийн хамтарсан консерциум ялжээ. Харин тэд энэ эрхээ 2007 оны хоёрдугаар сарын 23-ны өдөр хэрэгжүүлж, Хадгаламж банкийг хувьчилж авсан түүхтэй. Гэвч тэд 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 4-нд Хадгаламж банкийг хойд хөршийн Коалка группэд худалдсан гэлцдэг юм. Ийнхүү Хадгаламж банк хувьчлагдсан цагаасаа оросын хөрөнгө оруулалттай явж ирсэн бол, 2010 оны дөрөвдүгээр сард Жаст группийн мэдэлд очжээ. Энэ хугацаанд Хадгаламж банк санхүүгийн хүндрэлд орсон гэгдэх Монгол шуудан банкийг өөртөө нэгтгэж, Жаст группийн мэдэлд 100 хувь очсон юм. ОХУ-ын Коалка группээс Хадгаламж банкийг худалдаж авах хэлцлийг Жаст групп 2009 оны дөрөвдүгээр сард эхлүүлж, 2010 оны дөрөвдүгээр сард албан ёсоор дуусгасан байна. Ийнхүү хувьчлагдсан цагаасаа хойш хэд хэдэн хүний гар дамжиж явсаар Хадгаламж банк 2013 онд төрийн мэдэлд эргэн ирсэн юм. Ингэхдээ Олон овоотын төслөөс болж Хадгаламж банк Анод, Зоосын нэгэн адил хүндэрч эцэстээ төрийн мэдэлд эргэн ирсэн талаар Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга н.Ганбат хэлдэг юм.

Жастынхан Монгол газар компанийн Голомт, Хадгаламж, Анод, Зоос банкинд төлөх өрийг барагдуулахаар тохиролцсон аж. Харин Монгол газар компаниас оронд нь Олон овоотын төслийг авсан гэж яригдах нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Жаст групп Олон овоотын алтны үндсэн ордын үйл ажиллагааг явуулах замаар Монгол газар компанийн банкуудад тавьсан өр зээлийг барагдуулахаар болсон гэх. Тиймээс олон овоотын төсөлд зориулж охин компаниуддаа их хэмжээний зээлийг Хадгаламж банкнаас гаргаж өгчээ. Гэвч олон овоотын төсөл бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор амласан өр зээлээ барагдуулж чадаагүйн дээр, Хадгаламж банк давхар хүндэрсэн юм. Муу зээлээс болж Хадгаламж банкны санхүүгийн байдал хүндэрсэн учир Монголбанкны захирлуудын зөвлөл 2013 оны долдугаар сарын 22-ны өдөр хуралдаж Хадгаламж банкийг татан буулгах шийдвэр гаргасан юм.Ийнхүү тус банкийг албан ёсоор татан буулгах шийдвэр гарснаар найдвартай зээл, харилцах, хадгаламжийг нь Төрийн банк руу шилжүүлсэн талаар Төрийн банкны гүйцэтгэх захирал асан Д.Батсайхан хэлж байсан удаатай. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө арилжааны банкуудын ам бүл хоёроор цөөрч Анод болон Зоос банк хаалгаа барьсныг хэн хүнгүй мэднэ6 Байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээлийг зах зээлд гаргасан. Цаашлаад нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээлийг олгосон гэх үндэслэлээр дээрх хоёр банкийг татан буулгах шийдвэрийг төвбанкнаас гаргасан юм. Тухайн үед төвбанк өөрөөсөө 160 тэрбум төгрөгийн зээлийг татан буугдсан Анод банкинд олгож, үүний 140 тэрбумаар нь тус банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгож байлаа.

Харин Зоос банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн хувь заяаг өөрөөр шийдвэрлэж, татан буугдсан энэ банкны суурин дээр Сангийн яамны мэдлийн Төрийн банк байгуулсан түүхтэй. Энэ даруй Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээл болох 150 тэрбум төгрөгийг шинээр байгуулагдсан Төрийн банк руу шилжүүлсэн байдаг. Мөн Зоос банкны найдваргүй гэгдэх 100 тэрбум төгрөгийн зээлийг нөхөх зорилгоор Засгийн газар үүнтэй тэнцэх хэмжээний бонд гаргаж, Төрийн банкинд санхүүжилт хийсэн юм. Ийнхүү Анодын харилцагчдыг хохиролгүй болгох үүднээс төвбанк өөрөөсөө 160 тэрбум, Төрийн банкийг хөл дээр нь босгох гэж Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд, нийт 260 тэрбум төгрөгийг дээрх хоёр банкны хүндрэлд зориулж төрөөс гаргасан түүхтэй. Энэ мөнгийг Анод болон Зоос банкны найдваргүй зээлийг барагдуулах замаар төрд эргүүлэн төлүүлэх ёстой юм. Гэтэлнайдваргүй зээлийг төлүүлэх явцад Анод болон Зоос банкны барьцаанд байх ёстой Монгол газар компанийн эзэмшил дэх Олон овоотын ордын тусгай зөвшөөрлүүд аль ч банкны барьцаанд байхгүй гэх дуулиант хэрэг мандах нь тэр. Олон овоотын орд гэж нэрлэгддэг уул уурхайн ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдээ Монгол газар компани Зоос банкны барьцаанд тавилгүйгээр 17 орчим тэрбум төгрөгийн зээл авсан байгаа юм. Харин Анод банкны барьцаанд тавьж 60 тэрбум төгрөгийн зээл авсан ч, оронд нь үнэд хүрэхгүй өөр зүйл барьцаалж Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдээ салгаж авсан нь хожим тодорхой болсон байдаг. Дуулианы эзэн Монгол газар компани Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байсан нь тухайн үед мөн ил болов. Гэвч Олон овоотын тусгай зөвшөөрөл дотоодын аль ч банкны барьцаанд байхгүй Голдман саксын барьцаанд орчихсон байх нь тэр. Монгол газар компанийн найдваргүй зээлийг барагдуулах замаар төрөөс гаргасан 260 тэрбум төгрөгийн тодорхой хувийг барагдуулах ёстой ч, гол барьцаа нь дотоодын банкуудаас мултарч, Голдман саксийн барьцаанд орчихсон байсныг хожим мэдсэн нь энэ юм.

Тиймээс Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг Голдман саксын барьцаанаас салгаж, арилжааны банкуудын дундын барьцаанд эргүүлэн авч, төр өөрийгөө хохиролгүй болгох нь юу юунаас илүү чухлаар тавигдаж байлаа. Энэ үед Монгол газар компанийн гадаад, дотоодын байгууллагуудад тавьсан өрийг Жаст групп худалдаж авах санал гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл, Монгол газар компанийн гадаад, дотоодын банкуудад тавьсан өрийг төлж оронд нь Олон овоотын ордын эзэмшигч болох хүсэлтийг Жаст группын зүгээс гаргажээ. Ингээд Монгол газар компанийн эзэмшилд байсан Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүд Жаст группын охин компани болох Олон овоот гоулд руу шилжсэн байна. Энэ талаар 2010 он хавьцаа Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтсийн дарга асан.Даваацогт: Ашигт малтмалын тухай хуулийн 51-р зүйлд зааснаар бол тусгай зөвшөөрлийг арилжааны банкуудад барьцаалж, үүнийг нь холбогдох газар бүртгэн авах хуультай. Түүнээс аль нэг дурын байгууллагад барьцаалах хууль эрхзүйн үндэс байхгүй хэмээн хэлж байлаа. Тиймээс энэ зүйл заалтын үндэс болгож Олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг Голдман саксад барьцаалах үед Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтэс барьцаанд тавигдсан гэж бүртгэн авсан нь хууль бус үйлдэл байсан талаар Монгол газар болон Олон овоот гоулд компанийнхан холбогдох газарт гомдол гаргажээ. Үүнийг холбогдох албаныхан шалгаад, Олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг арилжааны банкуудад барьцаалж болохоос Голдман сакс-т барьцаалах үндэсгүй гэж үзсэн байна. Тиймээс өмнө нь Монгол газар компанийн нэр дээр байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлжээ. Ийм замаар Жаст групп Олон овоот гоулд охин компаниараа дамжуулан Өмнөговь аймгийн Мандал овоо сумын нутагт орших Олон овоотын алтны үндсэн ордыг эзэмшихээр болжээ. Үүний хариуд Монгол газар компанийн Голдман сакс болон Анод, Зоос, Голомт, Хадгаламж банкинд өгөх өрийг төлөхөөр тохиролцсон гэх мэдээлэл бий.

Дуулианы эзэн Монгол газар компани тухайн үед Зоос банкинд 60 тэрбум, Анод банкинд 17 тэрбум, Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байсан гэж албаныхан хэлдэг. Үүнийг төлөх үүргийг Жаст компани нуруун дээрээ үүрч, олон овоотын ордыг эзэмшихээр болсон гэсэн үг. Ийм үүрэг хүлээсэн Жаст групп зээлийн өрөө төлөхгүй байж магадгүй тул Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд ирсэн Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг Голомт, Хадгаламж, Анод, Зоос банкны дундын барьцаанд нөхөн авсан юм талаар 2010 он хавьцаа Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Лхагвасүрэн хэлж байсан юм. Жаст групп Олон овоотын ордын үйл ажиллагааг явуулж дотоодын банкуудад амласан өрөө төлөх үүднээс, олон овоотын төсөлд зориулж 12 охин компанидаа 162 тэрбум төгрөгийн зээлийг Хадгаламж банкнаас гаргаж өгсөн ч, төлөвлөгөө нь бүтэлгүйтжээ. Монгол газар компани Жаст группэд олон овоотын ордоо өгөхдөө 25 тонн алтны нөөцтэй гэсэн баталгаа тухайн үед гаргаж өгсөн байна. Харин Монгол Улсын эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл олон овоотын ордыг 18 тонн алтны нөөцтэй гэж бүртгэжээ. Гэтэл Жаст групп өнгөрсөн хугацаанд Олон овоотын ордод хөрөнгө оруулж, үйл ажиллагаа явуулахад, Монгол газар компанийн хэлсэн шиг их хэмжээний нөөц байгаагүй, ердөө 4 тонн алтны нөөцтэй байсан гэж Жаст группын захирал н.Батхүү мэдэгдэж байсан удаатай. Тиймээс олон овоотын ордын үйл ажиллагааг явуулдаг Олон овоот гоулд компани 2012 онд 97 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан тул, Жаст групп охин компаниудынхаа Хадгаламж банкнаас зээлсэн 162 тэрбум төгрөгийг төлж дийлэхгүйд хүрчээ. Мөн амласан ёсоор бусад банкуудад төлөх өрийг барагдуулж чадаагүй байна. Энэ үйл явдлаас болж Хадгаламж банк татан буугдсан юм. Тухайн үед тус банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн юм. Тэр үед Хадгаламж банкны найдваргүй зээлтэй тэнцэх хэмжээний бондыг Засгийн газар гаргаж, Төрийн банкийг хүндрэлгүй болгох тухай асуудал яригдаж байсан билээ. Ийнхүү олон овоотын төслөөс болж Анод, Зоосын араас Хадгаламж банк хаалгаа барьсан нь энэ билээ. Өөрөөр хэлбэл, 2009 оноос хойш Олон овоотын төслөөс болж гурван ч банк хаалгаа барьсан юм. Хадгаламж банк 2009 онд хүндрэлд орсон гэгдэх Монгол шуудан банкийг өөртөө нэгтгэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Үүнийг оролцуулбал, олон овоотын ордоос болж дөрвөн банк хаалгаа барьсан болж таарах нь. Эдгээрээс Зоос болон Хадгаламж банкийг Төрийн банкинд нэгтгэж, Анод ганцаараа дампуурсан дүр зураг харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, хүндэрсэн банкууд Төрийн банкны халаас руу орсон юм. Харин Төрийн банкны үйл ажиллагаа жигдэрмэгц хувьчилна гэж тухайн үед яригдаж байсан нь нууц биш юм.

4.7 Олон овоот олныг төөрөгдүүлэв

Монгол газар компани Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт орших Олон овоотын лицензээ Анод, Зоос, Хадгаламж, Голомт банкинд барьцаалж их хэмжээний зээл авснаас гадна, Америкийн Голдман сакс-т барьцаалж амжсан гэдэг. Гадаад, дотоодын банкуудын барьцаанд байж байх ёстой олон овоотын лиценз удалгүй Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд очсон гэх мэдээлэл бас гарч байлаа. Гэтэл 2011 оны төсвийн төслийг хэлэлцэх үеэр тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Олон овоотын лиценз шүүх дээр байгаа. Энэ лицензийг худалдаж байж ирэх оны төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлнэ гэж мэдэгдэх нь тэр. Ийнхүү Олон овоотын лицензтэй холбоотой асуудал ар араасаа хөвөрч, олон овоотын лиценз ямар замаар олон банкны барьцаанд тавигдаж, эзэмшил нь өөрчлөгдөөд, эцэстээ шүүхэд очив гэсэн оньсого шиг асуулт үргэлжилж, олныг төөрөгдөлд оруулсан юм. Тэгвэл Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт орших Олон овоот, Овоот толгой, Толгой, Гоёот улаан, Гоёот хэмээх газруудад олгосон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын 13 тусгай зөвшөөрөл байжээ. Ингэхдээ зургаан ашиглалтын, долоон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч байжээ. Эдгээрийг нэгдсэн байдлаар Олон овоотын орд гэж томьёолж ирсэн байна. Монгол газар компани олон овоотын дээрх лицензийг анхнаасаа Зоос банкны барьцаанд огт тавьж байгаагүй болохыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн хэлдэг. Монгол газар компани Зоос банкнаас 50 тэрбум төгрөгийн зээл авах нь авсан. Гэхдээ олон овоотын ордоос ондоо газар байрлах 22 хайгуулын лиценз, уул уурхайн тоног төхөөрөмж, тариалангийн газрын гэрчилгээ зэргийг барьцаанд тавьж зээл авчээ. Харин Монгол газар компани Олон овоотын хайгуулын болон ашиглалтын лицензүүдийг Анод банкинд барьцаалж зээл авсан гэдэг нь баттай юм. Тус компани 2003 он хавьцаа Олон овоотын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Анод банкинд барьцаалж 20 тэрбум төгрөгийн зээл авчээ. Гэхдээ 2007 оны арванхоёрдугаар сард Анод банкны удирдлагууд Олон овоотын лицензүүдийг барьцаанаас чөлөөлсөн байна. Монгол газар компани барьцаагаа өөрчилж оронд нь ондоо ордуудын лицензийг барьцаалах санал Анод банкинд тавьсан гэнэ. Үүнийг үндэслэж Олон овоотын лицензийг барьцаанаас салгаж, оронд нь өөр зүйл барьцаалж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, барьцаагаа өөрчилсөн гэсэн үг юм. Монгол газар компани ийм маягаар Олон овоотын ордын лицензээ Анод банкны барьцаанаас салган авчээ.

Гэвч тун удалгүй Монгол газар компани олон овоотын лицензийг америкийн Голдман сакс банкинд бус, түүний толгой Голдман сакс интернэшнл лимитед компанид барьцаалж 50 сая доллар зээлсэн гэх дуулиан дэгдсэн билээ. Ийнхүү олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг нэгээс нөгөөд хэрхэн барьцаалав гэдгийн учир ийн тайлагдав. Гэхдээ Анод банкны барьцаанаас салгаж Америкийн Голдман сакс-д барьцаалсан гэгдэж буй Олон овоотын лицензийн эзэмшигч нь эхлээд Монгол газар компани байсан бол, удалгүй Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд орчихсон нь хачирхалтай. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Статистикийн хэлтсийн дарга Даваацогт: Арилжааны банкуудын барьцаанд тавигдсан тусгай зөвшөөрлийг Ашигт малтмалын газрын Кадастрын хэлтэс бүртгэж авдаг. Монгол газар компани олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг АНУ-ын Голдман сакс-т барьцаалах үед Ашигт малтмалын кадастрын хэлтэс олон овоотын тусгай зөвшөөрөл барьцаанд тавигдсан гэж давхар бүртгэсэн ч, энэ нь хууль бус үйлдэл гэж Монгол газар компани болон Олон овоот гоулд компанийнхан үзэж Ашигт малтмалын газарт гомдол гаргасан байдаг. Үүнийг холбогдох албаныхан шалгаад олон овоотын лицензийг гадаадын байгууллагад барьцаалж, түүнийг нь Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтэс барьцаанд бүртгэсэн нь хууль бус үйлдэл болжээ хэмээн үзсэн гэх утгатай тайлбар өгч байсан юм. Энэ дагуу олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг барьцаанд тавигдсан гэх бичилтээс хасч, эзэмшлийг нь өөрчилжээ. Монгол Улсын Ашигт малтмалын тухай хуулийн 51-р зүйлд ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагад барьцаалж зээл авч болно гэж заасан байдаг аж. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг нэг компаниас нөгөө компанид барьцаалж болохгүй тул Голдман сакс интернэшнэл лимитед компанид барьцаалсан Олон овоотын лицензийг Монгол газар компанийн эзэмшлээс хасч, Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлсэн байна.

Ингэх хүсэлтийг ч 2009 оны арваннэгдүгээр сард Ашигт малтмалын газарт хүргүүлсэн байна. Үүнийг үндэслэж, Ашигт малтмалын газрынхан Монгол газар компанийн мэдэлд байсан Олон овоотын лицезүүдийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлжээ. Гэтэл Олон овоот гоулд нь Монгол газар болон Жастын хамтарч байгуулсан компани гэх мэдээлэл цацагдаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Өөрөөр хэлбэл, Монгол газар компани тусгай зөвшөөрлүүдээ нэг халааснаасаа нөгөө халаас руугаа хийчихсэн байх магадлалтай болж хувирсан юм. Монгол газар компанийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлсэн учир АНУ-ын Голдман сакс барих барьцгүй болж, барьцаа хөрөнгөгүй хоцорсон нь мэдээж. Өөрөөр хэлбэл, Голдман сакс мөнгө ч үгүй, барьцаа ч үгүй болж мэдэхээр болов. Алтны ордын лиценз Олон овоот гоулд компанид бүртгэлтэй болсон учир Америкийн Голдман сакс компани арга мухардаж манай улсыг олон улсын арбитрийн шүүхэд өгөх дээрээ тулсан юм. Энэ тухай тэр үеийн Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга н.Алтангэрэл дээрх тайлбарыг өгч байсан юм. Олон овоотын лиценз буюу барьцаа нь өөр эзэмшигчтэй болж Америкийн Голдман Сакс барьц алдаж суух зуур тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт энэ ордын лиценз шүүх дээр байгаа. Үүнийг эргэлтэд оруул 2011 оны төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлнэ гэж мэдэгдсэн удаатай. Эндээс Голдман сакс компанийн гараас мултарч Олон овоот гоулдын эзэмшилд очсон лиценз үнэхээр шүүх дээр бий юу гэх асуулт урган гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан: Алтны ордын лиценз Олон овоот гоулд компанид байгаа тухай хэлж байсан юм. Хэдийгээр Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд очсон ч, олон овоотын ордын тусгай зөвшөөрлүүдийг арилжааны банкуудын зээлийн барьцаанд хожим эргүүлэн авсан байдаг. Монгол газар компани Зоос банкинд 60 тэрбум, Анод банкинд 17 тэрбум, Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байжээ. Тиймээс дээрх 4 банкны өрийн барьцаанд Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг нөхөж авсан тухай Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн хэлдэг билээ. Анхнаасаа аль ч банкны барьцаанд байгаагүй олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг арилжааны банкуудын дундын барьцаанд авчирсан нь энэ. Олон овоотыг эргэлтэд оруулах замаар арилжааны банкуудын зээлийн өрийг барагдуулах, Анод болон Зоос банкийг хүндрэхэд төрөөс гаргасан мөнгийг эргүүлэн авах ёстой хэмээн эрх баригчид тухайн үед үзэж байсан юм.

4.8 Кредит свиз Голомтын хувь нийлүүлэгч болсонгүй

Голомт банк 2007 оны тавдугаар сар Щвейцарын Кредит свиз банкнаас 10 сая ам.долларын зээл буюу хоёрдогч өглөг авчээ. Энэ зээлийн гол онцлог нь гэрээнд заасан хугацааны эцэст зээл олгогч тал хоёрдогч өглөгийг тухайн банкны дүрмийн санд оруулж, хувь нийлүүлэгч болж болдог. Өөрөөр хэлбэл, Кредит свиз банк 10 сая ам.долларын хоёрдогч өглөгөө Голомт банкны дүрмийн санд оруулж, тус банкны хувь нийлүүлэгч болох боломжтой байсан гэсэн үг. Гэвч тус банк энэ өглөгөө Голомт банкны дүрмийн санд оруулсангүй, тус банкны хувь нийлүүлэгч болсонгүй. Щвейцарын Кредит свиз банк Голомт банкинд өгсөн зээл буюу хоёрдогч өглөгөө хүүгийн хамт 2012 онд авсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Кредит свиз болон Голомт банкны хоорондын өгөө аваа хугацаандаа дууссан байгаа юм. Харин Абу Дабигийн сан 2010 онд Голомт банкинд 25 сая ам.долларын хоёрдогч өглөг өгчээ. Абу Дабигийн сан энэ зээлээ хугацаа нь дуусаагүй байхад буцаан татах сонирхолтой байсан болохыг Голомт банкны тэргүүн дэд захирал Л.Болормаа хэлж байсан удаатай. Тиймээс тус банкныхан гэрээнд заасан хугацааны эцэст хоёрдогч өглөгийг нь өгнө гэж төлөвлөж байжээ. Үүнийг хувь нийлүүлэгчид Голомт банкнаас хөрөнгөө татаж эхэллээ гэж олон улсын болон дотоодын хэвлэлүүдээр мэдээллэсэн аж. Тиймээс манай улсын арилжааны ууган банкуудын нэг болох Голомт банкнаас харилцагчид болон хадгаламж эзэмшигчид нь дайжиж байна гэсэн мэдээлэл нэгэн үе гарсан юм.

Д.Ганбат: Олон овоот төсөлд олгосон зээлээс болж Голомт хүндрэхгүй

Анод, Зоос, Хадгаламж банк татан буугдахад бүх хохирлыг төрөөс гаргасан. Энэ гурван банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төр өөрийгөө хохиролгүй болгох ёстой ч, энэ ажлын явц удаашралтай байсан юм. Үүнээс гадна Голомт банк хүндэрлээ гэсэн яриа газар авсан учраас эдгээр асуудлаар Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга Д.Ганбаттай 2014 оны хоёрдугаар сарын 11-ний өдөр ярилцсан юм.

– Анод банк татан буугдахад төвбанк өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргаж тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанкнаас гаргасан мөнгийг эргүүлж авах ёстой. Үүний явц ямар байна?

– Анод банкинд компанийн засаглал ихээхэн доголдсонтой холбоотойгоор 2008 арванхоёрдугаар сард онцгой дэглэм тогтоосон. Тухайн үед мөрдөгдөж байсан Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөн хөрөнгийг олгох шаардлага тулгарч байлаа. Тиймээс ч, төвбанк тэр үед өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргаж, Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон юм. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанкнаас гаргасан энэ мөнгийг эргүүлэн авах ёстой. Эрх хүлээн авагч шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийхэнтэй хамтран Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулаад явж байна. Үүний үр дүнд, төвбанкнаас гаргасан мөнгөний тал хувийг эргүүлэн авсан.

– Төвбанкнаас гаргасан мөнгөний тал хувийг эргүүлж авсан гэхээр, цаана нь 70 орчим тэрбум төгрөгийн үлдэгдэл байгаа юм байна. Үүнийг төлүүлөх боломж, бололцоо хэр байгаа вэ?

-Анод банк анх 260 тэрбум төгрөгийн зээл болон авлагатай байсан. Үүний 120 тэрбум төгрөгийг нь манай эрх хүлээн авагч, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийхэнтэй хамтран барагдуулаад байна. Энэ мөнгөний 70 тэрбумыг нь төвбанкинд өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгох үүднээс төвбанкнаас гаргасан 140 тэрбум төгрөгийн 70 тэрбумыг нь буцаан авсан гэсэн үг. Үлдэх мөнгөө Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулж байж эргүүлэн авах ёстой. Одоогийн байдлаар Анод банкинд 140 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл болон авлага байгаа. Үүнийг барагдуулахад хүндрэл гарч байгаа. Тухайлбал, Анод банк барьцаагүй зээл олгосон нь өр барагдуулалтыг удаашруулж байна. Мөн зээлдэгчид хаяг дээрээ байдаггүй нь чанаргүй зээл барагдуулах ажлыг хүндрүүлж байгаа. Мөн уул, уурхайн машин, тоног төхөөрөмжийн чанар муудаж, зарим барьцаа хөрөнгө үнэгүйдэж байна.

– Анод банкны үлдэх чанаргүй зээл болон авлагын тодорхой хувийг банкны хувь нийлүүлэгчид төлөх ёстой байгаа шүү дээ?

– Анод банкны гурван гол хувь нийлүүлэгчээс улсад учруулсан хохирлыг гаргуулах нь зүйтэй гэсэн шүүхийн шийдвэр гарсан. Тус банкны үлдээд байгаа 140 тэрбум төгрөгийн авлагын 40 хувийг нь тэднээс авах ёстой байгаа. Одоогоор тэдний зүгээс ямар нэгэн хохирол барагдуулаагүй байна. Харин үлдэх 60 хувийг нь 700 орчим зээлдэгчдээс авах ёстой юм. Үүнд Олон овоот төсөлд олгосон зээл ч хамаарч байгаа. Монгол газар компанийн Олон овоотын төсөлд зориулж авсан зээлийг хожим Жаст групп төлөхөөр болсон шүү дээ. Энэ хүрээнд, Анод банкнаас Олон овоот төсөлд олгосон зээлийн 1 тэрбумыг нь Жаст групп өнгөрсөн хугацаанд барагдуулсан. Одоо тус төсөлтэй холбоотой 15 гаруй тэрбум төгрөгийн зээл Анод банкин дээр байна.

– Анодын араас Зоос банк татан буугдсан байдаг шүү дээ. Тухайн үед Зоос банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн тулд, Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж байлаа. Зоос банкны найдваргүй, чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газрын бондын эргэн төлбөрийг хийх ёстой байгаа. Энэ ажил хэдэн хувьтай явна?

– Энэ банк Анодын нэгэн адил зээл олголт дээрээ бас л тодорхой хэмжээний засаглалын алдаа гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, нэг этгээдэд хэтэрхий их хэмжээний зээл олгосноос болж тус банк хүндэрсэн. Тиймээс Засгийн газар 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-ний өдрийн 348 тогтоолоор Зоос банкны суурийн дээр Сангийн яамны мэдлийн Төрийн банк байгуулах шийдвэр гаргаж байлаа. Харин маргааш нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийн 650-р тогтоол гарч Зоос банкийг албан ёсоор татан буулгасан юм. Ингээд Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн. Дээр нь хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн үүднээс засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж Төрийн банкинд олгосон байдаг. Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газраас гаргасан бондын эргэн төлбөрийг хийж байна. Одоо 62 тэрбум төгрөгийн бондын төлбөрийн үлдэгдэл байна.

– Зоос банк Анодын нэгэн адил Монгол газар компанийн Олон овоот төсөлд зээл олгосон байдаг. Гэхдээ Анодыг бодвол их хэмжээний зээл олгосон байгаа. Олон овоотын төсөл бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын бондын эргэн төлөлт удаашралтай байгаад байна уу?

– Монгол газар компанийн Олон овоот төсөлд Зоос банкнаас олгосон зээл 60 орчим тэрбум төгрөг байдаг. Хүүг нь нэмж тооцвол 80 орчим тэрбум төгрөг болох байх. Үүнийг барагдуулсан бол, Засгийн газрын бондын эргэн төлбөрийг хийх бүрэн боломжтой байлаа. Гэвч төсөл цааш үргэлжлэх боломжгүй болсон гэдэг үндэслэлээр үйл ажиллагаа нь зогсчихсон байж байна. Одоогоор шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлээр хөрөнгийг нь битүүмжилсэн байгаа. Уг нь барьцаанд ашигт малтмалын нэлээд хэдэн тусгай зөвшөөрөл бий л дээ. Тэрийг хэрхэн шийдвэрлэж зээлийг нь төлүүлж хохирлоо барагдуулах вэ гэдэг асуудал ер нь жаахан явц муутай байна. Яагаад вэ гэхээр ашиглалт хийгдэж байсан үйлдвэр зогсчихсон. Нөөцийн талаар эх сурвалжууд хоёр, гурван зөрүүтэй тоо хэлээд байдаг боллоо. Зарим нь 18-20 тонн алтны нөөцтэй гэдэг. Зарим нь 4 тонн алтны нөөцтэй гэж мэдэгддэг. Хэрэв үнэхээр 4 тонн нөөцтэй бол үүнийг авахын тулд их өндөр зардал гарах учраас цаашид ажиллахад хүндрэлтэй байх талтай. Ямар ч байсан одоогоор Засгийн газар ажлын хэсэг гаргаад Олон овоотын ордын нөөцийг дахин тогтоох тухай ярьж байгаа юм билээ.

-Хадгаламж банкийг өнгөрсөн оны долдугаар сард Төрийн банкинд нэгтгэсэн. Хадгаламж банк хүндэрсэн нь нөгөөх л Олон овооттой холбоотой гэх. Энэ банкны чанаргүй зээлийн яг хэдэн хувь нь Олон овоотын төсөлд олгогдсон байдаг юм бол?

– Хадгаламж банкинд нийт 180 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээлийн үлдэгдэл байсан. Үүний 60 тэрбум нь Олон овооттой холбоотой гэж ойлгож болно. Үлдэх 120 тэрбум төгрөгийн зээлийн дийлэнхийг Жаст групптэй холбоотой компаниудад олгосон байсан. Мөн Монгол шуудан болон Хадгаламж банкийг нийлүүлэхэд үүссэн авлага байгаа. Үүнээс болоод банк төлбөрийн чадварын эрсдэлд орсон. Тиймээс тус банкны сайн актив болон харилцах, хадгаламжийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн.

-Тухайлбал ямар авлага гэж?

– Монгол шуудан болон Хадгаламж банкийг нэгтгэхэд 50 орчим тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл байсан. Үүнийг гурван жилийн хугацаанд эргэн төлүүлэх ажлыг эрчимжүүлнэ. Эс бөгөөс банкны хувь нийлүүлэгч Жаст групп тэр хэмжээгээр хөрөнгө оруулах үүргийг Монголбанкнаас авсан байдаг. Энэ амлалтынхаа хүрээнд чанаргүй зээлийг төлүүлэх ажлыг тодорхой хэмжээгээр хийсэн. Ер нь бол 50 орчим хувийг нь төлүүлсэн, үлдсэн 50 хувийг нь чадаагүй. Үүнд зориулж Жаст групп нэмж хөрөнгө оруулах ёстой байсан ч, төвбанкны өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй. Дээр нь бусад чанаргүй зээлүүдтэй холбоотой эргэн төлөлт хийх, эсвэл өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх шаардлагыг өнгөрсөн оны нэгдүгээр сараас эхлээд биелүүлж чадахгүй болж эхэлсэн л дээ.

– Хадгаламж банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн байдаг шүү дээ. Актив пассивийн зөрүү 120 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын корпораци төвбанкнаас арван жилийн хугацаатай зээлж, Төрийн банк руу шилжүүлсэн гэгдэж байгаа?

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хууль өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард гарсан. Энэ хуулийн дагуу 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжийн хохирлыг нөхөн олгох ёстой. Тухайн үед тооцоо судалгаа хийгээд үзэхэд 20 хүртэлх сая төгрөгийн нийт хадгаламж 426 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Өөрөөр хэлбэл, банкийг татан буулгавал шууд гарч болох зардал 426 тэрбум төгрөг болох байсан гэсэн үг. Төрийн банк руу хадгаламж, харилцах, найдвартай зээлийг шилжүүлвэл 120 тэрбум төгрөгийн актив пассивын зөрүү гарахаар байсан. Энэ зөрүүг санхүүжүүлээд явах хуулийн гарц байсан л даа тухайн үед. Тиймээс гарч болох зардлыг тооцоод аль болох бага зардал гарах замыг бид сонгосон. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх нь дээр юм байна гэсэн шийдэлд хүрсэн. Гэвч тухайн үед Хадгаламжийн даатгалын корпораци банкуудаас даатгалын шимтгэл, хураамж авч эхлээгүй байсан учраас нөхөн төлбөрт гаргах мөнгийг ямар нэг эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх шаардлагатай тулгарсан. Тиймээс ч, Монголбанк системийн тогтвортой байдлыг хангах үүднээс тухайн үед Хадгаламжийн даатгалын корпорацид 10 жилийн хугацаатай 120 тэрбум төгрөг зээлсэн. Үүнийг тус корпоаци цааш нь Төрийн банкинд өгсөн юм.

– Анод, Зоос, Хадгаламж банкуудын олон овоот төсөлд олгосон зээл тэднийг хаалгаа барихад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Тэгвэл энэ ордын тусгай зөвшөөрлүүд Голомт банкны барьцаанд давхар байдаг байх юм. Ингэхдээ, 20 тэрбум төгрөгийн зээлийн барьцаанд байгаа гэх мэдээлэл байна?

– Олон овоотын төсөлтэй холбоотой хамгийн том зээлүүд Зоос болон Хадгаламж банкинд байгаа. Би түрүүн дурдсан. Олон овоотын төсөлд зориулж Зоос банк 60 орчим тэрбум, Хадгаламж банк 60 тэрбум төгрөгийн зээл тус тус гаргасан. Харин Анод болон Голомт банкинд арай бага хэмжээний зээлүүд бий. Тухайлбал, Анод банкинд 16 тэрбум төгрөгийн зээл байгааг би түрүүн дурдсан. Хэдийгээр эдгээр банкуудаас ийм хэмжээний зээл авсан ч, барьцаа нь хангалтгүй байсан. Ер нь бол аль ч банкны барьцаанд олон овоотын ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд анх байгаагүй. Тиймээс Монголбанкнаас арга хэмжээ авч, дээрх гурван банкны дундын барьцаанд олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг эргүүлэн авсан юм. Өөрөөр хэлбэл, бүх тусгай зөвшөөрлүүдийг дээрх банкуудын дундын барьцаанд оруулж бүртгүүлсэн юм. Мөн Голомт банкны барьцаанд давхар оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүд өнөөдөр Анод, Зоос, Хадгаламж, Голомт банкны дундын барьцаанд байгаа. Голомт банкны системийн 21 хувийг эзэлдэг буюу 3,7 их наяд төгрөгийн активтай. Олон овоотын төсөлд олгосон зээлээс болж Голомт банкинд бодитоор учрах эрсдэл бага.

– Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр Голомт банк хүндэрчихлээ гэсэн мэдээлэл гараад байна. Энэ нь хэр үндэслэлтэй мэдээлэл вэ?

– 2013 оны тавдугаар сард Голомт банктай холбоотой мэдээлэл анх цацагдсан л даа. Тухайн үед Бодь интернэшнл компанийн хувь нийлүүлэгчдийн дунд өмчөө хэрхэн хуваах вэ гэдэг маргаан гарсан юм шиг байгаа юм. Голомт банкны 85 хувийг Бодь интернэшнл эзэмшдэг. Тэр ч утгаараа, Бодийн хувь нийлүүлэгчдийн маргаанаас болж Голомт хүндэрсэн гэх мэдээлэл цацагдсан гэж ойлгож байгаа. Монголбанк сар бүр банкуудад хяналт тавьж, жилд хоёроос гурван удаа газар дээр нь очиж шалгалт хийдэг. Төвбанкнаас тавьдаг шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаж байна уу гэдгийг нягталдаг. Манайхаас нөлөө бүхий томоохон банкуудын өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа 14 хувь байх ёстой гэсэн шалгуур тавьдаг. Голомт банкны тухайд 2013 оны жилийн эцсийн байдлаар өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа нь үүнээс 1,9 хувиар өндөр буюу 15,9 хувь байсан. Системийн дундаж үзүүлэлт 15,93 хувь байгаа. Тэгэхээр өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа нь системийн дундаж хэмжээнд байна гэж ойлгож болно. Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар 25 хувь байх ёстой гэсэн шалгуурыг манайхаас мөн тавьдаг. Голомтын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар нь 44 хувь байгаа. Банкны системийн хувьд нийт зээлийн 2,51 хувийг чанаргүй зээл эзэлж байгаа. Голомт банкны тухайд бол чанаргүй зээл 3 хувьтай байгаа. Чанаргүй зээлийн хувийн жин 5 хувиас хэтрээгүй тохиолдолд хэвийн гэж үздэг. Тэгээд ч банкууд чанаргүй зээлийг нөхөх эрсдэлийн сантай байдаг учраас 3 хувь бол асуудалгүй. Эдгээрээс дүгнээд хэлэхэд тус банкны санхүүгийн үзүүлэлтүүд сайн байгаа. Голомтын томоохон хувьцаа эзэмшигч болох Бодь интернэшнл компанийн хувь нийлүүлэгчдийн маргаанаас болж Голомт хэцүүдлээ гэх яриа тараад байгаа юм болов уу гэж бодож байна.

– Голомт банкны хувь нийлүүлэгчид хөрөнгөө татлаа гэсэн яриа давхар гарах болов. Энэ банкны дүрмийн сангийн тухайд?

-Голомт банкны 85 хувийг Бодь интернэшнл компани, 10 хувийг Щвейцарын Свисс-МО Инвестмент хөрөнгө оруулалтын сан, 5 хувийг Голландын Трафигура Бэхээр Би.Ви хөрөнгө оруулалтын сан эзэмшдэг. Голомт банк ажилчиддаа хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийг 2011 онд баталсан байдаг. Энэ хүрээнд тус банкны ажилчид 0,5 хувийг эзэмшиж байна. Ер нь банкны хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх тохиолдолд төвбанкинд урьдчилж мэдэгдэх ёстой. Хэлцэл хийгдэхээс өмнө Монголбанкинд мэдэгдэнэ гэсэн хуулийн зохицуулалт бий. Манайд Голомт банкны хувь нийлүүлэгчид болох Бодь интернэшнл, Свисс-МО Инвестмент, Трафигура Бэхээр Би.Ви компаниудаас, мөн тус банкны ажилчид дундаас хувьцаагаа заръя гэсэн хүсэлт ирээгүй. Монголбанкнаас тогтоосон дүрмийн сангийн доод хэмжээ 16 тэрбум төгрөг байгаа. Голомт банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө буюу дүрмийн сан нь 42 тэрбум төгрөг байгаа. Харин өөрийн хөрөнгө нь 315 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байна.

– Кредит Суис болон Абу Дабигийн сан Голомт банкинд зээл буюу хоёрдогч өглөг байршуулсан ч, үүнийгээ татна гэсэн мэдээлэл давхар гараад байгаа?

–Кредит суис өмнө нь 10 сая долларын хоёрдогч өглөг Голомт банкинд байршуулсан байсан. Үүний хугацаа дуусмагц 2012 онд хоёрдогч өглөгийн төлбөрийг Кредит Суист буцааж өгсөн юм билээ. Мэдээж хүний мөнгө авч ашигласан юм чинь Голомт банк хүүг нь төлсөн байх. Хэвлэлээр Кредит суис мөнгөө аваагүй юм шиг. Дээр нь 90 сая долларын асуудал байна гэж бичсэн байсан. Ер нь энэ банкинд 90 сая долларын асуудал ерөөсөө байхгүй гэдгийг хариуцлагатай хэлэх байна. Абу Дабигийн сангийн хувьд Голомт банкинд 25 сая долларын зээл буюу хоёрдогч өглөгийг таван жилийн хугацаатай байршуулсан байгаа. Хугацаа нь 2015 оны арванхоёрдугаар сард дуусах ёстой ч, Абу Дабигийн сан хугацаанаас нь өмнө мөнгөө авах сонирхолтой байгаа юм билээ. Гол шалтгаан нь нөгөөх хувь нийлүүлэгчдийн маргаантай холбоотойгоор Голомт хугацаанд нь амжиж санхүүгийн тайландаа аудит хийлгээгүй юм билээ. Зарим нь үүгээр хийлгэнэ гэхэд, зарим нь тэрүүгээр хийлгэнэ гээд санхүүгийн тайландаа аудит хийлгэж чадалгүй жаахан хугацаа алдсан гээд байгаа. Тиймээс Абу Дабигийн сан зээлийн хугацаа дуусахаас өмнө мөнгөө авна гэсэн шаардлага тавьж байгаа гэсэн.

– Абу дабигийн сан Голомтоос мөнгөө нэхэж байна гэсэн энэ мэдээлэл, тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийг мөнгөө татахад хүргэх вий дээ?

– Абу Даби болон Кредит Суисийн талаар мэдээлэл гарсны дагуу өдөр бүр Голомт банкны эх үүсвэр дээр ямар хөдөлгөөн гарч байна вэ гэдгийг анхааралтай ажиглаж байна. Ямар нэг өөрчлөлтгүй хэвийн байна. Харилцах болон хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө татаагүй гэсэн хариултыг өгсөн юм.

Банкны секторт ямар нэг асуудал үүсвэл гал унтраах бололцоотой

Төвбанкнаас тавьж буй зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг Голомт банк хангаж байгааг тэр үеийн Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Д.Ганбат ийнхүү хэлж байлаа. Үүнээс гадна, банкны хувь нийлүүлэгчид хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх тохиолдолд заавал төвбанкинд мэдэгдэх ёстой байдаг. Тэр үед ийм хүсэлт ирүүлээгүй болохыг төвбанкныхан хэлж байсан юм. Баттай эх сурвалжуудын хэлснээр Голомт банкны санхүүгийн байдал хэвийн ч, хувь нийлүүлэгчид хөрөнгөө хуваах, ашиг орлого дээрээ тохиролцохгүй байгаа гэх мэдээлэл гарч байсан нь нууц биш. Тиймээс зарим хувь нийлүүлэгч нь Голомт банкны байдлыг хүндрүүлэх сонирхлоор цуу тараасан байж болзошгүй гэсэн хардлага байсныг хөндлөнгийн шинжээчид хэлж байсан юм. Эндээс хувь нийлүүлэгчдийн маргаан хадгаламж эзэмигчдийг хохироох ёстой юу гэсэн асуулт гарч байлаа. Хэдийгээр Голомт банк санхүүгийн хувьд хэвийн байсан ч гэсэн нийгэмд газар авсан цуу яриа харилцагчид болон хадгаламж эзэмшигчдийг тус банкнаас мөнгөө татахад хүргэж болзошгүй нөхцөл байдлыг үүсгэсэн юм. Банк гэдэг итгэлцэл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага. Хэрэв хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө татаж, банк татан буугдахад хүрвэл харилцагчдын хохирлыг барагдуулах мөнгө Хадгаламжийн даатгалын санд бий юу. Үүнд Хадгаламжийн даатгалын сангийн гүйцэтгэх захирал Лхагвасүрэн: Хадгаламжийн даатгалын санд төвбанкнаас 50 тэрбум төгрөг, Сангийн яамнаас 35 тэрбум төгрөгийг байршуулсан. Харин банкуудын хувьд 2013 онд нийт хадгаламжийг 17 тэрбум төгрөгөөр даатгуулсан. Үүгээр тооцвол Хадгаламжийн даатгалын санд 102 тэрбум төгрөг төвлөрөөд байгаа. Банкны секторт ямар нэг асуудал үүсвэл гал унтраах бололцоотой гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм.

4.9 Транс банкны хувьцааг худалдсан нь

1997 оны хоёрдугаар сарын 28-ны өдөр Монголбанкнаас тусгай зөвшөөрөл авч, санхүүгийн зах зээлд нэгэн шинэ банк мэндэлсэн нь Тээвэр хөгжлийн банк буюу Транс банк байлаа. Тээвэр хөгжил банк төлбөр тооцоо хийх, зээл олгох, хадгаламжийн үйлчилгээ эрхлэх, үнэт зүйл хадгалах, үнэт цаас худалдах болон худалдан авах, гадаад валютын арилжаа явуулах, санхүүгийн болон хөрөнгө оруулалтын зөвлөгөө өгөх, өөрийн нэрийн өмнөөс гуравдагч этгээдэд батлан даалт гаргах зэрэг санхүүгийн үйлчилгээ явуулахаар төвбанкнаас зөвшөөрөл авчээ. Тус банкийг анх 400 сая төгрөгийн дүрмийн сантайгаар байгуулж байжээ. Тэгвэл санхүүгийн зах зээлд долоон жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулсны эцэст дүрмийн сан нь 10 дахин нэмэгдэж, 4 тэрбум төгрөгт хүрсэн байна. Гэвч Монголбанкны ерөнхийлөгч 2004 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг 8 тэрбум төгрөгт хүргэх 200 тоот тушаал гаргажээ. Тушаал ёсоор бол арилжааны банкууд 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ны дотор дүрмийн сангаа 8 тэрбум төгрөгт хүргэх ёстой болов. Тиймээс арилжааны бүхий л банк мөнгөний эрэлд мордож хөрөнгө оруулагч хайж эхэлжээ. Транс банк ч гэсэн тэдний нэгэн адил мөнгөний эрэлд мордож хөрөнгө оруулагч хайж эхэлсэн гэдэг. Тухайн үед Транс банкинд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхлоо гаднын цөөнгүй компани тавьж байсан ч, Щвейцарын хөрөнгө оруулалттай Инфрастракчер компанийг сонгож хамтарч ажиллахаар болсон байна. Щвейцар улс банк санхүүгийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг учраас ийм сонголт хийсэн байна. Инфрастракчер компанийн захирал Армин Видеркер Иохан Транс банкийг Щвейцарын дайтай банк болгоно гэж тухайн үед амласан байна. Тиймээс энэ хөрөнгө оруулагчийг эргэлт буцалтгүй сонгож, Транс банкны дүрмийн санг нэмэгдүүлэх гэрээг 2006 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдөр байгуулжээ. Гэрээнд Армин Виедеркер 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ний дотор Транс банкны 51 хувийн хувьцааг хүлээн авч, оронд нь тус банкны дүрмийн санг 4 тэрбум 80 сая төгрөгийн нэмэгдүүлнэ гэж тусгасан байна. Армин ч гэрээгээр хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлж Монгол улсад бүртгэлтэй өөрийн 100 хувийн эзэмшлийн Инфрастракчер компаниараа дамжуулан 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ний өдөр Транс банкинд 4 тэрбум 80 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж тус банкны 51 хувийг эзэмших болжээ. Гэвч тэрбээр энэ хувьцаагаа өөр компанид шилжүүлсэн байна. Компанийн тухай хуулиар хувьцаа эзэмшигч хэнд юугаа зарах нь өөрсдийнх нь хэрэг боловч, Банкны тухай хуулиар үүнийг хориглодог болохыг Тэр үеийн Монголбанкны хяналт шалгалтын хэлтсийн захирал н.Дэлгэр хэлж байсан юм.

Нэгэн үе банкны хувьцааг компанийн нэр дээр байршуулах нь элбэг байлаа. Компаниа зарах байдлаар банкны хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх явдал ч мэр сэр гардаг байжээ. Ингэснээр банкны хувьцаа тухайн компанийнхаа эзэмшилд байгаад байдаг. Гэвч компанийн хөрөнгө оруулагч нь өөрчлөгдөөд байдаг тохиолдолд гарч байжээ. Энэ мэт компанийн эзэн өөрчлөгдөх замаар банкны хувь нийлүүлэгч солигдох нь банкны системд хор уршиг тарьдаг байна. Банкны хөрөнгө оруулагч хадгаламж эзэмшигчийнхээ мөнгийг үрэн таран хийхгүй, найдвартай, баталгаатай байлгах шаардлагатай. Тиймээс банкны тухай хуульд компани худалдах байдлаар банкны хувьцааг шилжүүлдэг байдлыг халсан зүйл заалтыг оруулж өгсөн юм. Тухайлбал, банкны хувь нийлүүлэгч өөрчлөгдөх бол заавал төвбанкинд мэдэгдэж зөвшөөрөл авах ёстой зүйл заалтыг банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад тусгаж өгсөн байна. Энэ хууль 2011 оны гуравдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Гэтэл Армин Виедеркер хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш буюу 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр Транс банкны 51 хувийг эзэмшдэг Инфрастракчер компаниа Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад худалдсан байна. Инфрастракчер монгол улсад бүртгэлтэй компани бөгөөд 2005 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр улсын бүртэлд анх бүртгүүлсэн байна. Энэ компанийг Щвейцарын иргэн Армин Виедеркер 100 хувь дангаар эзэмшдэг. Харин Транс банкны 51 хувь Инфрастракчер компанийн нэр дээр байжээ. Тэр ч утгаараа Инфрастракчер компаниа Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад зарлаа гэдэг нь Транс банкны 51 хувийг давхар зарчихсан үйлдэл болсон юм. Инфрастракчерийн халхавчин доор Транс банкны 51 хувийг зарчихсан болж таарч байгаа юм. Нэг талаас хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш бусдад компаниа шилжүүлсэн учраас Монгол улсын банкны тухай хуулийг зөрчсөн үйлдэл болсныг холбогдох албаныхан хэлдэг билээ. Нөгөө талаас, Транс банкны монголын талын хувь нийлүүлэгчидтэй анх байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ зөрчсөн үйлдэл болсон юм. Транс банкны 49 хувийг тус банкийг үүсгэн байгуулагч Данзанбалжирийн гэр бүлийнхэн, тэр дундаа гэргий Батхүү нь дийлэнх хувийг эзэмшдэг байжээ. Харин хожим тус банкны 9,8 хувийг Данзанбалжирийн хүү Энхтайван, 9,8 хувийг Данзанбалжирийн охин Энхтуяа, 29,4 хувийг Данзанбалжирийн зээ Оргилмаа нар эзэмших болсон юм. Монголын талын хувь нийлүүлэгчидтэй байгуулсан дүрмийн санг нэмэгдүүлэх гэрээгээр Армин Лихтенштейнд бүртгэлтэй амьдралын даатгалын Присмалайф компаниас бусад гуравдагч этгээдэд банкны аливаа хувьцааг шууд болон шууд бусаар худалдахыг хориглосон байжээ.

Хэрэв хувьцаагаа зарах тохиолдолд монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд 51 хувиа өгч, Транс банкинд анх оруулсан 4 тэрбум 80 сая төгрөгөө буцаан авна гэж тусгажээ. Өөрөөр хэлбэл, Транс банкны 51 хувийг монголын талын хувь эзэмшигчдээс өөр бусдад шилжүүлэх эрхгүй гэнэ. Гэтэл Инфрастракчер компаниар дамжуулан Транс банкны хувьцааг хаа хамаагүй Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад зарчихсан аж. Заавал ингэж монгол улсын хуулийг болоод монголын талын хувь нийлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээгээ зөрчин байж, Инфрастракчер компаниар дамжуулан Транс банкны хувьцааг Оюуны ундраад шилжүүлэх хэрэг юу байв. Гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд Транс банкны 51 хувийг 4 тэрбум 80 сая төгрөгөөр зарчихаж болоогүй юм байх даа гэсэн асуулт эндээс урган гардаг юм. Энэ асуултад Армин Виедеркерийн өмгөөлөгч н.Батрагчаа:хувьцаагаа худалдах саналаа Транс банкны монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд гурван ч удаа илэрхийлсэн гэсэн юм. Ифрастракчер компанийн захирал Армин Виедеркер өөрийн хувьцаагаа худалдах анхны саналаа монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд 2010 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр хүргүүлж, 51 хувь худалдаж авах үнийн саналаа бичгээр ирүүлнэ үү гэжээ. Дараагийн саналаа 2010 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдөр илгээж, Армин 51 хувиа таван сая ам.доллараар зарна гэсэн болзол тавьсан байна. Харин эцсийн саналаа 2010 оны хоёрдугаар сарын 5-ны өдөр хүргүүлсэн ч нөгөө тал нь хүлээж аваагүй учраас Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад Инфрастракчер компаниа зарсан гэж мэдэгдсэн юм. Инфрастракчер компани 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагатай хувьцаа худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулсан байна. Ингэхдээ Армин Инфрастакчер компанийнхаа 100 хувийн хувьцааг Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад 4 тэрбум 280 сая төгрөгөөр худалдах гэрээ байгуулжээ. Харин хуулийн этгээдийн лавлагаанаас харахад Инфратсракчер компани 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны өдөр Оюуны ундраа компанийн эзэмшилд очсон байгаа юм. Инфрастракчер компанийг 100 хувь зарлаа гэдэг нь Транс банкны 51 хувийг давхар зарчихсан гэсэн үг болохыг Монголын талын хөрөнгө оруулагчид нь хэлдэг. Гэтэл Инфрастракчер компанийн захирал Армин Виедеркер: Инфрастракчер компаниа зарсан ч, банкныхаа хувийг зараагүй гэж мэдэгдсэн удаатай.

Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин Транс банкны 51 хувийг эзэмшдэг учир банкныхаа гүйцэтгэх захирлыг томилох эрхийг монголын талын хувь нийлүүлэгчид түүнд олгожээ. Энэ эрхийнхээ хүрээнд тэрбээр 2007 онд оросын иргэн Новожиловыг Транс банкны гүйцэтгэх захирлаар, дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр Парашак, Конов нарыг авч ирж ажиллуулсан байна. Транс банкны гүйцэтгэх захирлаар яагаад заавал оросын иргэнийг санал болгосон юм бол. Үүний гол зангилаа нь Щвейцарын иргэн Армин, оросын иргэн Новожилов нар хойд хөршид хамт ажиллаж байсан хамтрагчууд байсан гэнэ. Тэд зүгээр ч нэг монголд ирээгүй гэж холбогдох хүмүүс таамаглаж байлаа. Нэг нь хөрөнгө оруулагч нэрээр, нөгөө нь гүйцэтгэх захирал нэрээр ирсэн ч татвараас зайлсхийх зорилгоор Транс банкаар дамжуулан гарал үүсэл нь тодорхойгүй мөнгө угаах явдал байсан байх магадлалтайг монголын талын хувь нийлүүлэгчид нь хэлдэг юм. Үүнийг Армин няцаадаг ч, Транс банкинд данстай 40 орчим орос иргэдийн нэр дээр Кипр улсаас байнга бага багаар мөнгө байршдаг байсан болохыг 49 хувийнхан хэлдэг юм. Ингэхдээ тус банкны дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан Парашак, Конов нарын Хонг-Конгод бүртгэлтэй Damasta сapital, Cintizo limited компанийн нэр дээр мөнгө орж ирсэн гэдгийг Транс банкны хуульч Б.Батзаяа тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Тэд мөнгөө дансандаа хэд хонуулаад хойд хөрш рүү гуйвуулдаг байжээ. Энэ маягаар 2007-2009 оны хооронд Кипр улсаас гарал үүсэл нь тодорхойгүй 40 орчим сая ам.доллар Транс банкинд орж цэвэршээд, хойд хөрш рүү гуйвсан болохыг тус банкныхан хэлдэг юм. Өөрөөр хэлбэл, щвейцарын иргэн Армин Виедеркер Кипр улсын 40 сая ам.долларыг цэвэршүүлэхийн тулд Транс банкинд 4 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийсэн байж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс тухайн үед цөөнгүй байлаа. Тиймээс Монголын талын хувь нийлүүлэгчид хууль хяналтын байгууллагуудад удаа дараа хандсан ч үл тоожээ. Армин, Новожилов нар ажлаа амжуулаад монголоос хэдийнээ гарч одсон байдаг. Инфрастракчер компанийг авах замаар Транс банкны 51 хувийг худалдаж авсан Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллага нь Анод банкинд 700 гаруй сая төгрөгийн чанаргүй зээлийн үлдэгдэлтэй санхүүгийн чадамжгүй учраас хамтран ажиллахгүй гэж Транс банкны 49 хувийг эзэмшигчид тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Тиймээс Арминыг монголд ирж хувь нийлүүлэгчдийн хуралдаа оролцох. Эсвэл түүний эзэмшлийн 51 хувийг Транс банкны монголын талынхан өөрсдөө худалдаж авах арга зам бий гэж үзжээ. Энэ саналаа Монголбанкинд тавьсан ч, ямар шийдвэр гаргах нь тодорхойгүй байсан тал бий. Транс банкны санхүүгийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байсан ч, хөрөнгө оруулагч болон удирдлагуудынх нь дунд үл ойлголцол үүсч, 2009 оноос хойш тус банкны хувь нийлүүлэгчид хуралдахаа больж, гүйцэтгэх захиралгүй олон жил явсан юм.

Кипр улсын бохир мөнгийг Транс банкаар дамжуулан орос руу гуйвуулж цэвэршүүлсэн байж болзошгүй хэрэг ийнхүү замхарчээ. Энэ үетэй зэрэгцэн Транс банкны өөрийнх нь мөнгийг угаасан байж болзошгүй хэрэг гарсан байна. Тодруулбал, Транс банкны гүйцэтгэх захирал Новожилов банкнаасаа 290 сая төгрөг гувчуулсан хэрэг гарчээ. Үүнийг хууль хяналтын байгууллагууд тогтоож Новожиловын хэргийг шүүхээр хэлэлцэхийн өмнө тэрбээр Дорнод аймгийн Эрээнцавын боомтоор гарч, Монгол улсаас оргон зайлсан гэх мэдээлэл тухайн үед хэвлэлүүдээр гарч байсан юм. Новожилов Транс банкнаас завшсан мөнгөө Щвейцар хөрөнгө оруулагч Арминд өгсөн байх магадлалтай гэж тухайн үед холбогдох хүмүүс үзэж байсан нь нууц биш. Новожилов Транс банкнаас мөнгө завшсаны дараахан, тус банкны Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин өөрийн Инфрастракчер компанийн нэр дээр Дельта сангийн хоёрдугаар давхарын 324 метр квадрат талбай бүхий барилгыг 290 орчим сая төгрөгөөр худалдаж авсан байна. Тиймээс Новожиловын хэрэгт Щвейцар хөрөнгө оруулагч ямар нэг байдлаар холбоотой байж болзошгүй гэж Улсын мөрдөн байцаах газрынхан үзэж, Армины худалдаж авсан үл хөдлөх хөрөнгийг битүүмжилсэн байна. Гэвч Щвейцар хөрөнгө оруулагч тийм ч амар хэрэгт унасангүй. Түүний өмгөөлөгч Р.Батрагчаа Нийслэлийн прокуроын газарт гомдол гаргаж Армины нэр дээр Кипр улсын Грийн хостинг сервисес лимитед компани мөнгө гуйвуулсан. Армин түүгээрээ үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авсан гэж баримт дэлгэжээ. Үүнийг холбогдох газар хянаад, эд хөрөнгө битүүмжлэх үндэслэлгүй гэж үзсэн байна. Улсын мөрдөн байцаах газраас гаргасан эд хөрөнгө битүүмжлэх тогтоолыг ч давхар хүчингүй болгосон аж. Хачирхалтай биш гэж үү… Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин оросын иргэн Парашак, Конов нарыг Транс банкны дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр авч ирж ажиллуулав. Тэдний компанийн нэр дээр Кипр улсаас мөнгө орж ирж, орос руу гарсныг Транс банкны хуулийн хэлтсийнхэн баримт дэлгээд сууж байх. Тэгэж байтал Транс банкны гүйцэтгэх захирал Новожилов банкнаасаа 290 сая төгрөг гувчууллаа. Тун удалгүй түүнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө Кипр улсын Грийн хостинг сервисес лимитед компаниас Армины нэр дээр гуйвж орж ирлээ гэх. Тиймээс Хууль, зүй дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж Щвейцарын иргэн Армин, оросын иргэн Новожилов нарт холбогдох хэргийг дахин шалгаж шийдвэрлэх арга хэмжээ авахыг Монгол Улсын Ерөнхий Прокурор асан Дорлигжавт 2010 оны гуравдугаар сард албан бичгээр уламжилсан биз. Гэвч эзэн холбогдогчид нь монголоос явчихсан хэдийнээ явчихсан юм. Харин өнөөдөр энэ банк менежментийн шинэ баг бүрдүүлж үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байгаа гэх мэдээлэл бий.

4.10 Капитал банкинд нийгмийн даатгалын шимтгэл байршуулав

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл буурах уу-

2017 онд баталсан Нийгмийн даатгалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар ажил олгогч, ажилтан хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээ 14 хувь байсныг 19 хувьд хүргэн баталсан байна. Өөрөөр хэлбэл, ажил олгогч болон ажилтан тус бүр 7 хувийн нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг байсныг тус бүр 9,75 хувьд хүргэжээ. Ингэхдээ 2018 онд 1 хувиар, 2019 онд 0.5 хувиар, 2020 онд 1 хувиар үе шаттай нэмэгдүүлэхээр зохицуулж 2021 оны долоодугаар сарын 1-нээс ажил олгогч, ажилтан тус бүр 9.5 хувиар төлөхөөр баталсан байж. Энэ шалтгаанаа манай улс 2017 онд Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн хөтөлбөрт орохдоо хэд хэдэн үүрэг хүлээсний нэг нь нийгмийн даатгалын шимтгэлийн алдагдлыг бууруулж, хувь хэмжээг үе шаттайгаар 5 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх байсан гэж тайлбарлаж байх юм. Яахаараа ч нийгмийн даатгалын шимтгэлийн алдагдлыг аж ахуйн нэгж, ажилтанд үүрүүлж байгаа юм бүү мэд. Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө яасан болоод алдагдал ярьж, шимтгэл өсгөх хууль баталсан нь хачирхалтай. Энэ тухай яривал олон жилийн түүх сөхөх шаардлага гарах нь дамжиггүй. Ямар ч байсан шимтгэлийн хувь хэмжээг хэтэрхий өсгөснөө гэнэт ухаарсан уу. УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Нийгмийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг өчигдөр УИХ-ын даргад өргөн барьжээ. Хуулийн төсөл санаачлагчид УИХ-аар нэн яаралтай горимоор хэлэлцүүлэх саналаа УИХ-ын даргад уламжилсан байх юм. Уг хуулийн төсөлд нийгмийн даатгалын шимтгэлийг 2 хувиар бууруулахаар тусгасан байна. Тодруулбал, ажил олгогчийн хөдөлмөрийн хөлсний сан түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх шимтгэлийн хэмжээг 12.7 хувь гэснийг 11.7, даатгуулагчийн хөдөлмөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх шимтгэлийг 12.5 хувь гэснийг 11.5 гэж өөрчлөхөд аж ахуйн нэгжид очих дарамт багасахаар байна. Хуулийн төсөл батлагдсанаар жил тутам ажил олгогч болон ажилтны төлдөг шимтгэлийн ачаалал 190 гаруй тэрбум төгрөгөөр буурах боломжтой гэжээ. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг бууруулснаар нийгмийн даатгалын санд төсвөөс үзүүлэх дэмжлэг нь 2021 онд 94.5 тэрбум төгрөг, 2022 онд 198.9 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх бөгөөд үүнийг Засгийн газар төсөвт тодотгол хийх, бусад сангийн чөлөөт үлдэгдлээс нөхөх замаар зөрүүг нийгмийн даатгалын санд төвлөрүүлэх боломжтой гэж төсөл санаачлагчид үзсэн байна. Хуулийн төслийг 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэхээр төсөлд тусгажээ.

Мөн Ковид-19 цар тахлын улмаас Засгийн газраас 2020 оны 4 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс 2021 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэл нийгмийн даатгалын шимтгэлийг хөнгөлөх арга хэмжээ авсан. Үүний үр дүнд 960 орчим тэрбум төгрөгийг хөнгөлжээ гэсэн байх юм. Хөнгөлөөд байгаа гэх хуулийн төсөл энэ мэт байнга УИХ-ын босгыг давдаг. Олон нийтэд ч хөнгөлөөд байна гэж ойлгуулдаг билээ. Гэтэл бодит байдал дээр ам ажил нь зөрдөг нь маргаангүй үнэн юм. Өөрсдийн хэдэн компаниа хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд хамруулаад өрөөлийн компаниудыг ялган хуулийн гадуур орхисон зүйл өнгөрсөн хугацаанд бишгүйдээ нэг гарсан. Ялгаагүй аж ахуйн нэгжүүдийг ямрыг нь төрөөс харж үзээд, ямрыг нь ялгаад байдгийг энэ дашрамд та бүхнээс асуух нь зүйн хэрэг биз. Мэргэжилтнүүдээс нь лавлахаар ийм хууль гарсан гэж хууль тогтоогчид руу чихэх аястай. Тиймээс хууль тогтоогч та бүхнээс асууж буй хэрэг юм. Хууль тогтоогчид ажлаа мэддэггүй учраас дутуу дулимаг хуулийн төсөл бариад орохоор нь батлаад гаргадаг уу. Эсвэл мэдсээр байж мэлзэж байгаад өөрсдийн хамаарал бүхий компаниудаа хуулийн хүрээнд хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд оруулж төрөөс тэтгэдэг үү. Өмнөх шигээ алдаа дутагдал өчигдөр өргөн барьсан хуулийн төсөлд бий эсэхийг лавлаж буй хэрэг юм. Хуулийг гууль болгохгүй, аж ахуйн нэгж, ард иргэдээ ялгахгүй байх нь эрхэм гишүүдийн үүрэг билээ. Гэтэл төрийн нэр барьж хуулиар далайлгаж бусдын хөдөлмөрийг мөлжих нь хэрээс хэтэрч буйг өнгөрсөн 5-6 жилийн түүх тод харуулах биз ээ. Нэг бодлын төр, хувийн хэвшил, хэвлэл мэдээлэл, олон нийт хамарсан нам дамжсан бүлэглэлүүдийн шимэгч хувалзууд гэлтэй. Энэ удаагийн хуулийн төсөлд яг өмнөх зүйл туссан юм биш биз. Ямар аж ахуйн нэгжид давуу байдал бий болгох гэж буйг харж л сууя.

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөөр төсвийн алдагдал нөхсөн нь-

Засгийн газар 2001 онд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Сангийн яамны дэргэдэх Төрийн санд байршуулах шийдвэрийг гаргасан байдаг. Харин төрийн санд байршуулсан нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг төсвийн алдагдал зэргийг санхүүжүүлэхэд зарцуулж ирсэн байгаа юм. Энд нэг жишээ дурдахад, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо 2008 онд Улсын нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөд судалгаа хийхэд Нийгмийн даатгалын сангийн 3 их наяд төгрөгийг улсын төсвийн алдагдалд зарцуулсан гэсэн тоог тооцооллын аргаар гаргаж байжээ. Энэ нь тухайн үеийн манай улсын нэг жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө гээд боддоо. Тиймээс энэ мөнгийг нийгмийн даатгалын санд буцааж байршуулах ёстой гэсэн шаардлагыг Монголын үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбоо Засгийн газарт удаа дараа тавьжээ. Энэ дагуу Ажил олгогч эздийн холбоо, Монголын үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбоо, Засгийн газар хэлэлцээрийн ширээний ард сууж тохиролцоонд хүрсэн байна. Ингэхдээ 1,7 их наяд төгрөгийг 2015 онд багтаан нийгмийн даатгалын сангийн нэрийн дансанд байршуулна. Харин үлдэх 236.3 гаруй тэрбум төгрөгийг бэлнээр нь нийгмийн даатгалын санд 2013 онд багтаан байршуулахаар болсон аж. Засгийн газар амласан хугацаандаа дээрх мөнгийг бэлнээр нь нийгмийн даатгалын санд байршуулах боломжтой гэж мэдэгдэж байжээ. Ийнхүү төсвийн алдагдалд зарцуулагдсан Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөний асуудал шийдэгдэхээр болов. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Нэрийн дансны 1,7 их наяд төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд буцаан байршуулахад, үүнийг санхүүгийн хэрэгслүүд ашиглаж арвижуулах мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг байгаа. Тиймээс эхний ээлжинд мэргэжлийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэсний дараа нийгмийн даатгалын сангийн нэрийн дансны 1,7 их наяд төгрөгийг үе шаттайгаар нийгмийн даатгалын санд эргүүлэн байршуулна гэж мэдэгдэж байсан юм. Энэ бол 2008 оноос өмнөх Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийн асуудал. Харин энэ үеэс хойш нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөө яасан бол…

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад байршуулсан нь-

Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Засгийн газрын бонд, Төв банкны үнэт цаасанд байршуулж болохоос гадна арилжааны банкинд тодорхой хүүтэй хадгалуулж болно гэсэн хуулийн заалт бий. Тодруулбал, тухайн үед мөрдөгдөж байсан Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн 10 зүйлд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг банкуудад хүүтэй хадгалуулж болно гээд заачихсан байлаа. Ирээдүйн тэтгэвэр авагчдын мөнгийг өсгөж үржүүлэх зорилгоор ингэж хуульчилсан хэрэг. Энэ дагуу нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдлийг 2005 оноос тодорхой хүүтэйгээр арилжааны банкуудад хадгалуулж ирсэн юм. 2009 оны байдлаар 70,3 тэрбум төгрөг арилжааны 9 банкинд байршиж байсныг сайтар санаж байна. Ингэхдээ Улаанбаатар банкинд 9,2 тэрбум, Хөрөнгө оруулалтын банкинд 3 тэрбум, Капитал банкинд 14 тэрбум, Капитрон банкинд 6 тэрбум, Монгол шуудан банкинд 5,1 тэрбум, Анод банкинд 2 тэрбум, Зоос банкинд 13 тэрбум, Хаан банкинд 15, Хадгаламж банкинд 3 тэрбум төгрөгийг тус тус байршуулсан байлаа. Гэвч тун удалгүй Анод, Зоос банкууд татан буугдаж энэ хоёр банкинд байршуулсан Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгө яасан бол гэсэн асуулт гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Хуримтлалын сангийн удирдлагын хэлтсийн дарга Дуулал: Нийгмийн даатгалын сангийн 10 орчим тэрбум төгрөгийг Зоос банкинд хадгалуулсан байсан. Гэхдээ тус банк дампуурахаас өмнө дээрх мөнгийг хүүтэй нь бүрэн бүтэн эргүүлж авсан. Харин Анод банкинд хадгалуулсан 2 тэрбум төгрөгийг авч чадаагүй хэмээн ярьж байсан юм. Үүнээс хойш олон жилийг ардаа орхижээ. Энэ мөнгийг эргүүлэн авч чадсан эсэхийг тааж хэлэхэд бэрх юм. Иргэд аж ахуйн нэгжийн нийгмийн даатгалд төлсөн ирээдүйн тэтгэврийнх нь мөнгийг арилжааны банкуудад хүүтэй хадгалуулж өсгөх гэсэн биш ийм эрсдэл гарч байсныг хэлэх гэсэн санаа. Гэтэл үүнээс сургамж авсангүй. Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад үргэлжлүүлэн байршуулсаар байсан юм. Хэрэв арилжааны банкууд Анодын нэгэн адил хүндэрвэл яах вэ. Анодын нэгэн адил хохирлыг нь төрөөс барагдуулах уу. Эсвэл нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад байршуулсан хүмүүс хариуцлага хүлээх үү гэсэн асуулт гарч байсан нь нууц биш. Дахин банк татан буугдвал иргэдийн ирээдүйн тэтгэвэр эрсдэл учирч болзошгүй учраас тэр. Гэтэл хэлж дуусаагүй юу татан буугдсан Капитал банкинд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө байршиж байсан талаар сүр дуулийн болж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай.

-Капитал банкинд байршуулсан нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө-

Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар 2019 оны 12 сарын 3-ны өдөр энэ талаар мэдэгдэл хүртэл гаргасан байдаг шүү дээ. Уг мэдэгдэлд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар нь Капитал банктай 2007 онд Хамтран ажиллах гэрээ байгуулан харилцах болон хадгаламж хэлбэрээр мөнгөн хөрөнгө байршуулж эхэлсэн. Тус банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгө 2012 онд 31.4 тэрбум төгрөг, 2013 онд 126.3 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 105 тэрбум, 2014 онд 209.4 тэрбум, үүнээс хадгаламж нь 190 тэрбум, 2015 онд 238 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 185 тэрбум, 2016 онд 224.1 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 180 тэрбум, 2017 онд 228.1 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 20 тэрбум, 2018 онд 105.3 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 2.4 тэрбум төгрөг тус тус байсан. Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар 2016 оны наймдугаар сараас Капитал банкинд мөнгөн хөрөнгө нэмж байршуулаагүй бөгөөд 2017-2018 онд хугацаа дууссан Мөнгөн хадгаламжийн гэрээг сунгалгүй мөнгөн хөрөнгийг хадгаламжаас харилцах дансанд шилжүүлсэн болно. Тодруулбал, Капитал банкинд байсан 79 тэрбум төгрөгийн Мөнгөн хадгаламжийн гэрээний хугацаа 2017 оны 12 дугаар сарын 26-нд дууссан тул гэрээг сунгалгүйгээр мөнгөө буцааж татах зорилгоор зарлагын гүйлгээ хийлгэх төлбөрийн хүсэлтийг удаа дараа хүргүүлсэн боловч гүйлгээ хийгдээгүй. Гэрээ сунгагдаагүй байх хугацаанд УИХ-ын Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооноос Нийгмийн даатгалын сангийн зарцуулалтыг шалгаж, санал, дүгнэлт шийдвэр гаргах ажлын хэсэг байгуулж ажиллуулсан. Тус ажлын хэсгийн дүгнэлтийг үндэслэн Байнгын хорооноос чиглэл өгсөн болно. Байнгын хорооноос өгсөн чиглэлд: …банкуудын хадгаламжийн дундаж хүүг баримтлан нэн даруй байршуулах, харилцах дансанд байгаа мөнгөн хөрөнгийг хадгаламж хэлбэрт шилжүүлэх, …хүүгийн орлогыг нэмэгдүүлэх, хадгаламжид байршуулалгүй харилцахад байршуулж байгаагаас учирсан хохирлыг шийдвэрлэх арга хэмжээ авах гэж заасан байсан. Энэ чиглэлийг хэрэгжүүлэх хүрээнд 2018 оны зургадугаар сард хугацаа дуусч харилцах дансанд шилжүүлсэн 79 тэрбум төгрөгийн мөнгөн хөрөнгийг хадгаламжийн дансанд шилжүүлэн 15.2 хувийн хүүтэй, есөн сарын хугацаатай байршуулах, ингэхдээ хүүг дөрөвдүгээр сарын 1-нээс тооцон нөхөж авах нөхцөлтэйгөөр гэрээг сунгасан. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөн хөрөнгийг тухайн банкны дотор данс хооронд шилжүүлсэн. Дээрх 79 тэрбум төгрөгийн хадгаламжийн гэрээний хугацаа 2018 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдөр дууссан бөгөөд гэрээг сунгаагүй тул мөнгөн хөрөнгө харилцах дансанд шилжсэн. Энэ хугацаанд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас Капитал банкинд удаа дараа төлбөрийн хүсэлт хүргүүлж зарлагын гүйлгээ хийхийг шаардсан боловч шаардлагыг хангахгүй байсаар 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр Монголбанкны ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр Капитал банк татан буугдсан болно гэж мэдэгдэлдээ дурдсаныг юу гэх вэ.

Мөн мэдэгдэлдээ Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан тэтгэврийн зээлийн хүүг үе шаттайгаар бууруулах зорилтын хүрээнд арилжааны бүхий л банктай хамтран ажиллаж, тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах эх үүсвэрийг тухайн банкаар үйлчлүүлдэг тэтгэвэр авагчдын тоо, тэтгэврийн зээлийн дүнгээс хамааруулан байршуулж ирсэн. Энэ хүрээнд 2018 оны нэгдүгээр сард ХААН болон Төрийн банктай, гуравдугаар сард тэтгэвэр олгодог бусад банктай Хамтран ажиллах гэрээ, Мөнгөн хадгаламжийн гэрээ байгуулан 12 сарын хугацаатай тэтгэврийн зээлийн хүүг 12 хувь болгон бууруулсан. Тухайн үед Капитал банкаар 38038 иргэн тэтгэврээ авч, 11 815 тэтгэвэр авагч 26.5 тэрбум төгрөгийн тэтгэврийн зээлийн үлдэгдэлтэй байсан бол Худалдаа хөгжлийн банкаар 551 хүн тэтгэврээ авч, 114 тэтгэвэр авагч 0.3 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Чингис хаан банкаар 251 иргэн тэтгэвэр авч, 194 тэтгэвэр авагч 0.8 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Голомт банкаар 1559 иргэн тэтгэвэр авч, 320 тэтгэвэр авагч 1.3 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Улаанбаатар хотын банкаар 3290 хүн тэтгэвэр авч, 1899 тэтгэвэр авагч 4.5 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Капитрон банкаар 2321 иргэн тэтгэвэр авч, 1170 тэтгэвэр авагч 3.8 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкаар 107 иргэн тэтгэвэр авч, 80 тэтгэвэр авагчийн зээлийн үлдэгдэл 0.3 тэрбум төгрөг тус тус байсан. Дээрх зээлийн судалгаа, тэтгэвэр авагчдын тооноос хамааруулан Капитал банкинд тэтгэврийн зээлийн хүү бууруулах эх үүсвэрт зориулан 2.4 тэрбум төгрөгийг хугацаа дуусч харилцах дансанд шилжсэн мөнгөн хөрөнгөөс шилжүүлэн гэрээг байгуулсан болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн банкаар үйлчлүүлэгч тэтгэвэр авагчдын тоо, мөн тэтгэвэр барьцаалсан зээлтэй иргэдийн тооноос хамаарч зээлийн хүү бууруулах эх үүсвэрийг ялгаатай тогтоож байршуулсан. Түүнээс биш банкинд зориудаар мөнгөн хөрөнгө нэмж байршуулсан, давуу байдал олгож бусад банкнаас илүү их хөрөнгө байршуулсан зүйл огт байхгүй гэдгийг мэдэгдэж байна гэсэн нь эрх биш уншигч та бүхэнд нэгийг бодогдуулж, хоёрыг санагдуулах биз ээ. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр Нийгмийн даатгалын сан ажил олгогчдоос 256 тэрбум төгрөгийн авлагатай байгаа бол, Капитал банкнаас нийт 104 тэрбум төгрөгийн авлагатай, үүнээс 1 тэрбум 500 мянга орчим төгрөгийн төлбөрийг барагдуулсан, одоо 102.6 тэрбум төгрөгийн үлдэгдэл авлагатай байгаа. Капитал банктай холбоотой нийгмийн даатгалын авлагын асуудал эцэслэн шийдэгдээгүй, шүүхийн процесс үргэлжилж байгаа аж.

4.11 Банкны шинэчлэл хэрхэн өрнөх вэ

Банкны систем хүндрэлд ороод байгааг эдийн засагчид хэлж, ярьж, анхааруулж байна. Банкны систем хүндэрсэн гэж ярих ч чухам яаж хүндрээд байгааг гайхах хүн цөөнгүй. Үүнд товчоор хариулахад арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ өмнөхөөсөө буурч байгаа явдал юм. Нийтлэл тавигдсан жилийн өмнөх зургадугаар сард арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ 426 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан бол, дараа оных нь эхний хагас жилд 323 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байжээ. Арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ өмнөх оныхоо мөн үеэс 24 хувиар буураад байсан нь энэ юм. Үүнээс гадна, арилжааны банкуудын нийт активын дийлэнх хувийг зээл эзэлж байна. Төвбанкнаас явуулсан судалгаагаар нийтлэл тавигдсан оны зургадугаар сарын эцсээр арилжааны банкуудын нийт актив 3.9 триллион төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Үүний 2.4 триллион төгрөг нь иргэд, аж ахуйн нэгжид олгосон зээл юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкуудын нийт активийн 63 орчим хувийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон зээл эзэлж байжээ. Нийт активын дийлэнх хувийг зээл эзэлж байхад иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон дээрх зээлийн эргэн төлөлт харамсалтай нь хэт удаашралтай байсан юм. Үндэсний статистикийн хорооноос явуулсан судалгаагаар арилжааны банкуудын зах зээлд гаргасан нийт зээлийн эргэн төлөлт өмнөх оны мөн үеэсээ ердөө 0.02 хувиар буурсан үзүүлэлт тухайн үед гарч байсан юм. Тэдний өмнө гаргасан зээлийн эргэн төлөлт ийнхүү удаашралтай байсан тул арилжааны банкууд нэмж зээл гаргах хөрөнгийн эх үүсвэргүй болчихоод байсан цаг. Үүнээс гадна, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл арилжааны банкуудын зах зээлд гаргасан нийт зээлийн багагүй хувийг эзэлж байжээ. Эдгээр нь банкны системийг хүндрэлд оруулсан гэж ойлгож болно. Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Ж.Үнэнбат: Банкны системийг хүндрүүлсэн гол буруутнууд нь арилжааны банкуудын төлөөлөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх удирдлагууд. Танил тал, найз нөхдөдөө их хэмжээний зээл дур мэдэн олгосон нь банкны салбарт чанаргүй зээл нэмэгдэхэд нөлөөлж, банкны систем хүндэрсэн. Тиймээс цаашид арилжааны банкуудын төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлагуудыг нийт хадгаламж эзэмшигчдийнхээ өмнө хариуцлагатай ханддаг болгох хэрэгтэй байна гэсэн тайлбарыг өгсөн юм. Тэгвэл Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: банкны салбарыг хүндрэлээс гаргах гарц бол жижиг банкуудыг томруулах явдал гэсэн тайлбар тэр үед өгч байсан юм. Өнөөдөр манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудын дийлэнх нь жижиг. Тиймээс тэднийг томруулах шаардлагатай. Ингэхдээ нийтлэл гарсан оны дараагийн жилээс тэдний тоог цөөлж банкуудыг нэгтгэх замаар томруулна гэж байсан юм. Ямар ч байсан тэр үед Монгол шуудан болон Хадгаламж банкууд нэгдээд байлаа. Худалдаа хөгжлийн банкны Жижиг дунд байгууллагын банкны захирал н.Өсөхбаяр: арилжааны жижиг банкуудын тоог цөөлж томруулах нь зайлшгүй зүйл. Энэ процесс ганц манайд явагдаж байгаа юм биш. Дэлхийн бүхий л улс оронд байдаг зүйл гэлээ. Харин Хасбанкны гүйцэтгэх дэд захирал асан Төр-од: Банкны системд нүүрлээд байгаа хүндрэлийг арилгахын тулд банкуудын тоог цөөлөхдөө биш юм. Хамгийн гол нь арилжааны банкуудын чанарыг сайжруулах, мөн компанийн засаглалыг сайжруулах хэрэгтэй. Мөн банктай холбоотой хууль эрхзүйн орчинг боловсронгуй болгох хэрэгтэй гэсэн тайлбар өгсөн юм. Арилжааны банкууд нэгдсэнээр тэдний активын хэмжээ нэмэгдэнэ. Актив нэмэгдвэл, зээл гаргах боломж бололцоо тэр хэрээр өснө. Тиймээс банкууд нэгдсэнээр банкны системд нүүрлээд байгаа хүндрэлийг даван туулахад амар болно гэж зарим эдийн засагчид үзэж байсан юм. Хэдийгээр тийм сайн талтай ч, өмнө нь олгосон найдваргүй, хугацаа хэтэрсэн зээлээ хэрхэн барагдуулах вэ. Нийт зээлийн эргэн төлөлтөө яаж сайжруулах вэ. Энэ асуудал бүрхэг хэвээр байлаа. Үүнд холбогдох албаныхан тоймтой хариулт өгөхгүй байсаар л. Тиймээс жижиг банкуудыг томруулахын хажуугаар чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн эргэн төлөлтийг сайжруулахад анхаарах хэрэгтэй байгааг эдийн засагчид анхааруулж байна.

4.12 Арилжааны банкуудын нууц эзэд

Арилжааны банкуудын цаад эзэд буюу хөрөнгө оруулагчид үеийн үед нууцлаг байж ирсэн. Энэ нууцыг ил болгохоор Банкны тухай хуульд арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчид ил тод байна гэсэн заалтыг 2010 оны нэгдүгээр сард оруулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Банкны тухай хуулийг шинэчилж арилжааны банкууд санхүүгийн тайлан балансаа олон нийтэд мэдээлэх, банкны хувь нийлүүлэгчдээ зарлах, нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигчдэд олгосон зээлийн мэдээллийг ил болгох ёстой гэсэн хэд хэдэн заалтыг оруулсан юм. Энэ хууль 2010 оны гуравдугаар сараас мөрдөгдөж эхэлсэн ч, харамсалтай нь дийлэнх арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчид болон санхүүгийн тайлан балансаа зарлахаас зайлсхийж байлаа. Тиймээс төв банк хувь нийлүүлэгчдээ 2010 оны долоодугаар сард багтаан зарлаагүй арилжааны банкуудтай хуулийн хүрээнд хариуцлага тооцно гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Энэ даруй арилжааны банкууд далд эздээ зарлаж эхэлсэн ч, зарим нь хувь нийлүүлэгчдээ зарлахаас зайлсхийсээр байсан юм. Тухайлбал, Улаанбаатар, Капитрон, Кредит, Эрэл, Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкууд хувь нийлүүлэгчдээ зарлахгүй байсан тал бий. Тиймээс Монголбанк арилжааны банкуудад боломж олгож хувь нийлүүлэгчдээ зарлах хугацааг нэг сараар сунгасан байдаг. Нэг ёсондоо, дээрх арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчдээ 2010 оны наймдугаар сард багтаан зарлах ёстой болсон гэсэн үг юм. Энэ хугацаанд зарлахгүй бол арилжааны банкуудын цаад эздийг төвбанк өөрсдөө зарлана гэж тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд Ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан мэдэгдэж байсан удаатай. Хуулийн хүрээнд хүссэн хүсээгүй ил болох нь тодорхой болсон учраас арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчдээ зарлаж, Банкны тухай хуулийн 38 зүйлийн дээрх заалтуудын хэрэгжилт хангагдсан юм. Өмнө нь нууцлаг байсан ч, хожим ил болсон арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчид хэн байсан нь хүн бүрийн анхаарлыг татдаг. Тэгвэл арилжааны банкуудын тал нь монгол улсын иргэд, аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалттай болохыг тэр үеийн Монголбанкны хяналт, шалгалтын хэлтсийн захирал н.Дэлгэр хэлдэг юм. Харин үлдэх хэсэг нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай явж ирсэн юм.

Тухайлбал, 2006 онд ОХУ-ын Народный братский банк, Оросын хөрөнгө оруулалттай Чингис Хаан банк, Монгол даатгал компанийн хамтарсан консерциум тендерт ялснаар Хадгаламж банкийг хувьчилж авсан түүхтэй. Тийм болохоор Хадгаламж банк дээрх компаниудын мэдэлд байдаг гэж бодох хүмүүс цөөнгүй явлаа. Тэгвэл, Хадгаламж банк өнгөрсөн хугацаанд хэд хэдэн эзний гар дамжсан байх юм. ОХУ-ын Коалка групп 2007 оны сүүлчээр Хадгаламж банкийг худалдаж авсан ч, 2010 оны дөрөвдүгээр сард тус банкийг Жаст группэд худалдсан гэнэ. Гэхдээ Жаст группэд гадаадын Эмди Секьюритис компани хөрөнгө оруулснаар Хадгаламж банкийг худалдаж авсан гэгддэг юм. Жаст групп нь Жаст Ойл, Жаст Агро, Олон Овоот гоулд, Маркетайл хаус зэрэг охин компаниудтай. Дээрх охин компаниуд болон тэдний толгой компанийн мэдэлд Хадгаламж банк байсан гэж ойлгож болох юм. Хувьчлагдсан цагаасаа хойш хэд хэдэн эзний гар дамжсаны эцэст Хадгаламж банкийг Төрийн банкинд нэгтгэж улсад эргүүлэн авсан тухай өмнө нь өгүүлсэн тул нурших нь илүүц юм. Харин монголчуудын сайн мэдэх Хаан банкны 40.2 хувийг японы Савада холдинг, 35,3 хувийг Таванбогд трейд, 12,8 хувийг азийн Эйч эс интернэшнл холдинг, 9.1 хувийг Дэлхийн банкны дэргэдэх олон улсын санхүүгийн корпораци, үлдэх хувийг тус банкны гүйцэтгэх захирал асан Питтер мороу нарын гадаадын иргэд эзэмшдэг гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байлаа. Тус банкны томоохон хувь нийлүүлэгч буюу 53 хувийг эзэмшигч Хидео Савада: Хаан банкны гүйцэтгэх захирал Питер Морроу 2010 оны долоодугаар сарын сүүлээр ажлаа өгсөн тухай мэдэгдсэн тул түүнийг асан хэмээсэн билээ. Түүний ажлыг Сдандарт Чартеред банкны Ази, Европ, Африкийн салбарт 25 жил удирдах албан тушаал хашсан Саймон Моррис хүлээн авсан байдаг. Хаан банкны активийг 10 их наяд төгрөгт хүргэж азийн зах зээлд гаргах үүднээс чадварлаг туршлагатай банкир Саймон Моррисыг гүйцэтгэх захирлаараа томилсон гэж тэр үед мэдэгдэж байсан юм.

Хаан банк ийнхүү гүйцэтгэх захирлаа өөрчилсөн бол, 2008 онд Анод банк Чикаго, Нью-Йорк, Лос Анжелес, Лондонгийн санхүүгийн зах зээлээс гадна, Солонгосын Шинан банкинд ажиллаж байсан банкир Шин Гын Яаныг гүйцэтгэх захирлаараа томилж байсан удаатай. Тухайн үед Анод банкныхан менежментээ сайжруулж, Япон, Солонгосоос хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор солонгосын банкирыг урьж авчирсан ч, энэ зах зээлд тус банк удаан тэсч чадаагүй билээ. Харин Хас банкны 99,9 хувийг Тэнгэр санхүүгийн нэгдэл эзэмшдэг гэх мэдээлэл одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө гарч байлаа. Тухайн үед тус банк гадаадын санхүүгийн байгууллагад хөрөнгө оруулалт мөн хийсэн байлаа. Тухайлбал, 2008 онд тус банк Киркизстаны Мол Булак Финанс бичил зээлийн компанид хөрөнгө оруулалт хийж 30.5 хувийг нь эзэмших болжээ. Мол Булак Финанс ашигтай ажиллаж, 2008 онд тус компани 11 сая ам.долларын зээл олгосон бол, 2009 онд 290 сая ам.долларын зээл олгосон байх жишээтэй. Гэвч хойд болон урд хөршид хөрөнгө оруулалт хийх үүднээс Киркизстаны Мол Булак Финансад эзэмшдэг 30,5 хувиа зарсан тухай Хас банкны гүйцэтгэх дэд захирал Төр-од хэлдэг юм. Харин Голомт банк Бодь интернэшнл группын мэдэлд, Капитал банкны 99,9 хувийг Бишрэлт холдинг, үлдэх хувийг Таван-эрдэнэ компани, Кредит банкийг Кипр улсын Бейсик Элемент финанс лимитед компани 100 хувь эзэмшдэг нь тэр үед ил болж байв. Харин Чингис хаан банкны 50 хувийг Миллениум секурейтес компани, тодорхой хувийг Корал сии компани эзэмшдэг гэх мэдээлэл цацагдаж байсан юм. ОХУ-ын иргэн Сергей Громовын хувь оролцоо ч тус банкинд байдаг тухай мэдээлэл гарч байсан нь нууц биш. Эрэл банк УИХ-ын гишүүн асан Эрдэнбатын мэдэлд байдаг бол, Улаанбаатар банкны 79.9 хувийг н.Эрдэнэбилэг, 20 хувийг Улаанбаатар сан эзэмшдэг байсан. Худалдаа хөгжил банкны тухайд 65.8 хувийг Глобал инвестмент энд девелопат лимитед компани, 9.5 хувийг Теасури сток, 6,4 хувийг Ю Эс Глобал зэрэг гадаадын компаниуд эзэмшдэг бол, үлдэх хувийг Цолмон нарын монгол иргэд эзэмшдэг болох нь нийтэд ил болж байсан юм. Капитрон банкны 49 хувийг Мэдрээ, 46.3 хувийг Мөнхсайхан зэрэг монгол иргэд, үлдэх хувийг Худалдаа хөгжлийн банк эзэмшиж байлаа. Тээвэр хөгжлийн банкны тухайд тус банкны дийлэнх хувийг Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч асан Д.Энхжаргалын гэр бүлийнхэн эзэмшдэг бол, үлдэх хувийг Инфрастракчер компани эзэмшдэг гэх мэдээлэл мөн цацагдаж байсан юм. Харин Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны 55.6 хувийг н.Дагвадорж, 22,2 хувийг Юу Би дайверсифайд, 18,5 хувийг файрборд глобал мастер фанд, харин үлдэх хувийг файрборд авурора фанд эзэмшдэг гэх мэдээлэл гарч байсан юм. Тэр цагаас хойш 10 гаруй жил өнгөрч, Капитал зэрэг зарим банк татан буугдсаныг энд дурдах нь зүйн хэрэг. Зарим банкны хувь нийлүүлэгчдэд мөн өөрчлөлт орсон байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

4.13 Хадгаламжийн даатгалтай болов

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хуультай болов-

2008-2009 он арилжааны банкуудын хувьд хатуухан жил болж өнгөрсөн билээ. Анод, Зоос банкны хувь нийлүүлэгчид эрх мэдлээ ашиглаж их хэмжээний зээл гаргасан нь дээрх хоёр банк татан буугдах гол шалтгаан болсныг албаныхан учирладаг. Үүнээс гадна, Анод, Зоос банкны санхүүгийн тайлан баланс хаалттай байснаас болж цөөнгүй хадгаламж эзэмшигч хохирсон юм. Анод, Зоос банкны үйл ажиллагаа хүндэрсэн гэх мэдээллийн дараа иргэд, аж ахуйн нэгжийн банкинд итгэх итгэл суларч арилжааны банкуудаас хадгаламжаа татаж байсан нь нууц биш. Үүнээс болж арилжааны банкуудаас гадагшлах мөнгөн урсгал огцом нэмэгдэж араас нь бусад банкууд хүндэрч болзошгүй нөхцөл байдлыг бий болгож байлаа. Тиймээс 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд парламентаар Төрөөс банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хууль гаргаж, үүний хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцах болон хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг төрөөс барагдуулсан юм. Анод банк татан буугдахад төвбанк өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргасан бол, Зоосыг хүндрэхэд Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж дээрх хоёр банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкин дахь мөнгөн хадгаламж болон харилцах дансны эрсдэлийг төр нуруундаа үүрч хариуцахаар болсон юм. Энэ нь иргэдийн банкинд итгэх итгэл сэргэж хадгаламжийн хэмжээ эргэн өсөхөд нөлөөлсөн байдаг. Тухайлбал, 2008 оны гуравдугаар сараас буурсан банкуудын хадгаламж, 2009 оны нэгдүгээр сараас эргэн сэргэсэн юм. Удалгүй арилжааны банкуудын гадаад валютын хадгаламж 600 тэрбум төгрөг, төгрөгийн хадгаламж 1,4 их наяд төгрөг болж өссөн юм. Арилжааны банкуудын хадгаламж өмнөх оноосоо хоёр дахин өсч, 2 их наяд төгрөгт хүрсэн нь энэ. Төрөөс банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргаснаас хойш арилжааны банкууд өндөр хүү амлан их хэмжээний мөнгөн хөрөнгө иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс татаж эхэлсэн нь үүнд нөлөөлсөн хэрэг.

Гэвч өөрсдийнхөө эрсдэл даах чадвараас давсан мөнгөн хөрөнгө татан төвлөрүүлж байсан нь араасаа багагүй эрсдэл дагуулж мэдэхээр байв. Өндөр хүүтэй хадгаламж татсан банк дампуурвал төрийн нуруун дээр ирэх ачаа дахиад нэмэгдэж таарна. Нөгөө талаас өндөр хүү амлаж хадгаламж татсан болохоор зээлийн хүү буурахгүй байх зэрэг цөөнгүй хүндрэл араасаа дагуулж мэдэхээр болжээ. Тиймээс Банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэж үзсэн юм. Ингэхдээ банк хоорондын зах болон гадаадын банк санхүүгийн байгууллагаас татан төвлөрүүлсэн харилцах болон хадгаламжид баталгаа гаргахгүй байх. Мөн тухайн банкинд зээлтэй, эсвэл батлан даалтын өр төлбөртэй этгээдийн харилцах болон хадгаламжийн дансанд баталгаа гаргахгүй байх. Түүнчлэн төвбанкны бодлогын хүүгээс давсан хадгаламжийн хүүд төрөөс баталгаа гаргахгүй байх заалтыг дээрх хуульд шинээр нэмж оруулахаар төлөвлөж байлаа. Үүнээс гадна, хамгийн анхаарал татаж байсан нэг асуудал бол арилжааны банкуудын нийт хадгаламжийн дүнгийн нэг хувьтай тэнцэх мөнгөн хөрөнгийг банкны баталгааны санд төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Арилжааны банкуудын нийт хадгаламжийн үнийн дүнгийн 1 хувийг иргэдийн хадгаламжаас бус, арилжааны банкуудаас авна гэдгийг тухайн үеийн Монголбанкны Бүтцийн өөрчлөлт, бодлогын хэлтсийн захирал н.Батбаатар мэдэгдэж байлаа. Тухайн үед арилжааны банкууд 2 их наяд төгрөгийн хадгаламжтай байсан гэж тооцвол тэднээс 20 тэрбум төгрөг авч Банкны баталгааны санд байршуулахаар төлөвлөж байсан гэсэн үг юм. Хадгаламжийн дүнгийн нэг хувьтай тэнцэх хөрөнгийг жил бүр тусгай санд байршуулахыг арилжааны банкууд таатай хүлээж аваагүй нь мэдээж. Тэд хадгаламжийн дүнгийн нэг хувийг тусгай санд байршуулж байснаас зээлд гаргаж эргэлдүүлэх нь оновчтой гэж үзэж байв. Гэвч хууль гарахаараа гарч, тэд хүссэн хүсээгүй шимтгэл төлж эхэлсэн билээ.

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын хууль хэрэгжиж эхлэв–

2008-2009 онд тохиосон банк, санхүүгийн хямралын үед арилжааны банкуудын хадгаламж гадагшлах урсгал нэмэгдэж байлаа. Үүний нэг нотолгоо бол 2008 онд арилжааны банкуудын нийт хадгаламж өмнөхөөсөө хоёр дахин буурч, 1 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан явдал. Тиймээс банк, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангаж, банкуудын хадгаламж гадагшлах урсгалыг зогсоох үүднээс Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 25-ны өдөр баталсан тухай дээр дурдсан. Дөрвөн жилийн хугацаанд хүчин төгөлдөр мөрдөгдсөн хуулийн хугацаа 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд дуусгавар болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, банкин дахь мөнгөн хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдлийг төрөөс батлан даах хуулийн хугацаа энэ өдрөөр дуусгавар болсон гэсэн үг. Уг хуулийг дахин нэг жилээр сунгах төслийг Засгийн газар УИХ-д өргөн барьсан ч, олонхийн дэмжлэг авч чадаагүй юм. Шалтгааныг нь тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч н.Золжаргал: Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг нэг жилээр сунгавал, банкуудын харилцах болон хадгаламжийг төрөөс нэг жил дахин батлан даах байлаа. Харин үүний араас банкуудын хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо руу шилжүүлнэ гэж тооцож байсан. Үүний оронд, банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг дахин нэг жилээр сунгах төслийг, хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийн төсөлтэй хамт УИХ-д өргөн барих нь зөв гэж үзсэн хэмээн тайлбарласан юм. Энэ дагуу 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 11-нд хууль тогтоогчдод хоёр хуулийн төслийг зэрэг өргөн мэдүүлсэн байна. Энэ хоёр хуулийн төсөл хадгаламж эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах нэг зорилготой учир нэгтгэх хэрэгтэй гэж үзжээ. Тиймээс Засгийн газар энэ хоёр хуулийн төслийг нэгтгэж, Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хууль гэсэн нэрээр дахин зүтгүүлсэн юм.

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг 2013 оны нэгдүгээр сарын 10-нд УИХ-аар хэлэлцэж баталсан юм. Өөрөөр хэлбэл, банкин дахь иргэдийн харилцах болон хадгаламжийн баталгааны хугацаа дууссаны дараа даатгалын тогтолцоонд ийнхүү шилжсэн билээ. Ингэснээр арилжааны банкуудын хадгаламж болон харилцахад төрөөс баталгаа гаргахаа больж, харин даатгалаар бүх эрсдэлийг шийддэг тогтолцоо руу шилжих эрхзүйн орчин бий болсон юм. Хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагааг Хадгаламжийн даатгалын корпораци эрхлэн явуулахаар тухайн үед хуульчилсан. Энэ корпораци руу тусгай зөвшөөрөл бүхий банкуудын нэрсийг төвбанк ирүүлэх ёстой. Улмаар Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй арилжааны банкууд харилцагчдынхаа өмнөөс 20 хүртэлх сая төгрөгийг нь өөрийн хөрөнгөөр хадгаламжийн даатгалын корпорацид даатгуулахаар хуульчилсан юм. Ингэхдээ арилжааны банкууд харилцах болон хадгаламжийн 20 хүртэлх сая төгрөгийг жилийн хугацаанд даатгуулахдаа жилд дээд тал нь 0.5 хувийн шимтгэл, улиралд 0.125 хувийн хураамж төлөхөөр болсон юм. Энэ нь Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуульд заасан дээд хязгаар юм. Хураамжийн хэмжээ үүн дотор хэдэн ч хувь байж болох талтай. Энэ хувь хэмжээг Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн Үндэсний хороо тогтоодог байна. Тус хороо системийн таваас дээш хувийг эзэлдэг нөлөө бүхий Худалдаа хөгжил, Хаан, Хас, Төрийн, Голомт банкуудаас авах хураамжийг жилийн 0.3 хувь байхаар анх тогтоожээ. Харин үлдэх банкуудаас авах хураамжийн хэмжээг 0.4 хувь байхаар анх тогтоосон байна. Арилжааны банкуудаас авах хураамжийн энэ хувь хэмжээг 2014 он хүртэл дагаж мөрдсөн байдаг. Энэ хүртэл арилжааны банкууд нийт харилцах болон хадгаламжийн дүнгийн 0.3-0.4 хувьтай тэнцэх шимтгэлийг өөрсдөөсөө гаргаж, үйлчлүүлэгчдийнхээ хуримтлалыг даатгуулсан байдаг юм.

Манай улсад ийнхүү хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо нэвтэрсэнтэй холбоотойгоор иргэд, аж ахуйн нэгжийн банкинд итгэх итгэл өмнөхөөсөө нэмэгдсэн гэж мэргэжлийн хүрээнийхэн үздэг. Тухайн үед улсын хэмжээнд арилжааны 13 банк үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Арилжааны банкуудын хадгаламж 2013 оны эцэст 6.4 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан бол, 2014 оны эцэст 7.4 их наяд төгрөг болж өссөн нь үүний нэг тод жишээ юм. Иргэд, аж ахуйн нэгжийн энэ хадгаламжийг арилжааны банкууд өмнөхийн адил өөрийн хөрөнгөөр даатгуулах ёстой. Гэхдээ 2015 оноос даатгалын хураамжид өмнөхөөсөө арай бага шимтгэл төлж эхэлжээ. Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн үндэсний хороо 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд нөлөө бүхий банкуудаас жилийн 0.25 хувийн шимтгэл, үлдэх банкуудаас жилийн 0.35 хувийн шимтгэл авах шийдвэр гаргасан байна. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд үйлчлүүлэгчдийнхээ мөнгөн хөрөнгийг даатгуулахад зориулж, харилцах болон хадгаламжийн дүнгээс 0.25-0.35 хувьтай тэнцэх хөрөнгийг өөрөөсөө гаргаж эхэлсэн билээ. Макро эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж 2015 онд банк санхүүгийн тогтвортой байдлыг дэмжих зорилгоор банкуудаас авах даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг ийнхүү бууруулсан байгаа юм. Олон улсын хадгаламжийн даатгалын холбоонд 79 байгууллага гишүүнээр элссэн байдаг. Хадгаламжийн даатгалд зориулж арилжааны банкуудаас авдаг тэдний шимтгэл харилцан адилгүй. Тухайлбал, гишүүн орнуудын 15 нь арилжааны банкуудаас 0.1 хувийн шимтгэл авдаг бол, 19 нь 0.2 хувийн шимтгэл, 8 нь 0.3 хувийн шимтгэл, 5 нь 0.4 хувийн шимтгэл, 10 нь 1 хувийн шимтгэл авдаг байна. Харин бусад нь үүнээс дээш шимтгэл авч байгаа юм. Манай улсын даатгалын хураамж харьцангуй бага буюу Колумб, Мексик, Тайвань, Сингапур, Орос, Болгар, Венесуэл, Косово зэрэг орнуудынхаас доогуур байдаг аж.

-Банк татан буугдвал 20 хүртэлх сая төгрөгийн хохирол барагдуулна-

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хугацаа 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд дуусмагц, Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг 2013 оны нэгдүгээр сарын 10-нд гаргасан. Мөн энэ өдөр уг хуулийг хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолыг УИХ-аас гаргажээ. Энэ тогтоолд хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд шаардагдах 100 тэрбум төгрөгийг Засгийн газар болон Монголбанкнаас гаргуулахаар тусгасан байна. Улмаар хуулийн дагуу Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн дүрмийг 2013 оны тавдугаар сарын 24-нд баталж, Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт 2013 оны зургаадугаар сарын 14-нд бүртгүүлж, 2013 оны наймдугаар сарын 16-нд корпорацийн үйл ажиллагааг албан ёсоор эхлүүлсэн. Хадгаламжийн даатгалын корпораци дөнгөж үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байсан учир банкуудаас татан төвлөрүүлсэн даатгалын шимтгэл гэхээр зүйл байгаагүй. Тиймээс корпорацийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулах үүднээс эхлэлтийн хөрөнгө болгож Засгийн газар, төвбанк хамтран 100 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын санд байршуулахаар болсон талаар тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан хэлж байлаа. Хадгаламжийн даатгалын сангийн эхлэлтийн хөрөнгөд зориулж төвбанк 50 тэрбум төгрөгөө бүрэн шилжүүлсэн бол, Сангийн яам 42 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Хадгаламжийн даатгалын корпораци дээрх эхлэлтийн хөрөнгөөс гадна, арилжааны банкуудын төлсөн даатгалын хураамж, хуульд заасан бусад эх үүсвэрээр Хадгаламжийн даатгалын санг бүрдүүлэх ёстой. Сангийн хөрөнгийг төвбанк болон засгийн газрын үнэт цаасанд байршуулж болохоос гадна, гадаадын өндөр зэрэглэл бүхий банкуудад байршуулах замаар өсгөх боломжтой юм. Энэ хүрээнд арилжааны банкуудаас даатгалын хураамжид зориулж 52 тэрбум төгрөг, хөрөнгө оруулалтаас 16 тэрбум төгрөг, бусад орлогоос 4 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын санд анх хуримтлуулж байсан байгаа юм. Сангийн яам болон төвбанкнаас төвлөрүүлсэн эхлэлтийн санхүүжилт, арилжааны банкуудаас авсан даатгалын хураамж, хөрөнгө оруулалтын болон бусад орлогыг ийнхүү Хадгаламжийн даатгалын санд хуримтлуулж эхэлсэн юм. 2015 оны байдлаар эдгээрээс хадгаламжийн даатгалын санд 160 тэрбум төгрөг төвлөрсөн бол, үүнээс хойш энэ тоо хэд дахин өссөн байх нь ойлгомжтой.

Харин шаардлагатай тохиолдолд сангийн хөрөнгийг хуульд заасан хэлбэрээр зарцуулах ёстой юм. Ингэхдээ банк дампуурвал тухайн банкны харилцагчдын даатгагдсан хадгаламжийг нөхөн олгоход зарцуулах ёстой. Гэхдээ төвбанкнаас арилжааны банкийг албадан татан буулгах шийдвэр гарсны дараа хадгаламж эзэмшигчид даатгалын нөхөн төлбөр авах эрх үүсэх юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанкны шийдвэрээр арилжааны ямар нэг банк татан буугдвал, хадгаламжийн даатгалын санд хуримтлагдсан хөрөнгөөс 20 хүртэлх сая төгрөгийн харилцах болон хадгаламжийн хохирлыг барагдуулах хуультай юм. Нөхөн төлбөрийг Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн дээд байгууллага болох Үндэсний хорооноос сонгон шалгаруулсан банкуудаар дамжуулан олгох ёстой аж. Ингэхдээ, нэг хадгаламж эзэмшигч нэг банкнаас төгрөг болон валютын харилцах болох хадгаламждаа дээд тал нь 20 сая төгрөгийн нөхөн төлбөрийг авах эрхтэй. Харин үүнээс дээш хадгаламжийнхаа хохирлыг татан буугдсан банкны чанаргүй зээлийн эргэн төлөлтөөс авах бололцоотой юм. Манай улсын нийт хадгаламж эзэмшигчдийн дийлэнх нь 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжтай гэсэн судалгаа бий. Тэр ч утгаараа дийлэнх харилцах, хадгаламж эзэмшигчид даатгагдсан гэсэн үг. Манай улсын хадгаламж эзэмшигчдийн дийлэнх нь ийнхүү даатгагдсан байгаа нь Канад, Орос, Япон, Америк зэрэг орнуудынхаас өндөр үзүүлэлт болохыг Олон улсын хадгаламжийн даатгалын холбооны судалгаа харуулдаг. Харин нэг харилцагчид олгох нөхөн төлбөрийн хэмжээ 20 сая төгрөг буюу ДНБ-ийг 3 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү байгаа нь Англи, Канад, Австрали, Итали, Франц, Герман зэрэг орнуудтай ойролцоо байгаа юм. Ийнхүү 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжтай хадгаламж эзэмшигчид хуулиар хамгаалагдсан ч, түүнээс дээш хадгаламж даатгагдахгүй орхигдсон сул тал бий. Үүнтэй зэрэгцээд 2012 оны сүүлээр УИХ-аас Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, 1 хүртэлх жилийн хугацаатай 100 сая төгрөгийн хадгаламжийн хүүгээс 10 хувийн татвар авахаар хуульчилсан байдаг. Ийнхүү жижиг хадгаламж эзэмшигчид хуулийн ивээлд орж, харин томоохон хадгаламж эзэмшигчдийн 20-оос дээш сая төгрөг даатгалгүйн дээр, 100 сая төгрөгийн хадгаламжийн хүүгээсээ татвар хүртэл төлөхөөр болсон юм.

4.14 Арилжааны банкуудын хадгаламж ба зээлийн хүү

Инфляци өндөр үед зээлийн хүүг бууруулах ямар ч бололцоогүй болохыг эдийн засагч Б.Түвшинтөгс хэлдэг. Инфляци өссөн үед иргэд, аж ахуйн нэгжүүд худалдан авах чадвараа алдаж буй төгрөгийг арилжааны банкуудад хадгалуулахын оронд түүгээрээ үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авах, эсвэл өөр бизнест хөрөнгө оруулах нь эрсдэлгүй гэж үздэг байна. Тиймээс банкнаас хадгаламжаа татах нь хэвийн үзэгдэл гэнэ. 2008 – 2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үед инфляци огцом өсч, төрөгийн ханш унасан нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн банкин дахь хадгаламж эрс буурахад нөлөөлсөн нь үүний нэг тод жишээ юм. Энэ үед арилжааны банкуудын зээлд гаргах санхүүгийн эх үүсвэр хумигдсан тул хадгаламж гадагшлах урсгалыг зогсоох шаардлагатай болж байлаа. Тиймээс аргагүйн эрхэнд хадгаламжийн хүүгээ өсгөсөн нь зээлийн хүү дагаад өсөхөд нөлөөлж байжээ. Арилжааны банкууд хадгаламжийн хүүн дээрээ үйл ажиллагааны зардал, эх үүсвэрийн зардал, эрсдэлийн түвшин, өрсөлдөгч банкуудын хүү, цэвэр ашгаа нэмж зээлийн хүүгээ тогтоодог. Үүнийг бүр энгийнээр тайлбарлавал, арилжааны банкууд нэг жилийн хугацаатай хадгаламжид 10 хувийн хүү төлж байгаа бол, түүн дээрээ дээрх хүчин зүйлсийг нэмж нэг жилийн хугацаатай зээлээ 15 орчим хувиар гаргах жишээтэй. Тэд иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс хадгаламж татаж, түүнийгээ арай өндөр хүүтэй зээлд гаргаж дундаас нь ашиг олдог учраас тэр юм. Тэр ч утгаараа, арилжааны банкуудын хадгаламжийн болон зээлийн хүү ямагт хоорондоо уялдаатай явж ирсэн. Хадгаламжийн хүү өсвөл зээлийн хүү дагаад өсдөг гэж ойлгож болно. Гэхдээ эх үүсвэрийн зардал буюу хадгаламжийн хүү буураагүй байхад зээлийн хүү буурах тохиолдол бий. Харилцагчдаа алдахгүй байх үүднээс хадгаламжийн хүүгээ бууруулаагүй ч, банкуудад зээлд гаргах хөрөнгийн эх үүсвэр хангалттай байгаа тохиолдолд үүнийгээ сул зогсоож байхаар бага хүүтэй зээлд гаргах явдал хаяа гардаг юм. Гэхдээ энэ бол маш ховор тохиолдол юм.

Арилжааны банкууд хадгаламжид өндөр хүү амлах нь харилцагчдад ашигтай ч, хамгийн гол нь зээлийн хүү буурахгүй байх нөхцөлийг бий болгодог. Гэвч бизнес эрхлэгчид өндөр хүүтэй зээл авч үйл ажиллагаа явуулаад дундаас нь ашиг олж хөл дээрээ тогтоно гэдэг тэнгисээс сувд, тэнгэрээс од шүүрэхтэй адил. Тиймээс Монголбанкнаас арилжааны банкуудын зээлийн талаар жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн дунд судалгаа явуулжээ. Үүгээр дийлэнх нь 6-8 хувийн хүүтэй зээл арилжааны банкуудаас авч чадвал үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, боломжийн ашиг олох боломжтой гэж хариулсан байна. Гэвч арилжааны банкууд үүнээс өндөр хүүтэй хадгаламж татаж буйг яалтай. Тиймээс төвбанкнаас арилжааны банкуудын хадгаламжийн үйлчилгээнд сонирхолтой судалгаа явуулжээ. Хадгаламжийн хүү яагаад өндөр байдаг вэ гэсэн асуултад дийлэнх нь бусад банкуудын хүүг харгалзан үздэг гэсэн хариулт өгчээ. Эндээс арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү буурдаггүйн нэг шалтгаан нь харилцагч татахын тулд бие биетэйгээ өрсөлдөж өндөр хүү амладаг болох нь харагдаж байна. Хадгаламж эзэмшигчдээ бусад банкинд алдахгүйн тулд өндөр хүү амладаг уу гэсэн асуултад арилжааны банкуудын дийлэнх нь тийм гэсэн хариулт өгсөн байх юм. Ийнхүү инфляци өсч, хадгаламжийн хүү өндөр үед зээлийн хүү буурахгүй байх гол шалтгаан болж байна. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: арилжааны банкуудын дунд бодит өрсөлдөөн явагдахгүй байгаа учир зээлийн хүү буурахгүй байна. Тиймээс дэлхийн нэр хүндтэй банкуудыг дотоодын зах зээлд монголын банкуудтай өрсөлдүүлж зээлийн хүүг бууруулах боломжтой. Гадаадын томоохон банкуудыг монголын зах зээлд оруулах үүд хаалгыг нээж өгнө гэж олон жилийн өмнө мэдэгдэж байсныг мөн энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

Харин Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: Банкны салбар гаднынхны гарт орлоо гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Тэгээд ч банкны салбарт аюул нүүрлэхээр хэмжээнд гадаадын болон дотоодын банкуудын харьцаа алдагдчихаагүй байгаа. Банкны салбарт гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас татгалзаж боломгүй цаг үе хэмээн хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан нь үеийн үед төвбанкны удирдлагуудын санаа бодол нийлдэг, энэ байгууллага нэг бодлогоор явдаг нь илт. Тэгвэл зарим эдийн засагчид гаднын хөрөнгө оруулалттай банкууд монголчуудыг зээлийн хүүгээр дарамталж байна гэж шүүмжилж байсан удаатай. Тухайлбал, ахмад эдийн засагч Л.Доёд: Санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа арилжааны банкуудын тав нь гаднын хөрөнгө оруулалттай. Бид банкны салбарт гадаад хөрөнгө оруулагчдыг ихээр оруулсан гэж хэлж болно. Яагаад гэвэл төрийн мэдэлд байсан банкуудыг үндсэн нь гадаадынханд худалдсан. Эхнийх нь Худалдаа хөгжлийн банк, дараагийнх нь Хөдөө аж ахуйн банк, түүний дараагийнх нь Хадгаламж банк. Эдгээрээс гадна гаднын хөрөнгө оруулалтаар байгуулагдсан Голомт, Хас банкууд байна. Энэ банкууд бүгдээрээ монголын санхүүгийн зах зээл, тэр дундаа банкны салбарт голлох байр суурь эзэлдэг. Тиймээс би банкны салбарыг гадаадынхны хяналтад орсон гэж үзэж байгаа юм. Энэ бол үгүйсгэх аргагүй факт. Тэд монголд зээлийн өндөр хүү хэрэглэгчдэд тулгаж байна. Энэ бол бизнес эрхлэгчдийг болон жирийн хэрэглэгчдийг хүнд байдал оруулж өндөр хүүгээр хүүлж байгаа явдал. Дэлхийн жишгээс харахад санхүүгийн хүндрэлтэй тэмцэхийн тулд бүгдээрээ зээлийн хүүгээ бууруулж байхад, Монгол ганцаараа нэмсэн нь хямралыг зөөлрүүлэх биш, харин ч хүндрүүлсэн. Тиймээс гаднын хөрөнгө оруулалттай банкуудыг цөөлж, үндэсний хэмжээний банкуудтай болвол зээлийн хүүгийн ашгаас олох мөнгө нь монголчуудын халаасанд үлдэх юм гэж хэдэн жилийн өмнө шүүмжилж байлаа.

Тиймээс тэр үед Эдийн засгийн байнгын хороо арилжааны банкуудын зээлийн хүүг сарын 1 хувь, жилийн 12 хувь болгох хуулийн төслийг чуулганаар хэлэлцүүлж байсан ч, дэмжигдээгүй юм. Хэрэв зээлийн хүү буурвал бизнес эрхлэгчдэд сайнаар нөлөөлөх ч, банкуудад ашиггүй тусах байсан учраас тэр. Хэрэв УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хорооноос гаргасан саналыг УИХ дэмжсэн бол, тухайн үед дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэж байсан банкуудыг дампуурал руу хөтлөх байсныг эдийн засагчид хэлдэг. Банкны салбар хүнд байхад зээлийн хүүг хэсэгтээ бууруулах бололцоогүй. Одоогоор зээлийн хүүг буулгах боломжгүй. Банк санхүүгийн систем эрүүлжээд ирвэл зах зээлийнхээ өрсөлдөх зарчмаар зээлийн хүү аяндаа буурна гэсэн тайлбарыг ч тэр үеийн төвбанкны удирдлага өгч байсан удаатай. Тиймээс арилжааны банкуудын зээлийн хүүг хүчээр буулгах оролдлого хийх нь буруу гэдэг хатуухан анхааруулгыг төрийн түшээд эдийн засагчдын зүгээс аваад хоцорсон. Тэгвэл УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өнгөрсөн оны сүүлээр Монголбанкны удирдлага болон холбогдох бусад албан тушаалтнуудтай цахим уулзалт хийж зээлийн хүүг бууруулах асуудлаар мэдээлэл сонсон, санал солилцож, үүрэг даалгавар өгсөн билээ. Энэ үеэр Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлтэй хамтран шийдвэр гаргаж, 3.7 их наяд төгрөгийн зээлд бүтцийн өөрчлөлт хийсэн. Одоо арилжааны банкуудад Монголбанкнаас олгох зээлийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулах замаар зээлийн хүүг багасгах боломж бий. Түүнчлэн өмнөх туршлагадаа үндэслэн ипотекийн зээлийн хүүг бууруулах, хөнгөлөлт үзүүлэх арга хэмжээ авахад бэлэн гэсэн юм.

Харин УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: зээлийн хүүг хойшлуулах, царцаах нь тохиромжтой арга хэмжээ биш. Бизнес эрхлэгчид, аж ахуй эрхлэгчид, иргэдэд яваандаа нэмэлт ачаалал үүсгэнэ. Үүний оронд зээлийн хүүг бууруулах, боломжтой бол түр хугацаанд тэглэх арга хэмжээ авах нь илүү оновчтой. Энэ талаар Монголбанкнаас Банкуудын холбооныхонтой ярилцаж, яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Юуны өмнө бага, дунд орлоготой иргэдийн зээл авдаг банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоод, ломбард зэрэг байгууллагуудын зээлийн хүүг бууруулах, тэглэх бүрэн боломжтой. Учир нь эдгээр байгууллагуудад зээлийн эх үүсвэрийн зардал үндсэндээ байхгүй гэсэн юм. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар уулзалтын төгсгөлд Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ж.Ганбаатараар ахлуулсан ажлын хэсгийг байгуулж, КОВИД-19-ийн цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуулийг хэрэгжүүлэх, зээлийн хүүг бууруулах асуудлаар шуурхай арга хэмжээ авах хугацаатай үүрэг даалгавар өгсөн билээ. Дашрамд дурдахад, УИХ-ын 2020 оны наймдугаар сарын 28 өдрийн 21 дугаар тогтоолын хавсралтаар баталсан Зээлийн хүүг бууруулах стратегийг хэрэгжүүлэх дэд арга хэмжээний 2.4.2.-т Банкны санал болгож байгаа зээлийн хугацаа, хүү, шимтгэл, хураамжийг зээлийн төрөл бүрээр харьцуулсан мэдээллийг тогтмол гаргаж, банкны харилцагч, олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх хөтөлбөр, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Монголбанк, Монголын Банкны Холбоотой хамтран зээлийн бүтээгдэхүүний нөхцөлийн нэгдсэн цахим хуудсыг боловсруулж олон нийтэд зарлахад бэлэн болжээ. Иргэн, аж ахуйн нэгж www.mongolbank.mn/loanrate цахим холбоосоор орж, бүтээгдэхүүн сонгох цэснээс өөрийн хэрэгцээнд тохирох зээлийг сонгон, банкуудын санал болгож буй зээлийн нөхцөлүүдийг түргэн хугацаанд харьцуулан харах боломжтой болж байгаа юм. Манай арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү өндөр, үүнийгээ дагаад зээлийн хүү өндөр байгааг эндээс харж болохоор байна. Гаднаас бага хүүтэй мөнгө зээлж үүнийгээ арилжааны банкуудад өндөр хүүтэй хадгалуулж дундаас нь ашиг олж болох дүр зураг эндээс давхар ажиглагддаг билээ. Энэ асуултад өмнө нь Монголбанкны Валют эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Гаднаас бага хүүтэй мөнгө зээлж үүнийгээ арилжааны банкуудад өндөр хүүтэй хадгалуулсан эсэхийг хянах боломжгүй ч, гадаадын аж ахуйн нэгжийн хадгаламж нэмэгдэж буйг онцолж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

4.15 Арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болно

Арилжааны банкны дүрмийн сан гэж тухайн бизнесийг эрхлэхэд зайлшгүй байх ёстой хөрөнгийг хэлдэг. Манай улс дөнгөж зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байх тэр үед 50 сая төгрөгтэй хүн арилжааны банк байгуулж болдог байлаа. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээ тухайн үед 50 сая төгрөг байсан юм. Үүнээс хэдэн жилийн дараа буюу 1996 онд банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг 400 сая төгрөг болгож өөрчилсөн юм. Арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг өмнө нь ийнхүү хуулиар тогтоож байсан бол, 1999 онд банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, арилжааны банкуудын дүрмийн санг шинэчлэн тогтоох эрхийг төвбанкны ерөнхийлөгчийн мэдэлд шилжүүлсэн байна. Энэ цагаас эхлэн төвбанкны үе үеийн ерөнхийлөгчид бүрэн эрхийнхээ хүрээнд арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээнд өөрчлөлт оруулж иржээ. Тухайлбал, 2000 онд арилжааны банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээг 1 тэрбум төгрөг болгосон бол, 2002 онд 2 тэрбум төгрөг, 2004 онд 4 тэрбум төгрөг, 2006 онд 8 тэрбум төгрөг болгож өөрчилжээ. Удалгүй арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн хэмжээг дахиад өсгөх шийдвэр гарсан юм. Тодруулбал, 2013 оны тавдугаар сарын 1-нээс банкуудын дүрмийн сангийн хэмжээг хоёр дахин өсгөж, 16 тэрбум төгрөгт хүргэх шийдвэрийг төвбанкны удирдлагууд 2011 онд гаргасан юм. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Лхагвасүрэн: Хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг зээлд гаргаж ашиг олдог арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчдийг үүрэг хариуцлагатай байлгаж, тэдний хөрөнгийг банк руу нэмж татан төвлөрүүлэх. Нөгөө талаас гадаадын томоохон банкуудад зах зээлээ алдахгүйн тулд дүрмийн санг нэмэгдүүлэх замаар банкуудыг томруулах бодлого төвбанк барьж байгаа тул дүрмийн санг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан болохыг тухайн үед хэлж байлаа. Төвбанкнаас тавьсан шаардлагыг тухайн үед 7 арилжааны банк хангаж байсан гэдэг. Шаардлага хангасан арилжааны банкууд Монголбанкнаас гаргасан шийдвэрт донслох зүйлгүй байсан нь мэдээж. Харин үлдэх банкууд 2013 он гэхэд дүрмийн сангаа нэмэгдүүлж чадахгүй бол үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй болно гэдгийг төвбанкныхан хэлж байсан юм. Энэ нь жижиг банкуудад хүндээр тусч байсан нь ойлгомжтой. Тиймээс жижиг банкуудын байр суурийг харгалзаж үзэж дүрмийн сангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан эсэхэд Монголбанкны Ерөнхийлөгч Лхагвасүрэн: Жижиг банкууд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт татаж дүрмийн сангаа нэмэгдүүлж болохоос гадна, өөр хоорондоо нэгдэж нийлэх байдлаар Монголбанкнаас тавьж буй шаардлагыг хангах боломжтой гэсэн тайлбарыг тэр үед өгч байсан юм. Арилжааны банкууд халуун ам бүлээрээ үлдэх үү. Эсвэл долоо нь үлдэж, долоо нь энэ зах зээлээс явах уу гэдэг томоохон сорилттой ийнхүү тулсан он жилүүд өнгөрсөн билээ.

-Банкуудын хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг шинэчлэн тогтоов-

Банкны хяналт шалгалтын дунд хугацааны стратегийг хэргжүүлэх хүрээнд Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2017 оны аравдугаар сарын 30-ны өдрийн А-276 тоот тушаалаар банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс 100 тэрбум төгрөг болгож тогтоох шийдвэр гарсан байдаг. Хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс эхлэн өсгөсөн нь ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд манай улсын эдийн засгийн байдал сэргэж, өснө гэсэн тооцоолол судалгаанд үндэслэсэн болохыг төвбанкныхан хэлдэг юм. Хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг нэмэгдүүлснээр банкуудын санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагааны чадавхийг нэмэгдүүлэх, эрсдэл даах чадварыг сайжруулах нөхцөл бүрдэнэ. Мөн жижиг банкуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, санхүүгийн салбарт зуучлалын үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудын өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хүүгийн түвшинг бууруулах боломж бүрдэнэ гэж төвбанк үзэж байгаа юм. Банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө нь банкны харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийн банкинд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, тэдгээрийн хөрөнгийг хамгаалах, банк алдагдал хүлээх тохиолдолд алдагдлын тодорхой хэсгийг нөхөх гол үүрэгтэй. Банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн зохистой хэмжээ нь улс орны банк, санхүүгийн тогтолцооны найдвартай, хэвийн байдлыг хангахад гол нөлөө үзүүлдэг бөгөөд банкны үйл ажиллагааны алдагдлыг шингээж чадахуйц хэмжээний хувь нийлүүлсэн хөрөнгөтэй байснаар банкны актив чанаргүй болох үед банкийг төлбөрийн чадваргүй болохоос тодорхой хэмжээгээр урьдчилан сэргийлж чаддаг. Монголбанкны тухай хуулийн 19.1, 28.1.2, Банкны тухай хуулийн 35.2 дахь хэсэгт зааснаар Монголбанк өөрийн үндсэн чиг үүргийн хүрээнд банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг эдийн засгийн байдал, мөнгөний ханшны өөрчлөлт, банкны төлбөрийн чадвар, эрхлэх үйл ажиллагааны онцлогийг харгалзан тогтоосон нь энэ юм. Энэ шийдвэр нь 2017 оны наймдугаар сараас эхлэн арилжааны банкуудад хийгдэж байгаа активын чанарын үнэлгээ, түүний үр дүнтэй холбоогүй болохыг төвбанкныхан хэлдэг. Активын чанарын үнэлгээний гол зорилго нь банкны санхүүгийн тайлан тэнцэлд бүртгэгдсэн байгаа зээл, түүнтэй адилтган тооцох актив хөрөнгийн ангиллыг бодитой үнэлсэн эсэх, зээлийн эрсдэлийн санг зохистой байдлаар байгуулсан эсэх, зээлийн үйл ажиллагаатай холбоотой эрсдэл учирсан тохиолдолд алдагдлыг шингээх хангалттай хэмжээний нөөц бололцоо байгаа эсэхийг үнэлдэг байна.

Б.Жавхлан: Дүрмийн сан гэдэг бол машинаар зүйрлэвэл даац нь юм

2018 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр VIP76 цахим сайтын сэтгүүлчийн асуултад УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: Манай эдийн засаг маш хурдтай өсч байгаа. Үүний тусгал нь банкны системд байдаг. Дүрмийн сан гэдэг бол машинаар зүйрлэвэл даац нь юм. Банкны үйл ажиллагаа нь тэлээд байдаг. Ард иргэд итгээд мөнгөн хөрөнгөө хадгалуулдаг. Түүнийг даах чадвараа л нэмэгдүүлэх ёстой. Одоо банкуудын дүрмийн сан 50 тэрбум төгрөг байгаа. Үүнийг 100 тэрбум болгож өсгөх шаардлагыг Төв банкнаас гаргасан. 2021 он гэхэд банкууд дүрмийн сангаа 100 тэрбум болгох ёстой. Шинээр банк байгуулахаар болбол босго дүрмийн сан нь 100 тэрбум байна. Хэрвээ арилжааны банкууд заасан хугацаанд дүрмийн сангаа 100 тэрбум болгож чадахгүй бол байхгүй болно гэсэн үг. Даацаа нэмж чадаагүй учраас тийм чадваргүй банк байх ёсгүй гээд хаана. Дүрмийн сангийн түүхийг харах юм бол анх 400 сая төгрөг байсан юм. Дараа нь 4, 8, 16, 50 тэрбум төгрөг гээд нэмэгдүүлж ирсэн. Ингэх болгонд банкуудын тоо цөөрч ирсэн юм. Монгол Улс зах зээлийн харилцаанд шилжсэн үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд 10 гаруй банкны үйл ажиллагаа зогссон байдаг. Дампуурсан тохиолдол бүрийг эргээд судлахад төв банк хяналт шалгалтаа буруу хийсэн, түүнээс нь болоод эздэд нь хохирол учирсан гэж шүүхээр тогтоогдсон зүйл байхгүй. Харин банк дампуурснаас болоод хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулахад татвар төлөгчдийн мөнгө рүү халдсан гашуун түүх бий. Цаашид энэ алдааг дахин давтахгүйн тулд тогтолцоогоо өөрчлөх ёстой. Үүний төлөө хуулийн өөрчлөлтийг хийж байна хэмээн хариулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болох шийдвэр 2017 оны аравдугаар сарын 30-ны өдөр гарчээ. Харин уг шийдвэр 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэх юм. Шийдвэр эрт гарсан тул арилжааны банкуудад бэлтгэлээ базаах хангалттай хугацаа байсан гэсэн үг. Хэрхэн бэлтгэлээ хангасан нь оны эцэст тодорхой болох юм.

5 БҮЛЭГ. Хөгжлийн банк байгуулагдаж дэлхийн зах зээлд бонд гаргав

-Хөгжлийн банк байгуулагдаж, дэлхийн зах зээлд бонд гаргав-

Манай улсын арилжааны банкууд их хэмжээний үнийн дүн бүхий зээл ер нь гаргадаггүй. Тэд нэг аж ахуйн нэгжид өөрийн хөрөнгийн 20 хувиас дээш хэмжээний зээл олгох ёсгүй байдаг учраас тэр. Тиймээс тэдний нийт зээлийн 99 хувийг 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл, 1 хувийг 500 хүртэлх сая төгрөгийн зээл эзэлдэг байна. Гэтэл томоохон төслүүдэд асар их хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Үүнийг арилжааны банкууд зээлэх бололцоогүй учраас улс орны ирээдүйд нэн чухал томоохон төсөл хөтөлбөрүүд санхүүжилтгүйн улмаас зогсонги байдалтай явсаар ирсэн. Тиймээс энэ хүндрэлийг арилгаж томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ санхүүжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газар 2010 оны долоодугаар сард Хөгжлийн банк байгуулах шийдвэр гаргасан юм. Ингээд тус банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах ажлыг Төрийн өмчийн хороонд даалгажээ. Энэ дагуу Төрийн өмчийн хороо 2010-09-02-ны өдрийн хуралдаанаараа Хөгжлийн банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах баримт бичиг, удирдлагын гэрээний төсөл, зар мэдээ, ажлын төлөвлөгөөг хэлэлцэн баталсан байна. Бэлтгэл ажил хангагдсан учраас Төрийн өмчийн хороо 2010-09-10-ны өдөр Хөгжлийн банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендер зарлажээ. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны Төрийн өмчийн удирдлага менежментийн хэлтсийн дарга Володя: Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлын сонгон шалгаруулалтад ямар ч хуулийн этгээд материалаа ирүүлээгүй. Гэхдээ тус албан тушаалд гадаад хүн томилж магадгүй гэж тухайн үед ярьж байлаа. Тэгвэл хожим Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Хөгжлийн банкны удирдлагын багаар Солонгосын Ки Ди Би банк ажиллахаар болсон тухай хэлж байсан юм. Ийнхүү удирдлагын багтай болсноор 2011 оны тавдугаар сард албан ёсоор байгуулагдсан Хөгжлийн банк үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн юм6 Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Засгийн газраас санал болгосон томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг тус банк санхүүжүүлэх үүрэгтэй. Хөгжлийн банк 10 жилийн хугацаанд нийт 18 их наяд төгрөгийн хөрөнгө босгож томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх ёстой. Тус банкны ойрын 10 жилд босгох хөрөнгийг авто зам, барилга байгууламж зэрэгт зарцуулна гэсэн ерөнхий төлөвлөгөө гаргаад байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тодруулбал, нүүрс химийн үйлдвэр, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, зэс хайлуулах үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр, ган болон төмөрлөгийн үйлдвэр зэргийг өөртөө багтаасан аж үйлдвэрийн цогцолборыг барих хөрөнгийг Монгол Улсын хөгжлийн банк босгох ёстой хэмээн тухайн үед үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогод тусгагдсан 5600 километр шинэ төмөр зам барьж байгуулахад шаардлагатай мөнгөний тодорхой хувийг Хөгжлийн банк олох ёстой гэж үзэж байв. Түүнчлэн шинэ бүтээн байгуулалт хөтөлбөрт тусгагдсан хот төлөвлөлтийг сайжруулах, инженерийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх, нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах, авто замын сүлжээг олон улсын жишигт хүргэх, иргэдийг орон сууцаар хангах зэрэг төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх үүргийг Хөгжлийн банк хүлээсэн билээ.

-Хөгжлийн банк дотоодын зах зээлд бонд гаргав-

Хөгжлийн банк үүдээ нээж, өрхөө татсан даруйдаа эхний ээлжийн төслүүдийг санхүүжүүлэх хөрөнгө босгохоор Засгийн газрын баталгаатай 800 тэрбум төгрөгийн бондыг 2011 онд дотоодын зах зээлд арилжаалахаар зэхэж бэлтгэл ажилдаа оров. Үүний 250 тэрбум төгрөгийн бондыг 5 жилийн хугацаатай, 250 тэрбум төгрөгийн бондыг 10 жилийн хугацаатай гаргахаар тогтсон. Харин үлдэх 300 тэрбум төгрөгийн бондыг 15 жилийн хугацаатай гаргаж дотоодын зах зээлд арилжаалахаар болсон тухайгаа сүр дуулиантай зарлаж байсан юм. Бондын хүү жилийн хичнээн хувь байх нь эхэндээ бүрхэг байсан ч, эцэстээ жилийн 6 хувь дээр тогтсон байдаг. Тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Золжаргал: Хөгжлийн банкнаас гаргах бондыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч худалдаж авах бүрэн боломжтой. Тэр эрэлт нь байгаа гэх тайлбарыг өгч байсан юм. Харин тэр үеийн Сангийн дэд сайд Ганхуяг: Хөгжлийн банкны бондыг Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд арилжаалж болно. Монголбанкаар дамжуулан арилжааны банкуудад худалдаж болох хувилбар бий гэсэн тайлбар өгч байлаа. Холбогдох албаныхан ийм тайлбар өгсөн ч, 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондыг дотоодын зах зээлд худалдаж авах арилжааны банк болон аж ахуйн нэгж олдохгүй гэсэн тайлбарыг эдийн засагчдын зүгээс өгч байсан юм. Нэгдүгээрт арилжааны банкууд үүнээс өмнө доод тал нь 11 хувийн хүүтэй Засгийн газрын бонд худалдан авч ирсэн. Өндөр хүү өгөөд сургачихсан учраас 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондыг тэд тоох уу гэдэг бэрхшээлтэй тулгарсан юм. Хоёрдугаарт тухайн үед арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү 15 орчим хувь байсан тул Хөгжлийн банкны 6 хувийн хүүтэй бонд худалдаж авах хөрөнгө оруулагч олдох уу гэсэн асуудал гарч ирсэн юм. Гуравдугаарт тэр үед төвбанкны үнэт цаасны хүү жилийн 11,75 хувь байсан учир арилжааны банкууд 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондоос татгалзаж, өндөр хүүтэй Төвбанкны үнэт цаас руу хошуурч байсан юм. Арилжааны банкуудад Хөгжлийн банкны бонд худалдаж авах хангалттай эх үүсвэр байсан ч, тэд энэ бизнест хөл тавьсангүй. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид ийнхүү уг бондыг сонирхоогүй учир Хөгжлийн банк эргэлт буцалтгүй гадаад зах зээл рүү тэмүүлэх нь тэр. Тодруулбал, Хөгжлийн банк дотоодын зах зээлд гаргахаар төлөвлөсөн 800 тэрбум төгрөгийн бондоо гадаад зах зээл рүү зүтгүүлсэн юм.

-Хөгжлийн банк гадаад зах зээлд бондоо бүртгүүлэв-

Хөгжлийн банкны 800 тэрбум төгрөгийн бондыг гадаад зах зээлд арилжаалах хөрөнгө оруулалтын банкийг 2011-07-09-ний байдлаар сонгон шалгаруулсан байлаа. Тэр үеийн Монгол Улсын Хөгжлийн банкны тэргүүн дэд захирал Болормаа: Тэднийг дэлхийд нэр хүндтэй 11 хөрөнгө оруулалтын банкнаас сонгож авсан болохыг хэлдэг. Ингэснээр тус банк бондоо 2011 оны аравдугаар сард багтаан дэлхийн зах зээлд арилжаалах боломжтой болов. Ингэхдээ бондоо таван жилийн хугацаатай, бага хүүтэй гаргахаар төлөвлөж байсан юм. Үүнийг арилжаалахад хэзээ нэг өдөр хүүтэй нь эргүүлж төлөх учраас гадаад өр нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Тиймээс хожим улсын төсөвт дарамт ирнэ гэдгээ тооцвол Хөгжлийн банкны бондыг аль болох бага хүүтэй арилжаалах нь манай улсад ашигтай байсан юм. Бага хүүтэй байх тусмаа томоохон төслүүдээ хямд эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх боломжтой болох учраас тэр. Тиймээс дэлхийн эдийн засгийн хямрал намжихыг хүлээзнэх хэрэгтэйг эдийн засагчид тэр үед зөвлөж байсан билээ. Тухайлбал, Монголын Олон Улсын хөрөнгийн корпорацын захирал Д.Ачит-Эрдэнэ: Европын холбооны улсуудад хямрал үргэлжилж байгаатай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд бондын хүү өсч байгаа. Тиймээс европын холбооны улсуудад хямрал намжтал хүлээзнэх хэрэгтэй. Дэлхийн эдийн засаг тогтворжвол бондын хүү буурна. Тэр үед бага хүүтэй бонд гаргавал манай эдийн засагт үр өгөөжөө өгнө гэж ярьж байлаа. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг сайжрахыг хүлээзнэж, 2011 оны турш мөнгөний эрэлд мордсоны эцэст Сингапурын хөрөнгийн биржэд 600 сая ам.долларын бондоо бүртгүүлж чадсан юм. Үүний 20 сая ам.долларын бондыг 2011 оны эцэст 1 жилийн хугацаатай 6 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Уг бондын орлогыг шинээр баригдах 5600 километр төмөр замын урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэлийг санхүүжүүлэхэд зарцуулсан юм. Шинэ төмөр замын эцсийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг гаргаж дуусаагүй байсан учир энэ төслийг Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлэхээ түр хойшлуулсан болохыг албаныхан хэлдэг. Харин тус банк техник эдийн засгийн үндэслэл нь бэлэн болсон авто замын төслүүдийг эхний ээлжинд санхүүжүүлэх нь оновчтой гэж үзсэн юм. Тиймээс Хөгжлийн банк дараагийн ээлжинд арилжаалах 580 сая ам.долларын бондоо дээрх төслүүдийг санхүүжүүлэхэд зарцуулахаар болов.

Бондын орлогыг ийм төсөл хөтөлбөрүүдэд зарцуулах нь хэр оновчтой вэ гэсэн асуултад Олон улсын валютын сангийн Ази номхон далайн бүсийн төвийн дэд захирал Стивен Барнетт: Хөгжлийн банкны бондыг гадаадын зах зээлд гаргаснаар Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг олон улсын байгууллагууд байнга тогтоож, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолыг татахуйц шинэ бүтээгдэхүүн бий болно. Хөгжлийн банкны бондын орлогыг зам гэх мэт унтаа төсөл хөтөлбөрт зарцуулах нь үр өгөөжгүй. Хөгжлийн банкны бондын эх үүсвэрийг үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зарцуулах ёстой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Үйлдвэрийн ашгаар Хөгжлийн банкны бондын хүүг төлөөд явах боломжтой учир Олон улсын валютын сан ийм зөвлөмж өгсөн хэрэг. Гэхдээ бондын орлогыг юунд зарцуулахаа Хөгжлийн банк хэдийнэ шийдчихсэн байлаа. Төслүүдээ санхүүжүүлэх бондыг 2012 оны гуравдугаар сард багтаан арилжаалахаар төлөвлөж, хөрөнгө оруулагчдад танилцуулсан байдаг. Энэ талаар Монгол Улсын Хөгжлийн банкны дэд захирал бөгөөд Актив-Пассивийн удирдлагын газрын захирал Батбаатар: 2012 оны гуравдугаар сарын 9-ний өдөр Хонконгийн хөрөнгө оруулагчдад, 10-ны өдөр Сингапурын хөрөнгө оруулагчдад, 14-ний өдөр Лондонгийн хөрөнгө оруулагчдад танилцуулсан. Түүнчлэн Франкфуртын болон Америкийн хөрөнгө оруулагчдад үнэт цаасаа утсаар танилцуулах ажлыг хийсэн талаар хэлж байсан юм. Улмаар Хөгжлийн банк 2012 оны гуравдугаар сарын 21-нд 580 сая ам.долларын бондоо 5 жилийн хугацаатай 5.75 хувийн хүүтэй гаргасан юм. Энэ бонд манай улсын гадаад зах зээлд гаргасан анхны бонд гэдгээрээ онцлог. Уг бондыг Монгол Улсын Засгийн газрын баталгаатай гаргасан учраас Засгийн газрын өрд тооцогдож байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Хөгжлийн банк бондын төлбөрөө төлж дийлэхгүйд хүрвэл хариуцлага нь Засгийн газарт ачаа болж ирэх байсан юм. Бондын төлбөрийг 2017 оны гуравдугаар сарын 21-нд төлөх товтой байсан юм. Хөгжлийн банкны бондоос хойш дэлхийн зах зээлд Чингис, Самурай, Мазаалай, Номад, Гэрэгэ, Хуралдай зэрэг бонд гаргаж арилжаалжээ.

5.1 Чингис бонд гадаад зах зээлд арилжив

Шинэчлэлийн гэх тодотголтой Н.Алтанхуягийн Засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа дэлхийн зах зээлд 5 тэрбум ам.долларын бондыг хоёр жилийн хугацаанд үе шаттайгаар гаргаж арилжаалах шийдвэр гаргасан. 2012 оны есдүгээр сарын 15-ны өдөр гаргасан Засгийн газрын энэ шийдвэрийг УИХ 2012 оны аравдугаар сарын 20-ны өдрийн хуралдаанаараа дэмжсэн юм. Гэхдээ эхний ээлжинд 1,5 тэрбум ам.долларын бонд гаргаж арилжаалах эрх олгосон байдаг. Ингээд Засгийн газрын бондыг түүхэндээ анх удаа дэлхийн зах зээлд гаргаж арилжаалах эрхтэй болов. Үүнийг Сингапурын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлж, ази болон европын хөрөнгө оруулагчдад арилжсан гэдэг. Ингэхдээ, 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд нэг тэрбум ам.долларын бондыг арван жилийн хугацаатай 5.125 хувийн хүүтэй гаргасан бол, 2013 оны нэгдүгээр сарын 5-нд 500 сая ам.долларын бондыг таван жилийн хугацаатай 4.125 хувийн хүүтэй гаргасан юм. Зах зээлд 1,5 тэрбум ам.долларын бонд гаргасан ч, эрэлт үүнээс 10 дахин их байсан учир Хөгжлийн банкны бондыг бодвол Чингис бондын хүү бага тогтсон гэж албаныхан хэлдэг. Манай улс таван жилийн хугацаатай бондын хүүд жил бүр 20 сая 650 мянган ам.доллар төлөх бол, арван жилийн хугацаатай бондын хүүд жил бүр 51 сая 250 мянган ам.доллар төлөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Жил бүр ийм хүү төлөхөөс гадна, таван жилийн хугацаатай бондын үндсэн төлбөрийг 2018 оны нэгдүгээр сарын 5-нд, арван жилийн хугацаатай бондын үндсэн төлбөрийг 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд хөрөнгө оруулагчдад төлөх тов тогтсон юм. Үүнээс гадна, 615 сая 625 мянган ам.долларын хүүг давхар төлөх байв. Бондын хүүг манай улс жил бүрийн 6 болон 12 дугаар сарын 5-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад төлж байхаар тохиролцсон гэдэг.

Тохиролцсон ёсоор 2013 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдөр бондын анхны хүүгийн төлбөрийг хөрөнгө оруулагчдад төлсөн бол, 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдөр бондын хүүгийн дараагийн төлбөрийг барагдуулсан гэх мэдээлэл бий. Ийм өртгөөр олдсон мөнгийг өдөр хоног алдахгүй, үр ашигтай төсөл хөтөлбөрт зарцуулах ёстой ч, бондын орлогын тал хувийг зориулалт бүхий төсөл хөтөлбөрт зарцуулаагүй гэх шүүмжлэл араасаа дагуулж байлаа. Тэгвэл Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг: Чингис бондын хөрөнгөөр нийтдээ 204 төсөлд 2 их наяд төгрөгийн санхүүжилт хийхээр төлөвлөсөн. 2013 оны аравдугаар сарын 29-ний байдлаар 930 тэрбум төгрөгийг 9 төсөл хөтөлбөрт зарцуулсан. Тухайлбал, 1800 километр авто зам барихад нийтдээ 570 тэрбум төгрөг зарцуулахаас 855 километр зам, 260 километр далангийн ажилд 300 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Нийслэлийн авто замын 30 гаруй уулзварыг шинэчлэхэд 200 орчим сая ам.доллар зарцуулахаас 18 уулзварыг ашиглалтад оруулахад 34 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Нийслэлийн 12 байршилд дахин төлөвлөлт хийх, орон сууцыг шугам сүлжээнд холбох ажилд 120 тэрбум төгрөг зарцуулахаас 70 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан. Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн салбарт ноос, сүү, арьс, шир, оёдлын үйлдвэрийг дэмжих чиглэлээр 270 тэрбум төгрөгийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан олгохоос 44 тэрбум төгрөг эзэндээ хүрсэн. Эдгээр дөрвөн төслөөс гадна, Чингис бондын орлогоос 5 төсөлд чамгүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн гэж тухайн үед тайлагнаж байжээ. Бондын орлогыг арилжааны банкуудаар дамжуулан компаниудад олгосон тул 2-3 дахин өсөх боломжтой учир эргэн төлөлтөд санаа зовохгүй байж болно гэж Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн мэдэгдэж байсан цаг саяхан.

5.2 Самурай бонд босгов

Чингис бондын хүүгийн төлбөр буюу өрийн тоолуур ажиллаад эхэлчихсэн байхад араас нь нэмж өр тавих тухай асуудал Н.Алтанхуягийн засгийн газрын үед дахиад гарав. Японы зах зээлд 600 сая ам.долларын өртөг бүхий иений бонд гаргах яриа хэлэлцээрийг Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуяг Япон улсыг зорихдоо хийгээд ирсэн учраас ингэж хэлж буй юм. Энэ нь тухайн үед анхаарал татсан сэдвийн нэг мөнөөс мөн байлаа. Магадгүй энэ асуултын хариулт нь доллар байсан байж мэдэх. 2013 оны эхний гурван улиралд манай улсад ердөө 2 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн статистик бий. Хууль эрхзүйн тогтворгүй орчноос болж гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өмнөх оноосоо 50 орчим хувиар буурсан нь энэ юм. Манай улсад орж ирдэг байсан хоёр доллар тутмын нэг нь үгүй болсон нь эндээс харагдана. Нөгөө талаас, манай улсын экспортын орлого буурч олж байгаагаасаа их хэмжээний валют импортын бараанд зарцуулж байсантай холбоотойгоор гадаад худалдаа 2 гаруй тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарсан билээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголоос дайжиж, гадаад худалдаа алдагдалтай гарсан нь манай улс руу чиглэх валютын урсгал царцах гол шалгаан болсон гэдэгтэй эдийн засагчид бүгд санал нэгддэг. Ийнхүү доллар монголоос үргэсэнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд уг валют ховордож, албан ханш нь түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан гашуун түүх бий. Энэ үед сөрөг хүчнийхэн төгрөгийн худалдан авах чадвар муудаж, иргэдийн амьдрал дордож байна хэмээн Н.Алтанхуягийг ерөнхий сайдаасаа өөрийн хүсэлтээрээ огцрохыг шаардаж байлаа. Ийнхүү ам.долларын ханшийн өсөлт Шинэчлэлийн засгийн газрыг дэнжгэнүүлж мэдэхээр болов. Магадгүй энэ үйл явдалтай холбоотойгоор шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Япон улсыг зорьж, тус улсын зах зээлд 2013 онд багтаан 600 сая ам.доллартай тэнцэх иений бонд арилжаалах яриа хэлэлцээр хийгээд ирсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Хэрэв үүнийг арилжаалбал тухайн үед ам.долларын ханш ялимгүй буурч, Шинэчлэлийн Засгийн газар бага ч болтугай амсхийх байсан биз. Гэхдээ үүнийг арилжаалбал, Засгийн газрын гадаад бондын өр 2,7 тэрбум ам.долларт хүрэх байлаа. Засгийн газар өмнө нь Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларт баталгаа гаргаж, 1.5 тэрбум ам.долларын Чингис бонд гаргасан учраас тэр. Энэ бол бондын үндсэн төлбөр. Үүний хажуугаар бондын хүүгийн төлбөрийг давхар барагдуулах ёстой. Үүгээр тооцвол, Засгийн газрын гадаад бондын өр 3 тэрбум ам.доллар хол давах тооцоо гарч байсан юм. Гэвч 2010 оны зургаадугаар сарын 24-ний өдөр батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар манай улсын өр 2012 оны төсвийн жилд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас, 2013 оны төсвийн жилд 50 хувиас, 2014 оны төсвийн жилээс эхлэн 40 хувиас хэтрэх ёсгүй зохицуулалттай байв. Засгийн газрын дотоод, гадаад зээл, санхүүгийн түрээс, баталгаа, өрийн бичиг, түүнд ногдох хугацаа хэтэрсэн хүү, алданги торгуулийн нийлбэр гээд манай улсын нийт өр 2013 онд ДНБ-ий 50 хувиас хэтрэх ёсгүй байсан юм. Гэтэл Үндэсний статистикийн хорооноос 2013 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 17 их наяд төгрөгт хүрч, улсын өр үүний 49,7 хувийг эзэлж байсан буюу 8,4 их наяд төгрөгт хүрсэн судалгаа гаргах нь тэр. 2013 онд хуулиар тогтоосон өрийн дээд хязгаарт хүрчихсэн байсан учраас нэмж 600 сая ам.доллартай тэнцэх иений бондыг Японы зах зээлд арилжаалбал Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль зөрчиж мэдэхээр болов. Тиймээс энэ хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг зүтгүүлж, өрийн дээд хязгаарыг нэмэгдүүлэх оролдлого хийсэн ч, сөрөг хүчний эсэргүүцэлтэй тулж бүтэлгүйтсэн тал бий.

Харин 2014 онд манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 20,5 их наяд төгрөгт хүрэх тооцоог холбогдох яамныхан хийж, улсын өр үүний 40 хувиас хэтрэх ёсгүй гэж тооцвол, 1,5 их наяд төгрөгийн зээл авах цоорхой гаргаж шинээр үүсгэх өрийн хэмжээг ийм байхаар тухайн жилийн төсөвт тусгасан юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Хөгжлийн банкны баталгаатай эхний ээлжийн 290 сая ам.доллартай тэнцэх буюу 30 тэрбум иений Самурай бондыг 10 жилийн хугацаатай, жилийн 1,52 хувийн хүүтэйгээр 2014 оны эхээр арилжаалсан байдаг. Бондын орлого 2014 оны нэгдүгээр сарын 6-ны өдөр Хөгжлийн банкны дансанд орж ирсэн байдаг. Ингэхдээ Хөгжлийн банкны дансанд 230 сая ам.доллартай тэнцэх 24 тэрбум 250 сая иен байршсан гэдэг. Үлдэх 50 сая ам.доллартай тэнцэх 5.7 тэрбум иенийг Японы хамтын ажиллагааны банк Самурай бондод баталгаа гаргасны төлбөрт суутгасан гэгдэж байлаа. Японы хамтын ажиллагааны банк 3A зэрэглэлтэй. Өндөр зэрэглэлтэй банк бондын 90 хувьд баталгаа гаргасан учраас бондын хүү бага тогтох бололцоо бүрдэх нь бүрдсэн. Самурай бондыг жилийн 1,52 хувийн хүүтэй гаргасан ч, 50 сая ам.долларын баталгааны төлбөрийг оролцуулж тооцвол бондын хүү 4,3 хувь хавьцаа тооцоолол гардаг. Бонд худалдаж авсан Японы банкуудад 30 тэрбум иенийг манай улс 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 16-ны өдөр төлөх ёстой юм. Тиймээс Хөгжлийн банк хүүгийн алдагдалд орохгүйн тулд Самурай бондын орлогыг арилжааны хоёр банкинд байршуулсан гэдэг. Ийнхүү Чингис бондын орлогын араас Самурай бондын орлого арилжааны банкуудад байршиж аж ахуйн нэгжүүдэд зээл хэлбэрээр очсон. Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед гадаад зах зээлд бонд гаргаж улсыг асар их өрд оруулсан түүх гэвэл энэ билээ. АН-ын Засгийн газрын тавьсан өрийг МАН-ын Засгийн газар барагдуулах ажилд сүүлийн таван жил ханцуй шамлан орсон он жилүүд урсан өнгөрлөө.

5.3 Номад бонд дэлхийн зах зээлд арилжив

Манай улс 2010 онд төсвийн сахилга батаа сайжруулах зорилгоор Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх улсын өр хэд байхыг хуульчилж өгсөн. Тухайлбал, 2012 онд 60 хувь, 2013 онд 50 хувь, 2014 оноос 40 хувь байхаар тусгаж өгсөн тухай дээр өгүүлсэн. Тэгвэл үүнд өөрчлөлт орж 2020 оны 09 сарын 30-ны байдлаар өрийн хязгаар хуулиараа 75 хувь байгааг Сангийн сайд асан Ч.Хүрэлбаатар мэдэгдэх нь тэр. Монгол Улсын Засгийн газрын өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ өнөөгийн үнэ цэнээрээ 2016 онд 78.8 хувьтай байсан бол, 2010 онд 55.6 хувь болж буурсан. Засгийн газрын зүгээс өрийн бүтцэд нэлээд олон арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсний үр дүнд нөхцөл байдал харьцангуй эерэг байгааг тэрбээр мэдэгдэж байсан юм. Тухайлбал, өмнө нь өрийн ихэнх хэсэг нь хугацаа богино, өндөр хүүтэй арилжааны зээл байсныг менежмент хийсэн байна. Ингэснээр 2016 онд нийт зээлийн 29 хувийг хөнгөлөлттэй зээл эзэлж байсан бол, 2020 онд 53 хувьд хүрчээ. 2016 онд арилжааны зээл 53 хувь байсныг 23 хувь болгон бууруулсан. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд төсөвт ихээхэн дарамт учруулж байсан арилжааны зээлийг өөрчилжээ. Хугацаа 6 жил байсныг 8.6 хувь болгон өөрчилсөн байна. Улсын өрд засгийн газрын зээл, баталгаа, өрийн бичиг, санхүүгийн түрээс орохоос гадна, төрийн болон орон нутгийн өмчит аж ахуйн нэгжийн өрийг мөн оруулж тооцдог.

Сангийн яамнаас Өрийн удирдлагын тухай хууль, Засгийн газрын 2019-2022 оны өрийн удирдлагын стратегид нийцүүлэн олон улсын санхүүгийн зах зээлд жилийн 5.125 хувийн купонтой 5.5 жилийн хугацаатай 600 сая ам.долларын Номад бонд гаргажээ. Уг бондыг 2020 оны есдүгээр сарын 28-ны өдөр арилжаалж, 2021 оны дөрөвдүгээр сард төлөх Мазаалай бонд, 2022 оны аравдугаар сард төлөх Чингис бондуудын тодорхой хэсгийг буцаан худалдан авсан байна. Дэлхий даяар тархаад буй Ковид-19 цар тахлын нөлөө Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байсан цаг үед Засгийн газар 2021 онд эргэн төлөгдөх 10.875 хувийн хүүтэй Мазаалай бондыг 5.125 хувийн бага хүүтэй шинэ бондоор сольж, жил бүр Засгийн газрын гадаад бондын хүүгийн зардлаас 26.7 сая ам.доллар буюу 76 тэрбум төгрөг хэмнэх боломжийг бий болгожээ. Ийнхүү өрийн дахин санхүүжилтийн арга хэмжээ авах нь 2021-2022 онуудад эргэн төлөгдөх нийт 1.5 тэрбум ам.долларын төлбөрийн дарамтыг бууруулж, эргэн төлөлтийн хугацааг 5.5 жилээр хойшлуулснаар Монгол Улсын макро эдийн засаг, төсөв, санхүүгийн нөхцөл байдал болон төлбөрийн тэнцэл, гадаад валютын албан нөөц, гадаад ханшид үзүүлэх ачааллуудыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Монгол Улсын Засгийн газраас шинээр гаргасан Номад бондыг олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаалахад J.P.Morgan, Morgan Stanley, HSBC болон Nomura гэсэн 4 хөрөнгө оруулалтын банк хамтран ажилласан байна.

5.4 Мазаалай бондын төлбөрийг барагдууллаа

Монгол Улсын Засгийн газрын олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр 2016 онд гарган арилжаалсан 500 сая ам.долларын, 5 жилийн хугацаатай, 10.875 хувийн хүүтэй Мазаалай бондын үлдэгдэл төлбөр болох 132.6 сая ам.долларын төлбөрийг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр, мөн 2016 онд Кредит свисс банкнаас авсан 250 сая ам.долларын арилжааны нөхцөлтэй зээлийн үлдэгдэл төлбөр болох 60 сая ам.долларыг 2021 оны гуравдугаар сарын 15 өдөр тус тус хөрөнгө оруулагчдад бүрэн төлж, хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээсэн үүргээ амжилттай биелүүлжээ. Монгол Улсын Засгийн газар нь 2019 онд Улсын Их Хурлын 55 дугаар тогтоолоор Засгийн газрын өрийн удирдлагын 2019-2022 оны стратегийн баримт бичгийг батлуулан хэрэгжилтийг ханган ажилласан байна. Тус стратегийн баримт бичгийн нэгдүгээр зорилтод Засгийн газрын гадаад, дотоод үнэт цаас, зээлийн төлбөрүүдийг эдийн засаг, төсөвт дарамт учруулахгүйгээр төлж дахин санхүүжилтийн эрсдэлийг бууруулна гэж заасан. Энэ дагуу Монгол Улсын Засгийн газраас 2020 онд Номад өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэхүү арга хэмжээгээр 2021 онд эргэн төлөгдөх Мазаалай, 2022 онд эргэн төлөгдөх Чингис бондуудын зарим хэсгийг дахин санхүүжүүлсэн. Улмаар 10.875 хувийн өндөр хүүтэй Мазаалай бондын тодорхой хэсгийг 5.125 хувийн бага хүүтэй Номад бондоор дахин санхүүжүүлж, үлдэгдэл төлбөр болох 139.8 сая ам.доллар (хүүгийн төлбөрийн хамт)-ыг Монгол Улс макро эдийн засаг, төсөв, санхүүгийн дарамтгүйгээр ийнхүү бүрэн төлж барагдуулжээ. Сангийн яамны зүгээс Монгол Улсын Засгийн газрын гадаад үнэт цаасны хөрөнгө оруулагчдад Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн талаарх мэдээллийг тогтмол хүргүүлэн ажиллаж иржээ. Ингэхдээ жил бүр 2-3 удаа хөрөнгө оруулагчдын уулзалтуудыг гадаадын хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хамтран зохион байгуулж ирсэн юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсад итгэх итгэл улам бэхжиж Монгол Улсын Засгийн газрын нэр хүнд олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр сайжирч, олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрх Монгол Улсын Засгийн газрын бондуудын өгөөж түүхэн доод түвшинд хүрээд байгааг Сангийн яамныхан хэлж байлаа. Түүнчлэн Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах үүднээс зээлжих зэрэглэл тогтоогч байгууллагуудыг үнэн бодит мэдээллээр тогтмол ханган ажиллаж ирсний үр дүнд Мүүдис агентлаг Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг B3 сөрөг төлөвтэй байсныг B3 тогтвортой болгож сайжруулсан. Засгийн газраас хийж буй өрийн менежмент, мөн цаашид төлөвлөж буй арга хэмжээнүүдийн үр дүнд гадаад өрийн дарамт цаашид тогтвортой буурахаар байгааг Муудис агентлаг дээрх шийдвэрийн хүрээнд онцолжээ. Цаашид Монгол Улсын Засгийн газар богино болон дунд хугацааны макро эдийн засаг, төсөв санхүүгийн бодлогоо улам сайжруулж, өрийн удирдлагыг оновчтой хэрэгжүүлснээр макро эдийн засгийн цаашдын төлөвийг сайжруулан, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бэхжүүлэх замаар ирэх жилүүдэд хүлээгдэж буй гадаад үнэт цаасны эргэн төлөлтүүдийг эдийн засаг, төсөв санхүүд дарамт багатай шийдвэрлэх чиглэлд онцгой анхаарч байгааг Сангийн яамныхан хэлж байгаа юм.

5.5 Чингис болон Гэрэгэ бондын төлбөрийг бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлэв

Сангийн сайд Б.Жавхлан 2021 оны зургаадугаар сарын 29-нд Чингис, Гэрэгэ бондын өр төлбөрийг түүхэндээ хамгийн бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлж өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авсан талаар танилцууллаа. Монгол Улсын Засгийн газар нь өнгөрсөн оны 9 дүгээр сард олон улс дахь зах зээлийн таатай нөхцөл байдлыг ашиглан 600 сая ам.доллартай тэнцэх өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн билээ. Энэ удаа Century төслийн хүрээнд хугацаа тулаад байсан Чингис болон Гэрэгэ бондын 1.0 тэрбум ам.долларын өр төлбөрийг түүхэндээ хамгийн бага түвшний хүүтэйгээр дахин санхүүжилт хийж өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүллээ. Монгол Улс 2011-2012 онд эдийн засгийн өсөлт 17.3 болон 12.3 хувьтай, зээлжих зэрэглэл өнөөгийн түвшнээс 2 зэрэглэл дээгүүр байсан эдийн засгийн оргил үедээ 10 жилийн хугацаатай, 5.125 хувийн хүүтэй, 1 тэрбум ам.долларын Чингис бондыг гаргасан бөгөөд энэхүү бондын эргэн төлөлт нь ирэх жил хийгдэх байсан. Энэ удаад Монгол Улсын эдийн засаг 2020 онд 5.3 хувийн агшилттай, зээлжих зэрэглэл B түвшинтэй байгаа цар тахлын хэцүү цаг үед бид Century төслийн хүрээнд түүхэндээ хамгийн бага түвшний хүүтэйгээр буюу6 жилийн хугацаатай 3.5 хувийн хүүтэй 500 сая ам.доллар, 10 жилийн хугацаатай 4.45 хувийн хүүтэй, 500 сая ам.доллар, нийт 1.0 тэрбум ам.долларын өрийн зохицуулалтыг амжилттайгаар хэрэгжүүлж, ирэх 2 жилийн өр төлбөрийг шийдлээ. Олон улсын санхүүгийн зах зээлд хөрөнгө оруулагчдаас ирсэн санал нь тухайн үнэт цаасны дүнгээс 2.5-3 дахин их ирсэн тохиолдолд амжилттай боллоо гэж үздэг. Century төслийн хүрээнд нийт 6.4 тэрбум ам.доллар буюу санал болгосон хэмжээнээс 6.4 дахин илүү саналыг Ази, Америк, Европын хөрөнгө оруулагчдаас ирүүллээ. Мөн манай улстай ижил зээлжих зэрэглэлтэй улсууд шинээр бонд гаргахад дунджаар 7-8 хувийн хүү төлж байхад манай улс B үнэлгээтэй улсуудаас хамгийн бага буюу 3.5-4.45 хувийн хүүтэйгээр өмнөх бондуудыг дахин санхүүжүүлсэн. Энэ нь Монгол Улсын Засгийн газрын цар тахлын үед эрүүл мэнд, эдийн засгаа аврах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа бодлого, арга хэмжээний үр дүнгийн илрэл бөгөөд олон улсын хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсын улс төр, эдийн засгийн тогтвортой байдалд итгэх итгэл өндөр байгааг харуулж байна. Засгийн газар хугацаа тулсан, өндөр дүнтэй гадаад өр төлбөрийг хойшлуулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн нь төсөв, төлбөрийн тэнцэлд ирэх жилүүдэд үүсэх байсан өрийн дарамтыг бууруулж, гадаад валютын ханшийг тогтвортой барихад эерэг нөлөө үзүүлэх төдийгүй Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг сайжруулахад чухал нөлөөтэй юм.

6 БҮЛЭГ: Монголын хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил

6.1 Хөрөнгийн бирж 30 нас хүрэв

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнтэй холбогдуулан Монгол улсад үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлж, өмч хувьчлалыг эхлүүлэх зорилгоор Засгийн газар 1991 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр 22 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийг байгуулахаар шийдвэрлэсэн юм. Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсан даруйдаа хөрөнгийн зах зээлд ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэж, өмч хувьчлалын цэнхэр, ягаан тасалбарыг баталгаажуулж, төвлөрсөн хадгаламжид байршуулах ажлын зохион байгуулсан байна. Тухайлбал, анх 269 хүнийг сургаж хөрөнгийн зах зээлд ажиллах эрх олгосон бол, үүний дараа 29 брокер дилерийн компани байгуулагджээ. Эдгээрээр дамжуулан иргэн бүрт олгосон цэнхэр, ягаан тасалбарыг үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулсан байна. Тодруулбал, улсын үйлдвэрийн 344 газрыг хувьчлахаар анх төлөвлөж байсан ч, 1991-1996 онд нийтдээ 916 аж ахуйн нэгжийн 10.9 тэрбум төгрөгийн хувьцаа, ногдол хувийг цэнхэр тасалбараар худалдаж 475 хувьцаат компани, 369 бүрэн бус хариуцлагатай компани шинээр үүсэн байгуулагдаж, 1.3 сая гаруй хүн хувь нийлүүлэгч болсон түүхтэй. Харин бага хувьчлалын хүрээнд 1593 дэлгүүр, хоолны газар, ахуйн үйлчилгээний цэг, салбарыг хувьчлахаар төлөвлөж 2451 жижиг аж ахуйн нэгжийг хамруулж, үүний үр дүнд 3176 аж ахуйн нэгж шинээр үүсэн байгуулагдсан байна. Эдгээрийн дотроос 2.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө бүхий 3046 аж ахуйн нэгж, 385 сая шахам төгрөгийн эд хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгийн ягаан тасалбараар хувьд шилжсэн байна. Монголын хөрөнгийн биржийн тухайд 1992 оны хоёрдугаар сарын 7-ны өдөр анхны арилжаагаа эхлүүлж 475 улсын үйлдвэрийн 96 сая ширхэг хувьцааг 800 мянган иргэнд эзэмшүүлсэн түүхтэй. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд ингэж хөл тавьсан бол, хоёрдогч зах зээлд 1995 оны наймдугаар сарын 28-ны өдөр шилжсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэд үнэгүй авсан улсын үйлдвэрийн газруудын хувьцааг брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан бэлэн мөнгөөр худалдах боломж энэ өдөр нээгдсэн юм. Хоёрдогч зах зээлийн анхны арилжаагаар 16 хувьцаат компанийн 12.3 сая ширхэг хувьцааг 2.3 сая төгрөгөөр арилжаалсан гэх тоо баримт бий. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд хөл тавьж байхад тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 12 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан юм. Тэгвэл 2011оны нэгдүгээр сарын 18-нд буюу 20 жилийн ойн өдөр тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 1 их наяд 373 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан билээ. Монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй хувьцаат компаниудын үнэт цаасны ханш өссөн нь зах зээлийн үнэлгээ өсөхөд нөлөөлсөн болохыг холбогдох албаныхан хэлдэг. Тэгвэл 2021 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч, Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 30 жилийн ой тохиосон юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монголын хөрөнгийн биржийн ажилтан албан хаагч, хөрөнгийн зах зээлд оролцогч нийт арилжаа эрхлэгч болон хөрөнгө оруулагчдад хандан мэндчилгээ дэвшүүлж, ёслолын арга хэмжээг нээж цан цохисон байдаг. Энэ үеэр тэрбээр: 30 жилийн туршид хөрөнгийн бирж, хөрөнгийн зах зээл тасралтгүй хөгжин дэвшиж, олон шинэ бүтээгдэхүүнтэй, тогтмол үйл ажиллагаатай, идэвхтэй арилжаатай, хууль эрх зүйн орчны хувьд боловсронгуй болсны зэрэгцээ хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, дэд бүтэц, технологийн хувьд олон улсын жишигт хүрч чадсан байна. Сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн зах зээл улам идэвхжиж, хөрөнгө оруулагчид арилжаанд цахимаар оролцох боломж бүрдсэнээс гадна гадаадын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй үнэт цаасыг Монголдоо давхар арилжих, компаниуд үнэт цаас гаргах буухиа үргэлжилсээр байгааг тэмдэглэн хэлэхэд сайхан байна. Дэлхий дахинаараа КОВИД19 халдварт цар тахлын сорилт бэрхшээлийг даван туулж байгаа хэдий ч эдийн засгаа сэргээх урт хугацаанд олон тулгуурт дэд бүтцийг бий болгож, тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг хангахад хөрөнгийн зах зээлийн үүрэг чухал бөгөөд гарцаагүй болж байна. Тухайлбал Эрдэнэс таван толгой ХХК-ийн 1072 хувьцааг хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах төрийн өмчийн хувьчлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан хэрэгжүүлж, төрийн өмчит компаниудын засаглалыг олон улсын жишигт нийцүүлэх шаардлагатай. Тэтгэврийн тогтолцоог шинэчилж, иргэдийн тэтгэврийн хуримтлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан үр ашигтай удирдах нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг ажлууд та бүхнийг хүлээж байна. Хөрөнгийн зах зээлийг санхүүгийн зах зээлийн тулгуур, эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч болгоход төрийн зүгээс бодлогын болон бусад дэмжлэгийг цаашид ч тасралтгүй үзүүлсээр байх болно. Ингэснээр иргэдийн амьжиргаа дээшлэх, бизнес эрхлэгчид хямд урт хугацааны хөрөнгө, санхүүгийн эх үүсвэр дотоодоос татан төвлөрүүлэх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн төрийн өмч хувьчлалын бодлогыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан ил тод нээлттэй явуулж, баялгийн шуурхай, тэгш хуваарилалтын зарчмыг хэрэгжүүлэн ажиллах ёстой юм гэдгийг онцлон хэлсэн байдаг.

Хөрөнгийн зах зээл дэлхий дахинаа үүсч хөгжөөд 500 гаруй жил болж байхад санхүүгийн энэ сектор манай улсад үүсч хөгжөөд ердөө 30 жил болж байгаа юм. Эндээс манай хөрөнгийн зах зээл дэлхийн улс орнуудын хөрөнгийн зах зээлийг бодвол дэндүү залуу, дөнгөж эрийн цээнд хүрч яваа юм. Залуу хүнд сурч мэдэх зүйл цөөнгүй байдгийн адилаар манай хөрөнгийн зах зээлд ч гэсэн сурч мэдэх зүйл их, дутуу дулимаг зүйл цөөнгүй байсныг өнгөрсөн хугацаа харуулсан. Гэхдээ өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад манай улсын хөрөнгийн захын хөгжил харьцангуй сайн, дэлхийн хөгжил рүү дөхөж явааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлон хэлсэн нь энэ юм. Үнэт цаасны зах зээл хурдацтай хөгжиж, эрхзүйн орчин нь боловсронгуй болж, үнэт цаас гаргаж хөрөнгө оруулалт татах үйл ажиллагаа нэмэгдэхийн хэрээр эдийн засаг дахь үүрэг оролцоо нь улам сайжирч байгаа. Тиймээс цаашид технологийн ололт амжилтыг эрчимтэй нэвтрүүлж, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжлийг түргэсгэх нь шаардлагатай байгаа юм. Санхүүгийн зохицуулах хороо Сангийн яам, мэргэжлийн холбоо, дэд бүтцийн байгууллагуудтайгаа хамтран үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх чиглэлд олон ажил хийж гүйцэтгэсээр ирсэн. Тухайлбал, үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлсэн явдал. Үнэт цаасны давхар бүртгэлийн систем буюу бирж хооронд үнэт цаасаа чөлөөтэй хөрвүүлж, арилжаалах орчныг бий болгосноор давхар бүртгэлтэй хувьцаат компанийн хувьцаа хил дамнан амжилттай хөрвүүлэгдсэн. Мөн олон жил яригдсан ч хэрэгжиж чадаагүй биржийн бус зах зээлийн суурь эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, үнэт цаасны арилжааны шимтгэл, хураамжийн хэмжээг бууруулсан байгаа юм. Хэдийгээр хууль эрх зүйн орчин нь бүрдсэн ч өнөөдрийг хүртэл зах зээлд гараагүй байсан хамтын хөрөнгө оруулалтын сан, нээлттэй хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаас зэрэг олон шинэ бүтээгдэхүүн гарсан гэгддэг. Монгол Улсын цаашдын хөгжилд хөрөнгийн зах зээл чухал үүрэгтэй. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд төрийн бодлого дэмжлэг шаардлагатай байгаа юм.

6.2 Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтрав

Санхүүгийн гурван сектор гурвуулаа зэрэг хөгжсөн орны хөгжил бусад орнуудынхаас илүүтэй байдаг нь дэлхийн туршлагаас харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд нь жижиг дунд бизнесийн зээл олгож. Компаниуд нь улс орны хөгжил дэвшилд ахиц авч ирэх томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх мөнгөө хөрөнгийн зах зээлээс босгож. Харин даатгалын компаниуд нь хадгаламж болон үнэт цаасыг даатгаж байж аливаа улсын эдийн засаг доголдох юмгүй нэгэн зэрэг урагшилдаг гэсэн үг. Гэтэл манай улсад санхүүгийн дээрх гурван сектор нэгэн зэрэг хөгжсөн үү гэвэл үгүй. Санхүүгийн секторын тулгын гурвын чулууны нэг болох даатгалын салбар хөгжөөгүй ч, арилжааны банк боломжийн хэмжээнд хөгжсөн гэдэгтэй бүхий л эдийн засагчид санал нэгддэг. Харин үлдэх санхүүгийн сектор болох хөрөнгийн зах зээл хөгжлийнхөө шинэ шатанд яваа юм. Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэх зорилгоор 1991 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржийг байгуулах шийдвэрийг Засгийн газар гаргаж байжээ. Тэр цагаас хойш даруй 30 жил өнгөрч байгаа ч, монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил өнгөрсөн хугацаанд дардан байсангүй. Монголын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд улирал тутам санхүүгийн тайлан балансаа олон нийтэд зарладаггүй. Хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан баланс нуугдмал учир тэд хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашгаа бодитоор өгдөг эсэх нь эргэлзээтэй. Бүр зарим компаниуд ногдол ашиг олгодоггүй байсан ч тохиолдол цөөнгүй гарсан. Энэ бол манай хөрөнгийн зах зээлийн бодит өнгө төрх байлаа. Энэ зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд биржээ хөгжүүлэх ёстой. Дагаад хөрөнгийн зах зээлд оролцогч бусад субъектүүд хөгжинө гэж энэ салбарын мэргэжилтнүүд үздэг. Тиймээс Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээлийг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэхийн тулд УИХ-аас 2010-2012 онд хувьчлах төрийн өмчийн үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн жагсаалтыг 2008 онд баталсан юм. Хувьчлагдах төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад Монголын хөрөнгийн бирж тухайн үед багтсан байлаа. Гэхдээ Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахын өмнө үйл ажиллагааг нь сайжруулж, нэр хүндийг өсгөж, үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэх гадаадын менежментийн баг оруулах хэрэгтэй гэж хамтарсан засгийн газар үзсэн юм. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг Төрийн өмчийн хороо 2010 оны тавдугаар сарын 21-нд зарласан юм. Олон улсын тендерт гадаад дотоодын хамтарсан 10 гаруй баг саналаа ирүүлжээ. Тухайлбал, Солонгосын хөрөнгийн бирж, Хонконгийн Дэ интл секурайтес консуланс компани, Канадын Компак лимитед компани, Английн Девелопмент партнершийп лимитед компани, Монгол Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Японы Фронтиер Интертрейд консерциум, Монголын Тавантолгой транс болон Нортенсекийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум, Энэтхэгийн Финансиал технологи зэрэг арван баг саналаа ирүүлсэн юм.

Урьдчилсан шалгаруулалтад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэдэг. Тэдний дунд дахин шалгаруулалт явуулахад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэх мэдээлэл цацагдаж байсан ч, эцсийн дүндээ тэд тоглоомоос хасагдсан юм. Хэдийгээр тэд бусдаасаа өндөр оноо авсан ч, Солонгосын хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа хувьчлалд шууд оролцоно гэдгээ илэрхийлсэн тул энэ багийг тендерээс хасжээ. Харин Монгол – Шведийн Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум Монголын хөрөнгийн бирж дээр өөрсдийн биеэр ирж ажиллахгүй, холоос удирдаж, зөвлөгөө өгч, үйл ажиллагааг нь сайжруулна гэсэн хүсэлт ирүүлсэн тул тендерээс хасагдсан болохыг тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар мэдэгдэж байлаа. Ийнхүү Монголын талаас тавьсан шаардлагыг хангах баг харамсалтай нь олдсонгүй. Тиймээс Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг 2010 оны есдүгээр сард албан ёсоор хаасан байна. Энэ даруй Төрийн өмчийн хорооны үнэлгээний баг дүгнэлтээ гарган Засгийн газарт хүргүүлжээ. Гэхдээ хожим Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах шийдвэр гарсан байна. Манай улс стратегийн 15 ордод үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудынхаа хувьцааг биржээр арилжаалж хөрөнгө босгохоор төлөвлөж байсан тул тус биржийг сонгосон болохыг тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү хэлдэг. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулахад анхаарлаа хандуулаад зогсохгүй, монголчуудын оролцоо байх болно гэдгийг тэрбээр онцолж байсан юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд дэлхийн нэр хүндтэй уул уурхайн компаниуд хувьцаа гаргаж, хөрөнгө босгодог учир энэ биржтэй хамтарч ажиллахаар болсон нь энэ аж.

Лондонгийн хөрөнгийн биржээс зохиосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хоёрдугаар бага хурлын үеэр Лондонгийн хөрөнгийн биржийн анхдагч зах зээлийн хувьцааны хэлтсийн дарга Треси Перс: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоход монголын аж ахуйн нэгжүүдэд туслахаас гадна, Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор ирсэн гэдгээ мэдэгдэж байлаа. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн олон улсын хамтын ажиллагаа хариуцсан захирал Антон: Ирээдүйд ази тивд эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлт гарах тул Монголын хөрөнгийн биржийг сонгож хамтарч ажиллах болсон тухайгаа мөн мэдэгдэж байсан юм. Ингээд Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн хамтын ажиллагааны гэрээг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд байгуулсан юм. Харин Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн монголд ирж эцсийн шатны мастер сервис агриймент буюу хамтын ажиллагааны гэрээг 2011 оны нэгдүгээр сарын 20-ны дотор байгуулахаар төлөвлөж байсан ч, 2011 оны хоёрдугаар сарын 15-ний өдөр болж хойшлогдсон тал бий. Хугацаа ингэж хойшлогдож явсаар эцсийн шатны мастер сервисийн гэрээг Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-ны өдөр үзэглэсэн болохыг Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Чинзориг хэлж байлаа. Эдгээр гэрээ хийгдсэнээр Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн албан ёсны түншлэгч болж, тэд эргэлт буцалтгүй гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон. Энэ хугацаанд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулж, арилжааны платформыг шинэчилж, өөрсдийнхөө өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгодог стандартуудыг нэвтрүүлж дэлхийн түвшинд хүргэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Тухайлбал, дэлхийн стандартад нийцүүлж 2-3 жилийн дотор азидаа томоохонд тооцогдох хөрөнгийн бирж болгох ёстой болов. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулж, техник технологийг нь хөгжүүлснээр азийн болон дэлхийн тавцанд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдыг татах замаар гадаад дотоодын компаниудын хувьцааг арилжаалж өгөх ёстой болсон юм. Энэ хүрээнд Лондонгийн металлын бирж, Америкийн хөрөнгийн бирж, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж төдийгүй дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банк болон өөрсдийнхөө хэрэглэгддэг миллениум айти арилжааны платформыг нэвтрүүлсэн юм. Төрийн өмчийн хорооны мэргэжилтэн Чинзориг: Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, менежмент, тоног төхөөрөмжийг 14,2 сая ам.доллараар сайжруулахаар болсон талаар хэлдэг. Ингэснээр дэлхийн жишигт хүрсэн уул уурхайн компаниудын хувьцаа арилжаалдаг хөрөнгийн бирж болох үүд хаалга нээгдсэн билээ. Дэлхийн хөрөнгө оруулагчид монголоос ирж уул уурхай компаниудын хувьцааг худалдан авах бололцоо энэ үед нээгдсэн гэж ойлгож болох юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж хувьчлагдах нь зөв үү-

Монголын хөрөнгийн биржийн техник технологи болон менежментийг сайжруулж, нэр хүндийг нь өсгөж, зах зээлийн үнэлгээ нь нэмэгдсэний дараа хувьчилна гэж өмнө нь яригдаж байсан билээ. Эндээс Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсныхаа дараа өөрсдөө хувьчилж авах уу гэсэн таамаг гарч байсан нь нууц биш. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж хувьцаат компанийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Чинзориг: Хувьчлалд хэн оролцохыг одоогоор хэлэхэд эрт байна. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн оролцохыг үгүйсгэхгүй хэмээн хэлж байсан удаатай. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах нь тодорхой байсан ч, хэнд хэзээ хувьчлах нь тодорхойгүй байсан юм. Ер нь, гадаадын туршлагатай шинжээчид хөрөнгийн биржээ 100 хувь хувьчилж болохгүй. Хувьчилбал биржийнхээ 51 хувийг төр өөрийн мэдэлд авч үлдэх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Харин тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: манайхан хөрөнгийн биржийнхээ 30 хувийг төрийн мэдэлд үлдээж, үлдэх 70 хувийг гадаад дотоодын компаниудад хувьчлах чиглэлтэй байгаа тухай хуучилж байсан удаатай. Хөрөнгийн бирж гэдэг үнэт цаас худалдан авагч, худалдан борлуулагч, брокер дилерийн компаниудыг дунд холбож өгдөг хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүр юм. Манай улс хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүрийнхээ багахан хувийг төрийн мэдэлд авч үлдэхээр ийнхүү төлөвлөж байсан нь саяхан. Үүнд Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү: Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахдаа тодорхой хувийг нь төрд, тодорхой хувийг нь брокер дилерийн компаниудад, үлдэх хувийг нь гаднынханд эзэмшүүлж болох юм гэж үзэж байгаагаа тухайн үед илэрхийлж байв. Гэхдээ эхний ээлжинд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулахад анхаарлаа хандуулна. Хувьчлалын асуудлыг цаг нь болохоор ярина гэж тэрбээр нэмж хэлсэн юм. Ер нь Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах шаардлага бий юу. Энэ асуултад тэр үеийн УИХ-ын дарга Дэмбэрэл: Америкчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийг хувьчилж авах гэж нэг хэсэг нэлээд оролдсон ч эцэстээ чадаагүй. Биржээ хувьчлах нь англичуудад ашиггүй байсан учраас тэр. Ер нь хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хөгжсөн улс гэж дэлхий дээр ганц ч байхгүй. Тиймээс цаашид хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа өөрсдөө удирдах нь дээр гэж үзэж буйгаа илэрхийлж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчилж үсрэнгүй хөгжилд хүрнэ хэмээн хүлээх нэгэн байв ч, хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хожсон орон байдаггүй болохыг зарим нь хэлж, сануулж, анхааруулж байсан нь энэ юм. Үүний нэг тод жишээ бол хойд хөрш юм. ОХУ 1990 оны эхээр хөрөнгийн биржээ хувьчилсан нь тус улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байсан гэдэг. Тиймээс асар өндөр үнээр эргүүлэн худалдаж авсан түүх бий. Тиймээс УИХ-ын дарга Дэмбэрэл Хөрөнгийн биржээ хувьчлах шаардлагагүй гэж үзэж буйгаа илэрхийлсэн нь ийм учиртай.

Хөрөнгийн биржээ хувьчиллаа гэхэд энэ нь хөрөнгийн зах зээлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн шалтгаалахаас гадна, хувьчлал буруу явагдвал монгол улсын эдийн засаг хөгжих үү, эсвэл ухрах уу дээрээ тулах юм. Тиймээс ч, хожим хэзээ нэг өдөр яригдаж мэдэх хөрөнгийн биржийн хувьчлалын асуудлыг онцлон бичсэн нь энэ билээ. Дашрамд дурдахад, Лондонгийн хөрөнгийн бирж /LSE/ 1801 онд албан ёсоор байгуулагдсан. Хааны санхүүгийн зөвлөх Томас Грешем 1571 онд хувийнхаа мөнгөөр Эзэн хааны бирж байгуулан үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэх нь бий. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн хөгжил кофены дэлгүүрээс эхлэлтэй гэж ярих нь ч бий. Английн иргэн Жонатан 1698 онд кофены дэлгүүр анх нээжээ. Дэлгүүртээ кофе зарахаас гадна, бусад хүмүүсийн барааг зарж өгдөг байжээ. Хамгийн сонирхолтой нь зарж буй барааныхаа үнийг дэлгүүрийнхээ гадаах самбарт бичиж үнэ хаялцуулдаг байсан явдал. Бараа нийлүүлж байгаа тал, худалдан авагч хоёр үнэ тохиролцвол тухайн бүтээгдэхүүнийг худалддаг байжээ. Ийнхүү Жонатан кофены дэлгүүрээрээ дамжуулан худалдан авагч, үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож дундаас нь ашиг олдог байсан гэдэг. Энэ нь түүнд ашиг орлогын үүдийг нээж өгсөн тул үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж кофены дэлгүүрийнхээ тоог өсгөжээ. Хожим кофены дэлгүүрээ нэгтгэж Лондон сток эксченж гэж нэрлэсэн байна. Ингэж л Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүссэн түүхтэй. Лондонгийн хөрөнгийн бирж урьдын кофены дэлгүүртэй адилхан үйл ажиллагаагаа өнөөдөр явуулдаг. Гагцхүү электрон хэлбэрт шилжсэн нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог нь гэж судлаачид үздэг. Өмнө нь кофены дэлгүүрийн гадна самбарт үнэ ханш хаялцуулдаг байсан бол, одоо дэлхийн өнцөг буланд хүрч, худалдан авагч үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож өөрийн биржэд цахимаар үнэ ханш хаялцуулж байгаа нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог гэж судлаачид ярьдаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 70 орчим орны 2600 гаруй компани хувьцаагаа арилжаалдаг. Английн Лондон хотноо төвтэй тус бирж хэдэн жилийн өмнө манай хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багаар ажилласан юм. Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсан Лондонгийн хөрөнгийн бирж өнөөдөр хувьцаат компани хэлбэрээр үйл ажиллагааг явуулдаг. Хэдэн жилийн өмнө гол хөрөнгө оруулагчид нь Саудын арабт суудаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Ер нь арабчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн 35 хүртэлх хувийг эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий.

-Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролетийн илгээлт-

Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ойгоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет илгээлт ирүүлсэн байдаг. Хэдийгээр илгээлт ирүүлээд арав гаруй жил өнгөрсөн ч, илгээлтэд дурдсан тоо баримт сонирхол татам юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет: Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ой тохиож байгаатай холбогдуулан та бүхэнд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс баярын мэнд хүргэж, халуун мэндчилгээ дэвшүүлье. Орчин үеийн хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэлтэй байна. Хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн тогтвортой байдлын тулгын чулуу нь хөрөнгийн зах зээл болохыг олж мэдсэнээр 1990-ээд оны эхэн үед хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг тараах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн, дэлхийн аль ч орноос илүүтэйгээр бүх иргэдээ хувьцаа эзэмшигч болгосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн 20 жилийн түүхээс дэлхийн бусад улс орнууд суралцаж болох юм. Өнөөдөр Монгол Улс эдийн засгийн хөгжлийнхөө дараагийн үе шатанд орохоор төлөвлөж байгаа билээ. Ойрын жилүүдэд Монголын эдийн засаг өсч, дэлхийд тэргүүлэх өсөлттэй орнуудын тоонд багтах огцом өөрчлөлтийн үетэй энэхүү тэмдэглэлт ой давхцаж байна. Амжилтад хүрэх урт замыг туулахад Лондон өөрийн хувь нэмрээ оруулах боломж гарч байгаад баяртай байна. Бид эдийн засгийн өсөлт, шинэчлэлийг авч ирж чадах дэлхийн хэмжээний хөрөнгийн зах зээлийг бүтээн байгуулахад нь Төрийн өмчийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Монголын хөрөнгийн бирж болон бусад холбогдох байгууллагуудын итгэлт түнш байх болно. Лондонгийн хөрөнгийн бирж олон жил дэлхийн хэмжээнд, түүний дотор Азид үйл ажиллагаа явуулж ирсэн бөгөөд ирээдүйд ихийг бүтээх хүсэл тэмүүлэл бүхий санхүүгийн төвүүдэд өөрийн давуу тал, өргөн боломжуудыг санал болгодог. Өнөөдөр манай биржид дэлхийн 70 шахам орны 2600 гаруй компани, үүний тодор Монголын Petro matad компани бүртгэгдсэн байна. Petro matad компани нь гадаад, дотоодын хөрөнгийн захаас эх үүсвэр татах боломж бүхий давхар бүртгэлтэй Монголын олон арван компаниудын анхных болсон гэдэгт итгэлтэй байна. Дэлхийн хөрөнгийн зах болох Лондон нь өрнө, дорнын хоорондох өөрийн байр сууриа ашиглан гадаадын компаниудын ашиг сонирхлыг олон улсын хөрөнгө санхүүгийн өргөн боломжтой уялдуулж чадах онцлог чадвартай юм. Бидэнд бүх салбарын хөрөнгө оруулалтын боломж, ялангуяа Монголын эдийн засгийн өсөлтийг хангах уул уурхай, түүхий эдийн секторт хуримтлуулсан арвин баялаг туршлага бий.

Энэхүү нэгдмэл хамтын системийн гол цөмд Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө оршиж байгаа юм. Бид энэхүү тэргүүлэгч байр сууриа нөр их хүчин чармайлтаар олж авсан билээ. Үүний нэг тод илрэл нь дэлхийн технологийн хөгжлийг тодорхойлоход улам ихээр оролцож буй Азийн бүс нутагт бий болох ашиг өгөөжийг хүлээн зөвшөөрч, Millennium IT-г худалдаж авсан явдал юм. Millennium IT-г эзэмшсэнээр манай бирж дэлхийн хамгийн хурдтай арилжааны платформтой болсон бөгөөд энэ нь түргэн шуурхай, үр ашигтай, өртөг багатай, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхолд нийцсэн үйлчилгээ явуулахад тус дөхөм болж чадна. Үйл ажиллагаа нь бүрэн тогтворжсон Millennium IT манай группт нэгдсэн бөгөөд дэлхийн олон улс орны, тухайлбал Лондонгийн металлын бирж, ICAP, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж группын Turquoisse / Лондонгийн хөрөнгийн биржийн Пан – Европын хувьцааны арилжааны платформ/, Египтийн хөрөнгийн бирж болон санхүүгийн байгууллагууд үйл ажиллагаандаа ашигладаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн бирж ч мөн Millennium IT-ын арилжааны платформыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж байгаадаа баяртай байна. Итали дахь бизнесийн үйл ажиллагааныхаа явцад бий болгосон клиринг, төлбөр тооцооны чиглэлийн туршлага нь манай бас нэгэн бахархал билээ. Бидний Монгол Улстай хамтран ажиллах түншлэл нь хөрөнгийн зах зээл, түүний дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих өргөн цар хүрээний цогц шийдлийг агуулж байгаа болно. Бид хувьцаа болон бондын арилжаа, тэдгээрийн төлбөр тооцоо, хяналтын системийг нийлүүлж, өөрсдийн практик туршлагаа нэвтрүүлэх болно. Мөн хөрөнгийн зах зээлийн бусад бүтээгдэхүүнд, тухайлбал үүсмэл үнэт цаас, ETF, түүхий эдийн арилжааг бий болгоход туслах болно. Бидний эцсийн зорилго бол Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хэрэгжүүлж буй хөрөнгийн зах зээлийн иж бүрэн шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд менежментийн дэмжлэг үзүүлэх явдал юм. Монголын хөгжлийн шинэ үе эхэлж буй энэ цаг үед манай байгууллага та бүхний хамтрагч түншээр сонгогдсондоо баяртай байна. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс Монголын хөрөнгийн биржийн 20 жилийн ойн мэндчилгээ дэвшүүлж, орчин үеийн хүчирхэг хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн цар хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэж буйгаа уламжилъя хэмээн илгээлтдээ дурдсаныг эргэн сануулахад эрх биш нэгийг бодогдуулах биз ээ.

6.3 Д.Энхзул: 14,2 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан

Монголын хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвүгээр сарын 7-ны өдөр Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй мастер сервисийн гэрээ байгуулж, гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчний чадвахижуулах зэрэг олон ажлыг хийхээр төлөвлөсөн. Тус төслийн хүрээнд, Монголын хөрөнгийн биржэд арилжааны миллениум айти систем суурилуулж, Т+3 төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн захын үйл ажиллагааг сайжруулах зорилгоор мастер сервисийн гэрээ байгуулж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс үйлчилгээ авсан ч, төлбөрөө төлөхгүй явсаар өдийг хүрчээ. Энэ асуудлаар Хөрөнгийн биржийн Санхүү захиргаа хариуцсан дэд захирал Д. Энхзултай 2010 оны аравдугаар сарын 15-ны өдөр ярилцаж байсан юм.

– Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авах үйлчилгээний төлбөрт 14 сая ам.доллар төлнө гэж яригдаж байсан. Үүнийг хаанаас яаж төлөхөөр гэрээнд тусгасан бэ?

– Анх гэрээний нийт зардлыг 14,2 сая доллар болно гэж Засгийн газрын 2011 оны 16 дугаар тэмдэглэлээр тогтоосон. Үүнийг төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан ажил үйлчилгээний зардлыг төлөхөөр хоёр тал тохиролцож гэрээ байгуулсан юм. Энэ дагуу 5,2 сая ам.доллар буюу 7,4 тэрбум төгрөгийг 2011 оны төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржид эхний жилийн төлбөрөө төлж барагдуулсан. Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс гэрээний төслийн үлдсэн санхүүжилтийг төсөвт суулгахаар асуудлыг холбогдох байгууллагуудад тавьсаар ирсэн боловч шийдэгдэлгүй өдийг хүрсэн тул Лондонгийн хөрөнгийн биржид 2012 оны сүүлийн хагас жилээс хойших төлбөрийг төлж чадаагүй байна.

– Зарим төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж төлсөн гэх яриа бий. Үүнийг оролцуулаад одоогийн байдлаар хэдийг нь төлөв?

– Улсын төсвийн санхүүжилтээр 2011 оны төлбөрийг барагдуулсан. Үүнээс хойш санхүүжилт шийдэгдээгүй учраас арилжааны банкуудтай хамтын санхүүжилтийн гэрээ байгуулж 1,6 сая ам.долларын зээл авч, Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх 2012 оны эхний хагас жилийн төлбөрийг барагдуулсан байгаа.

– Өнгөрсөн жилийн эхний хагасаас хойш Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлбөрөө төлөөгүй гэхээр, Монголын хөрөнгийн бирж чамгүй өрд орж ээ?

– Өнгөрсөн оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр 1,5 сая ам.доллар, энэ оны төлбөр мөн 1,5 сая орчим ам.доллар байгаа. Нийлээд 3 сая ам.долларыг Лондонгийн хөрөнгийн биржэд даруй төлөх ёстой. Мөн 2012 оны эхний хагас жилд арилжааны банкуудаас авсан зээлээ Монголын хөрөнгийн бирж буцааж төлөх ёстой. Үүнээс гадна гэрээний дагуу нэмэгдсэн өртгийн албан татварт 1,4 сая ам.долларыг төлөх ёстой юм. Эдгээрийг тооцвол, Монголын хөрөнгийн бирж 6 сая ам.долларын өртэй болчихоод байна. Энэ санхүүжилтийг шийдвэрлэж байж хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтэц, хууль дүрмийг өөрчлөх гээд шинэчлэлийн ажил амжилттай хэрэгжинэ.

– Арилжааны банкуудаас зээл авч зарим төлбөрөө барагдуулсан гэлээ. Хэдэн хувийн хүүтэй, хэдэн жилийн хугацаатай зээл юм бол?

– Төрийн өмчийн хороо болон Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хамтын санхүүжилтийн гэрээний шугамаар арилжааны зургаан банктай гэрээ байгуулсан. Голомт, Хаан, Хас, Худалдаа хөгжил, Улаанбаатар, Төрийн банкнаас 1,6 сая ам.долларыг жилийн 6,5 хувийн хүүтэй авсан. Санхүүгийн зах зээл, тэр дундаа хөрөнгийн зах зээлийг хөгжлийг шинэ шатанд гаргах зорилгоор энэ зээлийг авсан болохоор хөнгөлөлттэйгөөр таван жилийн дотор төлж барагдуулах нөхцөлтэй авсан.

– Зээл гэхээр хүүгийн дарамтад давхар орж байгаа байх. Одоогоор зээлийн хүү хэд болоод байна?

– Банкуудаас авсан зээлийн үндсэн хэмжээ 1,68 сая ам.доллар. Үүнээс одоогийн байдлаар хүүгийн хэмжээ 250 мянган доллар орчим болж байна. Тэгэхээр ойролцоогоор 1.9 сая ам.долларыг банкуудад эргэн төлөх шаардлагатай байгаа гэсэн үг.

– Өдрөөс өдөрт хүү бодогдож байгаа болохоор төлөхөөр яаравчилж байгаа хэрэг үү?

– Банкуудаас авсан зээлээ төлөхгүй удах тусам хүү нэмэгдээд байгаа. Энэ хэрээр төслийн үндсэн зардлыг нэмэгдүүлж байгаа гэж ойлгож болно. Тэгээд ч зээлийг төсвөөс барагдуулж болох ч, хүүгийн төлбөрийг төсвөөс барагдуулна гэдэг хүндрэлтэй. Тийм болохоор хөнгөлөлттэй зээл ч гэсэн, хүүгийн дарамтад орохгүйн тулд банкуудаас авсан зээлийг яаравчлан төлөх шаардлагатай байгаа. Харамсалтай нь банкуудаас авсан зээл, Лондонгийн хөрөнгийн биржид төлөх төлбөр, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварт төлөх санхүүжилтийг төсөвт тусгуулж чадалгүй өдийг хүрсэн. Ирэх оны төсвийн төсөлд ч энэ санхүүжилтийг суулгуулж чадаагүй байна. Тэгэхээр өр төлбөрийн санхүүжилт 2015 онтой залгаж магадгүй.

– Анх гэрээний нийт өртөг 14,2 сая ам.доллар байхаар тусгагдсан гэлээ. Төлөөгүй үлдсэн нь 7,4 сая доллар төлөх юм шиг ойлгогдож байна. Гэтэл та үүнээс бага тоо яриад байх юм?

– 14,2 сая ам.долларыг гэрээний санхүүжилтийн хязгаар гэж ойлгож болно. Яг одоогийн байдлаар бид нийт хийгдсэн ажлуудыг төсөвлөөд үзвэл 6,9 сая доллар байгаа. Цаашид хийх ажлуудаа тооцоод үзэхээр 3 орчим сая ам.доллар болох юм. Үүн дээр арилжааны банкуудад төлөх зээл, зээлийн хүү, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар бас нэмэгдэнэ. Цаана нь үлдэж байгаа мөнгө бол хэмнэлт гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, бид 14 гаруй сая ам.доллараар хэрэгжих төслийг арай бага зардлаар хэрэгжүүлж, хэмнэлт гаргах боломжтой гэсэн үг.

– Лондонгийн хөрөнгийн биржэд өнгөрсөн жилийн сүүлийн хагасаас хойш төлбөр төлсөнгүй. Үүнд хамтрагч байгууллага алданги тооцож байгаа юу?

– Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн 2012 оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр болох 1,5 сая долларын өрөө түргэн төлөхийг шаардаж байгаа. Төлөх хугацаа нь бүтэн жилээр хойшлоод байгаа энэ үед төлбөрөө хугацаандаа барагдуулаагүй тул хүү алданги тооцох эрхзүйн үндэс бий, гэрээндээ ч тэгж заасан. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн манайд уян хатан хандаж байгаа. Ер нь бол урт хугацааны стратеги хамтын ажиллагаа, найрсаг харилцаагаа үргэлжлүүлэх үүднээс хүү алданги тооцохгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Мэдээж цаашид төлбөрөө хийх, хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх тал дээр зайлшгүй шийдвэртэй алхам манай талаас хийх шаардлагатай байна.

– Одоогоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн хамтын ажиллагаагаа бодоод уян хатан хандаж байгаа ч, төлбөрийг нь 2015 оны төсөвт суулгах хүртэл хүлээх болов уу?

– Мэдээж боломжгүй. Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө хувьцаат компани учраас хувьцаа эзэмшигчдийнхээ өмнө ил тод ажлаа тайлагнах ёстой. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн манайтай хамтарч ажиллаж байгаа талууд уян хатан хандахыг хүссэн ч хувьцаа эзэмшигчид, аудитын хороо нь зөвшөөрөхгүй. Тийм болохоор ойрын хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх төлбөрийг төсөвт суулгаж өгөхгүй бол арилжааны банкуудаас дахиж зээл авахаас өөр аргагүйд хүрнэ.

– Зээл авах талаар арилжааны банкуудтай ярилцаж үзсэн үү. Арилжааны банкуудын зүгээс ямар хариу өгч байна?

– Ярилцаж үзсэн. Арилжааны банкууд төсөвт суусан баталгаа шаардсан. 2015 он хүртэл төсөвт суух магадлал бараг байхгүй учраас зээл авахад хүндрэл үүсээд байна. Ер нь бол энэ асуудлыг тусгайлан хэлэлцэж гарц хайх цаг нь болсон. Томоохон гэрээнүүдтэй харьцуулахад 1,5 сая долларыг эхний ээлжинд төлнө гэдэг тийм ч өндөр тоо биш. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах эдийн засгийн сонирхолтой ийм цаг үед олон улсын түвшинд Монгол улс 1,5 сая доллар төлж чадахгүй байна гэх яриа үүсвэл манай улсын нэр хүнд, эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэх талтай.

6.4 Миллениум айти арилжааны систем нэвтрүүлэв

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан юм. Энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд үзэглэж байлаа. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчнийг чадавхжуулах зэрэг олон ажил хийхээр төлөвлөсөн билээ. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн хуучин системийг халж, оронд нь Лондонгийн хөрөнгийн биржэд ашиглагддаг миллениум айти системийг суурилуулсан юм. Үүнтэй холбогдуулан Монголын хөрөнгийн бирж Т+3 гэсэн төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн билээ. Үүнээс өмнө харилцагчид хувьцаа худалдан авах мөнгөө дансандаа урьдчилан байршуулдаг байлаа. Ингэхдээ дурын арилжааны банкаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвийн данс руу мөнгөө гуйвуулдаг байсан юм. Энэ дансаар дамжиж харилцагчдын гуйвуулсан мөнгө хувьцааны дансанд нь байршдаг байлаа. Үүний дараа харилцагчид брокерийн компанидаа хувьцаа авах захиалга өгнө. Үүний үндсэн дээр брокерийн компаниуд хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож харилцагчдынхаа захиалгыг биелүүлдэг байжээ.

Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог нэг хоногийн дотор гүйцэтгэх буюу Т+1 тогтолцоо манай улсад мөрдөгдөж байсныг болиулж, оронд нь миллениум айти систем ашиглалтад орж Т+3 төлбөрийн хэрэгсэл зах зээлд нэвтэрсэн юм. Ингэснээр хувьцааны данс, мөнгөө байршуулах данс гэсэн хоёр тусдаа данстай болсон болохыг тэр үеийн Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Бүрэнжаргал хэлдэг. Т+3 төлбөрийн хэрэгслийн гол онцлог нь харилцагч 1000 төгрөгөөр хувьцаа авлаа гэхэд, гурван хоногийн дотор хувьцааных нь ханш 500 төгрөг болох магадлалтай. Энэ нь хөрөнгө оруулагчид ашиггүй учраас хувьцааны төлбөрөө гурван хоногийн дотор клиринг банкин дахь дансандаа байршуулахгүй байх эрсдэлтэй байжээ. Харин энэ бүх эрсдэлийг брокерийн компаниуд үүрч ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, брокерийн компаниудын барьцаа болон баталгаанд байршуулсан мөнгийг харилцагчийн төлөөгүй хувьцааны төлбөрт авах зохицуулалттай байжээ. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг брокерийн компаниуд арилжааны үнийн дүнгээс 1,5-3 хувийн шимтгэл авч ирсэн. Үүний 0,8 хувийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв, Монголын хөрөнгийн бирж, Санхүүгийн зохицуулах хороо авдаг байсан юм. Үлдсэнээр нь брокерийн компаниуд ажилчдаа цалинжуулж, үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Ашиг гэхээр зүйлгүй атлаа брокерийн компаниуд харилцагчийн өмнөөс бүх эрсдэлийг үүрэх боломжгүй учраас Т+3 тогтолцоог халах санал байнга гаргаж ирсэн. Тиймээс төлбөрийг энэ тогтолцоог 2015 оны хоёрдугаар сарын 16-наас халж, хуучин тогтолцоо руугаа эргэн орсон талаар тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны Мэргэжлийн оролцогчдын хэлтсийн дарга Аюур хэлж байсан удаатай. Т+3 төлбөрийн тогтолцоог нэвтрүүлээд хоёр жил бололгүй, Т+1 тогтолцоо руу эргэн шилжсэн нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог гурван хоногийн дотор гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, эргэн нэг хоногт гүйцэтгэхээр болсон юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчид авсан хувьцаагаа маргааш нь худалдах эрхзүйн орчин эргэн бүрдсэн. Мөн хувьцаа худалдсан төлбөрөө маргааш нь авах боломжтой болсон юм. Хэдийгээр ийм өөрчлөлт орсон ч, хувьцаа болон мөнгөө байршуулдаг хоёр данс тусдаа үлдсэн. Тодруулбал, хувьцаа худалдаж авах төлбөрөө Худалдаа хөгжил, Хаан, Хас, Голомт зэрэг клиринг банкуудад нээлгэсэн дансандаа байршуулах нь хэвээр үлджээ. Харин дансандаа байршсан энэ мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд энэ нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвд нээлгэсэн дансанд хэвээр байршихаар болжээ. Гагцхүү төлбөр тооцоог гурван хоногт гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, нэг хоног болгон өөрчилсөн түүхтэй. Тэгвэл хожим үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр хөрөнгийн зах зээлийн төлбөр тооцоог Т+2 зарчмаар явуулж байгаа юм.

6.5 FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов

Гадаадын хөрөнгийн биржүүд гол төлөв 500, 225, 200 гаруй томоохон компаниудаа индекстээ багтаадаг. Энэ компаниудын хувьцааны ханш өсч, буурахаас хамаарч тухайн хөрөнгийн захын өөрчлөлт тодорхойлогдож байдаг. Манай улсын тухайд хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй 75 хувьцаат компанийг индекстээ багтааж, ТОП-75 индексээр хөрөнгийн захын өөрчлөлтийг өмнө нь харуулдаг байсан. Тэгвэл, 2000 оноос индекст багтдаг компаниудын тоог цөөлж, зах зээлийн үнэлгээ болон арилжааны идэвхиэр тэргүүлсэн 20 компанийг индекст багтаадаг болсон юм. Ингэхдээ хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй хувьцаат компанийн зах зээлийн үнэлгээ, арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг харгалзаж индекст оруулдаг болсон. Зах зээлийн үнэлгээ гаргахдаа тухайн компанийн хувьцааны хаалтын ханшийг нийт хувьцаагаар үржүүлдэг. Харин арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг гаргахдаа тухайн үнэт цаасны сүүлийн хагас жилийн арилжааны дүнг арилжаа явагдсан өдөрт хуваадаг юм. Ийм шалгуураар хувьцаат компаниудыг ТОП-20 индекст багтааж, үнэт цаасны зах зээлийн хөдөлгөөнийг харуулж ирсэн билээ. Тэгвэл 2015 оны хоёрдугаар сарын 9-нөөс эхлэн MSE ALL нэгдсэн индексийг давхар тооцож гаргадаг болсон юм. Хувьцааны ханшийн бодит чиг хандлагыг илэрхийлэх зорилгоор олон нийтэд нээлттэй арилжигдаж байгаа 221 хувьцаат компанийг хамруулсан MSE ALL хувьцааны нэгдсэн индексийг тооцож гаргадаг болсон гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Лондонгийн хөрөнгийн биржийн ерөнхийлөгч Хавиер Руле: FTSE Mongolia индексийг гаргахад хоёр тал хамтарч ажиллахаар болсон тухай өмнө нь мэдэгдэж байсан удаатай.

Их Британийн FTSE групп хөрөнгийн зах зээлийн индексийн тооцоо судалгааны чиглэлээр тэргүүлэгч байгууллага. Тус групп олон орны бирж дээрх хувьцааны индексийг арилжааны эцэст болон бодит цагийн горимоор тооцоолон гаргаж, зах зээлд мэдээлдэдэг. Энэ групптэй хамтран ажиллах гэрээг манай улс 2013 оны аравдугаар сарын 18-нд байгуулжээ. Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй байгуулсан ажлын мастер гэрээний дагуу уг индексийг оруулж ирэхээр талууд тохиролцсон учраас, FTSE-г оруулж ирэхээр ийнхүү гэрээ байгуулсан байна. FTSE Mongolia индексийг оруулж ирснээр монголын зах зээл дэлхий дахинд нээлттэй харагдах боломжтой. Тодруулбал, FTSE индекс европчуудад илүү танигдсан. Энэ индексийг дэлхий дээр 3.5 их наяд долларын санхүүгийн хөрөнгө оруулалт дагадаг гэх судалгаа бий. Энэ индексийг оруулж ирснээр европ руу хөрөнгө оруулалт хийдэг сангууд манай улс руу анхаарлаа хандуулж, дээрх хөрөнгийн тодорхой хувь буюу 1-1,5 тэрбум доллар орж ирэх бололцоотой гэж мэргэжилтнүүд тооцоолсон юм. Нөгөө талаас энэ индексийг дагаж хөрөнгө оруулалт хийдэг компаниуд тухайн биржийн хувьцааг авах ёстой болдог байна. Энэ хэрээр дотоодын компаниуд бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, хямд эх үүсвэртэй санхүүжилт босгох хандлага нэмэгдэнэ. Энэ нь арилжааны идэвх сэргэж, үнэт цаасны хөрвөх чадвар нэмэгдэхэд нөлөөлнө гэж судлаачид үзсэн юм.

6.6 Сангийн яамны мэдэлд хөрөнгийн бирж очив

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан байдаг. Энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд үзэглэсэн юм. Уг гэрээнд хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулсан хууль, дүрэм, журмыг боловсронгуй болгохоос гадна, энэ салбарт ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүдийг чадавхжуулахаар тусгасан байдаг. Мөн хөрөнгийн биржийн арилжааны системийг дэлхийн жишигт хүргэх заалт ч багтсан байлаа. Энэ дагуу Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн өөрсдийн ашигладаг миллениум айти системийг Монголын хөрөнгийн биржэд суурилуулж өгсөн. Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан эдгээр үйлчилгээний төлбөрт манай улс 14,2 сая ам.долларыг гэрээний дагуу төлөх ёстой байжээ. Эхний жилийн 5,2 сая ам.долларын төлбөрийг 2011 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэсэн бол, 2012 оны эхний хагас жилийн 1,6 сая ам.долларын төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж барагдуулсан байна. Ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 6,8 сая ам.доллар төлсөн ч, үлдэгдэл төлбөрийг улсын төсөвт суулгалгүй явж ирсэн. Тиймээс үлдэгдэл 8,7 сая ам.долларын өрийн эх үүсвэрийг 2015 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэхээр Засгийн газрын 2014 оны тавдугаар сарын 10-ны 152-р тогтоолд тусгасан байдаг юм.

Мөн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд нэн даруй төлөх 1,5 сая ам.долларыг төсвөөс эргэн төлөх нөхцөлтэйгөөр Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр шийдвэрлэх тухай тусгасан байдаг. Засгийн газраас 2014 оны тавдугаар сарын 10-нд гаргасан Монголын хөрөнгийн биржийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 152-р тогтоолд чухал заалт тусгагдсан нь Монголын хөрөнгийн биржийн хувьцаа эзэмшигчийн эрх үүргийг Сангийн яаманд шилжүүлсэн явдал. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн бирж Төрийн өмчийн хорооны мэдлээс гарч Сангийн яамны мэдэлд очсон юм. Нэгэнтээ хувьцаа эзэмшигч нь болсон учраас Монголын хөрөнгийн биржийн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх өрийг Сангийн яам үүрч, үүнийг төсөвт суулгах замаар шийдвэрлэхээр болов. Монголын хөрөнгийн биржээс гадна, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам мөн болсон юм. Тодруулбал, Засгийн газар 2014 оны есдүгээр сарын 18-нд Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 292 тоот тогтоол гаргасан юм. Сангийн яам тухайн үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвөөс Хадгаламж, өмчлөх эрхийн бүртгэлийн үйл ажиллагааг тусгаарлан, түүнийг шинээр үүсгэн байгуулагдах төрийн өмчит хуулийн этгээдэд шилжүүлнэ гэж байсан. Үлдсэн хэсгийг нь 292-р тогтоолын дагуу Үнэт цаасны арилжааны тооцооны болон төлбөр компани болгон өөрчилж, хувьцааг нь Монголын хөрөнгийн биржэд 100 хувь эзэмшүүлэхээр болсон юм.

Өөрөөр хэлбэл, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг хоёр хувааж нэгийг нь Монголын хөрөнгийн биржэд эзэмшүүлсэн бол, нөгөөг нь Сангийн яамны дэргэд байгуулах шийдвэр гарсан юм. Монголын хөрөнгийн бирж 1996-1999 оны хооронд хувьцаа эзэмшигчдийн хувьцаа болон ногдол ашгийн 1 тэрбум гаруй төгрөгийг эрсдэлд оруулж, үйл ажиллагааны доголдолд орсон гэх дүгнэлт гарч байсан удаатай. Энэ дүгнэлтэд үндэслэж хууль тогтоогчид Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг бие даалгахаар болж Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байсан юм. Тэр дагуу Засгийн газар 2003 онд 72 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийн бүтцээс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, хадгаламжийн үйл ажиллагааг салгасан байдаг. Энэ даруй Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг байгуулах шийдвэр гаргасан байгаа юм. Хэдхэн жилийн өмнө салгасан хоёр байгууллага хувьцаа эзэмшигчээрээ дамжин үйл ажиллагаа нь холилдох вий гэсэн болгоомжлол хөрөнгийн захад тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Монголын хөрөнгийн бирж болон Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам болж, хөрөнгийн захад хөндлөнгөөс оролцох болсон учраас тэр юм.

6.7 TDB capital брокерийн эрх авсан нь

Худалдаа хөгжлийн банкны охин компани болох Ти Ди Би Капитал хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани 2011 оны гуравдугаар сарын 28-ны өдөр Санхүүгийн зохицуулах хорооноос брокерийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөл авсан байдаг. Брокерийн үйлчилгээ явуулах эрхийг хуулийн дагуу авсан гэх тайлбарыг Худалдаа хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлын тэргүүн орлогч Орхон тухайн үед өгч байлаа. Харин Худалдаа хөгжлийн банкны охин компанид брокерийн эрх олгосон нь хууль бус үйлдэл хэмээн үзэж, Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооныхон Санхүүгийн зохицуулах хорооны хяналтын зөвлөлд гомдол гаргаж байсан юм. Энэ гомдлыг хяналтын зөвлөл хэлэлцээд Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2011 онд гаргасан 73 тогтоолын нэг дэх хэсгээс брокер гэсэн үгийг хасах шийдвэр гаргаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Худалдаа хөгжлийн банкинд олгосон брокерийн эрхийг түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргасан юм. Гэхдээ нүглийн нүдийг гурилаар хуурна гэдэг болоод өнгөрсөн байдаг нь ихээхэн хачирхалтай бөгөөд араасаа багагүй хардлага төрүүлсэн юм. Ингэж хэлж байгаа нь санхүүгийн зохицуулах хороо 73 тогтоолоосоо брокер гэдэг үгийг хассан ч, оронд нь брокер гэдэг үгний хуулийн тайлбарыг орлуулчихсан явдал. Тэр үед мөрдөгдөж байсан Үнэт цаасны тухай хуульд брокерийн үйлчилгээ гэж бусдын нэрийн өмнөөс үнэт цаас зуучлан худалдах, худалдан авах ажиллагааг хэлнэ гэж томьёолсон байдаг аж.

Санхүүгийн зохицуулах хороо 73 тогтоолоосоо брокер гэдэг үгийг авсан ч, оронд дээрх томьёоллыг оруулсан гэсэн үг юм. Ийнхүү дээрх шалтгаанаас үүдэлтэйгээр арилжааны банкууд болон үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны хооронд хэдэн жилийн өмнө ширүүхэн маргаан өрнөсөн билээ. Харин Санхүүгийн зохицуулах хорооны холбогдох албан тушаалтан Дүгэржав: Банкны тухай хуулийн 6.2.7-д арилжааны банк, түүний хараат болон охин компани харилцагчдын нэрийн өмнөөс түүний даалгавраар гүйцэтгэх хөрөнгө оруулалтын бусад ажил үйлчилгээг эрхэлж болно гэж заасан байдаг. Үүнийг брокерийн үйлчилгээ гэж үзэн Худалдаа хөгжлийн банкинд брокерийн үйлчилгээ явуулах тусгай зөвшөөрөл олгосон хэмээн тайлбарлаж байлаа. Харин Нортенсек брокерийн компанийн захирал Өлзийбаяр: Бусдын нэрийн өмнөөс хөрөнгө оруулалтын бусад үйлчилгээ эрхлэх нь брокерийн үйлчилгээ биш юм хэмээн няцааж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын бусад ажил үйлчилгээ, брокер гэдэг хоёр тусдаа ойлголт болохыг хэлж байсан юм. Эдийн засгийн хоёр өөр хэллэгийг нэг зүйл хэмээн тайлбарлаж, Худалдаа хөгжлийн банкны охин компани болох Ти Ди Би Капитал хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьсан нь энэ салбарт олон жил үйл ажиллагаа явуулсан брокерийн компаниуд төдийгүй, Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулсан нь энэ билээ.

6.8 Арилжааны банкууд андеррайтер хийвэл

Андеррайтер гэж үнэт цаас гаргагчаас бүх хувьцааг нь буюу тодорхой хэсгийг худалдан авч, ашиг олох зорилгоор түүнийг бусдад худалдах, арилжих үйл ажиллагаа явуулдаг хуулийн этгээдийг хэлдэг. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө манай улсад 46 брокер, дилерийн компани ажиллаж байснаас 4 нь андеррайтер хийх эрх Санхүүгийн зохицуулах хорооноос авч, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Ийнхүү хөрөнгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх эрхтэй байсан бол, энэ салбарт арилжааны банкууд хүч түрэн орж ирж болзошгүй дүр зураг 10 гаруй жилийн өмнөөс ажиглагдаж эхэлсэн юм. 2011 оны нэгдүгээр сарын 28-нд УИХ-аар батлагдсан Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд Андеррайтер хийж болно гэж тусгаж өгсөн учраас тэр юм. Энэ нь арилжааны банкуудын үйлчилгээ нэгээр нэмэгдэж, андеррайтер хийх хууль эрхзүйн орчныг бий болгож өгсөн юм. Тухайн үед ийм үйлчилгээ явуулах эрх авах хүсэлтээ дөрвөн ч арилжааны банк Санхүүгийн зохицуулах хороонд илэрхийлсэн гэх мэдээлэл гарч байлаа. Арилжааны банкууд иргэдээс хадгаламж татаж, үүнийгээ өндөр хүүтэй зээлж дундаас нь ашиг олдог. Мөн гадаад төлбөр тооцоо хийхээс гадна, гадаад валют худалдан авах, худалдах зэрэг үйл ажиллагаа эрхлэлдэг. Харин брокер, дилерийн компаниуд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг хөрөнгийн зах зээлд гаргаж өгч, үйл ажиллагаанд нь шаардлагатай мөнгө босгодог. Мөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс хувьцаа худалдан авах болон худалдах санал авч, хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцох үүрэгтэй. Мөн тусгай зөвшөөрөлтэй бол андеррайтерийн үйлчилгээ үзүүлдэг билээ.

Ийнхүү тусдаа үйл ажиллагаа явуулдаг санхүүгийн хоёр секторын ажил өөр хоорондоо холилдож болзошгүй хууль эрхзүйн орчныг 10 гаруй жилийн өмнө бий болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд хөрөнгийн зах зээлд хүч түрэн орж ирэх бололцоог бий болгох нь тэр. Энэ нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх бус. Хөл дээрээ босох гэж яваа хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд тушаа болж мэднэ гэж судлаачид үзэж байлаа. Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд үнэт цаас худалдан авч, худалдаж болно гэсэн зүйл заалт оруулж өгсөн. Хэрэв арилжааны банкууд үнэт цаас гаргагч аж, ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг худалдаж авах бол хэний мөнгөөр худалдаж авах вэ. Өөрсдийн гэхээсээ илүүтэй харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдан авч таарна. Хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд үнэт цаас гаргасан компани дампуурвал яах вэ. Хувьцаа худалдаж авсан арилжааны банк эрсдэлээ хүлээж таарна. Эндээс хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө салхинд хийсэж мэдэхээр дүр зураг ажиглагдах болов. Хэрэв ийм тохиолдол гарвал хадгаламж эзэмшигчдийг хэрхэн хохиролгүй болгохыг Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад харамсалтай нь тусгаж өгөөгүй гэдэг. Үүнээс гадна, арилжааны банкууд хувьцаа ихээр худалдаж авлаа гэхэд, тэдний бодит зах зээл рүү гаргах мөнгөний хэмжээ буурч таарна. Цаашлаад арилжааны банкууд дампуурвал хөрөнгийн зах зээлийг давхар уналтад оруулж болзошгүй юм. Санхүүгийн секторуудын үйл ажиллагаа хоорондоо холилдож болдоггүйн гол утга учир энэ билээ.

6.9 Эрсдэлээс хамгаалах жор

Манай улсын хөрөнгийн зах зээлд хоёр төлийн үнэт цаас арилжаалагдаж ирсэн. Нэг нь хувьцаа бол, нөгөө нь бонд гэж ойлгож болно. Бонд хувьцааг бодвол эрсдэл багатай бүтээгдэхүүнд тооцогддог. Бонд гаргагч нь үндсэн төлбөрөө хүүгийн хамт тодорхой хугацааны дараа хөрөнгө оруулагчид эргүүлэн төлөх баталгаа гаргаж өгдөг учраас тэр юм. Харин хувьцааны ханш хөрөнгийн биржэд хэд дахин өсч болохоос гадна, хэд дахин унах магадлалтай байдаг. Тиймээс хувьцаа өгөөж өндөртэй ч, түүнийгээ дагаад эрсдэл өндөртэй үнэт цаасны ангилалд багтдаг юм. Тухайлбал, 100 төгрөгөөр худалдан авсан хувьцааны ханш 90 төгрөг болоход хөрөнгө оруулагч дундаас нь 10 төгрөгийн алдагдал хүлээнэ. Үүнийг эрсдэл хэмээн нэрлэж буй. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид хувьцаанаас ашиг олохын тулд, өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалж чаддаг байх нь чухал юм. Гадаад болон дотоод хүчин зүйлээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагч танд эрсдэл учирч болзошгүй. Тиймээс хувьцаа худалдан авахын өмнө гадаад болон дотоод хүчин зүйлийг сайтар судалсан байх ёстой. Гадаад хүчин зүйлээс шалтгаалсан эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалахын тулд наад захын эдийн засаг, улс төрийн өргөн хүрээний мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Харин дотоод хүчин зүйлийн эрсдэлд өртөхгүйн тулд хувьцааг нь авах гэж буй компаниа сайтар судалж зөв сонголт хийх нь оновчтой. Монголын хөрөнгийн биржэд уул уурхай, барилга, хүнд болон хүнсний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 300 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Энэ олон салбарын, энэ олон компаниас сонголт хийнэ гэдэг амаргүй. Тиймээс хөрөнгө оруулагч мэддэг салбараас ямар ирээдүйтэй компани вэ гэдгийг тунгаан бодож шийдвэрээ гаргах ёстойг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Үүний дараа тухайн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудыг харьцуулан судлах шаардлагатай. Тухайлбал, компаниудын өнгөрсөн түүх, үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, ирээдүйн чиг хандлага, зах зээлд эзлэх байр суурь, ногдол ашиг тогтмол тараадаг эсэхийг нь харьцуулан судлах шаардлагатай юм.

Мөн компанийг удирдаж буй хүмүүс туршлагатай, чадварлаг эсэхийг харьцуулан судлах шаардлагатай юм. Энэ бүхний дараагаар өөрийн сонгосон компаниудын хувьцааны ханшийн түүхийг судлах ёстой юм. Үүний эцэст боломжийн гэж үзсэн хэд хэдэн компанийн хувьцааг худалдан авах хэрэгтэй гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Хөрөнгийн зах зээлд үйлчилдэг бичигдээгүй хууль бол нэг компанийн хувьцаа авахаас илүүтэй боломжийн гэж үзсэн олон компанийн хувьцааг сонгох нь эрсдэл багатай байдаг. Ингэхдээ доод тал нь гурав, дээд тал нь найман өөр компанийн хувьцааг худалдан авахыг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Энэ нь хөрөнгө оруулагч таныг эрсдэлээс хамгаалах гол хэрэгсэл юм. Нэг компанийн хувьцааны ханш уналаа гэхэд, нөгөө компаниудын хувьцааны ханш өсөлттэй байвал эрсдэлд өртөх нь бага гэж үздэг учраас тэр юм. Хөрөнгийн зах зээлд мэргэшсэн зарим нэг хүмүүс хувьцааных нь ханш буурах тусам нэмж худалдаж авах замаар алдагдлаа бууруулдаг. Хувьцааныхаа тоо ширхэгээ ингэж өсгөснөөр хувьцааны ханш өсвөл ашиг нэмэгдэх ч, буурвал алдагдал нэмэгдэх эрсдэлтэйг мөн анхаарах хэрэгтэй. Хүмүүс хөрөнгийн захаас гэнэтхэн их хэмжээний ашиг олохоороо эрсдэлээс айх нь багасч, шунах нь ихэсдэг тал ажиглагддаг. Хувьцааных нь ханш өссөн үед үүнийгээ зарж бодит ашгаа авахын оронд, илүү их өсгөж хэт их ашиг авахыг эрмэлзэх зуур хормын төдийд хувьцааны ханш унах тохиолдол элбэг. Хэрэв иргэн та ямарваа нэг компанид хөрөнгө оруулах гэж байгаа бол бүх мөнгөөрөө дэнчин бүү тавь гэсэн хөрөнгийн зах зээлийн бичигдээгүй хууль байдгийг санах хэрэгтэй. Хэрэв энэ зах зээлд хөл тавих гэж буй бол энэ мэт дээрх эрсдэлийг зайлшгүй анхаарах ёстой болдог юм. Дэлхийн олон оронд хувьцааны сагсыг даатгасан байдаг ч, манайд ийм үйлчилгээ хараахан нэвтрээгүй. Өөрөөр хэлбэл, өөртөө найдаж оновчтой хөрөнгө оруулалт хийж сурах хэрэгтэй гэсэн үг юм.

7 БҮЛЭГ. Аж үйлдвэрлэлийн салбар

7.1 Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжив

-Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сантай болов-

Манай улсад 1990 оноос өмнө үйлдвэрлэл жинхэнэ утгаараа хөгжсөн байлаа. Оёдлын, гутлын, нэхмэлийн, савхи болон нэхий боловсруулах гээд бүхий л чиглэлийн үйлдвэрүүд манай улсад байгаагүй биш байсан. Харамсалтай нь ардчилсан нийгэмтэй золгох тэр мөчид үйлдвэрлэлийн салбар хувьчлалын шуурганаар уналтад орсон юм. Ингэснээр монголчууд хэрэгцээт барааныхаа дийлэнхийг гаднаас импортлон авдаг болов. Байгалийн баялагаа гадаад зах зээлд арилжаалж манай улс бага зэрэг долларын хуримтлалтай болох нь болдог. Гэвч үүнийгээ зөв зохистой ашиглаж чадахгүй импортын бараагаар сольж орхидог нь дэндүү харамсалтай. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд импортын бараанд арай хийн цуглуулсан доллараа зөрүүлэн өгсөөр ирсэн нь үүний нэг тод жишээ юм. Хэрэв дотооддоо үйлдвэрлэж, үүнийгээ өөрсдөө хэрэглэж, үлдсэнийг нь экспортолдог байсан бол, манай улсын валют өөр орны халаас руу энэ мэт урсахгүй байх байсан биз. Дотооддоо үйлдвэрлэдэггүйн гайгаар манай улсын эдийн засаг урагш бус, хойш ухрах эхлэл ийн тавигдсан билээ. Тиймээс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэний дараагаас жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэх хууль эрхзүйн орчныг бүрдүүлж өгөх нь өгсөн. Гэвч жижиг дунд үйлдвэрлэл төдийлөн хөгжихгүй байлаа. Тиймээс 1992-1993 онд Монгол, Америкийн Засгийн газар хооронд байгуулсан АНУ-аас Монгол улсад хөдөө, аж ахуйн бүтээгдэхүүний тусламж үзүүлэх тухай хэлэлцээрийн дагуу тусламжийн шар тос, цөцгийн тосны борлуулалтын орлогыг жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжихэд зарцуулах шийдвэрлэсэн юм. Энэ дагуу 1993 онд хуучны Худалдаа үйлдвэрийн яаманд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих санг байгуулж, тусламжийн шар тос болон цөцгийн тосны борлуулалтаас 1,5 тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудаар дамжуулан аймаг, нийслэлийн аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр зээлсэн байна. Гэвч зээл дамжуулан олгосон банкууд татан буугдсанаар уг сангийн үйл ажиллагаа зогсонги байдалд орсон гэх мэдээлэл бий. Үүний дараа 2000 онд Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрийн сангаас жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжихээр болж, дээрх сангийн үйл ажиллагааг сэргээжээ. Харин 2009 онд жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сан өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх хэлбэрээр зохион байгуулагдсан байна. Гэхдээ жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангийн эхлэлтийн хөрөнгийг улсын төсвөөс тухайн үед гаргаж өгсөн байна.

Ингэж жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид 5 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлд хамрагдах бололцоотой болсон юм. Ер нь 2009-2014 оны хооронд жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас 300 гаруй тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байдаг. Тухайлбал, 2009 онд 30,8 тэрбум төгрөг, 2010 онд 29,5 тэрбум төгрөг, 2011 онд Засгийн газрын бондын эх үүсвэрээс 150 тэрбум төгрөгийг олгосон юм. Тэгвэл 2012 онд 25,5 тэрбум төгрөг, 2013 онд 72,7 тэрбум төгрөгийн зээлийг жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас үйлдвэрлэгчдэд олгожээ. Харин 2014 онд ийм нөхцөл бүхий зээл жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас олгохгүй байхаар шийдвэрлэсэн байдаг. Шалтгаан нь энэ сангаас жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд зээл олгоход зориулж нэг ч төгрөг тэр жил төсөвлөөгүйтэй холбоотой юм. Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжихэд зориулж 2011 онд гаргасан Засгийн газрын 150 тэрбум төгрөгийн бондын эргэн төлбөрийг 2014 онд хийх ёстой байлаа. Хэдийгээр тийм ч Засгийн газар экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн аж ахуйн нэгжүүдэд хаягласан нэг их наяд төгрөгийнхөө 100 тэрбум төгрөгийг жижиг, дунд үйлвэрлэл эрхлэгчдэд олгохоор болсон юм. Үүнтэй холбогдуулж 2014 онд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас үйлдвэрлэгчдэд зориулж нэг ч төгрөгийн зээл олгохгүй байхаар тогтсон талаар тэр үеийн Аж үйлдвэрийн яамны Жижиг дунд үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Билгүүн хэлж байсан билээ. Экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн аж ахуйн нэгжүүдэд 1 их наяд төгрөгийн зээл олгох шийдвэрийг шинэчлэлийн Засгийн газар 2014 онд гаргасан байдаг. Үүнд жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг багтаахаар болж, тэдэнд 5 жилийн хугацаатай 7 хувийн зээл олгохоос гадна, эхний жил үндсэн төлбөрөөс чөлөөлсөн юм. Энэ зээлд хамрагдахаар 888 төсөл шалгарснаас 579 нь хоёр хүртэлх тэрбум төгрөгийн, 309 нь хоёроос дээш тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн байдаг. Хоёроос дээш тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн аж ахуйн нэгжүүдэд 900 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор тогтож, санхүүжилтийг нь Хөгжлийн банк болон арилжааны банкуудаар дамжуулан олгосон юм.

-2009 оныг үйлдвэржилтийн жил болгон зарлав-

Жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд банк, санхүү, даатгал, уул уурхайн чиглэлийн компаниуд ордоггүй. Үүнээс бусад чиглэлийн 199 хүртэлх ажилтантай, 1,5 хүртэлх тэрбум төгрөгийн орлоготой иргэн, аж ахуйн нэгжийг жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч хэмээдэг. Энэ үзүүлэлтээр 2014 оны байдлаар нийт татвар төлөгч 73 мянган иргэн, аж ахуйн нэгжээс 88 хувь нь жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч гэсэн ангилалд багтаж байлаа. Тэд 2013 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 20 хувийг үйлдвэрлэсэн гэх тоо баримтыг холбогдох газраас өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын нийт үйлдвэрлэлийн 20 хувийг жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч хэмээх их айл бүтээдэг гэж ойлгож болно. Үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэхэд тэдэнт хамгийн их тулгардаг бэрхшээл бол зээл юм. Тиймээс 2009 оныг үйлдвэржилтийн жил болгон зарлаж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхээр тунхагласан байдаг. Энэ хүрээнд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж 2009 онд төсвөөс 30,8 тэрбум төгрөг гаргаж байлаа. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: 2009 онд 4800 гаруй төсөл 85 тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн байдаг. 30,8 тэрбум төгрөг хаанаа ч хүрэлцээгүй учраас 1500 гаруй төсөлд зээл олгож, 3000 гаруй төсөлд зээл олгоогүй. Жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд нийт 30.8 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөснөөс 10,2 тэрбум төгрөгийг аймгийн болон бүс нутгийн чанартай 44 аж ахуйн нэгжид олгосон. Ингэхдээ нэг зээлдэгчид 100 саяас 1 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон тухай хэлж байсан юм. Тодруулбал, төсөвлөсөн мөнгө хүрэлцээгүй учраас төслөө ирүүлсэн зээлдэгчдийн 3/1 нь зээлд хамрагдсан байна. Ингэхдээ 10 гаруй тэрбумыг нь томоохон зээлдэгчдэд, 9 тэрбумыг нь нийслэлийн бизнес эрхлэгчдэд, 11 тэрбум төгрөгийг нь орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд олгожээ. Тухайн үед Улаанбаатар, Сэлэнгэ, Булган аймагт жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд зориулсан зээл олголт эхэн үедээ маш бага хувьтай байсан билээ. Тухайлбал, тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын дэд дарга Баярмагнай: Булган аймагт жижиг, дунд бизнес хөгжүүлэх зорилгоор 862 сая төгрөг байршуулсан. Гэтэл зээл олголт ердөө 22 хувьтай явааг онцолж байсан юм. Булган аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын нарийн бичгийн дарга: Булган аймаг Хас банктай гэрээ байгуулсан. Энэ банкаар дамжуулан жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд зориулсан зээл олгож байгаа. Харамсалтай нь Хас банк өндөр шалгуур тавьж зээл олгохгүй байгаа учраас энэ аймагт жижиг дунд үйлдвэрийн зээл олголт бага хувьтай байгааг онцолж байсан удаатай. Энэ аймагт жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд олгох зээл удаашралтай байгаа шалтгааныг Булган аймгийн Хас банкны 31-р тооцооны төвийн захирал Мөнхболд: иргэн, аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө зээлийн материалаа ирүүлэхгүй байгаа. Ирүүлсэн ч шаардлага хангах зээлийн төсөл ирэхгүй байгаа. Олгосон зээлийнхээ эрсдэлийг дааж байгаа учир хатуу шаардлага тавьж байгаа гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм.

Арилжааны банкууд төрөөс олгосон дэмжлэгийг буцааж төлүүлэх хариуцлага үүрч байсан тул барьцаа хөрөнгөтэй иргэдэд түлхүү зээл олгожээ. Үүнээс шалтгаалж барьцаа хөрөнгөгүй жижиг дунд бизнес эрхлэгчид зээлд хамрагдаж чадаагүй гэх яриа ийнхүү гарч байсан юм. Харин үүнийг тэр үеийн УИХ-ын гишүүн Цэнгэл: 2009 оны есдүгээр сарын 1-ний дотор жилийн 12 хувийн хүүтэй, 3 жилийн хугацаатай зээл орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд очих ёстой байсан. Орон нутгийн жижиг дунд бизнес эрхлэгчид зээлээ авч он дуусахад хэдийнэ үр дүнг нь гаргачихсан байх ёстой байсан хэмээн ихээхэн шүүмжилж байлаа. Тэрбээр, Булган аймагт жижиг дунд бизнес хөгжүүлэх зорилгоор мөнгө байршуулсан болохоос, Хас банкинд хадгалуулах гэж байршуулаагүй. Тиймээс 2009 оны есдүгээр сарын 15-ны дотор зээлээ олгохгүй бол, тус аймагт байршуулсан мөнгийг эргүүлж татах хүртэл асуудал ярина хэмээж байлаа. Жижиг дунд бизнесийн зээлийг Зоос, Монгол шуудан, Капитрон, Улаанбаатар, Хас зэрэг арилжааны 5 банкаар дамжуулан олгосон байдаг. Ингэхдээ Жижиг дунд үйлдвэрийн газраас 30,8 тэрбум төгрөгийг хүүгүй арилжааны банкуудад байршуулсан юм. Арилжааны банкууд үүнийг 12 хувийн хүүтэй зээлд гаргасан гэдэг. Нэгэнт банкуудад хүүгүй байршуулсан мөнгө, бизнес эрхлэгчдэд 12 хувийн хүүтэй болж очиж байсан тул, энэ хүүг бууруулах хэрэгтэйг бизнес эрхлэгчид хэлж байсан ч, ингэх бололцоогүйг албаныхан учирлаж байсан нь саяхан. Нийслэл болон орон нутагт ойролцоо хэмжээний зээл олгосон учраас ижил хэмжээний ажлын байр бий болох учиртай. Гэтэл нийслэлд 885 ажлын байр, орон нутагт 3537 ажлын байр бий болсон гэх судалгаа хожим гарсан байдаг юм. Тиймээс нийслэлд яагаад бага ажлын байр бий болов гэдэг асуулт дагалдаад гарч ирэх нь тэр. Үүнд тэр үеийн Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын Санхүү хөрөнгө оруулалт, эрхзүй хариуцсан мэргэжилтэн Батмагнай: Улаанбаатар хотод нийт хичнээн ажлын байр бий болсон судалгаа бүрэн гараагүй байна гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ.

-2010 оныг бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил болгон зарлав-

Монгол улсын эдийн засагт хувь нэмрээ оруулж яваа бизнес эрхлэгчдээ дэмжих зорилгоор Засгийн газар 2010 оныг бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил болгон зарласан байдаг. Бизнесийн орчны шинэтлгэлийн жилийн ажлыг зохион байгуулах, хяналт тавих албаны гишүүн, тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Бизнесийн орчны шинэтлгэлийн жилийн хүрээнд бизнес эрхлэгчдэд үйл ажиллагаа явуулах таатай боломж олгож, тусгай зөвшөөрлийн шат дамжлагыг цөөлөх, зээлийн хугацааг уртасгаж, хүүг бууруулах, төрийн үйлчилгээг ил тод болгож, хүнд сурталыг арилгах чиглэлээр тодорхой ажлууд хийхээр төлөвлөсөн талаар хэлж байв. Энэ хүрээнд 2010 онд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд өмнөхийн адил 30,8 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөсөн юм. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамны Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Бадарч: 2010 онд олгохоор төсөвлөсөн 30,8 тэрбум төгрөгийн 6,5 тэрбум төгрөгийг зээлийн баталгааны сан болон санхүүгийн түрээсийн үйлчилгээнд зарцуулна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Харин тэр үеийн Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын Санхүү, хөрөнгө оруулалт, эрхзүй хариуцсан мэргэжилтэн Батмагнай: Барьцаа хөрөнгөгүй зээлдэгчид баталгаа гаргуулан авч 1,5 тэрбум төгрөгийн зээл авах бололцоотой гэж тодотгон хэлсэн байдаг. Харин үлдэх мөнгийг нь зээлд гаргахаар төлөвлөсөн юм. Ингэхдээ 9 тэрбум төгрөгийг бүс нутгийн үйлдвэрлэл дэмжихэд, 5 тэрбумыг нь хотын бизнес эрхлэгчдэд, 10,5 тэрбумыг орон нутгийн бизнес эрхлэгчдэд зээлэхээр төлөвлөсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг аймагт 500 сая төгрөг зарцуулагдах тооцоо тухайн үед гарч байсан билээ. Үүгээр тооцвол, орон нутгийн үйлдвэрлэгчдэд 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл, нийслэлийн үйлдвэрлэгчдэд 100 хүртэлх сая төгрөгийн зээл олдохоор байв. Өөрөөр хэлбэл, нэг аймагт 10, нийслэлийн хэмжээнд 50 бизнес эрхлэгч уг зээлд хамрагдах бололцоотой судалгаа гарч байсан юм. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайд Золжаргал: Аймаг, нийслэлийн засаг даргын дэргэд төсөл сонгон шалгаруулах дэд комисс байгуулсан. Нийслэл, хөдөө орон нутгийн бизнес эрхлэгчид энэ коммист зээл хүссэн төслөө 2010 оны гуравдугаар сарын 15-ны дотор өгөх ёстой. Комисс төсөлтэй танилцаж шаардлага хангасан болон хангаагүй төсөлд 10 хоногийн дотор хариу өгнө. Шаардлага хангасан төслийг цааш арилжааны банкууд руу явуулна. Тухайн банк зээлийн эрсдлийг судалж үзээд зээл олгох эсэхийг 14 хоногийн дотор шийдвэрлэх юм гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ. 2010 оны тухайд Хас, Хадгаламж, Хаан, Төрийн гэсэн 4 арилжааны банкаар дамжуулан уг зээлийг олгохоор тогтсон байдаг. Жилийн 12 хувийн хүүтэй, 3 жилийн хугацаатай уг зээлийг 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 15-наас олгож эхэлсэн бол, 2010 оны тавдугаар сарын 30-ны өдөр дуусгавар болгосон юм. Ингэхдээ эхний жил үндсэн зээл төлөхгүй, дараагийн жилээс үндсэн зээлээ төлж эхлэх нөхцөл тавьсан байдаг. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: Тухайн бизнесээ нэгээс доошгүй жил эрхэлсэн. Татварын болон банкны өргүй байх, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах холбогдох зөвшөөрлийг авсан байх, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах мэргэжлийн боловсон хүчинтэй байх, бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээлээ судалсан байх зэрэг шалгуур хангасан аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгосон болохыг хэлдэг билээ.

-Зээлийн батлан даалтын сантай болов-

Жил ирэх тусам жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд олгох зээлийн хэмжээ нэмэгдэж байсан ч, дийлэнх нь энэ зээлд хамрагдаж чаддаггүй байлаа. 2009 онд Жижиг, дунд үйлдвэрийн газарт 4800 гаруй төсөл ирснээс гуравны нэг нь зээлд хамрагдсан байх жишээтэй. Үүнийг холбогдох албаныхан төсөл ирүүлсэн бизнес эрхлэгчдийн дийлэнх нь барьцаа хөрөнгөгүй байсан учир зээлд хамрагдаж чадаагүй гэж тайлбарлаж байсан юм. Тиймээс энэ бэрхшээлийг арилгах үүднээс жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд 2009 онд олгохоор төлөвлөсөн 30.8 тэрбум төгрөгийн 1,5 тэрбумыг нь зээлийн баталгаанд зориулахаар шийдвэрлэсэн байдаг. Ингэхдээ, нийслэл болон орон нутагт хуваарилсан мөнгөний 10 хувьтай тэнцэх мөнгөнд баталгаа гаргахаар яригдаж байсан ч, хойшилсон юм. Зээлийн баталгааны сангийн тухай хууль байхгүйгээс болоод хойшлогдсон гэдэг. Тиймээс Сангийн яам, Хууль зүй дотоод хэргийн яамтай хамтран зээлийн баталгааны сангийн тухай хуулийг боловсруулж эхэлсэн юм. Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яам, Германы техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, Монголын банкуудын холбоо хамтран зээлийн баталгааны сангийн тухай хуультай уралдан, зээлийн баталгааны сан дэлхийн улс орнуудад ямар байдгийг судалж туршлага судалсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэд зээлийн баталгааны сан байгуулахад юу шаардлагатай, юуг анхаарах хэрэгтэй, олон улсад ямар байдгийг судалсан юм. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын орлогч дарга Ухнаагийн Отгонбаяр: Хөдөө, аж ахуйн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг бизнес эрхлэгчдэд гол төлөв зээлийн баталгаа гаргаж өгөх хэрэгтэйг Румыний Зээлийн батлан даалтын байгууллагын гишүүн Вивиане Василе зөвлөж байсан. Тус улсад төрийн болон хувийн хэвшлийн зээлийн баталгааны сан байдаг. БНСУ-ын зээлийн баталгааны сан мөн төрийн болон хувийн хэвшлийн оролцоотой болохыг Солонгосын Батлан даалтын байгууллагын мэргэжилтэн Элли Чон мэдэгдсэн талаар хуучилж байсан юм. Дэлхийн улс орнуудын зээлийн баталгааны сан төрийн оролцоотой байдаг. Тиймээс монголчууд мөн төрийн оролцоотой зээлийн баталгааны сан байгуулах нь зөв гэж үзэж байсан юм. Төрийн оролцоотой гэдэг нь улсын төсвөөс багагүй мөнгө гаргаж, зээл авч буй иргэдэд тэрхүү сангаас баталгаа гаргана гэсэн үг юм. Хэрэв зээл авсан иргэд зээлээ эргүүлэн төлөхгүй бол, эрсдэлийг нь хэн хариуцах вэ гэсэн асуулт тухайн үед гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын орлогч дарга Ухнаагийн Отгонбаяр: Баталгааны сан өөрсдөө эрсдэлээ хүлээх ёстой гэсэн хариулт өгч байсныг энэ дашрамд дурдахад илүүдэхгүй биз ээ. Гэхдээ Зээлийн баталгааны санг төр болон хувийн хэвшлийн оролцоотой байгууллаа гэхэд эрсдэлээ хуваалцах хэрэгтэй гэж үзэх хүмүүс байх нь байсан. Удалгүй хуультай болж Зээлийн батлан даалтын сан 2011 оноос үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн гэдэг. Зээлийн батлан даалтын сан үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээс хойш 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны байдлаар 6,3 тэрбум төгрөгийн батлан даалт гаргасан судалгаа бий. Тэр үеийн Зээлийн батлан даалтын сангийн зөвлөх Балгансүрэн: Цаашид 100 хүртэлх тэрбум төгрөгийн баталгаа гаргах бололцоотой гэх тайлбарыг өгч байсан юм.

-Сум хөгжүүлэх сан байгуулав-

Хамтарсан засгийн газар 2011 оны дөрвдүгээр сарын 27-ны өдөр 134-р тогтоол гаргаж Сум хөгжүүлэх сан байгуулж байлаа. Суманд үйлдвэрлэл хөгжүүлж, ажлын байр шинээр бий болгох зорилгоор энэ санг байгуулсан юм. Сум хөгжүүлэх санд анх улсын төсвөөс 24 тэрбум төгрөг байршуулж, 1 суманд хүн амын тооноос хамаарч 50-265 сая төгрөгийн зээлийг, 3 хувийн хүүтэй, 36 сарын хугацаатай олгохоор тогтсон байдаг. Энэ зээлийг тухайн суманд бүртгэлтэй иргэд, аж ахуйн нэгжүүд авах боломжтой байлаа. Гэхдээ ямар нэгэн зээлийн өрийн үлдэгдэлгүй байх ёстой гэсэн шаардлагыг тэдэнд тавьж байсан юм. Энэ болзлыг хангасан, зээлийг зориулалтын дагуу ашиглаж, хугацаандаа төлөх чадвартай иргэн, аж ахуйн нэгжүүд зээлийн төслөө сумын засаг даргаар ахлуулсан орон тооны бус ажлын хэсэгт хүргүүлж байлаа. Шаардлага хангасан төсөл ирүүлсэн иргэн, аж ахуйн нэгжтэй сумын засаг дарга гэрээ байгуулж, сумдуудад нээсэн төрийн сангийн тусгай дансаар дамжуулан зээл олгохоор тогтсон байдаг. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: 2011 оны эхний хагас жилийн байдлаар 329 сумаас 240 сумын үйлдвэрлэл эрхлэгчид сум хөгжүүлэх сангийн хөнгөлөлттэй, урт хугацаатай зээлд хамрагдсан болохыг хэлж байлаа. Сумын засаг даргаар ахлуулсан орон тооны бус ажлын хэсгийнхэн сангийн хөрөнгийн зарцуулалт, зээлийн ашиглалт, эргэн төлөлтөд хяналт тавьж ажилласан байдаг. Тиймээс барьцаа хөрөнгөгүй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгох хүндрэлтэй байсан талаар зарим аймгийн засаг удирдлагууд хэлдэг. Харин тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Баттулга: Сум хөгжүүлэх сангаар дамжуулан олгосон 3 хувийн хүүтэй зээлд ямар нэгэн барьцаа хөрөнгө шаардаагүй гэсэн тайлбар өгч байлаа. Жижиг дунд үйлдвэрийн газар мөн ийм тайлбар өгч байсан юм. Гэвч зээлийн эргэн төлөлтийг аймгийн засаг дарга нар өөрсдөө хариуцах учир зарим нь барьцаа хөрөнгөгүй иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгохгүй байсан гэх шүүмжлэл гарч байсан нь нууц биш. Энэ нь зарим аймагт сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголт удаашрах нэг шалтгаан болсон юм. 2011 оны долоодугаар сарын 26-ны өдрийн байдлаар сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголтын явц аймагт бүрт харилцан адилгүй байлаа. Зарим аймгуудад 30 хувьтай байхад, зарим аймагт 90 хувьтай байсан юм. Ингэснээр улсын хэмжээнд сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголт 71 хувьтай гарсан юм. Энэ зээлд хамрагдсан иргэн, аж ахуйн нэгж 2000 гаруй ажлын байр хадгалж, 5000 гаруй ажлын байр шинээр бий болгосон гэх мэдээллийг Жижиг, дунд үйлдвэрийн газраас өгдөг. Сум хөгжүүлэх сангаас эхний гурван жил 72 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бол, 2014 онд 12 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөж байсан юм.

-Засгийн газрын 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, 150 тэрбумыг нь жижиг дунд үйлдвэрлэлд зарцуулав-

Монгол Улсын Засгийн газар 2011 онд 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалахаар болсон юм. Тэр үеийн Сангийн яамны санхүү, эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Үүний 72 тэрбум төгрөгийг нь Засгийн газрын 2009 оны 368 дугаар тогтоолоор батлагдсан Төрийн албан хаагчдыг орон сууцны зээлд хамруулах журмын дагуу Орон сууц санхүүжилтийн корпорациар дамжуулан 4000 айлын орон сууц хөтөлбөрийн санхүүжилтэд зарцуулахаар төлөвлөсөн. Харин 150 тэрбум төгрөгийг жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд, үлдэх 150 тэрбум төгрөгийг ноос ноолуурын үйлдвэрүүдэд 5-10 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлэхээр тогтсон тухай хэлж байсан юм. Энэ ажлын хүрээнд эхний ээлжийн 36 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын бондыг 2011 оны зургаадугаар сарын 8-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ, тус бүр нь 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 360 мянган ширхэг үнэт цаасыг арилжаалсан юм. Үүний 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 1 жилийн хугацаатай 7,3 хувийн хүүтэй. 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 1,5 жилийн хугацаатай 7,75 хувийн хүүтэй. Үлдэх 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 2 жилийн хугацаатай 8 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ 1-1,5 жилийн хугацаатай үнэт цаасны хүүгийн төлбөрийг хугацааны эцэст. Харин хоёр жилийн хугацаатай үнэт цаасны хүүгийн төлбөрийг эхний жилийн эцэст болон хугацааны эцэст тус тус олгох нөхцөлтэй байжээ. Засгийн газар ийнхүү 2011 оны зургаадугаар сард 36 тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалсан бол, үлдэх 36 тэрбум төгрөгийн бондыг 2011 оны долоодугаар сард Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ өмнөхийн адил 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 360 мянган ширхэг үнэт цаасыг арилжаалсан юм. Үүнээс 160 мянган ширхэг үнэт цаасыг 2 жилийн хугацаатай 7,5 хувийн хүүтэй. 100 мянган ширхэг үнэт цаасыг 3 жилийн хугацаатай 7,8 хувийн хүүтэй. 50 мянган ширхэг үнэт цаасыг 5 жилийн хугацаатай 8,5 хувийн хүүтэй. Үлдэх 50 мянган ширхэг үнэт цаасыг 7 жилийн хугацаатай 9 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Засгийн газрын дээрх үнэт цаасны хүүг жил бүрийн эцэст төлөх нөхцөлтэй байснаас гадна, хүүгийн орлого татвараас чөлөөлөгдөж байжээ. Ийнхүү 2011 онд Засгийн газраас нийт 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан үе шаттайгаар арилжаалсан байдаг. Тэр үеийн Монголын Хөрөнгийн биржийн Олон нийттэй харилцах хэлтсийн мэргэжилтэн Одбаяр: Засгийн газрын бондыг 2011-09-24-ний байдлаар бүгдийг нь арилжаалж амжаагүй байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тодруулбал, 2011 оны есдүгээр сарын байдлаар Монголын хөрөнгийн бирж дээр 180 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын бонд арилжаалжээ. Үлдэх бондыг 2011 оны аравдугаар сард багтаан арилжаалж дуусгах боломжтойг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ үед Засгийн газрын 372 тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалагдаж дуусна гэсэн хүлээлттэй байсан юм.

7.2 Ноолуурын зах зээл

-Ноолуурын үнэ уруудаж, улс төрчид ханш өсгөх амлалт өгөв-

Одоогоос хэдэн жилийн өмнө малчдын ноолуурыг худалдаж авах хятад наймаачид, монгол ченжүүд хаа сайгүй байлаа. Эрэлт их байсан тул ноолуур үнэтэй түүхий эдийн тоонд зүй ёсоор ордог байсан цаг. Харин 2008 оноос нөхцөл байдал ондоогоор эргэж ноолуур худалдаж авах гадаад, дотоодын худалдаачид эрс цөөрсөн юм. Шалтгаан нь их энгийн. Хятадууд 2007 онд Хубай мужид ноолуурын чиглэлийн ямаа өсгөж, цасан цагаан өнгөтэй, нарийн ширхэгтэй, алмазан ноолуурыг гаргаж авсан гэдэг. Нэгэнт өөрсдөө чанартай, бас хангалттай хэмжээний түүхий эдтэй болсон тул урд хөршийн наймаачид монголчуудын ноолуурыг аваад байх шаардлагагүй болжээ. Авсан ч үнэ унагаж эхэлсэн байна. Үүнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд килограмм нь 40 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан ноолуурын үнэ хоёр дахин буурч 20 мянган төгрөгийн ханштай болох нь тэр. Энэ үед судлаач Батбаяр: Нэг хэсэг ноолуурын үнэ 40 мянган төгрөгт хүрсэн. Хятадын ноолуурын үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүндээ их хэмжээний ноос хольж, дэлхийн зах зээлд хямдаар худалдаалж байсан. Ноолууран бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд хямдаар худалдаалагдаж эхэлсэн тул эрэлт нь огцом нэмэгдсэн юм. Энэ нь нэг хэсэг ноолуурын үнэ өсөхөд хүргэсэн. Харин хятадын үйлдвэрлэсэн хольцтой ноолуурыг сүүлийн үед худалдаж авах хүн цөөрөөд байна. Үүнээс үүдээд ноолуур ханш 20 ам.доллар руу дөхөж ирээд байна. Үүнийг манай малчид ноолуурын үнэ буурч байна гэж ойлгоод байгаа. Үнэндээ ноолуурын үнэ буураад байгаа хэрэг биш. Бодит өртөгтөө дөхөж ирээд байгаа нь энэ юм гэсэн тайлбарыг өгч байлаа. Нөгөө талаас Гоёо компанийн ерөнхий захирлын албыг хашиж явсан Энхамгалан: Дэлхийн эдийн засгийн хямрал ноолуурын үнэ унахад хүргэсэн болохыг хэлж байлаа. Тэгвэл тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Стратеги төлөвлөлт бодлогын газрын Хөнгөн үйлдвэр хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Рэгзэдмаа: Ноолуурын үнэ таван жилийн хугацаатай хэлбэлздэг. Ноолуурын үнийн зах зээлийг ерөнхийдөө Хятад тодорхойлж байдаг. Ноолуурын үнэ унаад байгаа нь манай дотоод эрэлттэй холбоотой биш. Энэ нь олон улсын хэмжээнд бараа ихэссэн. Олон улсын зах зээлд ноолууран бүтээгдэхүүний нөөц ихэссэн учраас цаашид ноолуурын үнэ тогтвортой хэмжээнд байна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Ноолуурын үнэ циклээр өсч буурдаг. 2008-2009 онд ноолуурын үнэ буурдаг цикл тохиожээ. Энэ нь дор хаяж таван жил үргэлжлэх байх гэсэн тайлбарыг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Ингэснээр 2008 онд түүхий эдийн Эмээлт захад өмнөх оны самнасан хуучин ноолуур киллограмм нь 20 мянган төгрөг, шинээр самнасан ноолуур килограмм нь 24 мянган төгрөгийн ханштай болоод байв. Ноолуур малчдын амжиргааны нэг эх үүсвэр. Ноолуурын үнэ ингэж хямдарсан нь малчдад хүндээр тусч байсан нь мэдээж. Тиймээс тэд ноолуурын үнэ өсөхийг тэсэн ядан хүлээж суусан биз. Харин ноолуурын үнэ буурдаг цикл ирсэн тул тэд таван жил ноолуурын үнэ өсөхийг хүлээж суух хэрэгтэй болох нь тэр. Үүнийг далимдуулан улс төрчид ноолуурын үнийг өсгөнө гэж сонгуулиар шоудаад амжсан. Тухайлбал, 2008 оны парламентийн ээлжит сонгуулиар улс төрчид малчдад ноолуурын үнийг тэнгэрт гартал нь өсгөж өгнө гэж амлах нь тэр. Амласнаа хэрэгжүүлэхээр зарим улс төрчид нэг киллограмм ноолуур дотоодын зах зээлд 30 мянган төгрөгөөс доош орвол, Засгийн газар үүнийг нь 30 мянган төгрөгөөр худалдаж авах утгатай хуулийн төсөл санаалчилсан юм. Гэсэн ч энэ хуулийн төсөл УИХ-ын босго даваагүй билээ. Тиймээс малчдад тал алдахгүйн тулд улс төрчид нэг ямаанд 5000 мянган төгрөг өгөх хуулийн төсөл санаачилж, баталж, хэрэгжүүлсэн юм. Улс төрчид амлалтаа ингэж л хэрэгжүүлсэн. Харин ноолуурын үнэ өссөнгүй. Гэвч үүнээс улс төрчид сургамж авсангүй. Ноолуурын үнийг өсгөх удаах амлалт ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үер дахин гарах нь тэр. Тэр үеийн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Амарсанаа: Килограмм түүхий ноолуурт ногдуулдаг 4000 төгрөгийн гаалийн татварыг тэглэх хуулийн төсөл санаачилж УИХ-д өргөн барьсан талаар ярьж байсан юм. Хэрэв ноолуурт ногдуулдаг гаалийн татварыг тэглэвэл, уг түүхий эдийн үнэ өснө. Гэхдээ ноолуурын үнэ тэнгэрт гартлаа өсөхгүй байх гэж тэд үзэж байлаа. Энэ нь ч биеллээ олсон. 2008 онд 20 мянган төгрөг байсан киллограмм ноолуур 2009 онд 26 мянган төгрөг болж ялимгүй өссөн юм.

-Үйлдвэрлэгчид түүхий эдгүй хоцорч, ноолуурын экпортын татварыг сэргээхийг шаардав-

Манай улс дэлхийн ноолуурын хэрэгцээний 30 орчим хувийг дангаар хангадаг. Ноолуураар баян улс атлаа энэ чиглэлийн үйлдвэрүүд нь түүхий эдгүй хоцорч байсан гашуун сургамж бий. Үйлдвэрлэгчид нь хөрөнгө мөнгөгүйн улмаас 2010-2011 онуудад түүхий эд бэлтгэж чадалгүй хоцорч байсан юм. Түүхий ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр тэглэсэн нь малчдын ноолуурын үнэ өсөхөд нөлөөлсөн ч, дотоодын үйлдвэрүүд түүхий эдгүй хоцороход хүргэсэн гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, ноолуур ямар ч татваргүй болсон учир хятадууд малчдын түүхий эдийг худалдаж авах нь ихэссэн аж. Эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор ноолуурын үнэ өсч, үйлдвэрлэгчид хөрөнгө мөнгөгүй учир жил дарааллан түүхий эдгүй хоцорчээ. Энэ тухай тэр үеийн Гаалийн төв лабраторийн ахлах байцаагч Цэрэнчимэд: Ноолуурын татварыг тэглэнгүүт малчид ноолуураа урд хөршид өгөх боллоо. Манай үйлдвэрлэгчид түүхий эд нь үргэлж хажууд нь хямд байх юм шиг санасан нь хожмийн алдаа боллоо. Тэд өнөөдөр түүхий эдгүй болсон тул ноолууранд ногдуулдаг байсан экспортын татварыг буцааж сэргээж өгөхийг хүсч байна гэсэн тайлбар өгч байх нь тэр. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны дэд сайд Золжаргал: Үйлдвэрлэгчдэд тулгарч буй бэрхшээлийг шийдэх арга зам хайж байна. Жил дараалан түүхий эдгүй хоцорч байгаа үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, үүнийг монголбанкинд худалдаж, бондын орлогыг таван жилийн хугацаатай, тодорхой хувийн хүүтэй үйлдвэрлэгчдэд зээлэхээр төлөвлөж байгаа. Мөн ноолуурын татварыг сэргээх хүсэлтээ УИХ-д өргөн барина гэж ярьж байсан юм. Хэрэв ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг сэргээвэл малдчдад хэрхэн тусах бол. Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сумын малчин Амаржаргал: Ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг сэргээвэл түүхий эдийн үнэ буцаад буурна. Бидний түүхий эдийг үйлдвэрлэгчид хямд авч байвал тэдэнд ашигтай. Тиймээс ноолуурын үнийг буулгах гэж хуучин татварыг сэргээе гэцгээж байгаа юм. Гаалийн татварыг сэргээе гэж байгаа бол эхлээд малчдын ноолуурыг урд хөршийн наймаачдаас өндөр үнээр авдаг болох хэрэгтэй гэж үзэл бодлоо хуваалцаж байв. Харамсалтай нь ингэх бололцоогүйг үйлдвэрлэгчид учирлаж байлаа. Хятадын засгийн газар үйлдвэрлэгчдээ дэмжихийн тулд урт хугацаатай зээл олгодог. Харин манай улс үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй, урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл олгодоггүй. Тиймээс малчдын ноолуурыг үнэтэй авч чадахгүй гэсэн тайлбарыг үйлдвэрлэгчдийн зүгээс өгч байсныг нуух юун. Хэрэв манай улс үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж хөрөнгө мөнгөөр туславал, малчдын бэлтгэж байгаа ноолуурыг бүрэн боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлоход валютын нөөцөө арвижуулаад зогсохгүй, урд хөршийн зах зээлийн үнээс хамаарахгүйгээр дотоодод ноолуурын үнийг өсгөх бололцоотой болох байлаа. Магадгүй ийм учраас үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, ноос ноолуурын үйлдвэрүүдэд бага хүүтэй, урт хугацаатай зээлсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үүнээс хойш үе үеийн Засгийн газар ноос, ноолуурын чиглэлийн үйлдвэрүүдээ тасралтгүй дэмжиж бага хүүтэй, урт хугацаатай зээлд хамруулахад анхаарч ирсэн юм.

-Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, ноос ноолуурын үйлдвэрүүдээ дэмжив-

Тухайлбал, Засгийн газар 2011 онд 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, үүний 150 тэрбум төгрөгийг нь ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжихээр шийдвэрлэсэн юм. Ингэхдээ 100 тэрбум төгрөгийн бондын орлогыг ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжихэд зарцуулахаар болж, мөн оны төсөвт тусгайлан суулгаж өгсөн байдаг. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: УИХ-аар 2011 оны төсвийг танахгүй бол, тэр дундаа ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжих зорилгоор төсөвт суулгасан 100 тэрбум төгрөгийг бууруулахгүй бол үйлдвэрлэгчид мөнгөтэй залгаж, ирэх хавраас түүхий эд нөөцлөх боломжтой болно хэмээн хэлж байсан юм. Улмаар ноолуурын үйлдвэрүүдэд хаягласан бондыг 2011 оны хавраас Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалж эхэлсэн байдаг. Харин босгосон хөрөнгөө 2011 оны сүүлээр Хаан, Худалдаа хөгжил, Голомт, Капитал, Улаанбаатар, Чингис хаан, Төрийн банкаар дамжуулан ноолуурын үйлдвэрүүдэд зээлж эхэлсэн юм. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдрийн байдлаар 36 ноолуур боловсруулах үйлдвэрт 97 тэрбум 798 сая төгрөгийн зээлийг дээрх банкуудаар дамжуулан 5 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлсэн байлаа. Ийнхүү бондын орлогын ихэнх нь эзэддээ хүрсэн учраас ноолуурын үйлдвэрүүд 2012 онд түүхий эд бэлтгэх хангалттай хэмжээний хөрөнгө, мөнгөтэй болсон гэж холбогдох байгууллагууд үзэж байлаа. Тиймдээ ч ноолуурын үйлдвэрүүд өмнөх жилүүдээсээ илүү хэмжээний түүхий эд бэлтгэх боломжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан нь саяхан. Тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайд Баянмөнх: Ноолуурын үйлдвэрүүд өмнө нь 1000 тонн түүхий эд бэлтгэдэг байсан бол, санхүүжилтийн асуудал шийдэгдсэнээр 2000 тонн түүхий эд бэлтгэх боломжтой болсон хэмээн ярьж байсан билээ. Ийнхүү улсаас дэмжлэг авсаны үр дүнд үйлдвэрлэгчид түүхий эд нөөцлөх хөрөнгө мөнгөтэй болсон ч, үүний сургаар 2011 онд 50 мянган төгрөгөөр арилжаалагдаж байсан килограмм ноолуур 2012 онд 75 мянган төгрөг болж өссөн тал бий. Өөрөөр хэлбэл, эрэлт өссөнтэй холбоотойгоор зах зээлийн зарчмаараа үнэ өссөн юм. Зарим компаниуд үнийн өсөлтийг үл харгалзан түүхий эдээ бэлтгэж байсан ч, зарим нь ноолуурын үнэ эргэн буурахыг хүлээж суусан юм. Ноолуурын үнэ буурахаар түүхий эдээ бэлтгэхээр зэхэж суусан цөөнгүй компани байсан гэсэн үг. Тйимээс тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйдвэрийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын ахлах мэргэжилтэн Батцэцэг: Санхүүжилтийг нь шийдвэрлэж өгсөн ч, үнэ нь буурахыг хүлээж байгаад өмнөх жилүүдийн адилаар түүхий эдээ хятадуудын гарт алдаж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ноолуургүй хоцорч мэдэх нөхцөл байдал үүсэх вий гэж үйлдвэрлэгчдэд анхааруулж байсан билээ.

-Ноолуурын үйлдвэрүүдийг үргэлжлүүлэн дэмжив-

Манай улс 18 сая ямаатай. Нэг ямаа жилд 300 грамм ноолуур өгдөг гэвэл манай улс жилд 6000 тонн ноолуур бэлтгэдэг юм. Үүний 2000 тонныг боловсруулж, үлдсэнийг нь түүхийгээр нь экспортолдог гэх судалгаа бий. Тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Стратеги төлөвлөлт, бодлогын газрын Хөнгөн үйлдвэр хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Рэгзэдмаа: Техниийн хүчин чадал хүрэлцэхгүйдээ бус, хөрөнгө мөнгө дутагдаж байгаагаас үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэн гаргаж байгаа ноолуурыг боловсруулж чаддагүй болохыг хэлдэг. Харин Гоёо компанийн гүйцэтгэх захирлын албыг хашиж явсан С.Энх-Амгалан: Үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэж байгаа ноолуурыг бүгдийг боловсруулахад их хэмжээний мөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгө нь үйлдвэрлэгчдэд байхгүй. Банкнаас зээл авахад зээлийн хүү өндөр байдаг. Нөгөөтэйгүүр экспортын татвар өндөр зэргээс авахуулаад ноолуурын үйлдвэрүүдээ төрөөс дэмжиж өгөхгүй байна хэмээн хуучилж байсныг энд дурдахад зүйтэй болов уу. Дээрх шалтгааны улмаас үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэсэн ноолуурыг бүгдийг нь эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлох боломж хомс байлаа. Тиймээс малчдын бэлтгэж буй ноолуурыг бүрэн боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлох замаар малчин, үйлдвэрчин, улсаа хэн хэнийгээ дэмжих үүднээс сүүлийн жилүүдэд энэ салбарт хангалттай төрийн дэмжлэг үзүүлж ирсэн гэж ойлгож болно. Тухайлбал, Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийг бонд гаргаж ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдээ дэмжиж байсан талаар дээр жишээ татан дурдсан. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар ч ноолуурын салбарт авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолыг баталж, ноолуурын үйлдвэрүүдийг үргэлжлүүлэн дэмжиж ажилласан юм. Хөгжлийн банкинд ноолуур хөтөлбөрийн эргэлтийн хөрөнгийн зээлийн хүүг Монголбанкны бодлогын хүүтэй уялдуулан бууруулах, барьцаа хөрөнгийн нөхцөлийг хөнгөрүүлэх, үндэсний үйлдвэрүүдэд зээлийн хүүгийн татаас олгох асуудал үүнд багтсан байлаа. Улмаар түүхий эдийн нөөц бүрдүүлэхэд шаардлагатай 300 тэрбум төгрөг, Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр олгосон зээлийн хүүгийн татаасанд 30 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийхийг зөвшөөрч, эх үүсвэрийг судлан шийдвэрлэхийг Сангийн болон Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн сайдад тухайн үед даалгаж байсан юм. Ноолуурын салбарынхан өнгөрсөн онд нэг килограмм ноолуурыг 100 мянган төгрөгөөр тооцож, 5000 тонн ноолуур худалдан авахаар төлөвлөж, ноолуур бэлтгэлд ойролцоогоор 456.1 тэрбум төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгө шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Иймд Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр ноолуур бэлтгэлд 300 тэрбум төгрөгийг жилийн 12 хувийн хүүтэй олгохоор болж, үйлдвэрүүдийн зээлийн хүүгийн татаасыг жилийн 3 хувийн хүүтэй байхаар тооцсон юм. Ингэснээр үндэсний үйлдвэрүүд ноолуур бэлтгэлд нийт 366 тэрбум төгрөг зарцуулж, 3600 тонн ноолуур худалдан авч, 6400 тонныг гадаадын худалдан авагчдад борлуулах бололцоо бүрдсэн. Худалдан авсан ноолуурынхаа 20 хувийг нь угааж, 40 хувийг самнаж, үлдсэн 40 хувиар нь 2,4 сая ширхэг бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байлаа. Тэгвэл өнөөгийн засгийн газар ч энэ салбарыг үргэлжлүүлэн дэмжсээр байна. Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөнд Хөдөө аж ахуйг дэмжих 500 тэрбум төгрөгийн зээлийн хөтөлбөр багтжээ. Үүнээс газар тариаланд 100 тэрбум, хаврын ноолуур бэлтгэлийн ажилд зориулж 200 тэрбум, малчдыг дэмжих 200 тэрбум төгрөгийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан жилийн 3 хувийн хүүтэй олгож байгаа юм. Дашрамд дурдахад, малчид энэ жил 9700 орчим тонн ноолуур бэлтгэх урьдчилсан тооцоолол гарсан. Үүнийг үйлдвэрлэгчид худалдаж авах хөрөнгийн эх үүсвэрийг нь шийдвэрлэсэн гэсэн үг юм.

-Ноолуураа түүхийгээр нь бус, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортолно-

Нэг килограмм ноолуураар 4 ширхэг цамц оёдог гэж үйлдвэрлэгчид ярьдаг. Нэг килограмм ноолуурыг түүхийгээр нь экспортлоход хэд болох уу. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлоход хэд болох уу. Мэдээж тэнгэр газар мэт үнийн зөрүү гарах нь ойлгомжтой. Эдийн засагчдын зүгээс урд хөрш рүү ноолуураа түүхийгээр нь экспортлох бус, дотооддоо боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортолвол малчдын түүхий эдийн үнэ хүссэн хүсээгүй өсөхөөс гадна, үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс улсад авах татвар нэмэгдэнэ гэж зөвлөдөг. Манай улс 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны байдлаар малчдын бэлтгэсэн ноолуурын 20 хүрэхгүй хувийг дотооддоо угааж, самнаж, боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байлаа. Тэгвэл 2020 оны судалгаагаар манай улс бэлтгэсэн ноолуурынхаа 60-70 хувьд анхан шатны боловсруулалт хийж угаасан байдлаар экспортолсон байна. Тухайлбал манай улсын ноолуурын экспортын хэмжээ өнгөрсөн оны эцэст 243,5 сая ам.долларт хүрч, үүний 76 хувийг угаасан, 7 хувийг боловсруулсан, 17 хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн эзэлжээ. Тиймээс угаасан ноолуурын экспортыг багасгаж улмаар зогсоох, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл экспортыг нэмэгдүүлэхэд салбарын яам нь анхаарч ажиллаж байгаа юм. Энэ хүрээнд Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яам, Гадаад харилцааны яам, Монголын ноос ноолуурын холбоотой хамтран ноос, ноолуурын экспортыг нэмэгдүүлэх асуудлаар хилийн чанадад суугаа зарим дипломат төлөөлөгчийн газартай санал солилцох уулзалт хийсэн байдаг. Монгол ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны даавуун бүтээгдэхүүнийг АНУ, Канад, Япон, Шведийн болон дэлхийн зах зээлд сурталчлах, экспортлох асуудлаар санал солилцох энэ уулзалтад Монгол Улсаас Канад Улс, АНУ, Япон Улс, Швед Улсад суугаа Элчин сайдын яамд, Говь, Кашмир Холдинг зэрэг компанийн төлөөлөл оролцсон юм. Монголын ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосон даавуун бүтээгдэхүүнийг Японы зах зээлд нийлүүлэхэд Монгол Улс, Япон Улсын хооронд байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн тухай хэлэлцээрийн хөнгөлөлт, АНУ, Канад, Шведийн зах дээлд гарахад худалдааны хөнгөлөлтийн схем GSP, EU GSP+ –ийн хүрээнд тус тус тарифын хөнгөлөлт эдэлдэг. Зорилтот зах зээлд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, экспортыг нэмэгдүүлэх зорилгоор талууд тодорхой чиглэл, төлөвлөгөө гаргаж ажиллахаар тохирчээ. Apparel Textile Sourcing үзэсгэлэнгийн ерөнхий зохион байгуулагч JPC Inc компанийн үзэсгэлэнгийн захирал Жон Ванкир, Гадаад харилцааны яам, Монголын ноос ноолуурын холбооны удирдлагуудтай цахим уулзалт мөн хийсэн байдаг. Уулзалтын үеэр Жон Ванкир Монгол ноолуурыг Хойд Америкт сурталчлах талаар болон үйлдвэрлэгч, борлуулагчийг холбох үзэсгэлэнгийн талаар танилцуулсан юм. Монголын ноос, ноолуурын холбоо Apparel Textile Sourcing үзэсгэлэнд 2021-2023 онд оролцох чиглэлээр үргэлжлүүлэн ажиллахаар болсон билээ.

-Монгол ноолуур Европ болон Америкийн зах зээлд-

Байгалиасаа нано бүтэцтэй учраас дээд зэргийн зөөлөн, хөнгөн, дулаан, уян хатан, бат бөх, амьсгалдаг, агаар шүүдэг, галд тэсвэртэй, байгальд задардаг зэрэг хүний эрүүл мэндэд ээлтэй учраас ноолууран бүтээгдэхүүн тансаг хэрэглээнд зүй ёсоор ордог. Тиймээс уг бүтээгдэхүүн өндөр хөгжилтэй орнуудын зах зээлд эрэлттэй байдаг юм. Манай улс дэлхийн түүхий ноолуурын 30-45 хувийг дангаараа хангадаг ч, монголд үйлдвэрлэв шошготой экспортын эцсийн бүтээгдэхүүний ердөө 10-хан хувийг нийлүүлж иржээ. Тухайлбал дэлхийн ноолуурын хэрэглээний 70 хувийг дангаараа хангадаг урд хөрш манай улсаас угааж самнасан ноолуур импортлон авч үүгээрээ эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дэлхийн зах зээлд нийлүүлж байгаа юм. Харин манай улс дотоодод үлдсэн түүхий эдээрээ эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж Америк, Герман, Солонгос, Япон, Бельги, Франц, Итали, Англи зэрэг 20 гаруй оронд экспортолж байна. Манай улс 2006 оноос Европын холбооны улсууд руу бараа бүтээгдэхүүн ямар ч экспортын татваргүй гаргаж эхэлсэн ч, уг хөнгөлөлт 2008 оны арвахоёрдугаар сарын 31-нээр дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс уг хөнгөлөлтийг дахин гурван жилийн хугацаагаар сунгасан талаар Гадаад харилцааны яамны Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрынхан тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Ингэснээр 7200 нэрийн барааг импортын тэг татвартайгаар Европын холбооны 27 гишүүн оронд экспортлох хөнгөлөлт 2009 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн ч, 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд дахин дуусгавар болсон юм. Үүнийг дахин сэргээх хэлэлцээр үе үеийн Засгийн газрын үед хийгдэж, энэ боломжийг ашиглан аж ахуйн нэгжүүд ноолууран бүтээгдэхүүнээ Европын холбооны улсууд руу экспортолж ирсэн гэдэг. Харин сүүлийн үед АНУ-ын зах зээлд ноолууран бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх бодлого түлхүү баримталж байна. АНУ-ын Элчин сайд Майкл Клечески: Элчин сайдын яамны тэргүүлэх зорилтуудын нэг нь эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд нь Монгол Улсад туслах явдал бөгөөд ноолуурын салбарыг өргөжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх нь стратегийн чухал хэсэг. Энэ салбарыг цаашид хөгжүүлэх нь малчнаас экспортлогч хүртэлх нэмүү өртгийн сүлжээний бүх оролцогчдыг учир утга бүхий, тогтвортой орлоготой болгох юм гэж АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн санхүүжилттэй Монгол Улсын ноолуурын салбарын иж бүрэн судалгааны талаарх хэлэлцээрийн үеэр хэлсэн байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа АНУ-д айлчлах үеэрээ энэ асуудлаар тодохой яриа хэлэлцээр хийгээд ирсэн байдаг. Тодруулбал, монголд үйлдвэрлэв шошготой ноолууран бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх боломжийн талаар яриа хэлэлцээр өрнүүлээд ирсэн юм. АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүн энэ тухай хуулийн төслийг санаачлан Конгресстоо өргөн барих талаар ч тэр үед дуулдаж байлаа. Энэ хүрээнд дээрх хэлэлцүүлэг болж гуравдагч хөрш АНУ манай ноолуурын салбарыг өргөжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх нь стратегийн чухал нэг хэсэг гэж хэлсэн хэрэг юм.

-Биржээр арилжсан ноос, ноолуур экспортолно-

2020 онд хонины ноос бэлтгэх хэмжээг 25 мянган тонн, тэмээний ноос бэлтгэх хэмжээг 1,1 мянган тонн байхаар төлөвлөсний дагуу нийт 89 үйлдвэрт хонь, тэмээний ноос бэлтгэлийн баримт олгожээ. 2020 оны түүхий эд бэлтгэлийн ажилд оролцохоор баримт олгогдсон 89 үйлдвэрээс 83 үйлдвэр нь 23,7 мянган тонн хонь, тэмээний ноос бэлтгэн авч үйлдвэрлэлээ явуулж байгаа юм. Давхардсан тоогоор 82 үйлдвэр 22,7 мянган тонн хонины, 17 үйлдвэр 0.9 мянган тонн тэмээний ноос бэлтгэсэн байна. Үндэсний үйлдвэрлэгчид 22,7 мянган тонн хонины ноос бэлтгэн авсан нь 2020 онд Монгол Улсаас бэлтгэгдэх боломжтой хонины ноосны нөөцийн 58,7 хувийг, 0,9 мянган тонн тэмээний ноос бэлтгэн авсан нь 2020 онд Монгол Улсаас бэлтгэгдэх боломжтой тэмээний ноосны нөөцийн 47,4 хувийг тус тус эзэлж байна. Хонь, тэмээний ноосны урамшууллыг бүртгэх цахим системд 2020 онд үндэсний үйлдвэрт 19,6 мянган тонн ноос тушаасан 90,064 малчин, малтай өрх 31,2 тэрбум төгрөгийн урамшуулалд хамрагдахаар бүртгэгдсэн байна. Малчдыг QR коджуулан бүртгэлжүүлэх ажил хийгдэж эхэлсэн тул ноосны урамшууллын систем 2021 оноос эхлэн малчдын цахим бүртгэлд үндэслэгдэхээр болсон. Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжих, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх зарим арга хэмжээний тухай Монгол Улсын Их Хурлын 2011 оны 30-р тогтоол, Хонины ноос, тэмээний ноос бэлтгэж үндэсний үйлдвэрт тушаасан хоршооны гишүүн малчин, мал бүхий этгээдэд урамшуулал олгох тухай журмын тухай Засгийн Газрын 2019 оны 343-р тогтоолыг мөрдлөг болгон 2020 оны хонь, тэмээний ноос бэлтгэлийн ажлыг зохион байгуулсан талаар салбарын яамнаас нь мэдэгдсэн.

Мөн мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын тушаалаар Мал эмнэлгийн гэрчилгээний загвар, хэрэглэх зааврыг шинэчлэн баталсан. Энэхүү өөрчлөлтийн хүрээнд Олон улсын мал эмнэлгийн цахим гэрчилгээ авахад Хөдөө аж ахуйн биржээр арилжсан бараа, түүхий эдийн тодорхойлолтыг шаарддаг болж байна. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эд болох ямааны ноолуур, хонь, тэмээний болон завод ноосыг экспортод гаргахдаа заавал биржийн арилжаанд оролцсон тодорхойлолтыг үндэслэн цахим гэрчилгээг олгох юм. Мал эмнэлгийн гэрчилгээний загвар, хэрэглэх зааврыг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс нийтээр дагаж мөрдөх бөгөөд энэхүү журам нь Хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийн биржийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах чухал ач холбогдолтой юм. Хөдөө аж ахуйн биржээр арилжаалах бараа, түүхий эдийн нэр төрөл тус бүрээр биржийн итгэмжлэл хүсэгчид тавих шалгуур үзүүлэлтийг гаргасан байдаг. Тус шалгуур үзүүлэлтийг хангасан, арилжаанд орох бараа, түүхий эдийг хүлээн авч анхан шатны тордолт, чанарын хамгаалалт хийж хадгалах, боловсруулах үйлчилгээ үзүүлдэг этгээдэд бирж итгэмжлэл олгож гэрээ байгуулан хамтран ажилладаг. Энэ онд үр тарианы 23, түүхий эдийн 100 агуулах итгэмжлэхээр төлөвлөн ажиллаж байгаа бөгөөд Хөдөө аж ахуйн биржийн шалгуур үзүүлэлтийг хангасан 14 агуулахад итгэмжлэл олгоод байна. Мөн 67 агуулахыг итгэмжлэх үйл явц бичиг баримтын бүрдүүлбэрийн шатанд явагдаж байгаа юм. 2021 оны сүүл гэхэд төлөвлөгөөний дагуу биржийн итгэмжлэлийг бүрэн олгох зорилт тавин ажиллаж байна гэж салбарын яамнаас нь мэдэгдлээ.

7.3 Арьс ширний зах зээл

Манай улс 2020 оны эхний найман сарын байдлаар 6,1 сая америк долларын өртөг бүхий түүхий болон боловсруулсан арьс шир экспортолжээ. Цаашид эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж энэ төрлийн экспортын бүтээгдэхүүний үнийн дүнг өсгөх бодлого төрөөс баримталж байна. Дархан арьс ширний цогцолбор, Түүхий эдийн бэлтгэл, Дархан арьс шир боловсруулах үйлдвэрлэл төслүүд нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж олон улсын зах зээлд борлуулахаар ажиллаж байгаа. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дархан-Уул аймагт ажиллах үеэрээ Дарханы арьс, ширний үйлдвэр технологийн паркийн ажилтай танилцсан юм. Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулдаг 40 орчим арьс, ширний үйлдвэрийг энэ парктай нэгтгэх, цаашид ийм чиглэлийн мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдийг цогцолбор хэлбэрт оруулах, ажилчдын хороолол барих зэрэг саналаа Засгийн газарт оруулж хэлэлцүүлэх чиглэл өгсөн юм. Дархан арьс Ширний цогцолбор нь 2018 онд Дархан-Уул аймагт байгуулагдсан. Тус компани нь Хонгор сумын нэгдүгээр багт арьс шир, ноос ноолуур боловсруулах цогцолборын бүтээн байгуулалтыг 180 га газарт эхлүүлсэн байна. Тухайлбал, бог малын арьс боловсруулах 9 үйлдвэр, бод малын арьс боловсруулах 4 үйлдвэр тус бүр агуулахын хамт, ноос ноолуур угаах, самнах 2 үйлдвэр, эсгийний үйлдвэр, желатин уургийн үйлдвэр, судалгаа хөгжил, инновацийн төв, үйлдвэрийн зохицуулалттай цэвэрлэх байгууламж зэргийг барихаар төлөвлөн барилга угсралтын ажлаа эхлүүлээд байгаа юм. Төслийн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийн хүрээнд Испани, Энэтхэг, ХБНГУ-ын химийн бодисын технологийн зааврын дагуу лаборатори, хагас үйлдвэрлэл, үйлдвэрийн туршилтыг Хөнгөн үйлдвэрийн судалгаа, хөгжлийн хүрээлэнтэй хамтран гүйцэтгэжээ. 2020 оны наймдугаар сард төслийн талбайд хоёр хэлхээт цахилгаан түгээх, хангах дэд станц, дулаан хангамж, цэвэр усан хангамж, ариутгах татуурга, уурын станц, ноос боловсруулах үйлдвэрийн гурван блок барилга угсралтын ажил, ноос угаах үйлдвэрийн цэвэрлэх байгууламж, арьс ширний үйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн барилга угсралтын ажлууд хийгджээ.

Лидер капитал компани төслийн бүх оролцогч талуудыг нэгтгэн хөгжүүлэх бодлогыг баримтлан ажиллаж байна. Энэ хүрээнд дотоодын компаниудаас гадна Испанийн Консури Лидер компанитай хамтран бог малын арьс боловсруулах нэг үйлдвэрийг байгуулах юм. Консури лидер нь Манго, Зара зэрэг дэлхийн брэндүүдэд арьс, шир нийлүүлдэг европын томоохон компани. Энэ компанитай урт хугацааны нийлүүлэлтийн гэрээг амжилттай байгуулсан байна. Мөн бусад орны туршлага бүхий компаниудтай хамтран ажиллах ажлын хэсэг байгуулжээ. Энэ чиглэлийн боловсруулах үйлдвэрлэл уналтад орж арьс шир үнэгүйдээд байгаа цаг мөчид малчид дундын зуучлагчгүйгээр түүхий эдээ эцсийн үйлдвэрлэгчдэд шууд нийлүүлэх боломж бүрдэх юм. Ингэснээр арьс, ширний үнэ одоогийнхоос 6-8 дахин өсөх боломжтой болно. Арьс, ширний салбарт дэлхийд нэр хүнд бүхий гадаадын компаниудтай хамтран ажилласнаар дотоодын үйлдвэрүүдэд олон улсын менежмент нэг талаас нэвтэрч байна. Нөгөө талаас арьс шир боловсруулах олон улсын технологи буюу ноу-хау нэвтэрч байгаа юм. Үүний нэг тод жишээ бол өнгөрсөн хугацаанд Монгол малын арьсанд тохирох, олон улсын стандартын шаардлага хангахуйц технологийг боловсруулж эхний туршилтын бүтээгдэхүүнийг гаргасан явдал. Урт хугацааны нийлүүлэлтийн гэрээний дагуу өнгөрсөн онд 600 мянган ширхэг богийн арьс Испани руу илгээхээр болсон юм. Улмар Монгол Улсын Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр болж, Дархан арьс ширний цогцолборын бүтээн байгуулалт төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн дүрмийг батлав. Компани нь 100 хувь төрийн өмчит бөгөөд нэг хувьцаа эзэмшигчтэй байхаар дүрэмд тусгажээ. Компани зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх, хөрөнгө төвлөрүүлэх, хөрөнгө оруулах, хөрөнгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх, дэд бүтэц байгуулах, эзэмших, дэд бүтцийн эд хөрөнгө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах зэрэг үйл ажиллагаа явуулна. Компанийн өөрийн хөрөнгө хувьцаанаас бүрдэх бөгөөд нэг бүр нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэ бүхий 200 сая энгийн хувьцаатай байхаар тооцжээ. Дархан арьс ширний цогцолбор байгуулах төслийн бүтээн байгуулалт тухайн үед 23 хувьтай байсан юм. Цахилгаан, дулаан, уур, бохир ус цэвэрлэх байгууламж зэргийн ажлыг хувийн хэвшлийнхэн өөрийн болон Хөгжлийн банкны зээлээр эхлүүлжээ. Төслийг 552 гаруй тэрбум төгрөгөөр хэрэгжүүлэх юм.

7.4 Атрын дөрөвдүгээр аян

Манай улс өмнө нь атрын I, II аяныг хэрэгжүүлж дотоодын гурилын хэрэгцээгээ 100 хувь хангаад зогсохгүй, гадаадад гурил экспортолдог байв. Харин 1990 оноос хойш нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн явцад газар тариалан эрхлэлт буурч, гурилын үйлдвэрүүд дотоодын нийт хэрэгцээний дөнгөж 40 гаруй хувийг хангаж, үлдсэн хувийг гаднаас импортолж ирсэн. Харин 2008 онд газар тариалангийн салбарт сэргэлт гарсан жил болсон юм. Тэр үед атрын III аяныг эхлүүлж улаан буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоосоо хангаж эхэлсэн учраас тэр. Мэдээж олон жил шинэчлэлт хийгдээгүй энэ салбарт техник хэрэгсэл сайжруулахаас авахуулаад хийх ажил тун ч их байлаа. Тухайлбал, 1990 оноос хойш газар тариаланд ашиглаж байсан техник хэрэгслийн 70 хувийг шинэчлэх шаардлага тулгарсан юм. Техник, сэлбэг, материалыг засвар үйлчилгээний төвтэй нь оруулж ирснээр уринш, хаврын тариалалт, намрын ургац хураалтыг тус бүр 21 хоногт хийх бололцоотой болгох гэж тэр. Энэ дагуу техникийн шинэчлэлтээр 120 морины хүчин чадалтай 220 трактор, 35 морины хүчин чадалтай 80 тракторыг оруулж ирснээр 650 мянга га-д үр хөнгөхөн суулгах боломжтой болсон юм. Үүнээс гадна, атрын III аяныг эхлүүлж байхад 20-25 мянгад га-д усалгаатай газар тариалан явагдаж байсан бол, үүнийг 55 мянган га-д хүргэсэн билээ.

Ингэснээр төмс, хүнсний ногоо, малын тэжээл, тарианыхаа 30 хувийг усалгаатай болгож чадсан гэж үздэг. Мөн тухайн үед үрийн шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгарч байлаа. Тиймээс эрдэм шинжилгээний байгууллагууд хөрөнгийн чадвартай аж ахуйн нэгжүүдэд түшиглэж үр үржүүлгийн төвүүд байгуулах зорилт тавьж, 2008 онд 6000 тонн үрийг гаднаас авч ирж үржүүлэх ажил эхлүүлсэн юм. Гурван жилийн хугацаанд дотоодод үрээ үржүүлснээр 2011 оноос гаднаас үр авах шаардлагагүйд хүрнэ гэж холбогдох албаныхан тухайн үед хуучилж байсан нь саяхан. Өөрөөр хэлбэл, өндөр үнээр үр импортлохгүй, дотоодоосоо хангах зорилт тавьж ажилласан юм. Тиймдээ ч тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд сүүлийн жилүүдэд үрийн буудай нөөцөлж ирснийг хэн хүнгүй мэднэ. Ийнхүү 2008 онд 230 мянган га газарт тариалалт хийж, 2009 онд 300 мянган га газарт, 2010 онд 350 мянган га газрыг эргэлтэд оруулж атрын III аяныг эхлүүлж байлаа. Гурван жилийн хугацаанд хэрэгжсэн атрын гуравдугаар аянд 490 тэрбум төгрөг тухайн үед шаардагдаж байсан нь нууц биш. Үүнийг бүгдийг нь төрөөс гаргасан гэвэл өрөөсгөл. Санхүүжилтийн 70 хувийг тариаланчид гаргаж, 22 хувьд нь төрөөс тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлж, 4 хувийг төрөөс цэвэр гаргаж, үлдсэн 4 хувийг гадаадын зээл тусламжийн хөрөнгөөр шийдвэрлэсэн гэгддэг.

Тухайн үед тариаланчдад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор зээлийн хүүгийн хөнгөлөлтийн хөтөлбөрийг ч давхар хэрэгжүүлсэн юм. Үүнд арилжааны банкнаас тариаланчдад олгох зээлийн хүү 11 хувиас хэтрэхгүй байхаар тусгаж, хүүгийн тодорхой хувийг засгийн газраас графикийн дагуу шийдвэрлэж өгсөн. Ингэснээр тариаланчид жилийн 7,5 хувийн хүүтэй зээл авах нөхцөл бүрдсэн билээ. Ийнхүү манай улс атрын III аянаар буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоос хангах зорилт тавьж ажиллаад 10 гаруй жилийг ардаа орхилоо. Тэгвэл атрын IV аянаар буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоосоо хангаад зогсохгүй экспортлогч орон болох зорилт тавьжээ. Эрх баригч МАН хоёр ч удаагийн УИХ-ын сонгуулиар атрын IV аяныг явуулахаа мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, энэ ажил эхлэх шатандаа яваа юм. Өнгөрсөн жил улсын хэмжээнд 394 мянган га-д үр тариа, үүнээс 364 мянган га-д улаанбуудай, 18 мянган га-д төмс, 10 орчим мянган га-д хүнсний ногоо, 61 мянган га-д тосны, 53 орчим мянган га-д тэжээлийн ургамал, нийтдээ 537 орчим мянган га-д тариалалт хийжээ. Урьдчилсан балансаар 513 мянган тонн үр тариа, үүнээс 487 мянган тонн буудай, 237 мянган тонн төмс, 113 мянган тонн хүнсний ногоо, 33 орчим мянган тонн тосны ургамал, 110 мянган тонн малын тэжээлийн ургамал хураан авахаар төлөвлөсөн юм.

Ургац хураалтад нийтдээ 1020 ширхэг комбайн ашигласнаас 300 нь дэвшилтэт технологид суурилсан 2-6 жил ашиглаж байгаа өндөр хүчин чадлынх юм. Төмс хураах комбайн 70 ширхэг, төмс ухагч 410 ширхэг, үр тариа цэвэрлэх, ялгах, ачих зориулалттай 678 ширхэг техник, тоног төхөөрөмж ашигласнаас гадна ОХУ-аас үр тариа хураах 30 комбайн, Беларусь улсаас төмс хураах зориулалттай 50 трактор, 30 төмс ухагч, 3 төмсний комбайныг яаралтай авч ирж ургац хураалтад ашиглана. Ингэснээр ургац хураалтыг технологийн 20-25 хоногт багтаах боломжтой. Улсын хэмжээнд үр тариа хадгалах 523 мянган тонн багтаамжтай төмөр бетон элеватор байгаагаас Хөдөө аж ахуйг дэмжих санд 182 мянган тонн, хувийн хэвшилд 341 мянган тонн нь ашиглагдаж байна. Хөдөө аж ахуйг дэмжих сангийн 146 мянган тоннын элеваторт ариутгал, засвар үйлчилгээ хийж буудай хүлээн авахад бэлэн болсон гэж тухайн үед салбарын яам нь мэдэгдэж байв. Тэгвэл тус салбарынхан зорьсондоо хүрч 2020 оны гүйцэтгэлээр нийт 428.9 мянган тонн үр тариа хураан авч, гурилын үйлдвэрүүдэд 238.6 мянган тонн буудай нийлүүлээд байна. Үүнийг өнгөрсөн оных нь ургацын дүнтэй харьцуулахад үр тариа 4.1 мянган тонноор, төмс 49.7 мянган тонноор, хүнсний ногоо 18.9 мянган тонноор, тэжээлийн ургамал 49.8 мянган тонноор тус тус өссөн үзүүлэлт боллоо. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд З.Мэндсайхан салбарыг ирэх жилүүдэд хөгжүүлэх дунд хугацааны бодлогоо танилцуулахдаа манай улс хүнсний аюулгүй байдлаа хангах, гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэгцээг дотоодоос бүрэн хангах, импортыг орлох экспортын баримжаатай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлд түлхүү анхаарахаа мэдэгдэж байв. Тухайлбал, улаан буудайн хэрэгцээг 100 хувь дотоодоос хангаж, ирээдүйд гадаадад 200 мянган тонн гурил экспортлох зорилт тавьж байгаа юм. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И өнгөрсөн онд манай улсад айлчлах үеэр Монголоос Хятад руу гурил экспортлох үеийн хяналт шалгалт, хорио цээрийн шаардлагын тухай баримт бичиг байгуулж амжсан билээ.

7.5 Сүүний урамшуулал олгов

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага нэг хүн жилд 124 литр сүү сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой гэж зааварчилсан байдаг. Тэгвэл энэ хэмжээний сүү сүүн бүтээгдэхүүнийг Улаанбаатар хотын хүн ам хэрэглэж чадахгүй байгаа юм. Хотын нэг хүн жилд 66 литр сүү хэрэглэдэг бол, хөдөөний иргэд жилд 244 литр сүү хэрэглэдэг болох нь судалгаагаар тогтоогджээ. Эндээс хотын хүн амын сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ хөдөөгийн иргэдээс 4 дахин бага байгаа нь харагдаж байна. Хотын иргэдийн сүүний хэрэглээ 1990 онтой харьцуулахад даруй 25 хувиар буурсан гэж мэргэжилтнүүд хэлж байна. Тиймээс хотын хүн амын сүүний хэрэгцээг нэмэгдүүлэх, байгалийн гаралтай сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр хангах зорилгоор Сүү хөтөлбөрийг Засгийн газар 2006 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Хөтөлбөрийн хүрээнд төв суурин газрын ойролцоо сүүний чиглэлийн үхэр үржүүлж, фермерийн аж ахуйтай болох зорилт тавьж байлаа. Сүү хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн үед 450 сүүний чиглэлийн үнээг зургаан аж ахуйн нэгжид үнэ төлбөргүй өгсөн юм. Салбарын яам нь аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй эргэн төлөгдөх нөхцөлөөр сүүний чиглэлийн үнээ олгосон нь энэ. Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамныхан сүүний чиглэлийн үнээг нэгийг нь 2 сая төгрөгөөр худалдан авчээ.

Өөрөөр хэлбэл, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон сүүний чиглэлийн үнээг худалдан авахад 900 орчим сая төгрөг зарцуулсан гэсэн үг юм. Эдгээр аж ахуйн нэгжүүд сүүний чиглэлийн үнээг өсгөж үр төлийг нь Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яаманд өгөх ёстой. Өсгөж өгсөн үр төлийг салбарын яам нь дараагийн аж ахуйн нэгжүүдэд үнэгүй өгч, улмаар сүүний чиглэлийн үнээг нэмэгдүүлж, фермерийн аж ахуйг хөгжүүлэх зорилт тавьж ажилласан юм. Ингэснээр сүү сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэнэ гэж үзэж Сүү хөтөлбөрийг 2006-2016 оны хооронд хоёр үе шаттайгаар хэрэгжүүлсэн юм. Эхний шатанд хотын хүн амыг 100 хувь сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр хангах зорилт тавьсан бол, дараагийн шатанд улсынхаа хүн амыг сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр 100 хувь хангах зорилт тавьсан билээ. Улмаар эх орны сүү сүүн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Ийнхүү сүү хөтөлбөрийг сүр дуулиантай хэдэн жилийн өмнө эхлүүлсэн ч тэгэсхийгээд намжсан тал бий. Тэгвэл У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед сүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх бодлогыг дахин сэргээж, эхнээсээ үр дүнгээ өгч сүүний урамшуулал олгож эхлээд байна.

Үүний нэг тод жишээ бол, Засгийн газрын 130 дугаар тогтоолоор батлагдсан Сүү боловсруулах үйлдвэр, цехэд техникийн зохицуулалтын шаардлагад нийцсэн малын түүхий сүү бэлтгэн нийлүүлсэн малчин, эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд мөнгөн урамшуулал олгох журмын дагуу 2020 оны арванхоёрдугаар сарын сүүний урамшууллыг олгоод байна. Сүү боловсруулах 8 үйлдвэр, цехэд өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард 1,533,489 литр түүхий сүүг мал эмнэлгийн гарал үүслийн гэрчилгээтэй, татварын цахим төлбөрийн баримт /и-баримт/ үүсгэн баталгаажуулсан нийт 1643 малчин, 16 эрчимжсэн мал аж ахуйн эрхлэгч аж ахуйн нэгжид Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2021 оны А-11 дүгээр тушаалын дагуу 766 сая 744 мянга 500 төгрөгийн мөнгөн урамшууллыг төрийн сангийн дансаар дамжуулан шилжүүлсэн байна. Урамшуулалд хамрагдахын тулд нэг талаас нийлүүлж буй сүү нь эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэнийг нотлох мал эмнэлгийн гарал үүслийн гэрчилгээг заавал авсан байх. Нөгөө талаас сүүний үйлдвэрт сүү нийлүүлэх тухай бүр малчны иргэний үнэмлэхний QR кодыг уншуулж татварын цахим төлбөрийн баримт буюу и-баримт үүсгэх, худалдан авагч үйлдвэр, борлуулагч малчин болон эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчид баримтыг ажлын 3 хоногийн дотор баталгаажуулсан байх ёстойг Засгийн газраас анхааруулж байгаа юм.

Ийнхүү сүүний урамшуулал олгож эхэлснээр өвлийн улиралд сүү нийлүүлэлтийн хэмжээ нэмэгдэж, бэлтгэн нийлүүлэлтийн оновчтой тогтолцоо бүрдэнэ гэж үзэж байгаа юм. Мөн импортыг орлох үйлдвэрлэл нэмэгдэж сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг дотооддоо тогтвортой хүртээмжтэй хангах нөхцөл боломж бий болно гэж тооцоолжээ. Улсын хэмжээнд сүү сүүн бүтээгдэхүүний 204 үйлдвэр цех, хөргөлтийн 77 төв үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд 1680 хүн ажиллаж байна. Энэ салбар жилдээ 470 мянга гаруй тонн сүү боловсруулах хүчин чадалтай ч, 35 хувийг нь л ашигладаг байна. Энэ нь сүү бэлтгэл улирлын хамааралтай боловч нөгөө талаас бэлтгэн нийлүүлэх тогтолцоо бүрдээгүйтэй холбоотой гэнэ. Өвлийн улиралд хүн амын сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг хангахад 27 сая литр шаардлагатай ч 16,8 сая литрийг нийлүүлж байгаа юм. 2008 онд манай улс хэрэгцээт сүүнийхээ 10 орчим хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж, 20 орчим хувийг Хятадаас, үлдэх хувийг ОХУ, Герман, Дани, Польш, Украин, БНСУ, Франц зэрэг улсуудаас импортлон авдаг байжээ.

8 БҮЛЭГ: Стратегийн ач холбогдол бүхий ордууд ба зах зээл

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт шилжүүллээ-

2022.12.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /Нийтлэлч А.Энхтуул/. УИХ-ын энэ өдрийн хуралдааны эхэнд Засгийн газраас 2022.01.05-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүллээ. Төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар энэ сарын 13-нд явуулсан талаарх санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Булгантуяа танилцуулжээ. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүд биржийн үйл ажиллагаанд хувийн хэвшлийн оролцоог хангах, арилжаанд оролцогчид дэлхийн биржүүдэд болон олон улсын арилжаа эрхлэгчид Монголын Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржэд гарах боломжтой эсэх, уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн өмчлөл, засаглал, техник эдийн засгийн үндэслэлийн талаар лавлаж, авлигаас сэргийлсэн механизм хуулийн төсөлд оруулсан эсэх талаар асууж тайлбар авав. Мөн нүүрсний хилийн үнийн тухай, алт, зэс зэрэг гол нэрийн бүтээгдэхүүний биржийн арилжааг хэзээ эхлүүлэх, бирж байгуулахад гарах зардлыг хэрхэн шийдвэрлэх гэх мэт асуулт тавилаа. Хуулийн төсөлд уул уурхайн бирж төрийн өмчийн оролцоотой, олон нийтийн, нээлттэй компани байна гэж тусгажээ. Ингэхдээ уул уурхайн бирж хувийн хэвшлийн компаниуд, тэр дундаа технологи хөгжүүлэгч нартай хамтран ажиллах боломж нээлттэй байхаар зохицуулжээ. Биржийн эрх барих дээд байгууллага нь Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал байх ба Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн есөн гишүүний дөрөв нь хараат бус гишүүд байхаар төлөвлөжээ. Энэ үеэр салбарын сайд нь Уул уурхайн бүтээгдэхүүний бирж байгуулагдах хүртэл цаг алдахгүйн үүднээс төрийн өмчийн компаниудын олборлож буй нүүрсийг биржээр арилжаалж байхаар түр журам баталж байгааг танилцуулжээ. Засгийн газрын 2022.12.14-ний өдрийн хуралдаанаар Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журам баталсан бөгөөд энэ журамд цахимаар арилжаалах нүүрсний үнийг эхэндээ олборлон борлуулагч тал санал болгохоор заажээ. Цаашид хуулийн дагуу уул уурхайн бирж зарлах юм. Ингэхдээ хил залгаа улсын хилийн боомтын үнээр зарлахаар төсөлд тусгаад байгаа юм. Түүнчлэн зарим гишүүний зүгээс дериватив гэрээний арилжаа, шорт селлинг, бүтээгдэхүүний үнэ савлагаатай байх үед хийгддэг богино хугацаатай хэлцлүүдээр арилжаа хийх боломж бий эсэх, мөн зах зээлийг урвуулан ашиглах гэмт хэргээс сэргийлэх талаарх зохицуулалт хуулийн төсөлд туссан эсэхийг асууж хариулт авсан юм. Ажлын хэсгийн мэргэжилтнүүд Уул уурхайн биржийн арилжаанд эхний ээлжинд спот, форвард гэрээний хэлбэрүүд буюу шууд арилжааны хэлцлүүд илүүтэй хэрэглэгдэнэ гэсэн тайлбар өгчээ. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төсөл анх 2014 онд боловсрогдож байхад 100 хувь төрийн өмчийн компани байхаар тусгагдсан байна. Харин одоогийн төсөлд төрийн өмчийн оролцоотой байхаар орж байгаа ажээ. Тиймээс хувийн хэвшил, иргэд олон нийт хувьцаа эзэмших хэлбэрээр биржийн үйл ажиллагаанд оролцож, хяналт тавих, хамтран ажиллах боломж нээлттэй гэж салбарын яамныхан танилцуулсан байна. Зарим гишүүдийн зүгээс төрийн өмчийн оролцоо 66 хувиас доошгүй байна гэсэн нэмэлт оруулахаар санал гаргасан боловч Байнгын хорооны гишүүдийн олонх нь дэмжээгүй байна. Санал нь дэмжигдээгүй учраас гишүүд Уул уурхайн биржийн 34 хүртэл хувь гэж өөрчлөх нөхцөлөөр саналаа татсан байна. Тэгвэл зарим гишүүдийн зүгээс биржийн хувьцааны 66 хувийг олон нийтэд санал болгох ёстой гэсэн бол, зарим нь 51 хувийг төрд үлдээж, 34 хувийг олон нийтэд арилжаалаад, 15 хувьд нь Лондоны үнэт металлын, Далианы таваарын бирж гэх мэт стратегийн хөрөнгө оруулагчдыг оруулах хэрэгтэй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм. Мөн биржийн арилжааг төгрөгөөр хийх нь гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, үндэсний валютын үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой гэжээ. УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяа: Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тодорхой хувийг иргэд, хувийн хэвшлийнхэн, тэр бүү хэл Лондоны металын бирж хувьцаагаар эзэмшдэг, тэгээд арилжаа болгоноос ашиг хүртдэг байх боломжтой байх ёстой гэж үзэж байгаагаа илэрхийлжээ. Зарим нэр томъёог жигдэлж тодорхой болгох, биржээр уул уурхайн бүтээгдэхүүн арилжаалахад спот, форвард, фьючерс, опцион гэсэн дөрвөн төрлийн гэрээ байгуулж, арилжааны гэрээний хариуцлагыг брокер хариуцах, төлбөр тооцоог үнэт цаасны төлбөр, тооцооны үйл ажиллагаа эрхлэх эрх бүхий байгууллагаар гүйцэтгэх ба спот, форвард гэрээний хувьд дотоодын арилжааны банкаар гүйцэтгэж болох, спот гэрээгээр арилжаалах бүтээгдэхүүнийг биржийн итгэмжлэгдсэн терминалд байршуулах, бүртгэх, мөн Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тусгай зөвшөөрлийн нөхцөл, шаардлагыг тогтоох, тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, сэргээх, хүчингүй болгох талаар шинэ заалт нэмэх зэрэг зарчмын зөрүүтэй 40 саналыг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи нь дэмжив. Чухам яагаад манай улсад уул уурхайн бирж шаардлагатай вэ. Энэ асуулт олон жилийн өмнөөс тавигдсаар ирсэн. Дэлхийн улс орнуудад 23 металлын бирж үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэнд алт, мөнгө, зэс, цайр, никель, хөнгөн цагаан, хар ба цагаан тугалга зэрэг үнэт болон өнгөт металл арилжаалдаг. Металлын биржүүд дээр үнэт болон өнгөт металлын үнэ тогтоож, бүтээгдэхүүний чанар стандартыг баталдаг юм. Энэ үнийг үндэслэн худалдагч болон худалдан авагчид гэрээний үнээ тохиролцдог. Тэгвэл манай улсын хувьд цайр, зэс, хөнгөн цагаан, молибден, хар болон цагаан тугалгын үнийг худалдан авагчтай тохиролцохдоо, Лондонгийн металлын биржийн сарын дундаж үнийг ихэвчлэн хэрэглэж ирсэн. Харин алт, мөнгөө төвбанкнаас зарласан ханшаар худалддаг юм. Төмөр, жонш, нүүрсний тухайд эдгээрийг арилжаалах бирж байхгүй учраас жишиг үнэ хэрэглэж иржээ. Ингэхдээ, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйл, Засгийн газрын 2007 оны 88 дугаар тогтоол, 2010 оны 39 дүгээр тогтоол, 2013 оны 131 дүгээр тогтоол, 2014 оны 89 болон 220 дугаар тогтоолын дагуу төмөр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг сар тутам зарлаж ирсэн байгаа юм. Өнөөдөр манай улсын экспортын 90 хувийг, төсвийн орлогын 30 орчим хувийг уул уурхай дангаар бүрдүүлж байна. Тиймээс уул уурхайн бирж үгүйлэгдэж байгаа юм. Тэр тусмаа нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны тухай бирж байхгүйгээс, жишиг үнэ хэрэглэж ирсэн болохыг дээр дурдсан. Тиймээс л уур уурхайн бирж үгүйлэгдэж, байгуулахаар олон жилийн өмнөөс яригдаж, хуулийн төсөл парламентийн босго даваад байгаа юм.

-Ашигт малтмалын тухай хуулиа баталж, стратегийн ордуудаа нэрлэв-

Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг
2006.07.08-ны өдөр парламентаар батлан гаргаж байлаа. Энэ хуульд стратегийн орд хэмээх цоо шинэ нэр томьёог оруулж өгсөн юм. Ашигт малтмалын тухай хуульд зааснаар үндэсний аюулгүй байдал, улсын болон бүс нутгийн нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг Стратегийн ач холбогдолтой орд хэмээдэг. Хуульд тусгасан энэ гурван шалгуурыг үндэслэж 2007.06.27-ны өдөр УИХ-аас тогтоол гаргаж 15 ордыг стратегийн ордод хамруулсан юм. Зарим тохиолдолд УИХ-ын 2007.02.06-ны 27-р тогтоол гаргаж 15 ордыг стратегийн ордод хамааруулсан гэх нь бий. Тодруулбал, Эрдэнэт, Оюутолгой, Цагаан суваргын зэсийн ордууд, Багануур, Нарийн сухайт, Шивээ-овоо, Тавантолгойн нүүрсний ордууд, Мардай, Гурванбулаг, Дорнодын ураны ордууд, Бороогийн алтны орд, Асгатын мөнгөний орд, Бүрэнхааны фосфоритын орд, Төмөртэйн төмрийн орд, Төмөртийн овооны цайрын орд гэсэн 15 ордыг стратегийн ордод хамааруулсан юм. Стратегийн ордуудын талаарх Засгийн газрын үйл ажиллагаанаас дурдахад, стратегийн дээрх ордуудын жагсаалтыг Засгийн газрын санал болгосноор УИХ баталсан байдаг. Энэ жагсаалтад дээр дурдсан 15 орд орсон ба үүний 14 ордод улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуулын ажил хийж нөөцийг нь тогтоожээ. Манай улс Багануур, Нарийн сухайт, Шивээ овоо, Тавантолгойн нүүрсний ордууд, Эрдэнэт, Оюутолгойн зэсийн ордууд, Бороогийн алтны орд, Төмөртэйн цайрын ордуудад олборлолт явуулж ирсэн юм. Харин Цагаан суваргын зэсийн орд, Гурванбулаг, Мардай, Дорнодын ураны ордууд, Асгатын мөнгөний орд, Төмөртэйн хүдрийн орд, Бүрэнхаан фосфоритийн ордуудад олборлолт хийгдэлгүй өдийг хүрсэн билээ. Гэхдээ тус ордуудын нөөцийг тогтоосон байгаа юм. Монгол Улсын Засгийн газар олборлолт хийгдээгүй стратегийн ач холбогдол бүхий дээрх ордуудыг 2015 он гэхэд эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. 2008 оны намрын чуулганаар дээрх ордуудад гадаадын хөрөнгө оруулагчтай хамтран ажиллах эсэхийг хэлэлцэхээр төлөвлөж байлаа. Хэрэв гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай хамтарвал эдгээр ордын 51-ээс дээш хувийг монголын тал эзэмшинэ гэдэг байр суурь баримталж байсан юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаас 4-т нь хөрөнгө оруулалтын болон тогтвортой байдлын гэрээ хийгдсэн байдаг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ оюутолгойн ордод хийгдсэн бол, Тогтвортой байдлын гэрээ бороогийн алтны орд, төмөртэйн овооны цайрын орд, нарийн сухайтын нүүрсний ордод хийгдсэн юм. 2013.12.27-ны өдрийн байдлаар нэмж 39 ордын нөөцийг нарийвчлан тогтоож стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулахаар төлөвлөж байв. Тухайлбал, дээрх ордуудын жагсаалтад нүүрсний 19, алтны 2, төмрийн хүдрийн 2, цагаан тугалга, гянт болдын 4, мөнгөний 1, зэс, цайр, хар тугалгын 3, металл бус ашигт малтмалын 8 орд стратегийн ордод нэмж оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Эдгээрээс шигжиш салбарын яам нь тооцоо судалгаа хийсний үндсэн дээр 7 ордыг стратегийн ордод нэмж оруулах санал гаргасан байдаг. Тухайлбал, Хөшөөт, Цайдам нуур, Гацуурт, Хотгор, Мушгиа худаг, Лугийн гол, Халзан бүргэдэй зэрэг ордуудыг стратегийн ордод нэмж оруулах саналыг салбарын яам нь гаргасан байдаг. Үүний хоёрт нь гадаадынхан 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг Мон Эн Ко компани Хөшөөтийн ордод хөрөнгө оруулсан бол, Канадын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг Центерра голд компани Гацууртын ордод хөрөнгө оруулсан байдаг юм. Тэгвэл хожим Салхитын мөнгөний ордыг стратегийн ордод нэмж оруулсан гэх мэдээлэл бий. Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахтай холбоотой харилцаанд төрийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Эрдэнэс Монгол компанийг 2007.02.22-ны өдөр байгуулагдсан билээ. Тус компани нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдүүд болон тэдгээртэй хамаарал бүхий дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч хуулийн этгээдийн төрд ногдох хувь, төрийн мэдлийн хувьцааг эзэмшиж, тэдгээрийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагааг нь өргөтгөж ашигт ажиллагааг сайжруулах, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах, хөрөнгө босгох, нэмүү өртөг бий болгох, боловсруулах үйлдвэрийн төслүүдийг хэрэгжүүлэх, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, компаниудын үйл ажиллагаанд Засгийн газрын бодлогыг уялдуулах зэргээр нэгдсэн стратеги, удирдлагаар хангахад анхаарч ажиллаж иржээ. Өнөөдрийн байдлаар тус компани Эрдэнэс Тавантолгой, Эрдэнэс Оюутолгой, Багануур, Шивээ-Овоо, Мон-Атом, Эрдэнэс Шивээ Энержи, Эрдэнэс Метан, Эрдэнэс Ассет Менежмент компаниудын 50 буюу түүнээс дээш хувийн хувьцааг эзэмшиж байна. Мөн Оюу толгой компанийн Монголын талын 34 хувийг өөрийн охин компаниар дамжуулан эзэмшиж, Тавантолгой -Гашуунсухайт чиглэлийн авто замын ашиглалт, засвар үйлчилгээг хариуцан ажилладаг Гашуун Сухайт Авто Зам компанийн төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн үндсэн дээр байгуулан ажиллуулж байна.

-Эрдэнэс монгол компанийн төсөл хөтөлбөрүүдтэй танилцав-

2020.10.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан Эрдэнэс Монгол компанийн үйл ажиллагаа болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн явцтай танилцсан юм. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: Засгийн газраас Монгол Улсын 2021 оны төсвийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байна. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн шинэчлэлийн хүрээнд энэ удаагийн парламент анхны төсвийн хуулийг хэлэлцэх болж байна. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төслийн хүрээнд зарлага болон алдагдлын хэмжээг нэмэгдүүлэхгүйгээр улам чанаржуулж, алдагдлыг бууруулж, үр ашигтай болгоход анхаарч бүтээлчээр хэлэлцэн батлах учиртай. Иймд байнгын хорооны гишүүд төрийн өмчит компаниудын үйл ажиллагаатай танилцаж, төсөвт оруулж буй үр ашгийн талаар мэдээлэл авах, төсвийн хуулийн төсөл дээр хамтарч ажиллаж, санал солилцох уулзалтуудыг хийж байна. Саяхан мөн Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газарт ажилаллаа хэмээн ярьсан байдаг. Энэ үеэр хэд хэдэн анхаарал татахуйц асуудал гарчээ. Тодруулбал, манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн өмчит компаниуд бүгд нийлээд ойролцоогоор 32 их наяд төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгөтэй боловч, төсөвт тушаах орлого 2020 онд 150 тэрбум төгрөг, 2021 онд 180 тэрбум төгрөг байхаар төлөвлөсөн байгаа юм. Үүнээс харвал 0.4-0.6 хувийн өгөөжтэй ажилладаг байна. Улсын төсвөөс даруй 2-3 дахин их, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 80 орчим хувьтай тэнцэхүйц том эдийн засгийг УИХ баталж, хянахгүй явж болохгүй. Иймд 2021 оны төсвийн хуулийн төслийг хэлэлцэхдээ төрийн өмчит компаниудын үр өгөөжийг сайжруулах чиглэлээр анхаарч ажиллах шаардлагатай байгааг Сангийн сайд Б.Жавхлан хэлж байсан юм. Мөн Эрдэнэс Монгол компани Байгалийн хийн хоолойн төслийг хэрэгжүүлэхээр болжээ. Уг хоолойг төмөр замын дагуу байгуулахаар тогтсон байна. Ингэснээр төслийн нийт өртөг буурахын зэрэгцээ хийн хоолойн хүчин чадал жилд 50 тэрбум шоо метр болж нэмэгджээ. Хийн хоолой нь манай улсын дотоодын эрчим хүчний эх үүсвэрийг төрөлжүүлж, агаарын бохирдлыг бууруулахын зэрэгцээ бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцад чухал байр суурь эзэлнэ. Умард хөршийн эрчим хүчний мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар хийн хоолойн дорнод маршрутын хөгжил нь Хятад болон Азийн бусад орон Газпромын урт хугацааны хэрэглэгч болох учир ойрын 10 жилд байгалийн хийн ашиглалт эрс нэмэгдэнэ гэж тооцож буй талаар дурджээ.Энэ үеэр тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү: Улсын эдийн засагт хувь нэмэр оруулахуйц үндэсний тэргүүлэгч компани төдийгүй, үнэ цэнээ нэмэгдүүлж олон улсын зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн компани болохоор зорьж байна хэмээн ярьж байлаа. Эрдэнэс Монгол компанийн нэгдлийн хэмжээнд 2022 хүн ажилладаг байна. Толгой компанийн хүний нөөцийн 25 орчим хувь нь гадаадын их дээд сургууль төгссөн, олон улсын түвшний мэргэжилтнүүд ажилладаг нь үе үеийн захирлуудын бий болгосон хүний нөөцийн чадавх юм. Тус нэгдэл одоогоор 10 охин компани, хоёр төслийн нэгжтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Компанийн мэдэлд байдаг стратегийн 16 ордоос өдгөө Оюутолгой, Тавантолгой, Багануур, Шивээ-Овоо, Асгат, Салхит гэсэн зургаан орд эдийн засгийн эргэлтэд ороод буй аж. Нөгөөтэйгүүр олон улсад Монгол Улсыг төлөөлөн, бизнесийн том төслүүдийг хөдөлгөж, улсын хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилготой байгууллагын хувьд Засгийн газрын дэмжлэггүйгээр үйл ажиллагаа урагшлахгүй. Тиймээс сүүлийн хоёр жилд Асгат, Салхит, Мон Атом, Багануурын тусгай зөвшөөрөл болон тодорхой алтны ордуудыг Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд шилжүүлж, компанийг бодит хөрөнгөтэй болгосон байна. Эдгээр хөрөнгийг зөв удирдаж, олон улсад үлгэр жишээ манлайлах шийдэл нь Баялгийн сан байгуулах явдал. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд Монгол Улс баялгийн сантай байна гэж тусгасан. Ирээдүйн өв сан болон Төсвийн тогтворжуулалтын сангаас ялгаатай нь хөгжлийн сан байхаар яригдаж байгаа юм. Норвегийн баялгийн сангийн орлого газрын тосны гол компанийн ордуудын төвлөрүүлэх орлого, ногдол ашиг орлогод тулгуурлан бүрддэг. Үүн шиг баялгийн сангийн гол эх үүсвэр нь томоохон орд газрын ногдол ашиг байх юм хэмээн тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү танилцуулж байсан юм. Баялгийн сангийн удирдлагыг оновчтой авч явах, компанийн засаглалыг сайжруулах, дотоод гадаад эх үүсвэрээс хөрөнгө босгох бэлтгэл ажлыг тус компани хангаж байлаа. Энэ хүрээнд Австралийн олон улсад данстай BDO аудитын компаниар бизнесийн үнэлгээгээ шинэчлүүлж, нийт 15.7 их наяд төгрөгийн үнэлгээтэй гэж тогтоолгосон байна.

№	Стратегийн орд	Эрдэсийн төрөл	Ордын байршил	Нөөц, тн	МУ-тай байгуулсан гэрээ
1	Эрдэнэт	Cu&Mo	Орхон, Баян-Өндөр	3,2mil Cu 90thous. Mo
2	Оюутолгой	Cu& Au	Өмнө-Говь, Ханбогд	16.4 mil. Cu 623,3 Au	Хөрөнгө оруулалтын гэрээ
3	Цагаан суварга	Cu & Mo	Дорно-Говь, Мандах	1,28 mil. Cu 44 thous. Mo
4	Бороо	Алт	Сэлэнгэ, Баянгол	22	Тогтвортой байдлын гэрээ
5	Төмөртэйн овоо	Zn & Pb	Сүхбаатар, Сүхбаатар	0,82 mil. Zn	Тогтвортой байдлын гэрээ
6	Асгат	Мөнгө	Баян-Өлгий, Ногооннуур	2247
7	Салхит	Мөнгө	Дундговь
8	Төмөртэй	Төмрийн хүдэр	Сэлэнгэ, Хүдэр	229,3 mil.
9	Багануур	Хүрэн нүүрс	Улаанбаатар, Багануур	512,8 mil.
10	Шивээ- Овоо	Хүрэн нүүрс	Говь-Сүмбэр, Шивээ-Говь	564 mil
11	Нарийн сухайт	Нүүрс	Өмнөгвь, Гурвантэс	90,8 mil	Тогтвортой байдлын гэрээ
12	Тавантолгой	коксжих нүүрс	Өмнөговь, Цогтцэций	1,5-5 mil.
13	Мардай	уран	Дорнод, Дашалбар	1104
14	Гурванбулаг	уран	Дорнод, Дашбалбар	16073
15	Дорнод	уран	Дорнод, Дашбалбар	58933
16	Бүрэнхаан	Фосфор	Хөвсгөл, Алаг-эрдэнэ	40,5

1.Эрдэнэтийн овооны зэсийн орд: Эрдэнэт үйлдвэр байгуулагдаад 46 дахь жилдээ үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус үйлдвэр таван ээлжтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. Тус үйлдвэр жилд 25 сая тонн зэсийн хүдэр, хоногт 72 мянган тонн хүдэр олборлодог. Үүнээс жилд 512 мянган тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэдэг.

2.Оюутолгойн зэсийн орд: Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос урагш 570 километр, Хятадын хилээс хойш 80 километр зайд оршдог. Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компани Оюутолгойн ордод хайгуулын ажил эрчимтэй явуулсны үр дүнд Баруун Өмнөд, Төв, Хьюго Өмнөд, Хюго Хойд гэсэн үндсэн хэсгүүдийг олж тогтоосон. Одоогийн байдлаар Баруун Өмнөд, Төв, Хюго Өмнөд хэсэгт нарийвчилсан хайгуулаар нөөцийг нь тогтоож Улсын ашигт малтмалын нэгдсэн бүртгэлд бүртгүүлэх ажлыг эхлээд хийжээ. Харин 2008 оны байдлаар Хюго Хойд хэсгийн нөөцийн хил хязгаар, хэмжээ бүрэн тогтоогдоогүй байсан тул хайгуулын ажлыг цааш нь үргэлжлүүлсэн байна.

3.Цагаан суваргын зэсийн орд: Дорноговь аймгийн нутагт, Сайншанд хотын төмөр замын станцаас баруун урагш 220 километр, Мандах сумын төвөөс урагш 75 километрт, дэд бүтэц хөгжөөгүй говь, хээрийн бүсэд оршдог. Геологи хайгуулын ажлыг улсын төсвийн хөрөнгөөр хийсэн, Сэрвэн Сухайтын хэсэгт 44 400 тонн зэс агуулсан 10 сая 639 200 тонн исэлдсэн хүдэр, 1 280 850 тонн зэс бүхий 240 сая 044 850 тонн сульфидын хүдрийн нөөцийг ашиглахад бэлэн болсон судалгаа одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Цагаан суваргын ордод Хөх тэнгэр тур 9626Х, 9264Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд, Монголын алт компани 9630А тоот ашиглалтын хүчин төгөлдөр тусгай зөвшөөрөл тус тус зэмшиж байсан гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм.

4.Бороогийн алтны орд: Уг алтны үндсэн орд нь Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 140 километрийн зайд оршдог. Бороо голд компани 1999-2000 онд хийсэн хайгуулын ажлын үр дүн болон Монгол-Германы хайгуулын экспедицийн үр дүнд тулгуурлан ордын геологийн нөөцийг геостатикийн аргаар 42,56 тонноор тогтоожээ. Бороо голд компани Бороогийн алтны ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 1997.07.14-ний өдөр бүртгэлийн 198 дугаарт шинэчлэн бүртгүүлсэнээр ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулж ирсэн байна.

5.Төмөртийн овооны цайрын орд: Төмөртэйн овооны цайрын орд Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын нутагт аймгийн төв Баруун-Урт сумаас зүүн хойш 16 километрт оршдог. Тус ордын балансын нөөц нь тэр үеийн В+С1+С2 зэргээр цайрын 11,5 хувийн дундаж агуулгатайгаар 7689,4 мянган тонн хүдэр буюу 885,3 мянган тонн металл цайраар тогтоогдсон. Цайрт минерал компани Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу Монгол улсын Засгийн газрыг төлөөлсөн Сангийн яамтай Тогтвортой байдлын гэрээг 1998 оны тавдугаар сард байгуулан ашиглалт явуулж ирсэн байна. Энэ нь манай улстай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай анхны аж ахуйн нэгж болсон байна.

6.Асгатын мөнгөний орд: Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог. Хайгуулаар С1-976.6 тонн, С2-1271.2 тонн мөнгөний нөөцтэй болох нь тогтоогдсон. Одоогоор тус ордод олборлолт хийгдээгүй. Тус ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Монгол-Оросын хамтарсан Монголросцветмет нэгдэл эзэмшдэг гэх мэдээлэл 2008 онд гарч байсан юм.

7.Салхитын мөнгөний орд: Нэмж стратегийн ордын жагсаалтад орох магадлалтай 39 төсөл байдаг. Дээрх ордуудын жагсаалтад нүүрсний 19, алтны 2, төмрийн хүдрийн 2, цагаан тугалга, гянтболдын 4, мөнгөний 1, зэс, цайр хар тугалганы 3, металл бус ашигт малтмалын 8 орд багтдаг юм. Эдгээрээс Салхитын мөнгөний ордыг стратегийн ордод нэмж оруулсан гэх мэдээлэл бий.

8.Төмөртэйн төмрийн орд: Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын нутагт оршдог төмрийн хүдрийн орд. Төмөртэйн ордод 1995 онд нарийвчилсан хайгуулын ажил хийсэн байна. Хүдрийн нөөц В-57 сая тонн, С1-100.7 сая тонн, С2-71.6 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Жилд 600000 тонн хүчин чадлаар ашиглах боломжтой гэж мэргэжлийнхэн үздэг. БЛТ компани тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан ч, 2006 онд цуцалсан байна.

9.Багануурын нүүрсний орд: Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт оршдог. 1989 онд нарийвчилсан хайгуулын ажлыг дуусгасан. Үүгээр нөөц А – 38.9 сая тонн, В – 178.5 сая тонн, С – 295.4 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Зарим тохиолдолд 1.3 тэрбум тонн нүүрстэй нөөцтэй гэж ярих нь бий. Багануурын нүүрсний уурхай жилийн 3 сая тоннын хүчин чадалтайгаар олборлолт явуулж ирсэн. Ингэснээр 2008 онд нийт тогтоогдсон нөөцийн 35 хувийг ашигласан гэх мэдээлэл гарч байсан бол, 2021 оны байдлаар нийт нөөцийн 40 орчим хувийг ашигласан гэх судалгаа гарчээ.

10.Шивээ-овоогийн нүүрсний орд:Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь суманд, Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 250 километрийн зайд оршдог. Шивээ Овоогийн нүүрсний ордын нөөцийг 1989 онд эцэслэн тогтоосон бөгөөд А+В+С1-564.1 сая тонн юм. Шивээ овоо компани энэ ордоос жилд 1.6 сая тоннын хүчин чадлаар нүүрс олборлодог юм.

11.Нарийн сухайтын нүүрсний орд: Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 849 километрийн зайд оршдог. Аймаг, сумын төвүүдтэй ердийн шороон замаар хэдэн жилийн өмнө холбогдсон гэгдэж байлаа. Газрын гадарга нь яг ордын орчимдоо нам толгодорхог. Ордоос хойш 5-7 километрийн зайд Ноён, Тостын нуруу оршдог ажээ. Энэ нь 150-300 метрийн өндөртэй уул, нуруу, хадан хясаадаас бүрддэг. Нүүрс нь 7-19.8 хувийн үнсжилттэй, 30.9-37.5 хувийн дэгдэмхий бодистой, 6435-6935 ккал/кг илчлэгтэй, 1.03-2.8 хувийн чийгтэй, 6-13 мм уян үеийн зузаан бүхий ГЖ төрөлд хамаарах чулуун нүүрс юм. Мөн бага зэрэг буюу 1,8 сая тонн антрацит тогтоогджээ. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгой, Зүүн хэсгүүд нь уул геологийн тааламжтай нөхцөлтэй ба ус нь Хүрэн толгойн хэсэгт 25.89 метр куб/цаг, зүүн хэсэгт 9.21 метр куб/цаг, 0.8-4.5 г/л эрдэсжилттэй аж. Нөөц нь 75-90 метрийн гүнд буюу 1450 метрийн үнэмлэхүй төвшин хүртэл 125,5 сая тонн. Үүнээс үйлдвэрлэлийн А+В+С1 зэргээр 35,8 сая тонн. Хайгуул хийгдсэн болох Хүрэн толгойд 7,2 сая тонн, Зүүн хэсэгт 21.8 сая тонн гэж тогтоожээ. Чинхуа-Мак-Нарийн сухайт болон Монголын алт компани Монгол улсын Засгийн газартай хийсэн тогтвортой байдлын гэрээний дагуу ашиглаж ирсэн байна.

12.Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд: Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт оршдог. Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд Өмнөговь аймгийн Даланзадгадаас зүүн тийш 100 километр, Оюутолгойн ордоос хойш 155 километр, Улаанбаатар хотоос урагш 550 клометрийн зайд оршдог. Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд газар нь нийт 80 гаруй мянган га талбайг эзэлдэг. 2008 оны байдлаар тогтоогдсон нөөц нь 6,2 тэрбум тонн нүүрстэй гэгдэж байсан ч, хожим энэ тоо өссөн байдаг.

13.Мардайн ураны орд: Дорнод аймгийн Баяндун суманд оршдог.
Улаанбаатар хотоос зүүн хойш 960 километр, Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос хойш 120 километрт байрладаг. Хүдрийн нөөцийг С1+С2 зэргээр 924,6 мянган тонн, ураны нөөцийг С1+С2 зэргээр 1104 тонн, Р1 зэргээр 600 тонн гэж тооцжээ. Мардайн ордыг хамруулсан 6761 га талбайд 2002.10.08-ны өдөр Дорнод аймгийн Эмээлт майнз компани 4969Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч эзэмшиж иржээ.

14.Гурванбулагийн ураны орд: Дорнод аймгийнЧойбалсан хотоос баруун хойш 111 километр, Баяндун сумын нутагт сумын төвөөс зүүн урагш 15 километрт оршдог. Хүдрийн нөөцийг С1+С2 зэргээр 10560,0 мянган тонн, ураны нөөц С1+С2 зэргээр 16073 тонн гэж тооцсон. Гурван булагийн ордыг хамруулсан 7254 га талбайд 2004.06.10-ны өдөр гадаадын хөрөнгө оруулалттай Вестерн Проспектор компани 7685Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч эзэмшиж ирсэн. Австралийн Паладин компани Вестерн Проспектор компанитай ураны хайгуул, олборлолтын ажилд хамтран ажиллах, Монгол улсад төлөөлөгчийн газраа байгуулах талаар хэдэн жилийн өмнө яриа хэлцэл хийж байгаа тухайгаа мэдэгдэж байжээ.

15.Дорнодын ураны орд: Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос хойш 110 километр, Дашбалбар сумын нутагт сумын төвөөс 50 километр, Дорнод тосгоноос 11 километрийн зайд байрладаг. Ураны дундаж агуулга 0.175 хувь, хүдрийн нөөц 16467,1 мянган тонн, ураны нөөц 28868 тонн болох нь тогтоогдсон. Дорнодын ураны ордод 1997.06.12-ны өдөр Төв азийн уран 237А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл 261 га талбайд авч эзэмшиж иржээ.

16.Бүрэнхааны фосфоритын орд: Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох суманд, Улаанбаатар хотоос баруун хойш 720 километр, Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөнгөөс баруун хойш 23 километрт оршдог. Бүрэнхааны фосфоритын ордод 2008 оны байдлаар нөөцийн үнэлгээний А, В, С1 зэргээр 162.56 сая тонн фосфоритын хүдрийн нөөц тогтоосон байв. Ордын хайгуул хийгдсэн талбайд додоодын таван компани үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Тухайлбал, Хөх толбо бут, Космоминералс, Талст маргад, Сутайн дэвшил, Энэр зэрэг компаниуд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж, үйл ажиллагаа явуулж байжээ.

Зэсийн зах зээл ба стратегийн орд

-Chrysler дампуурлаа зарлаж, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд унав-

2009.05.02. Хямралын үед зэсийн үнэ олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр унаж байв. Зэсийн үнэ буурах бас нэг шалтгааныг барууны шинжээчид автомашин үйлдвэрлэлээр тэргүүлэгч АНУ-ын Крайслер компани 2009.05.01-нд албан ёсоор дампуурлаа зарласантай холбон тайлбарлаж байлаа. Тус компанийн удирдлагууд Засгийн газартаа 6.9 тэрбум америк долларын өртэй байсан аж. Энэ өрөөс үүдээд компанийн улирдлагууд америк, канад дахь үйлдвэрчний эвлэлүүдтэй тохиролцсоны үндсэн дээр дампуурлаа албан ёсоор зарласан гэдэг. Тэд дампуурлаа зарлаж, Италийн Фиат үйлдвэртэй нэгдэхээр болж байгаа тухай мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдэд гарч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Крайслер компани дампуурлаа зарлахад, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд унахад хүргэсэн ч, зэсийн үнэ 2009 оны тавдугаар сард дахин амилна гэж шинжээчид таамаглаж байсан юм. Америкийн Каприс Амакс Минералс компанийн Аризон мужид байрладаг зэс хайгуулах үйлдвэр 2009 оны 5-6 сард засварт орох байв. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд цэвэршүүлсэн зэсийн нөөц багассан юм. Тодруулбал, лондонгийн металлын захад зэсийн нөөц өнгөрсөн сараасаа 20 орчим хувиар буурсан байлаа. Үүнээс үүдэн зэсийн үнэ өсч байгаа гэж тайлбарлах хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Тодруулбал, Нью-Йоркийн металлын биржэд нэг тонн зэс 4995 америк доллар болж өссөн байв. Зэсийн үнэ 2009 оны эхэнтэй харьцуулахад 85 хувиар өсөөд байсан нь энэ юм. Үүнээс хойш зэсийн үнэ огцом өсөхгүй байх гэж шинжээчид таамаглаж суусан юм. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл 2009 онд зургаан хувиар өсч, дөрвөн сая тоннд хүрэх төлөвтэй байсан юм. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл ингэж нэмэгдвэл, тэр хэрээр дэлхийн зах зээлээс худалдан авах уг металлын хэмжээ багасах байв. Энэ нь үнэ өсөхгүй байх гол шалтгаан болно гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Манай улс зэсийн баяжмалаа урд хөршид нийлүүлдэг. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл нэмэгдвэл, манай улсын зэсийн борлуулалтад сөргөөр нөлөөлж болзошгүй хэмээн тухайн үед болгоомжилж байсан билээ.

-Хятадад авто машин борлуулалт өссөн нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлөв-

2009.06.06.-ны хавьцаа америкийн зэс хайлуулах үйлдвэр засварт орсонтой холбоотойгоор цэвэр зэсийн нөөц багассан. Энэ нь үнэ өсөх гол шалтгаан болсон гэх мэдээлэл гарч байсан бол, зарим судлаачид дэлхийн томоохон орнуудад бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт эрс нэмэгдэж, инфляци өсөх магадлал өндөр байгаа. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид инфляциас өөрсдийгөө хамгаалах үүднээс зэс сонирхох хандлага ажиглагдаж байна гэж тайлбарлаж байсан юм. Харин Option sellers-ийн дилер Мишел Кросс: Хятадын Засгийн газар эдийн засгаа дэмжихийн тулд 585 тэрбум америк доллар зах зээл рүүгээ гаргасан. Энэ нь үйлдвэрлэл нэмэгдэхэд хүргэсэн. Үүний сацуу хятадад авто машин борлуулалт 10 хувиар өссөн. Тэр хэрээр хятадад зэсийн импорт нэмэгдэж байна. 2009 оны зургаадугаар сард хятадын зэсийн импорт 14 хувиар нэмэгдсэн байна. Үүнээс үүдэн зэсийн эрэлт дэлхийн зах зээлд бий болоод байна. Нөгөөтэйгүүр, Японд сүүлийн үед үйлдвэрлэл өсч байгаа. Япон машин, тоног төхөөрөмжийн захиалга 2009 оны зургаадугаар сард 2 орчим хувиар нэмэгдсэн. Энэ нь үйлдвэрлэл нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байгаа. Эдгээрээс үүдэн дэлхийн зах зээлд зэсийн эрэлт бий болж, үнэ өссөн гэж үзэж байсан юм. Зэсийн эрэлт нэмэгдсэн тул Лондонгийн захын зэсийн нөөц багассан байлаа. 2009 оны хоёрдугаар сард Лондонгийн металлын биржэд 548 мянган тонн зэсийн нөөц байсан бол, зургаадугаар сард нь 400 мянган тонн болж буурсан байв. J.P. Morgan Securities-ийн мэргэжилтэн Майкл Жансен: 2009 энэ онд зэсийн дундаж үнэ 3338 америк доллар байна. Харин 2010 онд 3675 америк доллар байна гэсэн таамаг тухайн үед дэвшүүлж байсан билээ.

-Зэсийн үнэ өсч, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компанийн хувьцааны ханш өсөв-

2009.08.22. Зэсийн үнэ бага зэрэг буусан ч, цаашдаа өсөх хандлагатай байгааг шинжээчид хэлж байлаа. 2009 он гарсаар хоёр дахин өссөн зэсийн олборлолт, нийт хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйд хүрэх магадлалтайг Тибериус Ассет Менежмент-ийн шинжээчид хийгээд байсан юм. Нэгэнт эрэлт их, нийлүүлэлт бага байсан тул зэсийн үнэ цаашид өснө гэж шинжээчид таамаглаж байсан юм. Зэсийн үнэ өсөхөд хятадын үүрэг оролцоо их. Нью-Йорк болон Лондонгийн металлын биржүүд дээр зэсийн үнэ 2009 оны эхнээс хоёр дахин өссөн нь зэсийн хамгийн том хэрэглэгч болох БНХАУ-ын импорт өмнө байгаагүй түвшинд хүрсэнтэй холбоотой. Хятадын эдийн засаг хүчирхэг хэвээр, энэ улсад зэсийн эрэлт байсаар байвал, уг металлын үнэ цаашид өссөөр байх болно гэж судлаачид таамаглаж байсан юм.
Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор зэс олборлогч аж, ахуйн нэгжүүдийн хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр өссөөр байлаа. Тухайлбал, 2009.08.28-ны өдөр Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа 12 доллар 25 центийн ханштай байсан юм. Харин Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд тус компанийн хувьцаа 11 доллар 32 центийн ханштай байлаа. Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа 2008 оны өвөл 2,7 америк долларын ханштай байсантай харьцуулахад дөрөв дахин өссөн нь нэг талаас зэсийн үнэ өссөн. Нөгөө талаас оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ үзэглэгдэж магадгүй гэсэн хүлээлт байсантай холбоотой юм.

-Японд авто машины үйлдвэрлэл 8 хувиар өссөн нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлөв-

2009.11.04. Энэ өдөр нэг тонн зэс 6570 америк долларын ханштай байсан юм. АНУ-ын шинээр баригдсан орон сууцны борлуулалт 2009 оны аравдугаар сард өмнөх сарынхаасаа буурсан дүнтэй гарсан. Энэ мэдээ барилгын салбарын гол түүхий эд болох зэсийн үнэд сөргөөр нөлөөлсөн болохыг шинжээчид хэлж байлаа. Мөн лондонгийн металлын биржийн зэсийн нөөц ихэссэн нь үнэ буурах бас нэг шалтгаан болжээ. Тухайн үед лондонгийн металлын захад 374 мянган тонн зэсийн нөөц байсан юм. Энэ нөөц эрэлтээс давсан үзүүлэлт байсан гэж ойлгож болно. Дээрх шалтгаанаас болж зэсийн үнэ бага зэрэг буурсан ч, цаашид өсөх хандлагатай гэж шинжээчид таамаглаж байв. Учир нь зэсийн эрэлт урд хөршид нэмэгдсээр байлаа. Тухайн үед хятадын зэсийн импорт 283 мянган тоннд хүрч, өмнөх сарынхаасаа 29 хувиар нэмэгдсэн байв. Үүнээс гадна, японд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл өсч байжээ. 2009 оны аравдугаар сард гэхэд тус улсад аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 1.4 хувийн өсөлттэй гарсан. Тэр дундаа автомашины үйлдвэрлэл 8 хувиар өссөн юм. Энэ нь зэсийн үнийг өсгөх нэг шалтгаан болж байсан бол, нөгөөх шалтгаан нь зэсийн нийлүүлэлт цаашид буурах явдал байв. Чилийн зэсийн үйлдвэрийн ажилчид ажил хаялт зарлаад байсан учраас тэр юм. Ажил хаялт удаан үргэлжилбэл, зэсийн нийлүүлэлт багасч, энэ металлын үнэ цаашид өсөхөд нөлөөлнө гэж шинжээчид дүгнэж байсан цаг үе юм. Гэтэл хятадын зэсийн импорт 2009 оны аравдугаар сард 263 мянган тонн болж, өмнөх сараасаа 34 хувиар буурсан гэх мэдээлэл гарсан нь уг металлын ханш дэлхийн зах зээлд буурахад нөлөөлжээ. Зэсийн эрэлт буурч ялимгүй буурсан тул Лондонгийн металлын захын нөөц 402 мянган тонн хүрсэн байв. Зэсийн нөөц 2009 оны дөрөвдүгээр сараас хойш ингэж өсөөгүй юм. Зэсийн үнэ ялимгүй буурсан ч, удаан үргэлжилсэнгүй. Зэсийн үнэ 2009.11.21-ний хавьцаа эргэн өсч 6915 ам.доллар хүрэв. Петерсон институтын шинжээч Фрэд: Дэлхийн хамгийн том зэс олборлогч Чили улсын Коделко уурхайн удирдлагууд 2010 онд азийн улсуудад нийлүүлэх зэсийн үнийг 15 гаруй хувиар нэмэхээр болсонтой холбоотой гэж тайлбарлаж байлаа. Зэсийн үнэ 2010 оны эхээр нэмэгдэх тул, уг металлын ханш хямд байгаа дээр худалдаж авах нь ихэснэ. Энэ нь зэсийн эрэлтийг нэмэгдүүлэх шалтгаан болж байгаа учраас уг металлын ханш өссөн ажээ.

-Чилийн зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдэв-

2010.02.20. Энэ үед дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 6939 ам.долларын ханштай байла. Чили улс дэлхийн хэрэгцээт зэсийн дийлэнх хувийг нийлүүлдэг. 2009 онд тус улс 5.38 сая тонн зэс дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн байна. Тус улсын зэсийн нийлүүлэлт 2009 оноосоо 1,2 хувиар өссөн нь энэ аж. Чилийн зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдсэн мэдээлэл гарсантай зэрэгцэн Лондонгийн металлын захад зэсийн нөөц нэмэгдсэн мэдээлэл гарсан юм. Зургаан сарын өмнө тус металлын захад 350 гаруй мянган тонн зэсийн нөөц байсан бол, 555 мянган тонн болж нэмэгджээ. Чилийн зэсийн нийлүүлэлт ихэсч, Лондонгийн металлын захын нөөц нэмэгдсэн нь зэсийн үнэ буурахад нөлөөлсөн болохыг шинжээчид онцолж байлаа. Гэхдээ, зэсийн үнийн бууралт удаан үргэлжилсэнгүй. Удалгүй уг металлын ханш 7085 ам.доллар болж өссөн юм. Зэсийн үнэ ингэж өсөхөд Рав материал группээс гаргасан мэдээлэл нөлөөлсөн гэдэг. Рав материал групп зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдэж, лондонгийн захын нөөц өссөн ч, хятадад уг түүхий эдийн эрэлт их байгаа. Эрэлтийг хангах хөрөнгийн эх үүсвэр ч хятадууд бий. 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж түүхий эдийн эрэлт буурсан. Хятадын металлын импорт буурсан тул, бэлэн мөнгөний хэмжээ нь тэр хэрээр нэмэгдсэн. Хятадад бэлэн мөнгөний хэмжээ 2009 онтой харьцуулахад тав дахин өсөөд байгаа. Хятадад түүхий эдийн эрэлт нэмэгдэж байгаа, үүнийг худалдаж авах хөрөнгийн эх үүсвэр хангалттай байгаа нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. 2010 онд зэсийн үнэ 7000 ам.доллараас буухгүй гэж үзэж байсан юм. Зэсийг барилгын салбарт ихээр ашигладаг. АНУ-д шинээр баригдсан орон сууцны борлуулалт тухайн үед нэмэгдэж, үнэ нь 3 орчим хувиар нэмэгдсэн байлаа. Тус улсын орон сууцны эрэлт ихэсч, үнэ нэмэгдэж байсан учраас барилгын салбар нь удахгүй сэргэнэ. Энэ үед тус улсын барилгын салбарын зэсийн эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь зэсийн үнэ тогтвортой байхад нөлөөлнө гэж ажиглагчид үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, ам.долларын ханшийн уналт зэсийн үнэ тогтвортой байхад нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. Дэлхийн улс орнуудад инфляци нэмэгдвэл тухайн улс орны валютын ханш унадаг. Улс орнуудад инфляци өсч, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унавал, хөрөнгө оруулагчид алт, зэс, цайр, хөнгөн цагаан зэрэг металл худалдаж авах нь ихэсч, ханш нь өснө гэж үзэж байсан юм.

-Хятадын зэсийн хэрэглээ уг түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэд нөлөөлөх нь бий-

2010.10.29. Энэ өдөр лондонгийн металлын захад нэг тонн зэс 8331 ам.долларын ханштай байлаа. Зэсийн өндөр байсан ч, цаашид буурна гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байв. Зэсийн үнэ огцом өссөн тул, үйлдвэрлэгчид уг түүхий эдийг худалдаж авах нь багасна. Энэ нь зэсийн үнэ буурах нэг шалтгаан болно. Нөгөө талаас хятадад уг металлын хэрэглээ буурч байгаа нь зэсийн үнэ буурах бас нэг шалтгаан болно гэж зах ажиглагчид үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, дэлхийн авто машины эрэлт 15 хувиар буурсан байв. Үүнтэй холбоотойгоор, авто машин үйлдвэрлэлд шаардлагатай зэсийн эрэлт буурна гэж шинжээчид үзэж байлаа. Тэгвэл зарим шинжээчид Лондонгийн металлын зах нөөц 80 гаруй мянган тонноор буурч, 368 мянган тонн болсон. Лондонгийн металлын захын нөөц буурч, зэсийн нийлүүлэлт бага байгаа нь уг түүхий эдийн үнэ өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, сайжруулсан зэсийн үйлдвэрлэл 1 сая тонн байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт. Аж үйлдвэрийн салбарт үүнээс ч их сайжруулсан зэс шаардагдлаж байгаа. Тиймээс цаашид зэсийн үнэ өснө гэж таамаглах хүмүүс ч мөн байсан юм. Тэгвэл 2010.11.06.-ны хавьцааХятадын эдийн засаг 2010 онд тооцоолж байснаас өндөр хувьтай гарах судалгааг дэлхийн банкнаас гаргасан юм. Дэлхий банкныхан хятадын эдийн засаг 2010 онд 9.5 хувиар өснө гэж тооцоолж байсан бол, тус улсын бодит өсөлт 10 хувьтай гарах нь тодорхой болсон юм. Дэлхийн нйитийн үйлдвэрлэж байгаа зэсийн багагүй хувийг хятадууд хэрэглэдэг. Хятадын эдийн засаг өндөр өсөлттэй гарах нь тодорхой болсон учир тухайн үед дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөн гэж зах зээлд ажиглагчид үзэж байлаа. Үүнээс гадна, Лондонгийн металлын захын зэсийн нөөц бага байсан нь уг түүхий эдийн үнэ өсөх бас нэг шалтгаан болж байжээ. Тухайн үед лондонгийн металлын захад 367 мянган тонн зэсийн нөөц байсныг энд онцлох нь зүйтэй болов уу. Тэр үед Монгол Улсын Санхүү, эдийн засгийн дээд сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн эрхлэгч Дэлгэрсайхан: Дэлхийн улс орнуудын эдийн засаг сайжирч байгаатай холбоотойгоор зэсийн эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь зэсийн үнэ 8000 доллараас доош уруудахгүй байх баталгаа болно хэмээн хэлж байсан билээ. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8426-8521 ам.долларын ханштай байсан учраас ингэж таамагласан биз ээ. Эдгээрээс дүгнэж үзэхэд, зэс ихээр хэрэглэдэг үйлдвэрлэлийн салбарт эрэлт нэмэгдвэл үнэ өсч, Чилийн Коделко зэрэг үйлдвэрүүдийн нийлүүлэлт нэмэгдвэл үнэ унадаг байх магадлал өндөр байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэтийн ордын зэсийн баяжмалын үнэ дэлхийн зах зээлд юунаас болж өсч, буурч ирснийг дээрх кейсээр жишээ татан харуулахыг зорьсон юм.

Эрдэнэтийн овооны зэсийн орд

Эрдэнэтийг овоог Чехтэй хамтран илрүүлсэн ч, Оростой хамтарч үйлдвэр байгуулав-

2021.11.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Эрдэнэтийн овоо гэхээр хүн бүрийн ой тойнд Эрдэнэтийн орд буух нь дамжиггүй. Үнэхээр ч тийм. 60 гаруй жилийн тэртээ Орхон, Сэлэнгийн сав газарт Монгол-Чехийн геологичид хайгуул хийж, Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены хүдрийн биет байгааг анх тогтоосон юм. Коминек, Фуриел, Сандуйжав, Мягмар зэрэг Монгол-Чехийн геологичид Эрдэнэтийн овооны ордыг 1964-1968 хооронд ийнхүү илрүүлсэн бол, нөөцийг нь оросууд 1971 онд тогтоож өгсөн байна. Энэ даруй Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены ордын нөөцийг улсын бүртгэлд бүртгэн авч, үйлдвэр байгуулж ашиглах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн юм. Монголын тал нэг бол Чехийн, үгүй бол Оросын талтай хамтран үйлдвэр байгуулах нь оновчтой гэж тухайн үед үзэж байлаа. Гэвч Чехийн тал Эрдэнэтийн овооны ордод зэс, молибдены үйлдвэр байгуулахад их хэмжээний хөрөнгө мөнгө, хүн хүч шаардлагатай учир оролцох боломжгүй гэдгээ 1974 онд илэрхийлсэн гэдэг. Тиймээс манай улс ОХУ-тай хамтарч Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены үйлдвэр байгуулж 1978 онд ашиглалтад оруулсан юм. Тус үйлдвэр жилд 4 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтайгаар анх байгуулагдсан бол, үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлснээр 1980 онд 8 сая тонн, 1981 онд 16 сая тонн, 1989 онд 20 сая тонн, 2000 онд 24 сая тонн, 2010 онд 31 сая тонн, 2011 онд 35 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай болжээ. 2013 оны тавдугаар сарын 10-20 хавьцаа найман жилийн өмнө тус үйлдвэрт томилолтоор ажиллахад Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүчин чадлынхаа 70 хувийг ашиглаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр тэр жил 25 сая тонн хүдэр боловсруулж, үүнээс 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авсан байгаа юм.

-Эрдэнэтийн овооны орд 25 километр урт, 3 километр өргөнтэй-

-68 хувийн татвартай болсон нь –

Дэлхийн эдийн засаг хурдацтай өсөж байсантай холбоотойгоор 2005 оноос зэсийн эрэлт огцом нэмэгдэж эхэлсэн юм. Эрэлт нэмэгдвэл үнэ өсдөг зах зээлийн зарчим бий. Энэ дагуу зэсийн үнэ эрэлтээ дагаад огцом өсөж байлаа. Тиймээс манай улс тэр үед дэлхийн зах зээлд экспортолдог зэсийн баяжмалд үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулж төсвийн орлогоо нэмэгдүүлэх бодлого явуулсан байдаг. Ингэхдээ 2006 онд Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг парламентаар баталж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд экспортолсон нэг тонн зэсийн үнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн байна. Тухайн үед тонн зэс 8500 ам.доллар хол давж байсан учир улсын төсөвт нэг тонн зэсээс дор хаяж 3700 ам.долларын цэвэр ашиг орж байжээ. Үүний ачаар хэдэн жил тасралтгүй хасах гарсан улсын төсөв 2006 оноос нэмэх тэмдэгтэй гарч эхэлсэн юм. 2009 оны наймдугаар сарын 22-ны хавьцаа гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татваоаас манай улс эхний гурван жилийн дотор 968 тэрбум төгрөгийн орлого олсон. Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд байршуулсан энэ мөнгөнөөс хүүхэд болон залуу гэр бүлд 300 гаруй тэрбумыг нь олгож, үлдсэнийг нь автозам, эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулсан гэгдэж байлаа. Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд тухайн үед үлдсэн 65 тэрбум төгрөгийг Зоос болон Худалдаа хөгжлийн банкинд байршуулах тухай Засгийн газрын тогтоол гарсан гэгдэж байсан юм. Тэгвэл 2006-2010 оны хооронд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмалаас нийт 1,7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тоо баримт бий. Гэхдээ цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй шиг зэсийн үнэ ямагт өндөр байсангүй. АНУ-ын Wall street-ээс эхлэлтэй санхүүгийн хямрал даамжирч 2008-2009 онд дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болж хүрээгээ тэлсэн юм. Энэ үед Америк, Япон, Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч үйлдвэрлэл нь саарч байлаа. Үүнээс болж гадаад зах зээлд уул уурхайн түүхий эдийн эрэлт буурч зэсийн үнэ огцом унасан нь дэлхийн эдийн засгийн хямрал манай улсыг тойрохгүй, дайраад гарахыг шуудхан илтгэж байсан юм. Манай улс 2008 оны төсөвт нэг тонн зэсийн үнэ дунджаар 7100 ам.доллар байхаар тусгаж, Эрдэнэт үйлдвэрээс үнийн өсөлтийн албан татварт 600-700 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн ч, энэ нь талаар болж мэдэхээр байдалтай нүүр тулав. Энэ үед Сангийн яамны Төсвийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Б.Батжаргал: Зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас уруудахгүй байхад төсөв алдагдалгүй балансаа барьж чадна. Хэрэв зэсийн үнэ 6000 ам.доллараас уруудвал төсөв алдагдалтай гарна. Харин 3500 ам.доллараас уруудвал Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрдөг гэнэтийн ашгийн албан татвар үгүй болж, сонгуулийн амлалтаас эхтэй хүүхдийн 10 мянга, шинээр гэр бүл бологсдын 500 мянга, шинээр төрсөн хүүхдийн 100 мянган төгрөгийг олгох хөрөнгийн эх үүсвэргүй болох учраас үр ашиггүй зардлаа танаж төсвийн хэмнэлт хийх шаардлагатай байгааг эртнээс анхааруулж байлаа. Гэтэл 2009 оны эхээр байдал улам дордож Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс 2700 ам.доллар болтлоо уруудаж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлого гэвэл ердөө 100 ам.долларт үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвар ногдуулахад хүрсэн юм. Өмнө нь тонн зэсээс улсын төсөвт дор хаяж 3700 ам.долларын татвар орж байсантай харьцуулахад энэ нь хэтэрхий чамлахаар үзүүлэлт. Уг нь 2009 оны төсөвт тонн зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 5800 ам.доллар байхаар тусгаж, уг түүхий эдийн үнэ 3400 ам.доллараас уруудаагүй тохиолдолд төсөв ажрахгүй гэж тооцож байлаа. Гэвч энэ нь талаар болж зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар 2009 оны сүүлээр өмнөх оноосоо 74 хувиар тасарч улсын төсөв их хэмжээний алдагдал хүлээх нь тэр. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Б.Бадамцэцэг: Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг хувийн жин өндөртэй татварын төрлүүд өмнөх оны түвшинд хүрэхгүй дутуу төвлөрснөөс төсвийн нийт тэнцэл алдагдалтай гарахад нөлөөлж байна. Энэ бууралтын талаас илүү хувь нь Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын бууралтаас шалтгаалж байгаа гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эдийн засаг санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ буурсан. Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс өмнө нь 8000-9000 ам.долларын ханштай байсан бол, 3000 ам.доллар болтлоо буурсан. Зэсийн үнэ 2600 ам.доллараас дээш гарсан нөхцөлд үнийн өсөлтийн 68 хувийн албан татвар ногдож байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ 3000 ам.доллар байхад үнийн өсөлтийн татвар ногдоно гэсэн ойлголт бараг байхгүй. Харин тавдугаар сараас зэсийн үнэ 5000 ам.доллар болж ялимгүй өссөн нь улсын төсөвт төлөвлөснөөс 13.4 тэрбум төгрөг илүү ороход нөлөөлсөн. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвараас 10.1 тэрбум төгрөг орох ёстой байсан ч, 23.5 тэрбум төгрөг орсон гэсэн үг. Өнгөрсөн онд зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварт 191 тэрбум төгрөг орсонтой харьцуулахад зөвхөн энэ татварын хувь хэмжээ дангаараа 8 дахин буурсан үзүүлэлттэй байна гэсэн тайлбарыг хямралын үед өгч байсан юм.

-Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав-

2008-2009 оны эдийн засгийн хямралын үед гадаад зах зээлд зэсийн үнэ гурав дахин унаж, Эрдэнэтийн зэс үнэгүйдсэн нь эмзэг эдийн засагтай манай улсад том цохилт өгсөн нь мэдээж. Тухайлбал, 2007 онд 133 тэрбум төгрөгийн ашигтай гарсан улсын төсөв, 2008 онд 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны сүүлээр 332 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээх нь тэр. Дайран дээр давс гэгчээр зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирэх татварын орлого буурч байхад төсвийн зарлага өндөр байсан нь байдлыг улам хүндрүүлсэн гэхэд болно. Зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирсэн орлогыг хадгалах бус, зарцуулж байсан нь төсвийн тогтворгүй байдлыг бий болгосон гэж Сангийн дэд сайд асан Т.Очирхүү тэр үед илэрхийлж байсан юм. Тухайлбал, төсвийн зарлага орлогоосоо 20 пунктээр өндөр үзүүлэлттэй гарч байлаа. Татварын орлого буурсан нь яах ч аргагүй байдал гэдэгтэй эдийн засагчид санал нэгдэж байсан бол, зарлага орлогоосоо өндөр байсныг төрийн түшээдийн бодлогогүй алхам гэдэгтэй холбон тайлбарлах хүн цөөнгүй байсан юм. Тиймээс төсвийн орлого буурсан үед зарлагыг дагаад хумих хэрэгтэйг байсан ч, Засгийн газарт тэгэх бодол байсангүй. Ингэж хэлж байгаа нь 2010 оны төсвийн орлогыг 2 их наяд 306 тэрбум, зарлагыг 2 их наяд 664 гаруй тэрбум төгрөг байхаар Засгийн газар тооцож төсвийн төслийг боловсруулсан байдаг. Зарлага өндөр байгаагаас 2010 оны төсөв 359 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, энэ нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувьтай тэнцэхээр байлаа. Орлого бага, зарлага их байсны улмаас 2008 оны эцэст улсын төсөв 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, тэр нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг 6 шахам хувийг эзэлж, энэ алдагдлын гаднаас зээл тусламж авч дарсан болохыг Сангийн сайдын албыг хашиж явсан С.Баярцогт хэлж байсан удаатай. Гэвч үүнээс сургамж авсангүй. 2010 оны төсвийн зарлагыг орлогоос нь давахаар төлөвлөжээ. Зөрүүд нь гарах алдагдлыг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд орж ирэх мөнгө, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар нөхөхийн зэрэгцээ, Засгийн газрын бонд гаргаж нөхөхөөр төсвийн төсөл боловсруулагчид тооцоолсон байлаа. Ингэхдээ дэлхийн зах зээлд тонн зэсийн үнэ 5184 ам.доллар, нэг унци алтны үнэ 900 ам.доллар байхаар тооцож 2010 оны төсвийн төслийг боловсруулсан байлаа. Ингэснээр зэсийн үнийн өсөлтөөс 208 тэрбум төгрөг, алтны үнийн өсөлтөөс 34 тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж төлөвлөв. Өөрөөр хэлбэл, 2010 онд алт зэсийн үнийн өсөлтөөс нийт 242 гаруй тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж тооцоолж, үүний 141 тэрбум төгрөгийг улсын төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зарцуулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Харин үлдэх алдагдлыг хандивлагч орнуудаас орж ирэх 65 сая ам.доллараар нөхнө гэж тооцсон юм. Улсын төсвийн алдагдлын багагүй хувийг ингэж нөхлөө ч, цаана нь 82 тэрбум төгрөг дутах нь ойлгомжтой байлаа. Энэ мөнгийг Засгийн газрын урт хугацаатай бонд гаргах замаар олно гэж тооцоолсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2008 онд төсвийн алдагдлаа яаж нөхсөн, тэр аргачлалаараа 2010 оны төсвийн алдагдлыг нөхөхөөр шулуурч байв. Төсвийн алдагдлыг тал хэсгийг Монгол улсын хөгжлүүлэх санд орж ирэх мөнгөөр нөхөх гэж байгаа нь нэг хэрэг ч, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар төсвийнхөө багагүй хувийг нөхнө гэдэг зохисгүй үйлдэл болохыг эдийн засагчид анхааруулсаар л байв. Гаднаас орж ирсэн зээл тусламжийг эргүүлэн төлөх учраас тэр юм. Нэг ёсондоо, өнөөдөр төсвийн алдагдлаа нөхлөө ч, ирээдүйд өртэй байх нь зохисгүй гэж эдийн засагчид тэр үед үзэж байсан юм. Тиймээс ийм ядарсан арга хэрэглэж байхаар, төсвийн үр ашиггүй зардлыг бууруулах хэрэгтэй гэж эдийн засагчид зөвлөж байлаа. Гэвч ингэх бололцоогүй гэсэн тайлбарыг сангийн сайд өгч байсан юм. Улсын төсвийн орлого буурч явсаар цаашлаад гадаад худалдаа алдагдалтай гарахад нөлөөлж, валютын нөөц хумигдаж долларын ханш огцом өсч байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тухайлбал, валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараас 500 сая ам.доллар болтлоо уруудаж, америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн гашуун түүх бий. Байгаа валютын нөөцөөрөө урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарч хөлтэй нь ийш тийш гүйлдэж, хэлтэй нь ийш тийш утас цохиж гарах гарц эрэлхийлсэн он жилүүд өнгөрсөн билээ. Арга ядахдаа хандивлагч орнуудаас зээл авч, Олон улсын валютын сангийн 18 сарын хугацаатай Стэнд бай хөтөлбөрт хамрагдаж байх вэ дээ. Азаар 2010 оноос анх удаа нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давж, төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх болсон юм. Тухайлбал, нийт экспортын 29.8 хувийг нүүрсний орлого, 27 хувийг зэсийн баяжмалын орлого бүрдүүлж эхлэв. Эрдэнэт үйлдвэр зэсийн баяжмал нийлүүлэх гэрээ жилд нэг удаа байгуулахдаа гол төлөв оны эхэнд үзэглэж үнээ тохирдог байжээ. Тиймээс дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмалын үнэ ялимгүй сэргэсэн ч, гэрээнд заасан үнээр бүтээгдэхүүнээ тухайн үед нийлүүлж байсан учраас үнийн өсөлтийн татвараас дорвитой зүйл орж ирэхгүй байсан гэдэг. Энэ үед нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давахад нөлөөлсөн болохыг Үндэсний статистикийн хорооны Эдийн засгийн судалгааны газрын дарга н.Баасанжав учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед Оюутолгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэр ашиглалтад ороогүй байсан учраас зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварыг Эрдэнэт үйлдвэр ганцаараа төлдөг байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Хэдийгээр татвараа хугацаандаа төлж байсан ч, энэ нь ихээхэн дарамт болж байсныг тус үйлдвэрийнхэн хэлдэг билээ.

-68 хувийн татварыг хүчингүй болгов-

2009.01.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Нэг хэсэг 2800 америк доллараас доош уруудаад байсан зэсийн үнэ амилж эхэллээ. Лондонгийн металлын бирж дээр уржигдар нэг тонн зэс 3125 америк долларын ханштай байсан юм. Зэсийн үнэ бага зэрэг өсч байгаа ч Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалтай ажилласан хэвээр байна. Тус үйлдвэрийн зах зээлд гаргаж байсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ буураагүй ч, зэсийн үнэ огцом өсөхгүй байсан нь алдагдал оруулахад хүргэж байгаа юм. Тус үйлдвэрийг алдагдалд оруулахад хүргэж байсан бас нэг хүчин зүйл нь 68 хувийн татвар юм. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал Ганзориг: 2009 оны бизнес төлөвлөгөөгөө гаргасан байгаа. Олон хувилбартай байгаа. 68 хувийн татвар, бүх татвар, нийгэм соёлынхоо бүхий л зардал, бүх зүйлийг оролцуулаад аваад үзвэл, бүх зардал 4000 мянган америк доллар орчим байхаар байгаа. 2000 онтой харьцуулахад, нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн. Гол шалтгаан нь 2006 оноос мөрдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн албан татвар юм. 2000-2005 онуудад манай үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан. Тэгвэл одоо энэ ачаалал 70 хувь болж байна. Нийт орлогынхоо 70 хувийг 68 хувийн татварт төлж байна. Татварын ачаалал 4 дахин нэмэгдсэн байх. Энэ татвар хураасан хоёр жилийн хугацаанд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 870 тэрбум гаруй төгрөгийн оруулсан. Хэрвээ энэ татварыг эс тооцвол, зэсийн үнэ 3200 байхад, манай үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой хэмээн хямралын үед хуучилж байсан юм. 68 хувийн татвар авдаггүй байсан бол, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 3200 америк доллар байхад Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах байжээ. Товчхондоо, 68 хувийн татвар Эрдэнэт үйлдвэрийг сөхрүүлэхэд хүргэж байсан юм. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвар авахгүйгээр Эрдэнэт үйлдвэрийг алдагдалгүй ажиллуулж болох талтай. Гэсэн ч, манай улсын төсвийн дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг Эрдэнэт үйлдвэрээс 68 хувийн албан татвар авахгүй байх бололцоогүй гэдгийг албаныхан хэлж ирсэн. Хэдийгээр зэсийн үнэ бага зэрэг өссөн ч, 6700 доллараас дээш давж өсөхгүй бол манай улсын төсөв тухайн үед хүссэн хүсээгүй алдагдалтай гарахаар байжээ. Товчхондоо, зэсийн үнэ 6700 америк доллараас дээш өгсөхгүй бол 2009 оны төсөв 179 тэрбум төгрөгөөр дутах байв. Тухайн үед зэсийн үнийн өсөлтөөс Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд орж ирэх мөнгө байсангүй. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд тухайн үед 455 тэрбум төгрөг байсан талаар хэлдэг. Үүний 230 тэрбум нь Монголын улсын эрсдэлийн сангийн хуримтлал байсан гэж ойлгож болно. Харин үлдсэн нь хүүхдийн 100 мянга, шинээр гэр бүл бологсдын 500 мянга, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд зарцуулагдах ёстой байлаа. Хүүхдийн мөнгийг улирал тутамд 25 мянга байсныг 20 мянган төгрөг болговол, хуримтал нийгмийн халамжинд 2009 онд хүрэлцэнэ гэж тооцоолж байсан юм. Гэхдээ энэ нь зэсийн үнэ унаж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зэсийн үнийн өсөлтөөс ямар ч мөнгө орж ирэхгүй тохиолдолд юм. Харин зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр эргэн сэргэж 7600 доллараас дээш өсвөл айх аюулгүй болно гэж албаныхан ярьж байсан билээ. Манай улсад зэсийн баяжмал үйлдвэрлэдэг ганцхан үйлдвэр байлаа. Энэ бол хэн бүхний сайн мэдэх Эрдэнэт үйлдвэр. Тус үйлдвэр жилд 530 мянган тонн зэсийн баяжмал, 3 мянган тонн молибдений баяжмал үйлдвэрлэдэг. 2011 гуравдугаар сарын 19-ний байдлаар үүнийгээ Финляндын Оутокумпу, Австарлийн Бейтмэн Инженеринг, Песифик оур техноложи, Английн Брук хант, Америкийн Пелпс дож корпораци, Ки Ди энженеринг компани, Солонгосын Самсунг зэрэг компаниудад нийлүүлж байжээ. Ингэхдээ бүтээгдэхүүнээ лондонгийн металлын захын ханшаар худалдаалж ирсэн байна. Манай улсын дэлхийн зах зээлд гаргадаг зэсийн үнийг тодорхойлдог газар бол Лондонгийн металлын бирж юм. Уг биржэд зэсийн үнэ унаснаар Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалтай ажиллаж, төсвийн орлого тасалдаж байсан гэж ойлгож болох юм. Эрдэнэт үйлдвэрийн бараа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ хэвээрээ ч, үүнийгээ ямар үнэ ханшаар борлуулна, тэр хэмжээгээр орлого нь тодорхойлогдож байжээ. 2008 оны эцэст тус үйлдвэрийн орлого огцом буурч, дагаад үйлдвэрийн ашиг багассан байна. Тус үйлдвэр 2009 оны бизнес төлөвлөгөөндөө 68 хувийн болон бусад татвараа оролцуулж тооцоход зардал нь 4000 ам.доллараар хэмжигдэж байжээ. Үүнийг 2000 онтой харьцуулахад нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. 2006 оноос мөрдөгдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвартай холбоотойгоор зардал нь ингэж өссөн гэж ойлгож болно. 2000-2005 онд тус үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр, хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан бол, үнийн өсөлтийн албан татварын хууль хэрэгжиж эхэлснээр 70 хувьд хүрчээ. Нийт орлогынхоо 70 орчим хувийг үнийн өсөлтийн албан татварт төлөөд болчихдог гэвэл үгүй. Өөр бусад татвараа нэмж тооцвол 82.2 хувийн татварын ачаалал тус үйлдвэрт очиж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, татварын ачаалал өмнөхөөсөө дөрөв дахин өссөн гэсэн үг юм. Ингэхдээ зэсийн баяжмал ачсан өдрөөс орлогыг нь татварт суутгаж байсан гэлцдэг. Эрдэнэт үйлдвэр 2006-2010 оны хооронд экспортод гаргасан зэсийн баяжмалд нийт 1.7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тухай дээр дурдсан. Тэгвэл үүний 870 тэрбум төгрөгийг эхний хоёр жилд нь төлж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлсэн тухай татварын албаныхан хэлдэг. Хэрэв энэ татварыг эс тооцвол зэсийн үнэ 3200 ам.доллар байхад тус үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой байсан тухай тус үйлдвэрийнхэн ярьдаг. Тухайн үед тонн цэвэр зэсийн үнэ 500 ам.доллараар буухад Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого 70 тэрбум төгрөгөөр, зардал 50 тэрбум төгрөгөөр, ашиг 20 тэрбум төгрөгөөр буурах тооцоо гарсан байдаг. Монгол Улсын төсвийн хямралд зэсийн үнэ нөлөөлснийг холбогдох албаныхан хэлдэг бол, Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн зэсийн үнийн уналт 2008 оны дөрөвдүгээр улиралд гарсан. Харин хямрал үүнээс өмнө эхэлчихсэн байсан. Гэсэн ч Эрдэнэт үйлдвэр энэ хямралыг аль болох хурдан давж, санхүүгийн байдлаа түргэн сайжруулах шаардлагатай байгаагаа илэрхийлж байлаа. Ингэхийн тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас төвлөрсөн хөрөнгөөр Эрсдэлийн сан байгуулах, Үнийн даатгал бий болгох, 68 хувийн татвар болон нөөц ашиглалтын төлбөр авдаг аргачлалаа өөрчлөх шаардлагатай байгааг учирлаж байсан юм. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хувь хэмжээ өндөр байсан нь Эрдэнэт үйлдвэрт ийнхүү дарамт болж байсан бол, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь улсын төсөвт дарамт болж байлаа. Тиймээс зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн, гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг уг татварыг 2011 оноос хүчингүй болгосон юм.

-Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төрөв-

2006 онд УИХ-аар батлагдсан Зарим бараа, бүтээгдэхүүнийн үнийн өсөлтийн албан татвараас болж, алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан. Үүнээс гадна, Эрдэнэт үйлдвэр дийлэнх ашгаа татварт өгч байсан юм. Тиймээс 2011 оноос эхлэн алт болон зэсэнд гэнэтийн ашгийн буюу 68 хувийн татвар ногдуулахгүй байхаар болсон. Энэ үеэс уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр гадаад зах зээлд экспортолсон зэсийн баяжмалдаа үнийн өсөлтийн албан татвар төлөхөө больсон. Гэхдээ оронд нь алт, зэс үйлдвэрлэгчдээс өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар болсон юм. Энэ талаар 2011.01.08-ны хавьцаа тэр үеийн Үндэсний татварын ерөнхий газрын Татвар хураалтын хэлтсийн дарга Туул: Оронд нь цоо шинэ төрлийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авна. Нэг тонн зэсээс шатлалтайгаар өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах юм. Лондонгийн металлын захад нэг тонн зэс 9590 ам.долларын ханштай байхад, Эрдэнэт үйлдвэр нэг тонн зэсэнд 15 хувийн татварыг улсад тушаах ёстой гэж мэдэгдэж байсан нь тод санагдаж байна. Шинээр мөрдөгдөж эхэлсэн хуульд дэлхийн зах зээлд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмал тонн нь 9000 ам.долларын ханштай байвал 15 хувийн татвар, 8000 ам.долларын ханштай байвал 14 хувийн татвар, 7000 ам.долларын ханштай байвал 13 хувийн татвар авахаар тусгасан байлаа. Тодруулбал, уул уурхайн ашигт малтмалын үнэ хэт өндөр өссөн үед тухайн орлогоос төсөвт төвлөрүүлэх татварын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өсөн нэмэгдэх ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч байхаар хуульд өөрчлөлт оруулсан юм. Энэхүү татварыг дэлхийн зах зээлийн үнэтэй уялдуулж ногдуулах бөгөөд зэсэнд дээр 5 + 15 хувь, бусад ашигт малтмал дээр 5 + 5 хувиар тооцон авч байхаар тусгасан юм. Үнийн өсөлтийн албан татварыг халж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авснаар Эрдэнэт үйлдвэрээс авдаг татварын хувь хэмжээ өмнөхөөсөө хоёр дахин буурсан гэлцдэг. Татварын хувь хэмжээгээ ийнхүү бууруулж, 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8400 ам.долларын ханштай байхаар тооцож, Эрдэнэт үйлдвэрээс 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсөвт тусгаж байсныг эдийн засгийн хүрээнийхэн тод санаж буй нь лавтай. Харамсалтай нь манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнэ Лондонгийн металлын захад 2011 оны наймдугаар сарын эхээр нэг тонн нь 9500 ам.доллар, есдүгээр сарын эхээр 9000 ам.доллар, аравдугаар сарын эхээр 6900 ам.доллар болж уруудсан юм. Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тогтвортой байвал 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр Эрдэнэт үйлдвэрээс орж ирнэ. Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тооцоолж байснаас уруудаж орлого тасалдвал, Тогтворжуулалтын санд хуримтлуулсан хөрөнгөө гаргаж төсвийн орлогын тасалдал болон алдагдлаа хаана. Тогтворжуулалтын санд 184 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

-Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 25 хувийг дангаараа хийдэг-

Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас хойш манай улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч байж ирсэн. Манай улсын нийт экспортын 25 хувийг дангаар хийдэг тус үйлдвэр зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд эхний 10-т бичигддэг гэх нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 4/1 хийж төсвийн орлого бүрдүүлээд зогсохгүй дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчдийг зэс, молибденоор хангадаг гол нийлүүлэгчдийн нэг юм. Тус үйлдвэр жилд 29 сая тонн хүдэр олборлож, үүнийхээ 26 сая тонныг нь боловсруулж, 23 хувийн агуулгатай 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 47-49 хувийн агуулгатай 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Тамгын газрын дарга н.Баттулга хэлж байлаа. Тус үйлдвэр бүтээгдэхүүн худалдаалах гэрээгээ урт хугацаанд, гол төлөв оны эхэнд байгуулдаг. Хэдийгээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалах гэрээг урт хугацаанд хийдэг ч, үнэ ханшийг нь сар тутам шинэчилдэг гэсэн мэдээлэл олон жилийн өмнө гарч байсан билээ. Ингэхдээ Лондонгийн металлын захын зэсийн ханшийг суурь үнээ болгодог байгаа юм. Энэ үнээс хайлуулалтын болон цэвэршүүлэлтийн зардал хасагддаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан удаатай. Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал 23 хувийн агуулгатайг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, тус үйлдвэрийн жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн баяжмалыг хайлуулж цэвэршүүлэх явцад 23 хувь нь цэвэр зэс, үлдэх хэсэг нь хаягддаг гэсэн үг юм. Тиймээс худалдан авагчид баяжмал дахь зэсийн агуулгыг харгалзаж, баяжмалаас гарах цэвэр зэсэд мөнгө төлдөг байна. Баяжмалын гол худалдан авагч нь Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонконгийн 10 гаруй трейдер буюу худалдааны компани байдаг тухай 8 жилийн өмнө тэнд очиход тус үйлдвэрийнхэн хуучилж байлаа. Тэдэнд бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээс 5 хоногийн өмнө манай улс зэсийн баяжмалынхаа урьдчилгаагаа авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын хөгжлийн асуудал эрхэлсэн орлогч н.Намхайнямбуу хэлж байсан юм. Урьдчилгаагаа авч, бүтээгдэхүүнээ нийлүүлсэний дараа дэлхийн олон орны дээрх трейдер компаниуд манай түүхий эдийг хятадын зах зээлд худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ худалдааны компаниудаар дамжуулан дэлхийн зах зээлд экспортолж ирсэн байх нь.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн урьдчилгаа ба ногдол ашиг-

-Эрдэнэт үйлдвэрийн авлага ба өрийн харьцаа-

Тус үйлдвэрийнхэн өнгөрсөн хугацаанд техник, технологио сайжруулах, ногдол ашиг тараахад шаардагдах хөрөнгийг трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас хүүтэй авч ирсэн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн санхүүгийн хэлтсийн орлогч дарга Жалсафов Түмэн Жаргалович: Эрдэнэт үйлдвэрийн худалдааны компаниудаас авсан урьдчилгаа төлбөрийн өр 2013 оны эхэнд 405 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Үүнээс хойш ачилт хийж, борлуулалт хийсэн болохоор өрийн хэмжээ 2013 оны эхний гурван сарын байдлаар 22 тэрбум төгрөгөөр буурсан. Ингэснээр мөн оны дөрөвдүгээр сард өрийн хэмжээ 382 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Цаашид өр хэд болж буурах, өсөхийг хэлэхэд бэрх байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Үүнээс хойш хоёр сарын хугацаанд түншлэгч компаниудад зэсийн болон молибдены баяжмалаа хэвийн нийлүүлсэн учир дээрх өр 350 тэрбум төгрөг болж буурсан болохыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хэлж байлаа. Гэвч Монгол-Оросын талд ногдол ашиг олгоход болон бусад зүйлд зориулж 2013 онд трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас авахаар тохиролцсон 180 сая ам.долларын урьдчилгааг оруулж тооцвол, тус үйлдвэрийн өр өсөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр ашигтай ажилласан ч, ашгаа өрөнд өгдөг. Харин ногдол ашгаа урьдчилгаа төлбөр буюу зээл авч олгож ирсэн байгаа юм. Энэ нь санаа зовоосон асуудлыг нэг мөнөөс мөн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын нэгдүгээр орлогч Фоменко Александр Петрович: Эрдэнэт үйлдвэрт санхүүгийн хэд хэдэн хүнд асуудал бий. Жил бүрийн эхний улиралд санхүү хүнд байдаг. Гэхдээ 2013 оны хувьд эхний улирлыг даван туулж, хүнд байдлаасаа бага ч болтугай гарч чадлаа. Эхний улирлыг бодвол манай санхүүгийн байдал бага зэрэг сайжирч байна. Гэхдээ бидэнд толгой өвтгөх асуудал цөөнгүй бий. Эрдэнэтийн овооны уурхай удаан ажиллаж гүн рүүгээ орох тусам, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч байна. Тиймээс хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарч байна. Хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлж байж баяжмалын гарц хэвийн байх юм. Тийм болохоор Эрдэнэт үйлдвэрийн өөрөө нунтаглагч хэсгийн өргөтгөлийг хийх шаардлагатай байгаа. Өөрөө нунтаглагч жилд 4-5 сая тонн хүдэр боловсруулдаг бол, үүнийг 10-12 сая тоннд хүргэх шаардлагатай байна. Тиймээс өөрөө нунтаглагч хэсгийг өргөтгөхөөр 2011 онд техник, тоног төхөөрөмж захиалсан. Зарим тоног төхөөрөмж 2013 онд ирнэ. Үүнд урьдчилгаа өгсөн болохоор тоног төхөөрөмжөө авах зэрэг авлага бий. Нөгөө талд үйлдвэрийн өр бий. Үүгээр тооцвол, үйлдвэрийн өрийн болон авлагын харьцаа хэвийн түвшинд байгаа. 2013 оны сүүлч гэхэд өрийн хэмжээ зохистой харьцаанд хэвийн байх болно хэмээн хуучилж байлаа. Эрдэнэт үйлдвэр 2013 онд зэсийн баяжмалаа тонныг нь 8125 ам.доллараар, молибдены баяжмалаа тонныг нь 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөсөн байлаа. Үүнээс 950 сая ам.долларын орлого олохоор төлөвлөсөн ч, тус үйлдвэрийн зарлага 800 сая ам.доллараар хэмжигдэж байв. Харин цаана үлдэх 150 сая ам.доллар нь Эрдэнэт үйлдвэрийн ашиг болж хоцрох ёстой. Гэвч дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас, молибдены үнэ 7157 ам.доллараас доош орвол 2013 онд олохоор төлөвлөсөн 150 сая ам.долларын ашиг талаар болно гэдгийг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж, ногдол тараах эсэх нь дэлхийн зах зээл дэх зэс болон молибдены үнээс ихээхэн хамаардаг юм.
Эрдэнэт үйлдвэрийн ажилчдын цалин хангамж

-Эрдэнэтийн молибденыг юунд ашигладаг вэ-

Менделеевийн үелэх системийн зургаадугаар бүлэгт бичигддэг молибденийг Шведийн химичид нээсэн гэж үздэг. Тухайлбал, 1778 онд Шеел, 1782 онд Гьелм нар молибденитээс молибденыг гаргаж авах боломжтой гэдгийг нотолсон аж. Харин 1817 онд Шведийн химич Берцелиус молибденитээс анхны молибденыг цэврээр нь буюу металлаар нь гарган авсан түүхэн хүн гэлцэх нь бий. Грек үгнээс гаралтай молибден нь цагаан тугалгатай төстэй учир 18 зууны үед энэ металлыг харандаа хийж, зураг зурахад ашигладаг байсан гэлцдэг. Харин одоо энэ металлыг дэвшилтэд технологид түлхүү ашиглаж байгаа юм. Ингэхдээ гол төлөв сансрын хиймэл дагуул, агаарын хөлөг, нисдэг тэрэг, усан онгоц, машины эд анги хийхэд ашигладаг байна. Гэрлийн чийдэн хийхэд ч сүүлийн үед молибденыг ашиглах болсон аж. Мөн энэ металлаар нано технологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, устөрөгчийн эрчим хүч үйлдвэрлэхэд хэрэглэж болно гэж эрдэмтэд үзэж байгаа юм. Молибден хольсон ямар ч металл зэвэрдэггүй, халуунд тэсвэртэй, бат бөх учраас тэр. Мөнгөлөг саарал өнгөтэй, үйлдвэрлэлд нэн чухал, уг түүхий эд харамсалтай нь байгальд ховор тохиолддог байх юм. Үүний нэг тод жишээ бол, дэлхийн молибдены нөөц бусад металлтай харьцуулахад харьцангуй бага байгаа явдал. 2013 оны судалгаагаар дэлхий дээр 8 сая тонн молибдены нөөц тогтоогдоод байгаагийн 39 хувь нь хятадад, 31 хувь нь америкт, 13 хувь нь Чилид, 8 хувь нь Арменид, 5 хувь нь Канадад, 3 хувь нь Орост тогтоогдсон аж. Харин үлдэх багахан нөөц нь бусад орнуудад тогтоогдсон гэнэ. Үүнд манай улсыг нэрлэж болно. Манай улсын молибдены нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй ч, уг металлын 50 гаруй орд байгааг Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Цагаан суварга, Өндөр цагаан, Түргэн гол, Улаан энгэр, Буянт гол, Эрдэнэтийн овоо зэргийг энд нэрлэж болох юм. Эдгээрээс Эрдэнэтийн овооны молибденыг манай улс олборлож, боловсруулж, баяжуулж, экспортолж байгаа юм. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас Эрдэнэтийн овооноос молибдены баяжмал гарган авч байгаа юм. Тус үйлдвэр анх 4 сая тонн хүдрээс багахан хэмжээний молибден гарган авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд 26 сая тонн хүдрээс 6-10 хувийн чийглэгтэй, 47-49 хувийн агуулгатай 4000 тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн эдийн засаг, маркетингийн хэлтсийн орлогч дарга н.Батсайхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, баяжмалын тал шахуу хувь буюу 2000 тонн нь цэвэр молибдены гарцтай гэсэн үг юм. Дэлхий дахинаа жилд 200 мянган тонн молибден хэрэглэдэг гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн молибдены хэрэглээний багахан хувийг хангадаг байх нь. Ингэхдээ тус үйлдвэр Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонгконгийн трейдер буюу худалдааны компаниар дамжуулан молибдены баяжмалаа үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж иржээ. 2013 онд нэг тонн молибдены баяжмалаа 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөж байсан гэхээр асар үнэтэй түүхий эд болох нь эндээс харагдаж буй юм. Тэгвэл молибдены баяжмалыг бодвол, молибдены исэл илүү үнэтэй байдаг аж. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн молибдены баяжмалаас молибдены исэл гаргаж авах үйлдвэрийг хэдэн жилийн өмнө байгуулжээ. Тодруулбал, израилийн Металл тех компанийн 70 хувь, Эрдэнэтийн 30 хувийн оролцоотой Шим технологижи хамтарсан үйлдвэрийг байгуулсан байна. Молибдены баяжмалаа молибдены исэл болгож багагүй ашиг олохоор зорьж Шим технологи хамтарсан үйлдвэр байгуулсан ч, энэ үйлдвэр дампуурлаа зарлахад хүрч, хаалгаа барьсан тухай Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч Алтанхуяг хэлж байсан удаатай.

-Эрдэнтийн овооны овоолгоос катодын зэс үйлдвэрлэдэг-

Эрдэнэтийн овооны хүдрээс зэсийн баяжмал гаргах явцад их хэмжээний исэлдсэн хүдэр ашиглагдахгүй хаягддаг байна. Хэдэн жилийн өмнө тэнд очиход 0.4 хувийн зэсийн дундаж агуулгатай 40 сая тонн исэлдсэн хүдрийн бэлэн овоолго байхтай таарч явлаа. Энэ хүдрийн хаягдлыг дахин боловсруулбал 280 мянган тонн зэс гаргаж авах боломжтой гэж мэргэжилтнүүд нь ярьж байсан юм. Тиймээс исэлдсэн хаягдал хүдрийг дахин боловсруулалтад оруулж жилд 50 мянган тонн катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байв. Өөрөөр хэлбэл, химийн уусмалаар хаягдал хүдрийг угааж цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байлаа. Энэ аргаар катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авах технологийг манай улс 1995 онд нэвтрүүлж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэргэд Монгол-Америкийн хамтарсан Эрдмин үйлдвэрийг байгуулж байжээ. Тус үйлдвэр анх зөвхөн туршилт явуулж эхний жилүүдэд 3000 тонн катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлэсэн гэдэг. Туршилт амжилттай явагдаж энэ аргаар цэвэр зэс гаргаж авсан ч, дэлхийн зах зээлд нэгэн үе зэсийн үнэ хямдарсан тул тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж чадаагүй байна. Тиймээс 10 гаруй жилийн хугацаанд энэ үйлдвэрийн хүчин чадлыг тэлэлгүй тэгсхийгээд орхисон ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор Германаас техник, технологи авч ирж үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн байна. Үр ашгаа дээшлүүлэх зорилгоор техник технологио сайжруулж 2000 оны сүүлийн хагаст үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн билээ. Техник, технологийн шинэчлэл хийснээр тус үйлдвэр жилд 50 мянган тонн цэвэр зэс исэлдсэн хүдрээс гаргаж авах бололцоотой болсон юм. Энэ үеэс Эрдмин үйлдвэр исэлдсэн хүдрээс катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлээд зогсохгүй барилгын монтажны 6 төрлийн утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Тухайлбал, 1.6 мм голчтой 200 метр барилгын дотуур монтажны утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Мөн 5000 тонн бүрмэл кабелийн зэс утас, ахуйн хэрэглээний цахилгааны 1,2 мм голчтой кабелийн утас үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байсан билээ. Ингэснээр манай улс дотоодынхоо зэс утасны хэрэгцээг бүрэн хангах бололцоотой гэж үзэж байлаа. Эрдмин үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж баяжмалаас цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байсан ч, энэ үйлдвэрийн сураг алдарч бүтээгдэхүүнээ эцсийн бүтээгдэхүүн болголгүйгээр баяжмал хэлбэрээр экспортолсоор ирсэн юм. Эрдэнэт жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн зэсийн баяжмалаа экспортлоход тээвэрлэлтийн зардал өндөр гарах нь ойлгомжтой. Харин баяжмалаа боловсруулаад экспортлоход жилд 125 мянган тонн зэс тээвэрлэх тооцоо гардаг. Тиймээс 2021 оны тавдугаар сарын 5-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын нутагт уул уурхай-металлурги-химийн үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах шийдвэр гаргасан байдаг. Үйлдвэрлэл, технологийн паркийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газарт олгосон байна. Эрдэнэт үйлдвэр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 1,8 их наяд төгрөгөөр зэсийн баяжмал хайлах, боловсруулах, засвар механикийн, исэлдсэн хүдэр боловсруулах, хүхрийн хүчлийн болон эмулсийн тэсрэх бодисын үйлдвэр барих юм. Төсөл хэрэгжсэнээр эхний 20 жилд 46 их наяд төгрөгийн орлого олж, 3,9 их наяд төгрөгийн татварын өмнөх ашигтай ажиллан төсөвт 1,4 их наяд төгрөгийн татвар төлөх тооцоо гарчээ. Парк ашиглалтад орсноор

Эрдэнэтийн овоо стратегийн ордын нөөцийг бүрэн ашиглах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөөжийг нь хүртэх
Өрсөлдөх чадвартай, дэвшилтэт технологид суурилсан үйлдвэр кластераар хөгжих
Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх
Дагалдах олон үйлдвэр нэг газар төвлөрөх нөхцөл бүрдэх
Эрдэнэт хот бие даан тэлж хөгжих
Улс, орон нутгийн төсвийн орлого нэмэгдэх
Орон нутагт эхний ээлжинд 1,000 орчим ажлын байр бий болох зэрэг давуу талтай юм.

-Эрдэнэтийн овооны нөөц нэмэгджээ-

Дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмал экспортолдог 100 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Тэднийг өрсөлдөх чадвараар нь аваад үзвэл Эрдэнэт зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд тэргүүлэгч 10 үйлдвэрийн тоонд багтдаг. Баяжмалаа борлуулахдаа санхүүгийн хувьд тогтвортой, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон худалдааны компаниудтай хамтран ажиллаж иржээ. Тухайлбал, тус үйлдвэр Самсунг корпораци, Океан Партнерс, Ред Металл, Миллифорд Глобал Корпораци зэрэг компанитай байгуулсан зэсийн баяжмал худалдах, худалдан авах гэрээний дагуу бүтээгдэхүүнээ хятадын зах зээлд нийлүүлдэг гэх мэдээлэл байдаг. Ингэхдээ Эрдэнэт төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээгээ жилд нэг удаа хийдэг. Гол төлөв оны эхэнд зэс нийлүүлэх гэрээгээ хийж үнээ тохирдог гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан олон жилийн өмнө өгч байсныг дээр дурдсан. Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 2020 онд 36,9 сая тонн хүдэр олборлож, 32,5 сая тонн хүдэр боловсруулсан байна. Мөн 11,700.0 тонн зэсийн баяжмал, 934.12 тонн молибдены баяжмал төлөвлөгөөнөөс илүү үйлдвэрлэж, зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалсан экспортын бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогын бууралтыг сааруулах арга хэмжээ авч ажиллажээ. Үүний үр дүнд 47.4 тэрбум төгрөгөөр орлогыг нэмэгдүүлсэн бол, үйлдвэрийн газрын хэмжээнд өртөг бууруулах арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр 2020 онд зардлаа 33 тэрбум төгрөгөөр бууруулжээ. Харин худалдан авалтыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулснаар 88 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гаргасан байна. Эрдэнэт үйлдвэр, техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, улсын болон орон нутгийн төсөвт нэг их наяд давсан төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн гэнэ.

-Эрдэнэтийн овоо ордын хүдрийн биетийг бүрэн судалж, эрдэс баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэн, олон улсын JORC стандартаар баталгаажуулжээ-

-Эрдэнэтийн цэвэр ашгийн хэмжээ 2,5 дахин давж биелжээ-

Үйлдвэр техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, үйлдвэрлэл эдийн засгийн төлөвлөгөөт үзүүлэлтүүдэд 100-аас дээш хувь,
2020 онд 36.9 сая тонн хүдэр олборлож, 32.5 сая тонн хүдэр боловсруулсан,
Санхүү эдийн засгийн үзүүлэлтүүд эерэг сайн гарсан,
2020 онд 2.2 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллаж төлөвлөгөөг 16 орчим хувиар давуулан биелүүлсэн,
2020 онд нийт 1 их наяд 5.5 тэрбум төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн.

Эрдэнэт үйлдвэр 2021 оны эхний улирлын байдлаар үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөг 100-143 хувиар биелүүлсэн байна. Үүний үр дүнд борлуулалтын орлого 38 хувиар, цэвэр ашгийн төлөвлөгөө 2.5 дахин давж биелжээ. 2021 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар улс, орон нутгийн төсөвт 149 тэрбум, 2021 оны тавдугаар сарын 14-ний байдлаар 266 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн байна. 2017-2020 онд 29.4 сая ам.долларын геологи хайгуулын ажил гүйцэтгэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ажиллах хугацааг 30-аад жилээр нэмэгдүүлж, цаашид наанадаж 70 жил ажиллах боломжийг бүрдүүлжээ. Монгол Улсын эдийн засгийн нийт ачааллын аравны нэгийг, 10 их наядын улсын төсвийн 1 их наядыг үүрч, дахиад 60-70 жилийн хугацаанд ажиллах техник эдийн засгийн үндэслэлийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд боловсруулж чадсан гэсэн үг юм. 2019 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 91 дүгээр тогтоол гаргаж Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет хувьцаат компанийг онцгой дэглэмд авч байсан юм.Засгийн газрын шийдвэрээр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай болж, Онцгой дэглэмийн горимоор ажилласан 2019 онд 65.8 тэрбум төгрөг, 2020 онд 88 тэрбум төгрөг, нийт 153.8 тэрбум төгрөгийг зөвхөн худалдан авалтаас хэмнэж чаджээ. Эрдэнэт үйлдвэр нь Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласнаар сүүлийн 10 жилд анх удаа гадаад болон дотоодын зээлийн өр төлбөргүй болжээ.

-Эрдэнэт үйлдвэр цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг даав-

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсхийн Засгийн газрын 2020 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар улсын хэмжээнд бүх айл өрх, зарим аж ахуйн нэгжийн цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг 2020 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдрөөс 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрийг хүртэл төр бүрэн хариуцах шийдвэр гаргасан юм. Энэ хугацааг хожим сунгасан байдаг. Ингэхдээ, 100 метр квадратаас доош талбайтай орон сууцны айл өрхийн дулааны төлбөрийг тэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн айл өрх 120 метр квадрат талбайтай байранд амьдардаг бол 20 метр квадрат талбайд ногдох дулааны мөнгөө л өөрсдөө төлж буй юм. Төлбөр тэглэсэнтэй холбогдуулан 650 тэрбум төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гаргахаар болсон. Ингэснээр 2021 оны 07 дугаар сарын 01 хүртэл гэр хорооллын айл өрх дунджаар 240-530 мянган төгрөгийн цахилгааны, орон сууцны айл өрх талбайн хэмжээнээс хамаарч 560 мянгаас 1,1 сая төгрөгийн, Жижиг, дунд аж ахуйн нэгж 7-30 сая төгрөгийн, томоохон аж ахуйн нэгж 500 саяас 1,4 тэрбум төгрөгийн цахилгаан, дулааны мөнгө хэмнэх тооцоо гарчээ. Харин төсөвт байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, түүний оролцоотой хуулийн этгээд, уул уурхайн олборлох, боловсруулах үйлдвэр, банк, банк бус санхүүгийн байгууллаа, крипто валюттай холбогдох үйл ажиллагаа эрхлэгч, газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, импортлох, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, интернэт, үүрэн холбооны үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, согтууруулах ундаа, тамхи үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, өнгөт металл болон хар төмөрлөг, цементийн үйлдвэр төлбөрөөс чөлөөлөгдөөгүй байхаар шийдвэрлэсэн юм. Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжиж байгаагийн хэрээр ажлын байраа хадгалж, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ үнийг нэмэхгүй байх ёстой. Төр засаг, аж ахуйн нэгж, иргэд хамтдаа цар тахлын үеийг давж гарахын төлөө ийм шийдвэр гаргасан болохоо Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдУ.Хүрэлсүх тухайн үед илэрхийлж байсан юм.

-У.Хүрэлсүх: Эрдэнэтийн зэс ард түмнийхээ гэрт, гарт очсон-

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа дээрх ажлуудыг амжуулсан. Цаашид Орхон аймагт, тэр тусмаа Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой юу хийх бол гэдэг нь анхаарал татдаг сэдвийн нэг. Тэгвэл тэрбээр цаашид юу хийхээ Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихдээ мөрийн хөтөлбөрөөрөө дамжуулан уламжилсан байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Орхон аймгийн эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд оновчтой бүтэцтэй ажиллах шаардлагатайг Орхон аймагт ажиллах үеэрээ онцолж байсан юм. Тэрбээр: Монгол Улсынхаа хөгжлийг том зургаар харах хэрэгтэй. Аймаг орон нутагтаа бүсчилсэн хөгжлийг чухалчилна. Бүсчилсэн хөгжлийн хүрээнд аймаг, сумыг хатуу хучилттай авто замаар холбох Мянганы зам төсөл үргэлжилнэ. Эрдэнэт үйлдвэрийг хөгшин үнээ гэж улсын өмчийг хувьдаа эзэгнэх санаархалтай хэсэг бүлэг хүмүүс хэлж байсан. Нөөцийг нь шалгаад үзэхэд Эрдэнэт үйлдвэр хөгшин биш залуу үнээ байсан. Одоо 60 жил ашиглах боломжтойг бид тогтоосон. Тус үйлдвэрийн ашгаас 650 тэрбум төгрөгийг ард түмэндээ өгсөн. Тухайлбал, нийт айл өрхийн болон 100 гаруй мянган аж ахуйн нэгж байгууллагын цахилгаан, дулааны төлбөрийг Эрдэнэт үйлдвэрээс төлсөн. Өөрөөр хэлбэл, цар тахалтай хүнд цаг үед Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн ард түмнээ тэжээж байна. Эрдэнэтийн зэс ард түмнийхээ гэрт, гарт очсон. Тиймээс ерөнхийлөгчийн сонгуулийн уриагаа Баялагтаа эзэн Монгол гэж нэрлэсэн юм шүү хэмээн онцолж байсан билээ. Тэрбээр, Ерөнхийлөгч болвол Эрдэнэт хотыг шинэ төлөвлөлтөөр хөгжүүлж, Инновац, цахим, технологийн үндэсний загвар хот болгохыг дэмжиж ажиллана. Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг задалж, Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотод олон төвт суурьшлын бүс, дагуул хот, суурингууд байгуулах Налайх, Багануур, Багахангайг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг төрийн бодлогоор дэмжинэ гэж байсныг эргэн сануулах зүйн хэрэг биз ээ. Харин Эрдэнэтийн иргэдийн хувьд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа эхлүүлсэн томоохон төслүүдээ үргэлжлүүлэн ажиллана гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлж байсан юм. Мөн Эрдэнэт-Улаанбаатарыг холбосон авто замыг дуусгах, үйлдвэрийн үйл ажиллагааг илүү боловсронгуй болгох, инженерчлэлийг сайжруулах талд анхаарч ажиллах шаардлагатай байгааг тус үйлдвэрийнхэн хэлж байсан юм. Тиймээс Эрдэнэт хотыг инновацид түшиглэн цахим бодлогоор хөгжүүлэх заалтыг дэмжиж тус хотынхон, тус үйлдвэринхэн дэмжиж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Орхон аймагт, Эрдэнэт үйлдвэрт хийх ажил нь сонгуулийн мөрийн хөтөлөрт нь энэ мэт туссан юм. Одоо хэлснээ хийж хэрэгжүүлэхийг нь хүлээх үлдэж байна.

Оюутолгойн орд ба хөрөнгө оруулалт

Хямралаар далимдуулж хоёр толгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг яаравчилж, найр тавих гэлээ гэж сүүлийн үед багагүй шүүмжлэх болов. Харин эдийн засагчид төсөв хүндэрч байгаа энэ үед Oюу толгой болон Таван толгойн ордыг ашиглалтад оруулах нь оновчтой гэж үзэж байна.

Оюутолгой, Тавантолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээрийн ажлын хэсгийн гишүүн, Сангийн яамны Төсвийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Батжаргал: Манай улсын ойрын ирээдүйн хөгжилд Оюутолгой, Тавантолгойн ордууд маш чухал нөлөөтэй гэдгийг аль аль талдаа ойлгож байгаа. Зарим хүмүүс зэсийн үнэ уначихсан байгаа энэ үед гэрээг хийвэл ашиг муутай гэсэн ийм ойлголттой байна. Тиймээс татварын хууль, санхүүгийн орчин, үнийн төсөөллийг гэрээ хэлэлцээр хийхдээ маш сайн харгалзаж үзэж байгаа. Засгийн газрын авах татвар болон ашиг зэсийн үнэ өсөхөд нэмэгдэнэ. Аль аль талийг нь харгалзан үзэж байгаа учраас зэсийн үнэтэй холбож үзэх нь тийм тохиромжтой биш. Ойрын ирээдүйд зэсийн үнэ өсч магадгүй гэсэн төсөөллийн үндсэн дээр хэлэлцээр явуулж байгаа. Нэгэнт эдийн засгийн хүндрэлтэй байдал үүссэн учраас төлбөрийн тэнцэл дээр ч гэсэн хүндрэлүүд гарч байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан, Монгол руу чиглэсэн валютын урсгал татарсан энэ үед хоёр толгойн хэлэлцээрийг яаралтай эхлүүлж, хөрөнгө оруулалтын хэмжээг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн тэнцвэрийг хадгалах. Нөгөө талаараа эдийн засгийн хөгжлийг ойрын хугацаанд хангахын тулд УИХ-аас өгсөн удирдамжийн дагуу хэлэлцээрийг амжилттай хийх зайлшгүй шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байна.

Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Жаргалсайхан: Оюутолгой, Тавантолгойн гэрээ хэлэлцээр хийх асуудлаар УИХ-аас чиглэл гарч, Засгийн газрын шийдвэр гарсан байгаа. Энэ дагуу хэлэлцээр өнгөрсөн нэгдүгээр сард нэлээд эрчимтэй явагдсан. Саяхан Эрдэс, баялаг эрчим хүчний сайд Д.Зоригт ярилцлага өгч, оюутолгойн хэлэлцээр нэлээд амжилтад хүрч, нэлээд дөхөж байна гэсэн байсан. Тиймээс хэлэлцээрийн явцад эдийн засагч хүний хувьд сэтгэл хангалуун байна. Том ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулбал ирэх 30, 40 жилийн монголчуудын амьдралын гол сурвалж болно гэж үзэж байна. Эдийн засаг, санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор Монгол Улсын төсөв нэлээд төвөгтэй байгаа ч, удаан хугацаанд үргэлжлэхгүй. Энэ хямрал 2-3 жилийн хугацаанд үргэлжилнэ. Хямрал дуусахад үйлдвэрүүд ашиглалтад орох болов уу гэж бодож байна. Эргээд зэсийн үнэ өсчихсөн үед уурхайнууд баригдаж дуусаад ашиглалтад орвол үр өгөөжөө маш хурдан өгнө. Тиймээс энэ гэрээ хэлэлцээрийг эрчимтэй явуулах хэрэгтэй. Гэрээ хэлэлцээрийг өнөөдрийн түвшинд бодож хийхгүй шүү дээ. Ирээдүйгээ бодож хийнэ. Тиймээс хэлэлцээрийг энэ үед хийгээд авах нь зөв юм байна гэж бодож байгаа. Хэлэлцээр амжилттай болж УИХ-аар батлагдаад явбал хөрөнгө оруулалтын ажил энэ оны сүүлийн хагасаас эхлэх болов уу. Тэгвэл манай улсын эдийн засагт ч бас нэмэртэй.

Эдийн засагч, судлаач Шагдар: Санхүүгийн нөөц бол үл хөдлөх хөрөнгийг эргэлтэд оруулах асуудал. Энэ арга зам бол түрээс. Байгалийн баялаг, алт, эрдэнэсийн ордыг түрээс хэлбэрээр юм уу, бусад арга замаар бусдад ашиглуулж, ирээдүйд орж ирэх орлогыг ашиглах нь эдийн засгийн эргэлтийн хувьд зайлшгүй зүй тогтол. Зах зээлийн зайлшгүй байх ёстой асуудал. Хамгийн оновчтой байх харьцааг янз бүрээр хэлээд байна. 34 гэж, 50 гэж ярьж байна. Монголын ард түмэнд хамгийн ашигтай хувилбар бол мэдээж өөрийн байгаа нөөцийг ашиглах хувийг 50, түүнээс дээш байх. Нөөц нэгэнт их хэмжээтэй, үүнийг олон зуун жил ашиглах боломжтой, бага хувиар илүү их ашиг олох орлогын эх үүсвэр олох боломж байгаа бол үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй гэж бодож байна. Эдийн засагч хүний хувьд энэ талаар материал үздэгийн хувьд одоогийн тавигдаж байгаа асуудлыг зүйтэй гэж ойлгож явдаг. Нэг хэсэг ихэнх эдийн засагчид хоёр толгойн ордоо гаднынханд өгөхгүй гэцгээж байсан бол, өнөөдөр ихэнх нь стратегийн ордуудаа эргэлтэд оруулах нь зүйтэй гэсэн хариулт өгч байна. Учир нь манай улсын төсөв хүндэрсэн. Ганц Эрдэнэт үйлдвэр дангаар ажиллаад төсвөө нөхөж дийлэхгүйд хүрсэн. Тиймээс Эрдэнэтээс гадна, Оюутолгой, Тавантолгойгоос мөнгө олъё гэцгээж байгаа юм. Хэдийгээр дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан ч, оюутолгойн орд алтны асар их нөөцтэй учир алдагдалд орохгүй гэж үзэж байна.

Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлэв

Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ уг нийтлэл анх бичигдэхэд буюу олон жилийн өмнө илэрхийлж байлаа. Манай улсын өмнөд бүсэд уул уурхайн томоохон орд газрууд байдаг. Тодруулбал, Тавантолгой, Ухаа худаг, Баруун наран, Цагаан толгой, Нарийн сухайт, Овоот толгой, Сүмбэр, Шивээ овоо, Оюутолгой, Цагаан суваргын ордууд тус бүс нутагт оршдог. Эдийн засгийн үр ашиг бүхий уул уурхайн ордуудын хөгжлийг дэмжих үүднээс өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэсэн тайлбарыг Дэлхийн банкныхан өгч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын эдийн засагт үр өгөөжөө өгөх салбаруудыг дэмжихэд бэлэн байгаагаа Дэлхийн банкныхан хэлж байна. Гэхдээ, Монголын Засгийн газар өмнөд бүсийн дэд бүтцэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг Дэлхийн банкнаас хүссэн тохиолдолд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсан юм. Товчхондоо манай талаас хүсэлт гаргавал тус банк туслахад бэлэн гэдгээ илэрхийлсэн юм.

Ийнхүү Дэлхийн банк өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлээд зогсохгүй, тус бүс нутгийн дэд бүтцийн стратеги төлөвлөгөөг гаргасан байна. Тавантолгой, Нарийн сухайт, Оюу-толгой, Цагаан суваргын уурхай жилд таван тэрбум ам.долларын нүүрс, зэсийн борлуулалт хийх боломжтой. Гэхдээ дэд бүтцийг шийдвэрлээгүй цагт энэ хэмжээний бүтээгдэхүүн борлуулах боломжгүй. Тиймээс стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ шийдвэрлэх хэрэгтэйг дэлхийн банкныхан зөвлөж байлаа. Тиймдээ ч, дэд бүтцийг шийдвэрлэхэд хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаардагдаж байгааг тэд нарийвчлан судалжээ. Тухайлбал, төмөр зам, цахилгаан, эрчим хүч, усны эх үүсвэр зэргийг бий болгоход 5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдаж байгаа юм байна. Үүний 1 тэрбум 150 сая ам.доллараар төмөр зам барина. Энэ хөрөнгөөр Тавантолгойн ордоос хэд хэдэн чиглэлийн төмөр зам тавьж болох хувилбар гаргасан байна.

Тодруулбал, Тавантолгойгоос Гашуунсухайтаар дамжуулж Хятадын Баотау боомт хүртэл төмөр зам тавихад хүрэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн ордоос Замын-Үүдийн боомтоор дамжиж Датун Кинхуандоа боомт руу төмөр зам тавих. Үүний сацуу Тавантолгойгоос Цагаан суваргын ордыг дамжуулан Сайншанд, Чойбалсан хотоор дайрсан төмөр замыг оросын Владивосток руу тавих. Таван-толгойгоос Айраг, Чойбалсангаар дамжуулан Владивосток руу төмөр зам тавих, мөн Тавантолгой–Айраг-Улаанбаатар-Улаан-Үүд-Владивосток чиглэлд төмөрзам тавих. Үүнээс гадна, Тавантолгой-Улаанбаатар-Улаан-Үүд-Владивосток чиглэлд төмөр зам тавих зургаан хувилбар гаргажээ. Тавантолгой жилд 20 сая тонн нүүрс хятадын Хуанхуа боомт руу гаргана. Үүнээс орж ирэх орлого 6.2 тэрбум ам.доллар байна. Харин оросын Владивосток руу нүүрс гаргавал жилд 1.5 тэрбум америк долларын орлого олно гэж тооцоолжээ. Тиймээс ч, хоёр боомт руу зургаан чиглэлээр төмөр зам тавих боломжтой гэсэн судалгааг Дэлхийн банкнаас гаргаад байна.

Харин Оюутолгойн үйл ажиллагаанд шаардлагатай цахилгаан эрчим хүчийг хятадаас авах нь хамгийн хямд тусна гэж Дэлхийн банкныхан үзжээ. Нөгөө талаас өмнөд бүсэд дор хаяж нэг цахилгаан станц нэмж байгуулах шаардлагатай гэж тус банк үзсэн байна. Дулааны хоёрдугаар цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2005 онд дууссан. Дарханы дулааны цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2013 онд дуусна. Тэр үед Оюутолгой зэрэг өмнөд бүсэд байршиж байгаа уул, уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад эрчим хүч дутагдана. Хэдийгээр Засгийн газар 5 дугаар цахилгаан станц, Шивээ-Овоог түшиглэн цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байгаа ч, энэ нь өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудыг эрчим хүчээр хангаж чадахгүй. Тиймээс өмнөд бүсэд нэмж нэг цахилгаан станц барих шаардлагатай. Үүнд, 2 тэрбум 711 сая ам.доллар шаардлагатай байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байгаа юм.

Өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад ус хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Зарим нэг байгууллагууд өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудад шаардлагатай усыг Хэрлэн голоос татъя гэсэн санал гаргаж байсан удаатай. Тэгвэл дэлхийн банкныхан Хэрлэн голоос өмнөд бүс руу хоолойгоор ус татахад зардал өндөр гарна. Тухайлбал, 500 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Харин газрын гүний ус ашиглаж эхлэхэд нийт 260 сая ам. доллар шаардагдаж байгаа. Уул уурхайн компаниудад хоногт 350 мянган метр куб ус шаардлагатай болно. Харин тус бүс нутгийн газрын гүний ус өдөрт 500 мянган метр куб байгаа ажээ. Тиймээс газрын гүний ус ашиглах нь зүйтэй гэсэн саналыг дэлхийн банкныхан гаргажээ. Дэлхийн банкнаас гаргасан өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх судалгааг Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайед: Монгол улсын өмнөд хэсэгт уул уурхайн хөгжлийг дэмжих зорилгоор дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд нэлээд хэдэн жил шаардлагатай. Тус бүс нутгийн нарийвчилсан төлөвлөгөөг боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх цаг хугацааг тодорхойлж, олон түмний санаа бодлыг сонсон, хэлэлцэх хэрэгтэйг Засгийн газарт зөвлөж байна. Төмөр зам, хот суурин, цахилгаан станц, зам усны нөөц байхгүй бол эдгээр томоохон уурхайнуудын ашиглалт хэрэгжих боломжгүй гэж тайлбарлаж байсан юм.

Оюутолгойн зэсийн орд

-Айвенхоу майнз оюутолгойд гурван бүлэг орд илрүүлсэн нь-

2022.11.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн орд 5-7 мянган жилийн тэртээ бүрэлдэн тогтсон гэж эрдэмтэд үздэг. Тэгвэл энэ ордыг судлахаар анх хөл тавьсан хүн бол оросын геологич Ю.Я.Петрович юм. Тэрбээр нутгийн уугуул иргэдийн хүсэлтээр 1957 онд Оюутолгойд очиж зэсийн илрэл байгааг тогтоосон учраас энд нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гаргаад нутаг буцаж байжээ. Гэвч энэ нь тухайн үед ажил хэрэг болоогүй аж. Хожим оюутолгойн ордод очиход түүх нь их сонирхолтой юм. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт саятын машстабын газрын зураг сансраас авахад өмнийн говьд нар зөв эргэсэн бүтэцтэй соронзон илэрсэн тухай ярьж байх юм. Манай улсаас 1981 онд сансарт ниссэн хүн гэвэл… гэсэн бодол төрөв. Миний ойлгосноор Гүррагчаа сансарт нисэхдээ юм болов уу даа гэж дотроо таамаглав. Гэхдээ уулзах завшаан гарвал үүнийг өөрөөс нь тодруулах шаардлага бий юм. Ямар ч байсан өмнийн говьд соронзон илэрсэн нь ихээхэн нөөцтэй гэх зам зааж өгч л дээ. Үүнд үндэслэж өмнийн говийг судлахаар монголын геологич Д.Гарамжав 1983 онд Оюутолгойд очсон байна. Тэнд зэсийн илрэл байгааг тогтоож энэ ордод нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтийг Ю.Я.Петровичийн нэгэн адил гаргасан ч, мөн л цаасан дээрээ үлджээ. Оюутай газар зэс бий гэлцдэг. Ер нь сайн ажиглавал хаяадаа, зарим нэг тохиолдолд зэс бүтээгдэхүүн дээр ногоон өнгө тунарсан байж харагддаг шүү дээ. Хар ухаанаар бодоход тэр нь оюу юм болов уу даа. Тэр ч утгаараа бидний өвөг дээдээс зэс байгаа газрыг нь замчилж Оюутолгой хэмээн нэрийдэж үлдээсэн биз гэж өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Ийнхүү оросын хайгуулч Ю.Я.Петрович, монголын геологич Д.Гарамжав Оюутолгойд нарийвчилсан хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт хэдэнтээ гаргасан ч, монголчууд 1990 оны эхэн үе хүртэл энэ ордод огт гар хүрээгүй юм. Ер нь 2000 он хүртэл дорвитой хайгуул хийгээгүй гэж ойлгож болно.

Зэсийн хэрэгцээ жилээс жилд өсөн нэмэгдэж, эрэлтийг хангах нөөц багасч буй. Дэлхийн зэсийн хэрэгцээний багагүй хувийг хангадаг ордуудын нөөц дуусах шатандаа орж байгаа юм. Тиймээс Америкийн Магма-Коопер компани Эрдэнэт үйлдвэртэй хамтран 1995 онд Эрдэнэт-Маагма компанийг байгуулж монголд зэсийн орд илрүүлэх оролдлого хийж байжээ. Ингэхдээ Монгол, Орос, Америкийн геологичдын хамтарсан хайгуулын хоёр баг гаргаж манай улсын хойд, өмнөд, баруун хязгаарт зэсийн эрэл хийсэн байна. Гэвч Эрдэнэт үйлдвэрийн хамтрагч Магмаа-Коопер компанийн хувьцааг Би Эйч Пи Биллитон компани 1996 онд худалдан авчээ. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэрийн хамтрагч нь солигдож Би Эйч Пи Биллитон болов. Гэвч тус компани хайгуулын зардлын тал хувийг гарга гэсэн саналыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэнд тавьсан гэнэ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байсан тэр үед үүнийг манай тал гаргах бололцоогүй байсан нь мэдээж. Тиймээс энэ даруй хайгуулын ажил зогсч монгол, орос, америкийн геологичдийн хамтарсан баг тарсан гэдэг. Үүний дараахан буюу 1996 онд Би Эйч Пи Биллитон компани Би Эйч Пи Биллитон минералс охин компаниа манай улсад байгуулж, бие даан хайгуул хийхээр болжээ. Ингээд тухайн үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны газраас хайгуулын лиценз авч улмаар оюутолгойн геологийн бүтэц болон нөөцийг судалж эхэлжээ. Ингээд 1996.09.15-ны өдөр Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт тус компани хайгуул хийхээр тогтсон гэх. Ийм шийдвэр гаргахад геологич Д.Гарамжавын нөлөө их байсан гэж ярьдаг. Оюутолгойд нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гаргасан Д.Гарамжав Би Эйч Пи Биллитон минералс компанийн хайгуулын багт багтаж, тэдэнтэй хамтран зэсийн эрэлд мордсон учраас тэр юм.

Ингээд Би Эйч Пи Биллитон минералс компани 1997 онд холбогдох газраас Оюутолгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авч, мөн оны дөрөвдүгээр сард эрэл хайгуулын ажлыг албан ёсоор эхлүүлж, Деннис, Гарамжав, Мөнхбат зэрэг судлаачид Өмнөговь аймгийн Оюутад профирын зэсийн систем байгааг тогтоожээ. Тус компани Оюутолгойн ордод гурван жил шахуу хайгуул хийсэн ч, толгой компани нь орд нээх гэж их зардал гаргахын оронд илрүүлсэн орд худалдаж авах нь ашигтай гэж үзжээ. Тиймээс ч, 23 цооногийн өрөмдлөгийн дүнг Англи, Америк, Канадын гурван компанид танилцуулж, Оюутолгойн тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэхээр ярилцсан ч хоёр нь татгалзаж, Канадын Айвенхоу майнз компани дангаараа зөвшөөрчээ. Ингэж л 2000.05.05-ны өдөр Би Эйч Пи Биллитон компани оюутолгойн ордын хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдээ хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани руу шилжүүлсэн түүхтэй. Оюутолгой ордын түүх энэ үеэс Айвенхоу майнз компанитай хамт бичигдэж ирсэн юм. Энэ цагаас хойш тус компани оюутолгойн ордод дангаараа хайгуул хийсэн байдаг. Тус компани эхэндээ өнгөц өрөмдлөг хийсэн нь амжилтгүй болсон учир нөөц илрүүлэхийн тулд хожим 500 метрийн гүнд хэдэн зуун цооногт өрөмджээ. Үүнд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан ч, дорвитой зүйл олоогүй учир Айвенхоу майнз компани монголыг орхихоос өөр аргагүйд хүрч байсан гэх нь бий.

Гэхдээ эцсийн найдвар болгож 105 дугаар цооногт өрөмдлөг хийхэд зэсийн өндөр агуулга бүхий хүдэр илрүүлжээ. Улмаар тэрхүү цооногийн ойролцоо дахин хоёр цооног өрөмдөхөд зэсийн өндөр агуулга бүхий хүдэр дахин илэрчээ. Авралын од болсон энэ гурван цооногийг алтан гурвалжин гэж нэрийддэг. Энэ нь одоогийн оюутолгойн ил уурхай юм. Хэдэн жилийн өмнө тэнд ажлаар явж байхад алтан гурвалжингийн зэсийн хүдэр хэмээн тэндэхийн хэвлэлийн төлөөлөгч Ганзориг газраас нэг зүйл авч өглөө. Сайтар ажтал саарал өнгийн чулуун дотор тэнгэрийн од шиг тарсан алт, зэс ширхэг ширхэгээрээ гялтагнан харагдах. Чухамдаа энийг оюутолгойн зэсийн хүдэр гэж нэрлээд байгаа юм. Оюутолгойн ил уурхай буюу алтан гурвалжинд хөл тавьж, алт, зэсийн хүдрийг нь биетээр гартаа барьж үзсэнээ бэлэгшээн гэртээ авч ирж бусаддаа сонирхууллаа. Тэгснээ хожим газраас чулуу авдаггүй юм, хүнддэнэ гэх өвөг дээдсийн сургааль санаанд орж алтан гурвалжингаас авч ирсэн хүдрийн хэлтэрхийг дараагийн явалтаар тэнд аваачиж залсан шиг санагдаж байна. Үгүй юм гэхэд миний бие байгальд нь буцаан залсан байх учиртай. Ийнхүү алтан гурвалжинд зэс илэрсэн нь өнөөгийн оюутолгойн ордыг нээх эхлэл тавигдсан юм. Хэрэв алтан гурвалжинд зэс илрээгүй бол хайгуулын ажил зогсч, Айвенхоу майнз компани Монголоос хэдийнэ гарч одох байлаа. Алтан гурвалжинд хайсан зүйл нь байсан учраас тус компани хайгуулаа үргэлжлүүлж 2011 оны долоодугаар сард оюутолгойн бүлэг ордын эхний хэсгийг нээсэн юм. Улмаар хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлсний эцэст оюутолгой гурван бүлэг ордтой болохыг тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгой нь 31 сая тонн зэс, 987 мянган тонн алтны батлагдсан нөөц бүхий Херуга, Хюго Даммет, Өмнөд оюу гэсэн гурван бүлэг ордтой болохыг тогтоосон юм. Дэлхийн зэсийн эрэлтийг ирээдүйд хангах шинэ эх үүсвэр болох томоохон ордыг илрүүлсэн түүхээс дурдахад энэ. Алтан гурвалжинг үргэлжлүүлэн судалснаар оюутолгойн ил уурхай болох Өмнөд оюуг нээсэн байдаг. Тиймээс л алтан гурвалжин бол өнөөгийн оюутолгойн ил уурхай юм гэж дээр өгүүлсэн нь ийм учиртай. Харин Херуга болон Хюго дамметийн далд уурхайн үргэлжлэлийг Айвенхоу майнз компанийн хайгуулын талбайгаас гадна, Энтри голдын эзэмшил дэх Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайгаас илрүүлсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, Оюутолгойн далд уурхайн хүдэржилтийг зэргэлдээх талбайгаас илрүүлсэн юм.

-Оюутолгойн зэсийн орд хэрхэн бүрэлдсэн бэ-

Олон жил судалж, орд хэрхэн бүрэлддэг вэ гэдгийг хар ухаандаа тунгаав. Эхийн хэвлий, газрын хэвлийг хүмүүс адилтгаж үзэх нь бий. Яахав зарим талаараа тийм байх. Эхийн хэвлийд бүрэлдэж үр, хүүхэд бүрэлддэг бол, газрын хэвлийд модны үр бүрэлдэж, жимс өгөх жишээтэй. Тэр талаас нь хүмүүс адилтган үздэг. Тиймээс ч байгаль эх хэмээн нэрийддэг биз. Харин газрын хэвлий дэх орд хэмээх ойлголт хар ухаандаа тунгаасан ч тэс өөр ойлголт юм. Тухайлбал, газрын хэвлийд модны үр суулгахад нахиалж, дэлбээлж, дэлгэрэх ч, зэсийн хэлтэрхий суулгахад ургаж, өсөж, үржихгүй билээ. Тэгвэл орд хаанаас бий болж, бүрэлдэх вэ. Зарим нэг ном, зохиолд эрт дээр үед дэлхий дээр солир асар ихээрээ унах үед гэлцэх нь бий. Гэхдээ би үүнд барагтаа бол итгэдэггүй. Тиймээс л орд тэнгэрээс буугаад ирчихгүй, бас газраас соёлоод гараад ирчихгүй гэдэгт итгэхийг хүсдэг. За яахав зарим нэг ордын үүсэл нь дэлхий дээр унасан солироос хамааралтай байдаг байж магад. Тэгвэл оюутолгойн орд хаанаас үүсч, бий болчихсон юм бол. Энэ асуудлаар олон жилийн өмнө оюутолгойн ордод зочлох үеэрээ ордын геологичтой ярилцав. Олон цаг ярилцсаны эцэст оюутолгойн ордыг бүрэлдүүлсэн гол хүчин зүйл нь газар хөдлөлт байжээ гэж тунгаав. Ордын геологич ордын доод бүтцийн талаар нарийн ярьж өгөв. Зураг харуулж байгаад тайлбарлаж өгөв. Түүний өгсөн зураг надад одоог хүртэл бий. Тухайн үед хүнд харуулахгүй, судалгаанд ашиглана гэж гуйц байж авав. Намайг нийтэд дэлгэхгүй гэж итгэж өгөв. Нээрэн ч хараад байхад нийтэд дэлгэж боломгүй эд юм. Оюутолгойн орд газар хөдөдлөлийн ямар хагаралд бүрэлдсэн, уг хагарал аль улсыг дамнаж, ямар орд байдаг гэхчлэн нарийн судалгаа хийгдэж бүтсэн зураг нь илт. Дэлхийн газрын зураг дээр хаана, ямар улс байдгийг харуулдаг шиг, ширээнийхээ ард яг одоо шимтэн харж суугаа уг газрын зураг дээр монголын тодорхой хэсгийн, тэр дундаа Тань Шаны газар хөдлөлийн хагаралд манай улсын ямар орд байдгийг харуулсан гэх үү дээ. Яахав судалгааны зориулалтаар зах зухаас нь дурдахад, манай улсыг дайрсан хоёр том газар хөдлөлийн хагарал байдаг аж. Хойноос орж ирсэн газар хөдлөлтийн хагаралд Эрдэнэтийн зэсийн ордыг илрүүлж байжээ. Харин Өмнөговь аймгийг дайран өнгөрөх газар хөдлөлтийн хагаралд Оюутолгойн ордыг илрүүлсэн байна. Оюутолгойн ордыг дайран өнгөрөх уг хагаралийг Tyan Shan Belt гэж нэрлэдэг байна. Хожим сонирхож интернетээс олж уншихад хятадад Тянь Шан гэж уул байдаг бололтой юм. Хэзээ ч юм бүү мэд, уг уулын галт уул идэвхижин дэлбэрч, газрын гүнд хагарал үүссэн гэж ойлгож болохоор. Тянь Шаны газар хөдлөлтийн улмаас газрын гүнд үүссэн хагарал руу галт уулын халуун лав цутган урсч л дээ. Газрын гүнээс оргилон гарч, галт уулын хагарал дагуу урссан халуун хайлмаг, тэндэхийн эрдэстэй холилдон бүрэлдэж, оюутолойг бүтээжээ гэж ойлгогдоно. Tyan Shan Belt газрын гүнд хэдэн улс дамнасан хагарал байх бөгөөд Монгол Улсын өмнөд хэсгийг дайран өнгөрдөг байх юм. Энд л манай улсын илрээд байгаа гол гол ордууд эгнээтэй байгаа харагдана. Тухайлбал, Чандман-Уул, Оюут улаан, Хармагтай, Оюутолгой, Цагаан суварга гэсэн ордууд уг хагарал дагуу илэрчээ. Ер нь бол Тянь Шаны хагаралыг дайран өнгөрөх манай улсын өмнө зүгт шинэ төмөр зам тавих гээд байна уу даа гэсэн бодол энүүхэндээ төрөв. Доороо ордтой учраас, дээр нь төмөр замын дэд бүтэц тавих гээд байна уу даа гэсэн бодол төрснөө нуух юун. Уг хагарал цааш хятададын нутгаар үргэлжилж, Киргизстан, Үзбекистан, Тажикистан руу дөхөж очсон байх юм. Хятадын нутгаар дайрах хагаралд tuwu-г эс тооцвол ямар нэгэн орд уг зурагт багтаагүй ч, Киргизстан, Үзбекистан, Тажикистан руу дөхсөн хагаралд хэд хэдэн орд ойролцоо бүрэлджээ. Тухайлбал, Кумтор, Алма-Алик, Зармитан, Мурунтау, Дагистан зэрэг ордууд илэрчээ. Өөрөөр хэлбэл, Тянь Шаны хагарал дагуух ордуудын нэг хэсэг нь Монголын Оюутолгойн ойролцоо, нөгөө хэсэг нь Киргизстаны Кумторын ойролцоо байдаг гэж ойлгож болохоор байгаа юм. Ер нь Кумторын ордын талаар мэдэхгүй геологич гэж байхгүй. Бас Монголын Оюутолгойн ордын талаар мэдэхгүй геологич гэж байхгүй биз. Тэгвэл уг хоёр орд хоёулаа Тянь Шаны газар хөдлөлийн хагаралийн бүсэд илэрсэн байгаа нь нэгийг бодогдуулах биз ээ. Энд бас нэг зүйл ажиглагдсан нь Тань Шаны газар хөдлөлийн хагарал дагуу Кумторын алтны орд байгааг харж болно. Эрт дээр үеэс бидний өвөг дээдэс алт бол газрын гагнаас гэж ярьж, сургаж ирсэн билээ. Магадгүй газрын гагнаасыг нь олборлоод байхаар, дэлхийн хаа сайгүй газар хөдлөлийн давтамж нэмэгдэж байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Оюутолгойн алт, зэсийн ордын 3-н хэмжээст зураг

-Оюутолгойн нэг далд уурхайг Херуга хэмээн нэрийджээ-

Херуга нь амар амгалан гэсэн утгатай санскрит гаралтай үг юм. Санскрит буюу самгарди хэл нь сайтар найруулсан хэл гэсэн үг билээ. Энэтхэг-европын хэлний язгуур Энэтхэг хэлний бүлэгт багтах хэл, мөхсөн хэлэнд тооцдог. Гэхдээ Энэтхэгийн 22 албан ёсны хэлний нэгт багтана. 2001 оны Энэтхэг улсын статистикийн тоо баримтаас үзэхэд орчин цагийн самгарди хэлийг 14000 гаруй хүн өөрийн төрөлхи хэл хэмээжээ. Энэтхэгийн эртний утга зохиолын хэл бөгөөд шашны ном судрын дийлэнхийг санскрит хэлээр туурвисан байдаг. Энэтхэг улсад хэрэглэгдэж буй энэтхэг-европын хэлний язгууртай хэлний ихэнх нь санскрит хэлээс гаралтай, түүхийн үйл явцад олон үндэстний хэлийг бий болгосон. Энэ хэлээр бичсэн хамгийн эртний судар ном нь 3,5 мянган жилийн настай. Энэхүү хэл нь он удаан жилийн түүхэндээ веди, пракрит, сонгодог зэрэг хэд хэдэн хөгжил өөрчлөлтийн үе шатыг туулсан. Ер нь нэгэн ард түмний буюу улс орны хэл гэхээсээ илүү бүхэл бүтэн соёл иргэншлийн хэл гэж үздэг. 19-р зуунаас хойш эдүгэ хүртэл самгарди хэлийг деванагари үсгээр галиглаж байна гэж Википедиад өгүүлжээ. Эндээс Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт Оуютолгойн ордод очиход ойролцоо нь энергийн төв гэгдэх Дэмчогийн хийд бий. Демчогийн хийдийг газар дээр нь очиж үзэхэд нүдэнд өөрийн эрхгүй Тэрэлжийн хад, чулуу, толгод харагдана. Тэрэлжтэй их төсвтэй газар мэт санагдав. Харин түүх талаас нь сөхөж харвал, Ноён хутагт Д.Данзанравжаа говь нутагт нийт 8 хийд байгуулсны нэг нь Дэмчогийн хийд гэлцэх нь бий. Магадгүй эндэхийн лам, хуваргууд тэр хавийг Херуга гэж нэрлэдэг байснаас, хожим орд илэрсэн газрыг ингэж санскрит үгээр нэрлэсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм гэсэн бодол төрж байсныг нуух юун. Энэ бол оюутолгойд очиж, нүдээр харж, учир мэдэх хүмүүстэй яриа өрнүүлснээс гарсан таамаг төдий зүйл гэдгийг анхаарах нь зүйтэй юм.

-Оюутолгойн Хюго Дамметын ордыг нээсэн хүнийх нь нэрээр алдаршуулсан түүхтэй-

Оюутолгойн нөгөө далд уурхай болох Хюго Дамметын ордыг нээсэн хүнийх нь нэрээр алдаршуулсан түүхтэй. Энэ эрхэмийн жинхэнэ алдар нь Хюго Т.Даммет /Hugo Dummett/ юм. Хюго Даммет нь 1940 онд төрсөн бол, 2002 онд нас баржээ. Канадын баруун хойд хэсэгт орших Экати алмазын уурхайг нээхэд үүрэг гүйцэтгэснээрээ алдартай хайгуулын геологич юм. Дамметтийг Экатигийн нээлтийн цаад тархи, санаа, эрч хүч гэж тодорхойлсон нь Канадын алмаз олборлох шинэ салбарыг бий болгоход хүргэжээ. Даммет 1964 онд Витватерсрандын их сургуульд шинжлэх ухааны бакалаврын зэрэг хамгаалсан бол, 1970 онд Квинсландын их сургуульд элсэн оржээ. 1977 онд Даммет Superior Oil компанитай гэрээ байгуулж, Хойд Америкт алмазны хайгуул хийхэд оролцжээ. Superior нь Falconbridge компанитай хамтарсан компани байгуулж, геологич Чарльз Пипкийг алмазны хайгуулын төсөлд хөлсөлжээ. Хөтөлбөрийн эхэнд Даммет амбан захирагч Билл Клинтоныг ажил хэргийн хувьд ойрхон байсан гэх нь бий. 1979-1982 оны хооронд түншүүд нь дор хаяж 20 кимберлит хоолой нээсэн боловч тэдгээрийн нэг нь ч арилжааны алмаз ашиглах боломжгүй байжээ. Дараа нь Falconbridge-Superior хамтарсан компани нь Өмнөд Африкийн геохимич Жон Гурнигийн судалгааны хөтөлбөрийг санхүүжүүлж, алмазан хоолойн боломжит ашигт малтмалын судалгааг хийжээ. 1982 онд Гурни G10 кимберлит пироп анар нь алмазыг илрүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болохыг тогтоожээ. Энэхүү шинэ технологийг ашиглан тус компани Ботсванагийн зүүн хэсэгт ирээдүйтэй хоолой нээсэн боловч Де Беерст газрыг шилжүүлэн өгснөөр дараа нь тэнд арилжааны алмаазны уурхай нээсэн байна. Үүний дараа Mobil Oil Superior-ийг худалдан авч 1987 онд хайгуулын хөтөлбөрөө дуусгасан аж. Даммет хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэхэд оролцож байсан нэгэн юм. Даммет 1989 онд BHP Minerals-д шинэ ажилд орж, Дамметийн удирдлаган дор BHP таван хоолойд арилжааны алмаазын нөөцийг боловсруулсан байна. BHP 1995 онд Экати алмазны уурхайн зөвшөөрлийн ажлыг эхлүүлсэн бол, 1997 онд эцсийн зөвшөөрлийг авч, 1998 оны сүүлээр уурхайгаа нээжээ. 2009 онд Экати /EKATI/-ийн уурхайн жилийн борлуулалт дэлхийн очир эрдэнийн үнийн дүнгийн 5 орчим хувийг эзэлж байсан байна. 2001 онд Даммет Айвенхоу Майнз компанид дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллах болсноор Оюутолгойн ордын порфирийн алт, зэсийн томоохон ордыг илрүүлэхэд оролцож эхэлсэн талаар Википедиад өгүүлсэн байна.

-Энтри голд компанитай хамтран ажиллах гэрээ байгуулав-

Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг канадын хөрөнгө оруулалттай Энтри голд инк компани нь алт, зэсийн хайгуулын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Ингэхдээ тус компани Америк, Перу, Австрали, Монголд алт, зэсийн төсөл хэрэгжүүлдэг. Энтри голд компанийн нийт төслийн 75 хувь нь Америкийн Невада мужид төвлөрдөг бол, 25 хувь нь Монголд хэрэгждэг болохыг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Тус компани манай улсад 2000 оны эхээр хөл тавьж Энрти голд хэмээх охин компаниа байгуулжээ. Харин 2003 онд 3148 дугаартай Шивээ толгой, 3150 дугаартай Жавхлантийн талбайн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 100 хувь эзэмших болсон байна. Энтри голдын эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд манай улстай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компанийн тусгай зөвшөөрлийн талбайтай хил залгаа оршдог. Тиймээс Айвенхоу майнз лимитед компани оюутолгойн бүлэг ордын үргэлжлэлийг нээхийн тулд Энтри голдын эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлийн талбайд хамтран ажиллах санал тавьжээ. Тухайлбал, 2004 оны аравдугаар сарын 15-ны өдөр Айвенхоу майнз компани Энтри голд компанитай ашиг хуваах гэрээ байгуулж хэд хэдэн нөхцөл тохирсон байна. Ингэхдээ Айвенхоу майнз лимитед компани Энтри голд инк компанийн 4,6 сая ширхэг хувьцааг 4,6 сая канад доллараар худалдан авна. Мөн Айвенхоу майнз лимитед компани оюутолгойн зэргэлдээх талбайд өрөмдлөг хийхэд зориулж 35 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж, олдсон эрдсийн 70-80 хувийг эзэмшинэ гэж Энтри голд инк компанитай гэрээ байгуулсан байна. Тохиролцсон ёсоор Айвенхоу майнз лимитед компани 35 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг 2008 оны зургаадугаар сард хийж дуусгажээ. Уг хөрөнгө оруулалтаар оюутолгойн хойд хюгон ордын хүдэржилтийг шивээ толгойн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас. Харин херуга ордын хүдэржилтийг жавхлант талбайгаас илрүүлсэн юм. Хайгуулын үр дүнгээр Шивээ толгой 1.61 хувийн агуулгатай 99 сая тонн хүдрийн боломжит нөөцтэй болохыг тогтоосон бол, Жавхлант талбай 0.41 хувийн зэсийн агуулгатай 637 сая тонн хүдрийн боломжит нөөцтэй болохыг тогтоосон байдаг.

Үүнийг илрүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийсэн учраас Айвенхоу майнз компани Жавхлант болон Шивээ толгойд илэрсэн нөөцийн 70-80 хувийг гэрээний дагуу эзэмшиж эхэлжээ. Харин Энтри голд үлдэх 20-30 хувийг эзэмших гэрээтэй байжээ. Тэдний дээрх хувь эзэмшил эрдсийн гүнээс хамааралтай байв. Тухайлбал, Жавхлант болон Шивээ толгойн зүүн талбайн 560 метрээс доош орших эрдсийн 80 хувийг Айвенхоу майнз, 20 хувийг Энтри голд компани эзэмшихээр гэрээндээ тусгасан байна. Харин 560 метрээс дээш орших эрдсийн 70 хувийг Айвенхоу майнз, 30 хувийг Энтри голд компани эзэмшихээр гэрээ байгуулсан байжээ. Нэгэнт оюутолгойн бүлэг ордын Херуга болон Хойд хюго-н үргэлжлэл Энтри голдын хайгуулын талбайд илэрсэн учраас үүний тодорхой хувийг төрийн мэдэлд авч үлдэх ёстой гэж Засгийн газар үзсэн байдаг. Тиймээс 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр байгуулсан оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Энтри голдын эзэмшил дэх 3148Х, 3150Х дугаартай хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийн хугацаа дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохоор тусгасан байдаг. Энэ дагуу дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг 2009 оны аравдугаар сарын 27-нд ашиглалтынх болгожээ. Ингэхдээ 3148 дугаартай шивээ толгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 15226 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгосон байна. Харин 3150 дугаартай Жавхлантийн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 15225 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгосон гэх нь бий. Эдгээр ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг 30 жилийн хугацаатай Энтри голд компанид өгсөн гэх яриа нэг хэсэг гарч байв. Гэхдээ үүнийг Ашигт малтмалын газраас нягтлах шаардлагатай юм. Эдгээр тусгай зөвшөөрлийн талбайд Айвенхоу майнзын эдэлж буй дээрх эрхийг хөрөнгө оруулагчдад шилжүүлэх. Шилжүүлсний дараа Монголын засгийн газар уг эрхийн 34 хувийг авахаар болсон байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Айвенхоу майнз компанийн Жавхлант болон Шивээ толгойн зүүн талбайд эзэмшиж байсан 70-80 хувийг оюутолгойн хөрөнгө оруулагчид руу шилжүүлэх ёстой гэж хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8-д тусгаж өгчээ. Тиймээс Айвенхоу майнз компани дээрх эзэмшлээ өөрийн охин компани болох Айвенхоу майнз монголиа инк рүү хожим шилжүүлсэн байна. Нэг ёсондоо, толгой компани нь эзэмшлийнхээ эрхийг охин компани руугаа шилжүүлсэн байгаа юм. Харин 2009 онд Айвенхоу майнз монголиа инк компанийг Оюутолгой компани болгон өөрчилжээ.

Ийм замаар Айвенхоу майнз компанийн Жавхлант болон Шивээ толгой дахь эзэмшлийг Оюутолгой компани руу шилжүүлсэн гэж холбогдох хүмүүс ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл, дээрх талбайд илэрсэн эрдсийн 70-80 хувийг Айвенхоу майнз компани өмнө нь эзэмшиж байсан бол, хожим Оюутолгой компани эзэмшдэг болсон гэсэн үг юм. Харин үлдэх 20-30 хувийг Энтри голд компани эзэмшсээр ирсэн юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэний дараа Энтри голд болон Оюутолгойн хамтарсан Энтри – Оюутолгой компани байгуулагдсаныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Уг компанийн 70-80 хувийг Оюутолгой, 20-30 хувийг Энтри голд эзэмшдэг гэж энгийнээр ойлгож болох юм. 2011 онд Энтри голд компанийн 11 хувийг Айвенхоу майнз компани, 13 хувийг Рио Тинто компани эзэмшиж байлаа. Тэгвэл 2013 онд Энтри голд инк компанийн 9 хувийг Туркойз хилл компани, 11 хувийг Рио Тинто эзэмшдэг гэх мэдээлэл дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд цацагдаж байсан билээ. Харин оюутолгой компанийн 34 хувийг Монголын Засгийн газар, 66 хувийг хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани эзэмшдэг юм. Монголын Засгийн газар Оюутолгой компаниар дамжуулан Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайн 70-80 хувиас 34 хувь хүртэж ирсэн гэж ойлгож болно. Харин хэдэн жилийн өмнөөс Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайн үлдэх 20-30 хувийг Оюутолгой компани рүү шилжүүлж, үүний 34 хувийг монголчууд хүртэх ёстой гэж Засгийн газар үзсэн байдаг. Мөн дээр дурдсан Энтри голдын эзэмшил дэх ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компани руу шилжүүлэх ёстой гэж үзсэн байгаа юм. Гэхдээ Энтри голдын дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайгаас эзэмшдэг 20-30 хувиас 34 хувийг Монголын Засгийн газар авах бололцоогүй байж мэдэх нөхцөл байдал үүссэн билээ. Учир нь Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Энтри голдын эзэмшиж буй дээрх 20-30 хувийг Оюутолгой руу шилжүүлнэ гэсэн зүйл заалт байдаггүй. Зөвхөн Айвенхоу майнзын эзэмшлийн 70-80 хувийг шилжүүлж авах тухай заалт бий. Тиймээс Монголын Засгийн газрын санаархал бүтэлгүйтэж магадгүй гэж үзэх хүмүүс тэр үед цөөнгүй байсан юм. Тиймээс шинэчлэлийн засгийн газар тэр үед хуулийн цоорхой хайж хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг ашиглалтынх болгох нь яамны сайдын эрхлэх асуудал биш, Ашигт малтмалын газрын шийдэх асуудал байдаг гэх овжин мэх ашигласан байдаг.

Тухайлбал, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд асан н.Зоригтын 2009 онд гаргасан тушаалыг Уул, уурхайн сайд асан Д.Ганхуяг 2013 оны хоёрдугаар сарын 26-ны өдөр хүчингүй болгожээ. Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд асан Зоригтын 2009 оны тушаалыг үндэслэж, Ашигт малтмалын газар дээрх хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг ашиглалтынх болгосон учраас тэр юм. Ингээд уг асуудлыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх чиглэлийг Ашигт малтмалын газарт өгсөн байна. Тэр дагуу Ашигт малтмалын газрынхан Оюутолгойн бүлэг ордын хүдэржилтийн үргэлжлэл илэрсэн гэх Шивээ толгой болон Жавхлантын талбайн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг түр түдгэлзүүлсэн болохыг тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтсийн дарга Чинбаатар хэлж байсан удаатай. Өөрөөр хэлбэл, барьцаалан захиран зарцуулах эрхийг түр царцааж ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компани руу шилжүүлэхийг шаардсан байгаа юм. Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн хурал 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр эхэлсэн бөгөөд үүгээр Монголын Засгийн газар зургаан асуудлыг хэлэлцүүлэхээр оруулсны дөрөвдүгээрт Энтри голд компанийн эзэмшил дэх тусгай зөвшөөрөл болон хувь эзэмшлийн тухай асуудал багтсан байлаа. Ийнхүү Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдаанд уг асуудлыг тавьсан ч, хөрөнгө оруулагч тал хүлээж авалгүй хэсэг азнасан. Харин 2013 оны есдүгээр сарын 23-27-ны өдрүүдэд Лондонд үргэлжилсэн Оюутолгойн хэлэлцээрээр энэ асуудлыг шийдвэрлэсэн гэж тэр үеийн Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Уул уурхайн яамны Стратеги, бодлого зохицуулалтын газрын дарга Отгочулуу мэдэгдэж байсан юм.

Уул уурхайн яамны тооцоолсноор Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайд оюутолгойн нийт зэсийн нөөцийн 18 хувь, алтны нөөцийн 32 хувь, мөнгөний нөөцийн 23 хувь, молибдений 87 хувь байдаг аж. Оюутолгой компани энэ нөөцийн 70-80 хувийг эзэмшдэг бол, тус компаниар дамжуулан Монголын Засгийн газар үүний 34 хувийг хүртэж ирсэн нь дээрх тоо баримтаас харагдаж байгаа юм. Хэрэв Энтри голдын эзэмшил дэх Шивээ толгой болон Жавхлантын талбайн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Оюутолгой компани руу шилжүүлбэл, үлдэх 20-30 хувиас Монголын Засгийн газар 34 хувийг эзэмших эрхтэй болох юм. Үүнийг оролцуулбал, оюутолгойн төсөл хэрэгжих хугацаанд монголын талын ногдол ашиг 1,4 тэрбум ам.доллараар өснө гэж холбогдох албаныхан тооцсон байдаг. Гэхдээ энэ нь биеллээ олох эсэх нь Энтри голдын хувьцаа эзэмшигчдийн шийдвэрээс ихээхэн хамаарах хүлээлтийн байдалтай олон жилийг ардаа орхисон гэж ойлгож болно. Албаныхан шийдвэрлэсэн гэж мэдэгддэг ч, хэний талд хэрхэн шийдвэрлэгдсэн талаарх мэдээлэл бүрхэг байдаг. Дашрамд дурдахад, Шивээ толгойн хүдрийг 2011 оны сүүлчээс эхлэн олборлохоор төлөвлөсөн байдаг. Ингэхдээ эхний жил хоногт 1000 тонн хүдэр олборлох бол, дараагийн таван жилээс 75000 онн хүдэр олборлохоор төлөвлөсөн байдаг. Ингэснээр Шивээ толгойд илэрсэн нийт 99 сая тонн хүдрийн нөөц 2030 он гэхэд дуусна гэж тооцоолж байлаа. Харин Жавхлантын талбайн 637 сая тонн хүдрийн нөөцийг 29 жилийн дотор олборлож дуусна гэж тооцоолсон байдаг. Ингэхдээ эхний нэг жил 1323 тонн хүдэр, дараагийн жилээс 9110 тонн хүдэр хоногт олборлохоор төлөвлөсөн юм. Харин ашиглалтын зургаа дахь жилээс хоногт 75 мянган тонн хүдэр тасралтгүй 25 жил олборлож, үүнээс хойш хүдрийн олборлолт буурсаар 29 дэх жилд ордын нөөц дуусна гэж тооцоолсон байдаг юм. Жавхлант болон Шивээ толгойгоос олборлосон хүдрийг оюутолгойн анхдагч бутлуур руу зөөж, баяжуулах үйлдвэрт боловсруулахаар тооцоолсон байдаг. Нэгэнт дээрх талбайгаас олборлосон хүдрийг зөөж боловсруулах тул Жавхлант болон Шивээ толгойд ямар нэг дэд бүцтийн байгууламж барих шаардлагагүй гэж үзсэн байгаа юм.

-Энтри голд компанийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлийн талаар оюутолгой мэдэгдэл хийв-

Энтри голд инк нь Монгол улс дахь өөрийн охин компани болох Энтри компанийн нэр дээр оюутолгой компанийн 6709А тусгай зөвшөөрлийн талбайг тойрсон Шивээ Толгойн 15225А, Жавхлантын 15226А гэсэн тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг болно. Энтри Жавхлант болон Шивээ толгойн тусгай зөвшөөрлийн талбайн зүүн хэсгийн талаар хамтран ажиллах хэлцэлтэй. Монгол Улс нь Эрдэнэс оюу толгой компаниар дамжуулан Энтри голд компанийн тусгай зөвшөөрлийн оюутолгойн хувь эзэмшлийн 34 хувийг эзэмшдэг. Энтри компани 2003 оноос хойш 3148Х болон 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшиж ирсэн. 2004-10-15–ндАйвенхоу майнз Лимитед болон Антре Гоулд Инк Ашиг хуваах гэрээ /Equity Participation and Earn-In Agreement/ байгуулсан бөгөөд энэхүү гэрээгээр дараахь үндсэн нөхцөлийг харилцан тохиролцсон. Үүнд:

• Айвенхоу майнз лимитед нь Энтри голд инкийн 4.6 сая хувьцааг 4.6 сая канад доллараар худалдаж авна.

• Айвенхоу майнз лимитед Энтри голдын 3148Х, 3150Х тоот тусгай зөвшөөрлийн талбайд хийх өрөмдлөгийн ажилд 35 сая ам.доллараас илүү хөрөнгө зарцуулсан тохиолдолд:

-Газрын гадаргуугаас доош 560 метр хүртэлх гүнд орших ашигт малтмалын 70% (АГ: 30%)-ийг

-Газрын гадаргуугаас доош 560 метрээс гүнд буй ашигт малтмалын 80% (АГ: 20%)–ийг тус тус эзэмшинэ.

Айвенхоу майнз лимитед тийнхүү 35 сая ам. доллар зарцуулсан тухайгаа 2008 оны зургаадугаар сард Энтри голд компанид мэдэгдсэн бөгөөд Айвенхоу майнз лимитед, Айвенхоу майнз монголиа инк (Оюутолгой) компани болон Энтри голдын хооронд эрх шилжүүлэх гэрээг байгуулсан.

Айвенхоу майнз лимитед Ашиг хуваах гэрээний дагуу хүлээсэн эрх үүргээ Айвенхоу Майнз Монголиа Инк (Оюу Толгой)– компанид шилжүүлсэн бөгөөд Айвенхоу Майнз Лимитед–ийн 3148Х, 3150Х тусгай зөвшөөрлийн дагуу эзэмших 80%-ийн эзэмшил нь (гүнээс хамааран 70% байж болно. Энэ нь Айвенхоу Майнз Монголиа Инк (Оюу Толгой)– компанид шилжсэн. Оюутолгой болон Антре–гийн хамтын ажиллагааны талбай нь Шивээ Толгой ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 15225A талбайн зүүн хэсэг, Жавхлант ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 15226А талбайг бүхэлд нь хамарсан. Тусгай зөвшөөрлийн талбайн бүх нөөцийг Монгол Улсын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд албан ёсоор бүртгүүлсэн бөгөөд тэдгээр нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон ашигт малтмалын нөөц тогтоох төлөвлөгөөний үндэс суурь нь болдог. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилт Оюутолгой компани нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8-р зүйлд заасан нөхцлийг бүрэн биелүүлсэн бөгөөд уг заалтад: Энтри голд компанийн эзэмшиж буй 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талаар Айвенхоу Майнз Лимитед компанийн эдэлж байсан эрхийг гэрээгээр баталгаажуулах, эсхүл холбогдох эрхийг Хөрөнгө оруулагчид шилжүүлэх. Ийнхүү шилжүүлсний дараа Засгийн газар уг эрхийн 34 хувийг эзэмшинэ. Улмаар засгийн газар уг хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийн хугацаа дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгох гэсэн байдаг. Энэхүү заалтыг 2005-03-01-ний өдөр Энтри голд, Айвенхоу майнз лимитед болон Айвенхоу майнз монголиа инк компанийн хооронд байгуулсан Эрх шилжүүлэх гэрээгээр хэрэгжүүлсэн. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Хөрөнгө оруулагч гэж заасан Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийн нэрийг 2009 онд Оюутолгой компани болгон өөрчилсөн. 2009-10 дугаар сард оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний урьдчилсан нөхцөлийн дагуу 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 15225А, 15226А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд болгосон. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу Эрдэнэс оюутолгой компани нь Оюутолгой компанийн 34 хувийг эзэмшдэг тул Оюутолгой компани дээрх ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 80 хувь буюу гүнээс хамааран 70 хувийн 34 хувийг эзэмшинэ гэж Оюутолгой компаниас албан ёсоор мэдэгдэж байсан юм.

-Энтри голдын лицензтэй холбогдсон ЭБЭХЯ-ны шийдвэрийг хүчингүй болгожээ-

2013.02.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заасан 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл /лиценз/ болгосон үйлдэл нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 25 дугаар зүйлийг зөрчсөн байжээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 2009.09.06-ны өдөр хоёр тал гарын үсэг зурсан. Гарын үсэг зурсан өдрөөс хойш 21 хоногийн дараа буюу 2009.10.27-ны өдөр өмнөх ЭБЭХЯ-ны сайдын тушаалыг үндэслэн уг ашиглалтын лицензийг Энтри Голд компанид шийлжүүлсэн байна. Хайгуулын лицензийг ашиглалтын лиценз болгох асуудал нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 25.1-д зааснаар яамны сайдын эрхлэх асуудал биш, төрийн захиргааны байгууллага буюу Ашигт малтмалын газрын шийдэх асуудал байжээ. Тиймээс Уул уурхайн сайд ЭБЭХ-ний сайдын 2009 оны тушаалыг хүчингүй болгож, Ашигт малтмалын газарт уг асуудлыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх чиглэлийг өгчээ. Хэрэв Энтри Голд компанийн эзэмшиж буй ашиглалтын лиценз энэ чигээрээ хэрэгжих тохиолдолд энэ лицензийн доорх баялагийг ашиглаад олох ашиг, орлогын 34 хувь Монгол Улсад ирэх биш, 26 орчим хувь нь ирэхээр байгаа юм байна. Ойролцоо үнээр тооцоход хэрэв эдгээр лицензийн асуудлыг Оюутолгойн бүлэг ордын хүрээнд шийдвэрлээгүй тохиолдолд Монголын талын ногдол ашиг 1.5 тэрбум орчим доллараар буурахаар байгаа ажээ. Уул уурхайн яамны тооцоолсноор эдгээр лицензийн доор Оюутолгойн бүлэг ордын нийт нөөц, тухайлбал зэсийн нөөцийн 18 хувь, алтны 32.6 хувь, мөнгөний 23.5 хувь, молибедений 87.9 хувь байдаг тухай мэдээлэл гарав.

-Айвенхоу Майнз Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэл байгуулав-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компани дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч компани болох Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэл байгуулах болсон тухай энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компанийн Өмнөговь аймагт хэрэгжүүлж буй зэс, алтны Оюу Толгой төслийн уурхайн цогцолборыг хоёр тал хамтран бүтээн байгуулж, үйл ажиллагааг Айвенхоу Майнз-Рио Тинто компаниудын хамтарсан Техникийн Зөвлөл удирдах болно. Түншлэлийн гэрээг байгуулснаар Рио Тинто компани нь Айвенхоу Майнз компанийн гол хувьцаа эзэмшигч болох юм. Тодруулбал, Рио Тинто компани шаталсан хөрөнгө оруулалт хийж Айвенхоу Майнз компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох юм. Оюу Толгой төсөл нь Монгол улсын хувьд болоод Монгол улсын нийгэм, эдийн засагт маш чухал ач холбогдолтой төсөл гэдэгт итгэж байна хэмээн Рио Тинто компанийн Нөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз хэлсэн байна. Түншлэлийн гэрээг байгуулснаар ноён Албаниз Айвенхоу Майнз компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн болж байгаа юм. Рио Тинто компанийн Нөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз: Бид дэлхийн аль ч оронд ажиллахдаа эрүүл мэнд,, аюулгүй байдал, байгаль орчны дээд зэргийн стандартыг мөрддөг төдийгүй орон нутгийн харилцааг онцгойлон анхаардаг. Оюу Толгой төсөл нь орон нутгийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, говийн бүс нутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх бүс нутгийн нийгэм эдийн засгийн хурдасгуур болно гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

-Рио Тинто Монгол Улсад-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн ТУЗ-ын дарга Роберт Фрийдланд: Айвенхоу Майнз, Рио Тинто компаниуд Оюу Толгойд байгаль орчны шилдэг менежменттэй дэлхийн жишиг уурхай бий болгохын төлөө хүчин чармайх болно. Ингэснээр олон мянган ажлын байр шинээр бий болж, нийгэмд ихээхэн үр ашиг үзүүлэх юм гэжээ. Ноён Албаниз: Рио Тинто компани нь дэлхийд томоохонд тооцогдох, олборлолт хийгдэж эхлээгүй байгаа энэхүү зэс, алтны төсөлд оролцох болсондоо баяртай байгаа бөгөөд өөрсдийн техник, технологийн дэвшилтэт арга барилыг нэвтрүүлэхэд бэлэн байна. Бид ойрын хугацаанд Монгол улсын Засгийн газартай хийгдэх урт хугацааны Хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаарх яриа хэлэлцээнд оролцоно гэж найдаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз болоод Рио Тинто компаниудын хооронд байгуулсан түншлэлийн гэрээний заалт ёсоор Рио Тинто компани эхний шатанд Айвенхоу Майнз компанийн үндсэн хөрөнгийг 303 сая орчим ам.доллараар ойрын хугацаанд нэмэгдүүлэх юм. Энэхүү эхний шууд хөрөнгө оруулалтыг хийснээр Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз компанийн нийт хувьцааны 9,95%-г эзэмших болно. Айвенхоу Майнз компани Монгол улсын Засгийн газартай Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа Рио Тинто компани нь хоёр дахь шатны 388 сая ам.долларын шууд хөрөнгө оруулалтыг хийх болно. Энэ нь Айвенхоу Майнз компанийн нийт хувьцааны 19,9% юм. Түүнчлэн Рио Тинто компани Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдсанаас хойшхи хоёр жилийн хугацаанд 808 сая ам.долларын өртөг бүхий Айвенхоу Майнз компанийн хувьцааг худалдан авах эрхийг хадгална. Ингэснээрээ Айвенхоу Майнз компанид оруулах нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 1,5 тэрбум ам.долларт хүрч, нийт хувьцааны 33,35%-г эзэмших боломжтой болох юм гэжээ. Английн Лондон хотод төвтэй Рио Тинто компани нь ихэнх хувьцаагаа Их Британи, Австрали улсын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалдаг. Рио Тинто нь 30 салбар компаниар дамжуулан дэлхийн зургаан тивд ашигт малтмал хайх, олборлох, боловсруулах зэрэг 80 гаруй төслийг 30000 гаруй ажилтан ажиллагсадтайгаар хэрэгжүүлж буй дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч компани аж. Дэлхийн томоохон, урт удаан хугацаанд ашиглагдах, өрсөлдөх чадвар бүхий орд газруудыг бие даан олборлох буюу хөрөнгө оруулах стратегийг Рио Тинто компани баримталдаг байна. Тус компани нь Индонези улсын Гразберг зэс-алтны уурхай, Чили улсын Эскондида зэсийн уурхай, АНУ-ын Бингхам Канион зэс-алтны уурхай болон АНУ-ын Юта мужид орших дэвшилтэт технологитой хайлуулах үйлдвэрийг эзэмшдэг байна. Мөн АНУ-ын Аризона муж дахь Резолюшн зэс-молибдений төсөл, Австрали, Өмнөд Африк зэрэг улсад зэсийн төслүүдийг хэрэгжүүлдэг аж. Рио Тинто компани нь Азийн ашигт малтмалын зах зээлийн үндсэн нийлүүлэгч юм. Рио Тинто компанийн зах зээлийн нийт үнэ тухайн үед 68 орчим тэрбум ам. доллар байсан бөгөөд хөнгөн цагаан, зэс, алмаз, нүүрс, уран, алт, төмрийн хүдэр, үйлдвэрлэлийн эрдэс болох давс, тальк, бора, титаны давхар исэл зэрэг үндсэн бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэдэг байна.

-Оюу Толгой төслийг хэрэгжүүлэх хамтарсан Техникийн Зөвлөл байгуулагдана-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Оюу Толгой төслийн инженер, барилга угсралт, уурхайн үйлдвэрийн үйл ажиллагааныудирдлагыг Рио Тинто, Айвенхоу Майнз компанийн хамтарсан Техникийн Зөвлөлхэрэгжүүлэх юм. Техникийн Зөвлөл таван гишүүнтэй байх ба талууд тус бүр хоёргишүүн томилох юм. Тав дахь гишүүн нь Техникийн Зөвлөлийн дарга, Оюу Толгойтөслийн Ахлах менежерийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирал Жон Макенэхний таван жил буюу уурхай ашиглалтанд орох хүртэл Техникийн Зөвлөлийн дарга,Төслийн ахлах менежерээр томилогдлоо. Түүний дараа Рио Тинто компани нь тусзөвлөлийн даргыг томилох эрхтэй болно. Оюу Толгой төсөл нь Монгол улсын хувьд болоод Монгол улсын нийгэм, эдийн засагтмаш чухал ач холбогдолтой төсөл гэдэгт итгэж байна хэмээн Рио Тинто компанийнНөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз хэлсэн байна. Түншлэлийнгэрээг байгуулснаар ноён Албаниз Айвенхоу Майнз компанийн ТУЗ-ын гишүүн болжбайгаа юм. Ноён Албаниз цааш нь хэлэхдээ “Бид дэлхийн аль ч оронд ажиллахдаа эрүүл мэнд,аюулгүй байдал, байгаль орчны дээд зэргийн стандартыг мөрддөг төдийгүй ороннутгийн харилцааг онцгойлон анхаардаг. Оюу Толгой төсөл нь орон нутгийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, говийн бүснутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх бүс нутгийн нийгэм эдийн засгийн хурдасгуур болногэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

-Рио Тинто шинэ Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал томиллоо-

2006.12.07. Рио Тинто хувьцаат компанийн ТУЗ-аас Рио Тинтогийн Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирал Лей Клиффордыг компанийн 2007 оны 4-р сард болох жилийн нэгдсэн хурлындараа 2007.05.01-ний өдрөөс эхлэн Том Албаниз залгамжлах болсон тухай мэдэллээ. АНУ-ын иргэн Том Албаниз, 49 настай, Аляскийн Их Сургуулийг уул уурхайн эдийн засаг, уурхайн инженерээр төгссөн. 1993 ондоос хойш Рио Тинто компанид амжилттай ажиллаж байгаа бөгөөд Рио Тинто группын Үйлдвэрлэлийн ашигт малтмал, Зэсийн салбарын Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал, Хайгуулын захирлаар ажиллаж байсан. Тэрээр 2006 оны 3-р сард ТУЗ-ын гишүүн болж, Нөөцийн Группын захирлаар ажиллаж байгаа юм. Рио Тинтогийн Ерөнхийлөгч Пол Скиннер:Рио Тинтог хөгжлийн дараагийн шатанд хөтлөн удирдах Том Албанизыг томилсондоо ТУЗ сэтгэл хангалуун байна. Ноён Албаниз техник, үйл ажиллагаа болон стратегийн онцгой хөгжлийн үр дүнд бий болсон уул уурхайн салбарт өөрийн арвин их туршлагаа зориулах болно. Тэрээр сүүлийн хэдэн жилийн доторх Рио Тинтогийн хөгжилд гол үүрэг гүйцэтгэсэн төдийгүй Группын стратегийн чиглэлийг тодорхойлоход хувь нэмрээ оруулсан гэжээ. Пол Скиннер Рио Тинтод хувь нэмрээ харамгүй оруулсан Лей Клиффордын талаар Группт ажиллах болсноос хойшхи 37 жилийн турш Лей онцгой хувь нэмрээ оруулсан билээ. Группын Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирлаар ажиллах долоон жилийн хугацаанд тэрээр үйл ажиллагааг тогтвортой үр бүтээлтэй, үр ашигтай ажиллуулж ирсэн юм. Рио Тинто Группын үндсэн зах зээл, нэн ялангуяа Азид байр сууриа бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн төдийгүй хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийг өсгөх талаар онцгой амжилт гаргасан билээ гэсэн байна. Том Албаниз:

1957 онд Нью-Жерси мужид төржээ. Тэрээр Фейрбанксийн Аляскийн Их Сургуульд суралцаж уул уурхайн эдийн засгийн бакалавр, уурхайн инженерийн магистрийн зэрэг хамгаалсан.
Тэрээр Нерко Минералз компаниас ажлын гараагаа эхэлж компанийн Гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар ажиллаж байгаад 1993 онд Рио Тинто компанид орсон байна.
1993 онд тэрээр Аляскийн Адмиралту Айленд дахь Гриинс Грик алт, мөнгө, цайр, хар тугалгын ордын ерөнхий менежерээр томилогдож шинээр илрүүлсэн өндөр агуулгатай ордыг ашиглалтанд бэлтгэх багийг тэргүүлж ажиллаж байв.
1995 онд тэрээр Лондонд ирж Рио Тинто Группын хайгуул хариуцсан захирлаар томилогджээ.
1998 онд тэрээр Солт Лейк Ситигийн ойролцоох Бингхэм Каньон зэсийн ордын Кеннекотт Юта Копперын дэд Ерөнхийлөгчөөр томилогджээ.
2000 онд Рио Тинто компани Австралийн Норт компанийн хувьцааг ихэнхийг худалдан авснаар Том Албаниз Мельбурн хот руу гүйцэтгэх захирлаар шилжин ажиллажээ. Захирлын үүрэг гүйцэтгэж байхдаа тэрээр Нортын үйл ажиллагаанд стратегийн дүгнэлт хийж, тус компанийг бизнесийн үндсэн салбар руу оруулж Рио Тинтогийн бүтээгдэхүүний бүтцэд багтааж чадсан юм.
Тэрээр Рио Тинтогийн Лондонд байрлах Үйлдвэрлэлийн ашигт малтмалын группын гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар томилогдон тус Группын борит, тальк, титаны давхар ислийн үйлдвэрлэлийг хариуцан ажиллаж байгаад 2004 онд Зэс болон Хайгуулын хэсгийн гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар томилогджээ.
2006 оны 3-р сард Албаниз ТУЗ-ын гишүүн болж, 2006 оны 7-р сард Хайгуул, үйлдвэрлэл, техникийн гүйцэтгэл, хүний нөөц, харилцаа холбоо, гадаад харилцаа, бизнесийн үйлчилгээ хариуцсан Нөөцийн группын захирлаар томилогдсон байна.
Саяхнаас Албаниз Оросын Норильск Никельтэй хамтарсан хайгуулын гэрээ, Перугийн Ла Гранха дахь Рио Тинтогийн хөрөнгө оруулалт болон Монгол улсад Айвенхоу Майнзын хэрэгжүүлж байгаа Оюу Толгой төсөл дээр ажиллаж байна.
Ноён Том Албаниз Лондон хотод амьдардаг, гэр бүлтэй, хоёр хүүхэдтэй. Нэмэлт мэдээллийг та дараахь хаягаар хандаж авна уу гэжээ.

Лондон

Хэвлэл мэдээлэл
Ник Коббан
Ажил: 44 0 20 7753 2305
Гар утас: 44 0 7920 041 003

Хөрөнгө оруулалт
Найжел Жоунс
Ажил: 44 0 20 7753 2401
Гар утас: 44 0 7917 227 365

Дэвид Овингтон
Ажил: 44 0 20 7753 2326
Гар утас: 44 0 7920 010 978

Австрали

Хэвлэл мэдээлэл
Яан Хэд
Ажил: 61 0 3 9283 3620
Гар утас: 61 0 408 360 101

Хөрөнгө оруулалт
Дэйв Скиннер
Ажил: 61 0 3 9283 3628
Гар утас: 61 0 408 335 309

Сюзи Кресвэлл
Ажил: 61 0 3 9283 3639
Гар утас: 61 0 418 933 792

-Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг эцэслэн үзэглэв-

Айвенхоу майнз компани дангаараа оюу толгойд хөрөнгө оруулалт хийхгүй нь 2006 оны аравдугаар сард тодорхой боллоо. Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз компанийн хэрэгжүүлж буй оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулалтын 20 хувийг гаргахаар болсон учраас тэр юм. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн ордыг эргэлтэд оруулахад шаардлагатай хөрөнгийн тавны нэгийг Рио Тинто дангаараа хариуцахаа тухайн үед зарласан юм. Тиймээс Рио Тинто компани Айвенхоу майнзтай хамтран оюутолгойн ашигт малтмалыг ашиглах асуудлаар Монголын Засгийн газартай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж ирсэн. Хэлэлцээрийн эхний шат 2009 оны нэгдүгээр сарын 30-ны өдөр өндөрлөсөн бөгөөд үүгээр оюутолгойн ордын 34 хувийг Монголын Засгийн газар, үлдэх 66 хувийг Айвенхоу майнз болон Рио Тинто хамтран эзэмшихээр тохиролцсон байдаг. Айвенхоу майнз болон Рио Тинтогийн удирдлагууд манай улсад ирж Засгийн газартай хийх хэлэлцээрийн хоёр дахь шат 2009 оны хоёрдугаар сарын 10-нд эхэлж байлаа. Үүгээр оюутолгойн ордыг ашиглах, хөрөнгө оруулалт хийх болон татварын асуудал яригдсан байдаг. Хэлэлцээрийн үеэр хөрөнгө оруулагч тал гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн байр сууринаас хандсан гэх нь бий. Харин монголын талаас 68 хувийн албан татвар авна гэсэн байр сууринаас хандсан учраас хоёр тал санал зөрөлдөж уг асуудлыг дараагийн шатны хэлэлцээрээр шийдвэрлэхээр болсон юм. Айвенхоу майнз болон Рио Тинто компанитай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх нь анхнаасаа тодорхой байсан. Тус ордод хөрөнгө оруулалт хийх саналаа зөвхөн тэд манай улсад ирүүлсэн учраас тэр юм. УИХ дахь намын бүлэг бүр уг асуудлыг дор бүрнээ хэлэлцсэн нь ойлгомжтой. Харин 2009 оны долоодугаар сарын 8-ны өдрийн УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн хуралдаанаар Оюутолгойн гэрээний төслийн тухай хэлэлцсэн байх юм. УИХ дахь МАХН-ын бүлэг Оюутолгойн ордод төрийн эзэмших хувь 34 байх заалтыг дэмжсэн байгаа юм. Үүний сацуу Засгийн газраас оруулсан Оюутолгойн төслийн үндсэн хувилбарыг дэмжсэн байна. МАХН-ын бүлгийн гишүүд Оюутолгойн гэрээний төслийн талаар УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны тогтоолоор шийдвэр гаргаж, УИХ-ын нэгдсэн чуулганд оруулахаар санал нэгдсэн байгаа юм. Мөн бусад асуудлыг холбогдох хуулийн хүрээнд зохион байгуулах эрхийг Засгийн газарт шилжүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн байгаа юм.

Ийнхүү удтал хэлэлцсэний эцэст Монголын Засгийн газар, Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудтай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр үзэглэсэн юм. Үүнээс хойш зургаан сарын дотор гэрээний 15.7-д заасан зүйл заалтуудыг биелээгүй тохиолдолд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хүчингүй болох нөхцөлтэй байв. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7 дугаар зүйлд оюутолгойг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Монгол улсын эрдэс баялгийн зөвлөлөөр оруулж батлуулах зэрэг заалтууд туссан байлаа. Хөрөнгө оруулагчид заасан хугацаанаас өмнө оюутолгойг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулж чадсан байдаг. Нэгэнт холбогдох байгууллага оюутолгойг ашиглах ТЭЗҮ-г хүлээн авсан тул, хөрөнгө оруулалтын гэрээ албан ёсоор баталгаажих нь тэр. Засгийн газар ч хөрөнгө оруулалтын гэрээ 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 6-наас хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснийг албан ёсоор зарласан юм. Засгийн газар оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаас өмнө хамтрагчдаасаа 250 сая ам.долларын урьдчилгаа авахаар тохиролцсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хожим авах ашгаасаа урьдчилж авахаар болсон юм. Гэтэл тун удалгүй энэ мөнгө зээл болж хувирсан тал бий. Хөрөнгө оруулагчаас зээлэх мөнгөний эхний ээлжийн 100 сая ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан даруйдаа буюу 2009 онд авсан бол, дараагийн ээлжийн 50 сая ам.долларыг гэрээ хүчин төгөлдөр болсны дараа буюу 2010 онд авсан байдаг. Харин үлдэх 100 сая ам.долларыг 2011 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдөр авсан байгаа юм. Ийнхүү хөрөнгө оруулагчдаас урьдчилгаа нэртэй зээл авч, хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр оюутолгой компанид татварын тогтвортой орчин бий болгож өгснийг хэн хүнгүй мэднэ. Тэр үеийн Оюутолгойн гүйцэтгэх захирал Кейт Маршал: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан ч ойрын гурван жилийн дотор энэ ордоос их хэмжээний бүтээгдэхүүн авна гэж найдах хэрэггүйг хэлж байсан билээ. Ямартай ч удтал яригдсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ дээрх нөхцөлөөр хийгдэв. Харин ашигт малтмалын ямар талбайд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийснийг мэдэх хүн цөөн.

Тэгвэл хөрөнгө оруулалтын гэрээг Өмнөговь аймгийн Ханбогд болон Баяновоо сумын нутаг дамнасан ашигт малтмалын 5 талбайд байгуулсан байгаа юм. Тодруулбал, Ханбогд сумын нутагт орших 6708A дугаартай Манхат, 6709Aдугаартай Оюутолгой, 6710A дугаартай Хөх-хад, Баян-Овоо сумын нутагт орших 3148A дугаартай Шивээ-толгой, 3150A дугаартай Жавхлантын талбайд хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулжээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний 1.11 зүйлд оюутолгой компани 6709тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайд ашигт малтмал олборлох, боловсруулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх эрхтэй. Энэ талбайн нөөцийг улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд хүргүүлсэн гэжээ. Харин үлдэх 6708, 6710, 3148, 3150дугаартай тусгай зөвшөөрлүүдийн нөөцийг Улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд хүргүүлсэн гэх мэдээлэл тухайн үед хөрөнгө оруулалтын гэрээнд харагдсангүй. Харин 6708, 6710 дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийн нөөцийг гэрээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээс хойш 3 жилийн дотор холбогдох байгууллагад хүргүүлж батлуулах ёстой гэж гэрээнд тусгасан байна. 3148, 3150 дугаартай тусгай зөвшөөрлүүдийг тухайн үед Энтри гоулд /Entree gold/ компани эзэмшиж байсан юм. Эдгээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компанид шилжүүлж, Засгийн газар хугацаа нь дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохоор хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8 зүйлд тусгасан ажээ. Өөр компанийн мэдэлд байсан хайгуулын лицензийг оюутолгой компанид шилжүүлж, улмаар ашиглалтын болгохоор заасан гэсэн үг юм. Гэхдээ эдгээр талбайн нөөцийг батлуулахаар холбогдох байгууллагад хүргүүлсэн гэх үг, өгүүлбэр тухайн үед оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд мөн харагдсангүй. Эндээс 6709 талбайн нөөцийн талаар дурдаж, бусдынх нь талаар яагаад дуугарсангүй вэ гэдэг асуулт гардаг.

Энэ асуултад Сангийн сайд асан С.Баярцогт: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан таван талбайд хайгуул хийгээд одоогоор тогтоогдсон ашиглаж болох нөөц нь 31 сая тонн зэс гэсэн хариулт өгсөн байдаг. Оюутолгойн ордын 45 сая тонн зэсийн нөөцөөс 31 сая тонныг олборлохоор ТЭЗҮ-д тусгаж, 14 сая тонн нөөцийг дэвшилтэд техник, технологиор олборлохоор үлдээсэн гэсэн үг юм. Тэгвэл 1976-1980 онд Монгол Улсын Геологи уул уурхайн сайдаар ажиллаж байсан доктор, профессор Ч.Хурц: Зөвхөн 6709 тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн нөөцийг мэргэжлийн байгууллага хүлээж авч баталсан. 6708, 6710, 3148, 3150 гэсэн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй гэсэн тайлбар өгч байсан билээ. Харин оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахад гар бие оролцсон Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд асан Д.Зоригт: Оюутолгой компанитай ашиглалтын таван тусгай зөвшөөрөл дээр хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан. Энэ таван талбайн нийт нөөц анх 45 сая тонн гэгдэж байсан ч, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл 31 сая тонныг ашиглах боломжтой гэж баталж өгсөн. Түүнээс оюутолгойн ордод нөөц орхигдуулсан зүйл байхгүй гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Хэдийгээр тэд ийм тайлбар өгч байсан ч, 6709 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн нөөцийг бүртгэж авсан. Бусад талбайд хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосны дараа ашиглаж болно гэж оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгасныг юу гэж ойлгов вэ. Эндээс нөөц нь эцэслэн тогтоогдоогүй талбайд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл өгч хууль зөрчсөн үү. Эсвэл 6708, 6710, 3148, 3150 дугаартай ашигт малтмалын лицензүүдийн нөөцийг тогтоосон ч хэн нэгний ашиг сонирхолд хөтлөгдөж дарсан уу гэдэг бүрхэг хоцорсон юм.

-Айвенхоу Майнзтай байгуулсан түншлэлийн гэрээгээ Рио тинто сунгалаа-

2009.10.13. Айвенхоу Майнз компани дахь хөрөнгө оруулалтаа 19,7 хувьд хүргэж, түншлэлийн гэрээгээ сунгаснаа Рио тинто компани энэ өдөр мэдэгдлээ. Оюу Толгойн зэс, алтны ордыг ашиглах төсөлд хамтрахаар өмнө байгуулсан гэрээгээр тус компани Айвенхоу Майнз компанид 9,9 хувь эзэмшихээр болсон юм. Гэрээнд заагдсаны дагуу Айвенхоугийн 8,38 ам.долларын нэрлэсэн үнэ бүхий 46,3 сая хувьцааг нийт 388 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтаар эзэмшихээр байгаа юм. Монголын Засгийн газартай Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа Рио тинто олон нийтэд энэ шийдвэрээ мэдэгдэв. Өмнөговь аймаг дахь Оюу Толгой ордоос 2013 онд бүтээгдэхүүн гаргаж эхлэхээр төлөвлөж байгаа. Рио тинтогийн Зэс, Очир эрдэнийн хэсгийн гүйцэтгэх захирал Брэт Клейтон: Рио тинто, Айвенхоу майнзад хийх хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасанд ихэд талархаж байна. Энэ алхам нь Монголын Засгийн газартай хамтарч Оюу Толгойг ашиглах бидний ажилд урам зориг, хурд, хүч нэмлээ гэж тэмдэглэв. Рио Тинто 232 сая ам.долларын үнэ бүхий хувьцаа худалдан авч Айвенхоу Майнз-д эзэмших хувь эзэмшлээ 22,4% болгон нэмэгдүүллээ.

-Айвенхоу Майнз Оюутолгойн уурхайг байгуулах 2010 оны барилгын ажлын төсвийг 758 сая ам доллараар батлав-

2009.12.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз-Рио Тинтогийн Оюутолгойн Техникийн зөвлөлөөс Монголын өмнөд хэсэгт байгуулах зэс алтны уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлын 2010 оны төсвийг 758 сая ам.доллараар баталсныг Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Ерөнхий захирал Жон Макен энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий захирал Жон Макен: 2010 оны барилгын төсвийг баталсан нь энэхүү төслийг үйлдвэрлэлд бэлтгэх ажил нэг алхам урагшилсныг баталгаажуулж буй хэрэг юм. Айвенхоу майнз 2012 онд ил уурхайг байгуулж, 2013 оноос үйлдвэрлэлийг эхлүүлэх хуваарьтай байгаа гэж хэлжээ. 2009.10.06-ны өдөр гарын үсэг зурсан Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгох болзол нөхцлүүдийг амжилттай биелүүлснээр 2010 оны төсөвт тусгагдсан өргөн цар хүрээтэй бэлтгэлийн ажлыг эхлүүлэх юм. 2010 онд:

• Газрын гүнд орших зэс-алтны Хюго Дамметын ордоос хүдэр олборлох 10 метрийн диаметртэй 2-р босоо амны ажлыг сэргээх,

• 97 метр (31 давхар барилгатай тэнцэхүйц) 2-р босоо амны цамхагийн барилга

• Өдөрт 100,000 тонн боловсруулах хүчин чадалтай баяжуулах үйлдвэрийн суурийг цутгах, баяжуулах үйлдвэр болон холбогдох дэд бүтцийг барих материал нийлүүлэх

• 20 мегаватт хүчин чадалтай эрчим хүчний станц, 35 киловольтын хүчдэлтэй дамжуулах шугамыг суурилуулах

• Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайн газар шорооны ажил

• Хюго Даммет ордын 1-р босоо амны хөндлөн нэвтрэлтийг үргэлжлүүлэх

• Монгол-Хятадын хил рүү тавих 105 км хурдны замын барилгын ажлыг эхлүүлэх, үйлдвэрлэл эхлэхэд хатуу хучилттай болгох

• Боинг 737 нисэх онгоц хөөрөх хатуу хучилттай зам бүхий бүсийн хэмжээний онгоцны буудлын барилгын ажлыг эхлүүлнэ.

Энэ өдрийн байдлаар Айвенхоу Майнз компани болон түүний хамааралтай компаниуд нийлбэр дүнгээр 1 тэрбум орчим ам.долларын бэлэн хөрөнгөтэй байгаа болно. Ноён Макены хэлснээр нэмэлт санхүүжилт нь Рио Тинтогоос Айвенхоу компанийн А зэрэглэлийн 8,38-8,54 ам.долларын үнэтэй хувьцааг худалдан авах замаар оруулах нийт 385-393 сая амдолларын хөрөнгө оруулалт, мөн Айвенхоугийн үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд оролцох сонирхлоо илэрхийлж буй гадаад улс орнуудын хөрөнгө оруулалтын сангуудаас орж ирж болох хөрөнгө зэрэг Айвенхоуд нэг буюу түүнээс олон стратегийн хувьцаа эзэмшигчдийн хийх хөрөнгө оруулалтаар 2010 онд хийгдэх болно гэжээ.

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгох 10 болзол нөхцлийн 7-г нь хангажээ–

2009.10.06-ны өдөр Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурснаас хойш гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгоход шаардлагатай нийт 10 болзол нөхцлийн 7-г нь хангаад байна. Эдгээр нь:

• Рио Тинто Айвенхоуд 388 сая ам.доллар шилжүүлж эзэмшиж буй 9,9%-ийг 19,7% болгож нэмэгдүүлсэн

• Оюу Толгойн хүдэржилтийн бүсийн өргөтгөл орших Энтреи Голд компанийн эзэмшиж байсан хайгуулын лицензүүдийг ашиглалтын лиценз болгосон. Ордын хүдэржилтийг Айвенхоу Майнзтай хийсэн хамтарсан компанийн гэрээгээр ашиглах юм.

-Засгийн Газар болон Оюу Толгой ХХК-ийн төлөөллөөс бүрдэх Ажлын байнгын хороог байгуулсан. Хороо нь уурхайн цогцолборын барилгын шатанд ажлын зөвшөөрлүүдийг олгох, Монголын гаалийн бүрдүүлэлтийг түргэн шуурхай хийх ажлыг хариуцах юм;

• Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон хавсрах Хувь эзэмшигчдийн гэрээнд холбогдох талууд гарын үсэг зурсан;

• Айвенхоу Майнзын охин компани болох Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийг Оюу Толгойн лицензийг эзэмших, төслийг хэрэгжүүлэх Оюу Толгой ХХК болгон өөрчлөв;

• Оюу Толгой төсөлтэй холбогдолгүй хөрөнгийг үлдсэн гурван (3) нөхцлийг хангасны дараа Оюу Толгой ХХК-ийн нийт хувьцааны 34%-ийг Монгол улс төрийн өмчит Эрдэнэс Монгол ХХК, үлдсэн 66%-ийг Айвенхоу Майнз эзэмших болно.

-Бие даасан техникийн зөвлөл Оюу Толгойн гүний анхны ордыг баталлаа-

Монгол улсын Засгийн газраас томилогдсон шинжээчдийн баг төлөвлөөд байгаа ил болон гүний уурхайн ТЭЗҮ-гийн эхний хэлэлцүүлгийг дуусаад байна. Ноён Макены хэлснээр Засгийн газар Хөрөнгө оруулалтын гэрээг хүчин төгөлдөр болгох нөхцлүүдийн нэг болох ТЭЗҮ-г ойрын хугацаанд батлах ажээ. ТЭЗҮ-г батласнаар Айвенхоу Майнз Оюу Толгойн гүний ордын нөөцийг батлах бие даасан Техникийн тайланг олон нийтэд мэдээлж, Айвенхоугийн явуулж буй хайгуулын хөтөлбөрөөр баталгаажсан төслийн нийт нөөцийн талаар мэдээлэл өгөх боломжтой болох юм. Техникийн тайлан нь 2009 оны Орд Ашиглалтын Цогцолбор төлөвлөгөөний (ОАЦТ) үндэс болж буй бөгөөд ОАЦТ-д өнөөдрийг хүртэл нээгээд байгаа 12 км зайд сунаж тогтсон Оюу Толгойн бүлэг ордыг урт хугацаанд ашиглах хувилбаруудын бие даасан үнэлгээ, холбогдох капитал хөрөнгө болон үйл ажиллагааны зардлын төсөөллийг бүрэн тусгасан болно. ОАЦТ-г GRD Минпрок, Стантек (хуучнаар МакИнтош) Инжениринг компаниудын тэргүүлсэн дэлхийн шилдэг инженер, уул уурхай, байгаль орчны зөвлөхүүд Айвенхоу Майнз зориулж боловсруулан хийсэн болно гээд дараах мэдээллийг хавсаргаж байв.
Тухайлбал, хуучны Айвенхоу Майнз компанийн хувьцаа Торонто, Нью-Йоркийн биржүүд дээр тухайн үед IVN тэмдэгтээр арилжаалагдаж байсан юм.

-Оюутолгойн техник эдийн засгийн үндэслэл-

2009.12.26. -ны өдрийн хавьцаа оюутолгойн ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Ашигт малтмалын газрынхан хүлээж авах боломжгүй болсноо дуулгаж байсан юм. Техник эдийн засгийн үндэслэлд дөрвөн том алдаа дутагдал илэрсэн байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд оюутолгойн ордод 10 мянган монгол ажилчин ажиллуулна гэж тусгасан. Харамсалтай нь хөрөнгө оруулагч компани техник эдийн засгийн үндэслэлдээ хичнээн монгол ажилчин авч ажиллуулахаа тусгаагүй байжээ. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компани жилд олсон ашгийнхаа 5 хувийг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт төлнө гэж хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгагдсан аж. Гэтэл техник эдийн засгийн үндэслэлдээ энэ 5 хувийг Монголын засгийн газарт төлөхөөс гадна, ашгийнхаа 2 хувийг нөөц ашигласны төлбөр гэж толгой компанидаа өгөхөөр болжээ. Уг нь монгол улсын байгалийн баялгийг ашигласны төлбөр юм. Тиймээс толгой компанидаа нөөц ашигласны төлбөр өгөх нь буруу гэж мэргэжлийн хүмүүс үзсэн юм. Гуравдугаарт Айвенхоу майнз компани Оюутолгойн ордын нийт нөөц болох 45 сая тонн зэсийг ашиглахад зориулж техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулаагүй. Зөвхөн 25 сая тонн зэсийн нөөц ашиглахад зориулсан техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулсан байжээ. Уг нь нийт нөөцийг ашиглахад зориулсан техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ёстой байсан аж. Дөрөвдүгээр асуудал нь устай холбоотой байжээ. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн орлогч дарга Ариунбаяр: Гэрээнд тусгагдаагүй дөрвөн зүйлийг техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгасан тул буцаасан тухай хэлж байсан юм. Айвенхоу майнз компани дээрх алдаагаа засах үүрэг тухайн үед хүлээж байсан юм.

-Оюутолгой төслийн ажилчид Монголын Их Говийн 1000 метрийн гүнд хүрлээ-

Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал Жон Макен хайгуулын зориулалттай босоо аманд 1000 метр гүн нэвтэрч, Монголын гүний уурхайн дээд амжилт тогтоосон уурхайчдад баяр хүргэлээ. Ноён Макен: Ийм зорилгод хүрэхийн тулд зөвхөн өндөр ур чадвартай, мэргэшилтэй баг хүч чадлаа дайчлан ажилладаг гээд, Босоо амны нэвтрэлт гэдэг нь уул уурхайн хамгийн чухал ажлуудын нэг. Би энэ гайхамшигтай ажлыг нэр төртэйгээр хийж гүйцэтгэсэн багийнханд баяр хүргэж байна. Оюу Толгойд сурч мэргэшсэн Монголын уурхайчид Монгол улсын ашигт малтмалын салбарын хөгжлийн шинэ эрин үеийг эхлүүлж байгаагаар би бахархаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийн босоо амны нэвтрэлтийг хариуцаж байгаа гэрээт РедПаф Монголиа компанийн уул уурхайн инженер Б.Ариунболд: шинэ үеийн уурхайчдын нэг билээ. Монгол улсынхаа газрын гүнд 1000 метрт хүрсэн анхны хүмүүсийн нэг болсондоо би өөрийгөө их азтай хүн гэж бодож байна. Гадаад мэргэжилтнүүдийн бидэнд харамгүй өгсөн мэдлэг туршлага, бидэнд эзэмшүүлсэн ур чадваргүйгээр бид хэзээ ч ийм амжилт тогтоож чадахгүй байсан бизээ гэжээ. Газрын гүнд 1000 метр нэвтэрсэн дээд амжилтыг тогтоохын төлөө 18 сар ажилласан Редпаф компанийн уурхайчид босоо амны төлөвлөгдөөд байгаа 1311 метрт нэвтрэх ажлаа 2007 оны 9-р сард дуусгах бөгөөд энэ босоо ам 1 нь Монголын хамгийн гүнд тооцогдож байсан 450 метр гүнтэй Бэрхийн уурхайгаас гурав дахин гүн болох юм. Босоо ам 1-ийн нэвтрэлтийн ажлыг дууссаны дараа хөндлөн чиглэлээр өрөмдлөг хийх өрмийн машинуудыг газрын гүнд суурилуулж Хюго Дамметын гүний ордын нөөцийг тогтоох геологи хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэх юм гэжээ.

-Роберт Фрийдланд, Жон Макен нар мэдэгдэл хийв-

Лондон. Их Британи. Айвенхоу Майнз компанийн Тэргүүн Роберт Фрийдланд болон тус компанийн Ерөнхийлөгч, Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал Жон Макен нар Айвенхоу Майнз компани нь Рио Тинтотой нэгж бүр нь 16.31 канад долларын үнэ бүхий 15 сая энгийн хувьцааг нийт 244,7 сая канад доллараар (232,4 сая ам доллар) гаргаж борлуулах тухай гэрээг байгуулсан тухай энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компани Монгол улсын зэс-алтны Оюу Толгой дахь уурхайн барилгын ажлын үеэр суурилуулах уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг Рио Тинтогоос худалдан авахад энэхүү хөрөнгийг зарцуулах юм. Тоног төхөөрөмжид анхан шатан дахь өдөрт 100,000 тонн хүдэр боловсруулах баяжуулах үйлдвэрийн хэсэг багтаж байгаа бөгөөд үүний дотор хоёр ширхэг 11,58 метрийн диаметртэй SAG тээрэм, дөрвөн бөмбөлгөн тээрэм, дахин нунтаглах тээрэм, бутлуур, мотор, дамжуулагч болон хөвүүлэн баяжуулах хэсгүүд орж байгаа болно. Мөн Умард Хюгогийн ордын блокчлон олборлох гүний урхайн үйлдвэрлэлийн үндсэн цооног болох 10 метрийн диаметртэй 2-р босоо амны нэвтрэлтийг хийхэд шаардагдах тоног төхөөрөмж багтаж байгаа аж. Дээрх тоног төхөөрөмжийн ихэнхийн захиалгыг Айвенхоу Майнз компани үйлдвэрлэгчдэд өгсөн байсан болно. Айвенхоу Майнз 2008 оны 8-р сард хоёр компанийн хоорондын гэрээний дагуу захиалсан тоног төхөөрөмжийн эзэмшлийн эрхийг өөрийн стратегийн түнш Рио Тинтод шилжүүлсэн билээ. Тухайн үед Айвенхоу Майнз компанид Оюу Толгой төслийн хайгуулын болон барилгын бэлтгэл ажилд зарцуулах хөрөнгө шаардлагатай байсан юм. Рио Тинтотой хийсэн тоног төхөөрөмж худалдан авах гэрээ нь Айвенхоу Майнз болон Рио Тинто харилцан зөвшөөрөхүйц, урт хугацааны Хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монгол Улсын Засгийн газартай хийж байх хугацаанд нэн шаардлагатай уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг цаг хугацаанд нь ажлын төлөвлөгөөний дагуух худалдан авалтыг баталгаажуулж байсан болно. Айвенхоу Майнз компанийн тэргүүн Роберт: Монгол улсад барилгын улирал эхэлж буйтай холбогдуулан бид Айвенхоу Майнз болоод өөрийн стратегийн түнш Рио Тинтог Оюу Толгойн уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлын бүрэн хэмжээгээр эхлүүлэхээр бэлтгэхийн зэрэгцээ өнгөрсөн оны 10-р сард Монгол улсын Засгийн газартай гарын үсэг зурсан Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний бүрэн хүчин төгөлдөр болох нөхцлүүдийг хангахаар ажиллаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз-Рио Тинтогийн хамтарсан ОюуТолгойн техникийн зөвлөл 2010 оны төсвийг 758 сая ам.доллараар баталсны дотор Айвенхоу Майнз Рио Тинтогоос уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг эргүүлэн худалдан авах багтсан. Тоног төхөөрөмжийг худалдан авч буй нь дэлхийн зэс-алтны томоохон уурхайнуудын нэгийн бүтээн байгуулалтын чухал алхмуудын нэг юм. Тоног төхөөрөмжөө одоо авснаар 2013 онд Оюу Толгойн үйлдвэрлэлийг эхлүүлэх төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд нэн ач холбогдолтой юм гэжээ. Энэхүү шилжүүлгийг хийснээр Рио Тинто Айвенхоу Майнз дахь эзэмшиж буй 19,6%-ийн хувь эзэмшлээ нэмэгдүүлж 22,4% болгож буй юм. Энэхүү хэлцлийг Торонтогийн Хөрөнгийн бирж баталгаажуулж бүртгэх ёстой. РиоТинто нь Айвенхоугийн нөөцийн сангаас энгийн хувьцаа авах, нээлттэй зах зээл дээрээс хувьцаа худалдан авах эрхтэй бөгөөд Айвенхоуд эзэмших хувь хэмжээгээ ойрын 19 сард 46,6% хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой. Айвенхоу одоогоор дансандаа 1,3 тэрбум ам.долларын бэлэн мөнгөн хөрөнгөтэй байгаа болно хэмээн тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

–Рио Тинто хувьцаа худалдан авах эрхээ хугацаанаас нь өмнө хэрэгжүүллээ гэж Айвенхоу Майнз мэдээллээ-

2010.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өнөөдөр Айвенхоу Майнз компанийн Тэргүүн Роберт Фрийдланд, Ерөнхийлөгч бөгөөд Гүйцэтгэх ерөнхий захирал Жон Макен нар Рио Тинто Монгол улс дахь Оюу Толгойн алт, зэсийн цогцолбор уурхайг хөгжүүлэх, түүний барилгын ажлыг санхүүжүүлэхэд туслах зорилгоор А серийн хувьцаа худалдан авах эрхээ төлөвлөсөн хугацаанаас 4 сарын өмнө хэрэгжүүлж, Айвенхоу Майнз компанид 393.1 сая ам.долларын орлого орууллаа хэмээн мэдэгдлээ. Рио Тинто нь энэхүү хувьцааны баталгаагаар Айвенхоу Майнзийн 46.03 сая энгийн хувьцааг нэг бүрийг 8.54 ам.долларын үнэтэй авах эрхтэй юм. Бид 2010 оны барилгын төсвийн хүрээнд уурхайг нийтэд нь хамарсан анхны зуны ажлаа бүрэн хэмжээгээр эхлүүлж байгаа бөгөөд Рио Тинто хувьцаа худалдан авах эрхээ ийнхүү хугацаанаасаа өмнө хэрэгжүүлсэн нь Оюу Толгойн төсөв, санхүүжилтийн баталгааг хангах чухал алхам боллоо хэмээн Фрийдланд хэлсэн байна. А серийн хувьцааны эрхийг Рио Тинто 2006 оны 10-р сард Айвенхоу Майнзтай байгуулсан хувьцаа борлуулах тухай гэрээний дагуу авсан билээ. Энэ гүйлгээг хийснээр Рио Тинто одоогийн байдлаар хөрвөгч өрийг оролцуулан нийтдээ ойролцоогоор 1.73 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг Айвенхоу Майнзад хийж, Айвенхоу дахь эзэмшлийн хувиа ойролцоогоор 29.6% болгож нэмэгдүүлээд байна. Мөн Рио Тинто Айвенхоу Майнзийн сангаас энгийн хувьцаа худалдаж авах нэмэлт эрхтэй. /Хүснэгтээс дэлгэрэнгүйг харна уу/.

Хэрэгжих үнэ (өөрөөр заагаагүй бол ам.доллараар,)	Ширхэг Хувьцаа	Мөнгөн орлого (сая ам.доллараар)
1дэх хэсгийн хөрөнгө оруулалт – 2006 оны 10 сард гүйцэтгэсэн	$8.18	37,089,883	$303.4
2 дахь хэсгийн хөрөнгө оруулалт – 2009 оны 10 сард гүйцэтгэсэн	$8.38	46,304,473	$388.0
Орлого бууралтаас сэргийлсэн хувьцаа	К$3.15	243,772	$0.6
Риогоос буцаан худалдан авсан тоног төхөөрөмж – 2010 оны 3 сард гүйцэтгэсэн	К$16.31	15,000,000	$241.1
Хувьцааны эрх (A) – 2010 оны 6 сард гүйцэтгэсэн	$8.54	46,026,522	$393.1
144,664,650¹	$1,326.2
Хөрвөгч өр2	Байхгүй	45,800,000 хүртэлх	Дунджаар $400.0
Хувьцааны эрх (B) – 2011 оны 11 сард хугацаа дуусна	$8.54-$9.02	46,026,522	$393.1-ээс $415.2
Хувьцааны эрх (C) – 2012 оны 10 сард хугацаа дуусна	$10.00	35,000,000	$350.0
Орлого бууралтаас сэргийлсэн хувьцааны эрх	К $3.15	1,440,406	$4.3
Рио Тинтогийн төлөвлөсөн хөрөнгө оруулалт	272,931,578	$2,473.6-аас $2,495.7

Рио Тинтогоос 393.1 сая ам.доллар хүлээн авснаар Айвенхоу Майнзийн одоогийн нэгдсэн мөнгөн хөрөнгө ойролцоогоор 1.53 тэрбум ам.доллар болж байгаа бөгөөд үүнээс 774 сая ам.долларыг зөвхөн Айвенхоу Майнзийн хэрэглээнд, тэр дундаа Оюу Толгойн барилгын ажлыг хуваарьт хугацаанд нь гүйцэтгэхэд зориулах юм. Ноён Макен хэлэхдээ, Рио Тинтогоос оруулсан болон ирээдүйд оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нийтдээ ойролцоогоор 2.5 тэрбум ам.доллар болох ба үүнд 2006 оны хувьцаа борлуулах тухай гэрээний дагуух гүйлгээ, мөн 2007, 2008, 2010 онуудад хэлэлцэж тохирсон санхүүгийн бусад гүйлгээ багтаж байгаа юм.

2010.06.29-ний байдлаар Айвенхоу Майнзаас гаргасан болон гүйлгээнд байгаа хувьцааны ойролцоогоор 29.6%-ийг харуулж байна.
Хөрвөгч өрөнд Лондонгийн банк хоорондын гүйлгээнд санал болгож буй хүү (LIBOR) дээр 3.3% -ийг нэмсэн дүнтэй тэнцэх хүү багтдаг ба 2010.09.12-нд хугацаа нь дуусгавар болно. Хугацаа дуусгавар болох үед 350 сая ам.долларын үндсэн өр болон хүүгийн 108 сая хүртэлх ам.доллар автоматаар тус бүр нь 10.00 ам.долларын үнэтэй дээд тал нь 45.8 сая хувьцаа болж хөрвөх юм. Одоогийн хүүгийн хэмжээнд үндэслэсэн байдлаар хөрвөх үед дээрхи хэмжээ 40 сая хувьцаанд (400 сая ам.доллар) дөхөж очихоор байна.

-Оюу Толгойн уурхайн барилгын ажил эхэллээ-

2010.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Гүйцэтгэх ерөнхий захирал Жон Макен: Барилгын ажил бүрэн утгаараа эхэлсэнтэй холбогдон ОюуТолгойн ажиллах хүчин одоогоор 3,100 болтлоо нэмэгдээд байна. 2013 он гэхэд ОюуТолгойн ордоос алт, зэс олборлох төлөвлөгөөтэй байна гэжээ. 2010 оны Оюу Толгойн Орд Ашиглалтын Цогц Төлөвлөгөө (ОАЦТ-10)-нд тооцоолсноор Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайгаас бүтээгдэхүүн гаргаж авахад шаардагдах анхдагч капиталын зардал 4.6 тэрбум ам.доллар байхаар байна. Энэ дүнд ил уурхайгаас олборлолт хийж эхэлсний дараа блокчлох аргаар олборлолт хийхэд бэлтгэх зорилгоор Хойд Хюго ордод далд уурхай байгуулах ажлыг гүйцэтгэхэд зарцуулагдах 1.1 тэрбум ам.доллар багтаж байгаа. Тооцоолж гаргасан капиталын зардлын үлдсэн хэсгийг санхүүжүүлэх хувилбаруудад нэмэлт өр тавих, хувьцаа гаргах, зээл авах, салбар компаниа худалдах, хувьцааны /үнэт цаасны хөрөнгө оруулалт, төслийг санхүүжүүлэх ба/ буюу компанийн төрөл бүрийн арилжаа/ гүйлгээ зэрэг эдгээрээр хязгаарлагдахгүй бусад арга хэрэгсэл багтаж байгаа болно. Өнгөрсөн сард Айвенхоу Майнз нь Европын Сэргээн Босголт, Хөгжлийн Банк (ЕСБХБ), Дэлхийн Банкны Группын Олон улсын Санхүүгийн Корпорацитай (ОУСК) хамтран Оюу Толгойн барилгын ажлын томоохон санхүүжилтийн багцад үнэлгээ хийх баталгааны захидалд гарын үсэг зурсан. Энэхүү баталгааны захидалд заасан нөхцлийн дагуу ЕСБХБ болон ОУСК хоёр хэсгээс бүрдсэн багц санхүүжилт өгөх талаар авч үзэх юм. Үүнд:

Үндсэн зээл олгогчдын хэсэгт багтдагийн хувьд ЕСБХБ, ОУСК тус бүрээс 300 сая хүртэлх ам.долларыг хязгаарлагдмал баталгаатай төслийн санхүүжилт болгон;
Дараа нь 1.2 тэрбум ам.долларыг арилжааны банк /зээлдүүлэгч нараас /В зээл/ бүтцийн дагуу гаргуулж авах.

Мөн Айвенхоу Майнзад экспортын зээлийн агентлагуудаас төслийг шууд зээлийн хөрөнгийн эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхэд /төслийн өр төлбөрийг шууд дарахад зориулан 500 сая хүртэлх ам.долларын санхүүжилт өгөх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлсэн гэжээ.

-Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд өөрчлөлт оруулав-

Монголын засгийн газар 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудтай Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулснаас гадна, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ давхар үзэглэсэн юм. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 20 жилийн хугацаанд өөрчлөлт оруулахгүй байхаар заасан байдаг. Тиймээс тэр болтол оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд ямар нэгэн өөрчлөлт оруулах боломжгүй гэлцдэг. Харин хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд 2011 оны зургаадугаар сарын 6-нд өөрчлөлт оруулсан юм. Анх байгуулсан хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд оюутолгойн төслийн санхүүжилтийг хэрхэн босгох тухай зааж өгсөн байжээ. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 34 хувийг монголын тал, харин 66 хувийг Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниуд хамтран эзэмшдэг. Тиймээс оюутолгойд шаардлагатай нийт хөрөнгийн 34 хувийг монголын тал, харин үлдэх 66 хувийг хөрөнгө оруулагч тал гаргах ёстой болсон юм. Тус ордын эхний ээлжийг 2012 оны эцэст ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэ хүртэл 5 гаруй тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Үүний 34 хувь гэхээр Монголын засгийн газар дор хаяж 1,7 тэрбум ам.доллар, харин хөрөнгө оруулагч тал 3,3 тэрбум ам.долларыг 2012 оны эцэс хүртэл оюутолгойн ордод зарцуулах ёстой болсон гэсэн үг. Энэ мөнгийг хэрхэн босгохоо хөрөнгө оруулагч талууд 2009 онд байгуулсан Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тодорхой тусгаж өгчээ. Ингэхдээ, оюутолгойд шаардлагатай хөрөнгийг гурван эх үүсвэрээс босгох хувилбарыг хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгаж өгсөн байна. Эхний хувилбарт хөрөнгө оруулагчид нэмэлт хувьцаа гаргах замаар өөрт оногдсон хөрөнгийг өөрсдөө гаргах. Дараагийн хувилбарт оюутолгойн давуу эрхийн хувьцааг гуравдагч хөрөнгө оруулагчид худалдаж хөрөнгө босгох. Харин эцсийн хувилбарт Монголын засгийн газар, Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудын хамтран байгуулсан Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авах хувилбарууд байгааг тусгаж өгчээ.

Гэвч монголын тал энэ ордыг ашиглалтад оруулах хүртэл өөрт ногдсон 34 хувь буюу 1,7 тэрбум ам.долларын хөрөнгийг шууд гаргах хүндрэлтэй байлаа. Тухайн үед манай улсын гадаад валютын нөөц 2,3 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан. Үүнийг оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр гаргах боломжгүй. Гаргалаа гэхэд хэрэгцээт барааныхаа дийлэнхийг гаднаас валютаар импортолдог манай улсын хувьд хүнд цохилт болох нь гарцаагүй. Тэгээд ч гадаад валютын нөөцөөрөө хөрөнгө оруулалт хийдэг улс гэж үгүй. Төсвөөс оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийх боломж бас л хомс байлаа. Тухайн үед манай улсын нэгдсэн төсвийн орлого 3,3 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан нь нууц биш. Тодорхой хувиар нь оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийлээ гэхэд төрийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг юугаар санхүүжүүлэх вэ. Гаднаас зээл тусламж авч оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын өөрт ногдох 34 хувийг Монголын Засгийн газар гаргаж болох ч төсөвт ирэх дарамт ихсэх байсан гэж тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт хэлдэг юм. Тиймээс дээрх хувилбаруудаас эрсдэлгүй гэдэг утгаар нь давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар оюутолгойд шаардлагатай хөрөнгийг босгохоор талууд ярилцаж Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгасан байжээ. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн давуу эрхийн хувьцааг гуравдагч хөрөнгө оруулагчид худалдаж үүнээс орж ирэх орлогоор оюутолгойн ордыг санхүүжүүлнэ. Харин оронд нь гуравдагч хөрөнгө оруулагчид зөвхөн ногдол ашиг олгоно гэж тооцоолж байжээ. Хэрэв оюутолгой компани ашиггүй ажиллавал давуу эрхийн хувьцаа худалдаж авсан этгээд эрсдэлээ өөрөө бүрэн хүлээх байж. Тиймээс Монголын Засгийн газарт дарамт болохгүй, эрсдэлгүй гэдэг утгаар нь санхүүжилтийн энэ хувилбарыг ихэд онилсон хэрэг. Гэтэл давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар хөрөнгө босгох хувилбар ихэд эсэргүүцэлтэй тулж, монголын талын 34 хувь буурахад нөлөөлнө гэсэн ойлголтыг нийгэмд бий болгосон гэнэ.

Тухайлбал, давуу эрхийн хувьцаатай хөрөнгө оруулагч эхэлж ногдол ашиг авахаас гадна, тогтмол хэмжээний ногдол ашиг авна. Энгийн хувьцаатай монголын засгийн газар дараа нь ногдол ашиг авахаас гадна, тогтмол ногдол ашиг авч чадахгүйд хүрнэ. Ийм маягаар монголын засгийн газар давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчийн ард хаягдаж, оюутолгойн ордоос хүртэх хувь хэмжээ багасна гэсэн шүүмжлэлтэй тулсан байна. Санхүүжилтийн гурван хувилбар байсан ч дээрх шалтгааны улмаас эхний хоёрыг нь ийнхүү ашиглах боломжгүй болсон байна. Энэ талаар тэр үеийн Оюутолгой компанийн Олон нийтийн мэдээлэл, харилцааны ахлах мэргэжилтэн Ганзориг: Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хурлаар давуу эрхийн хувьцаа гаргахгүй байх шийдвэр гаргасан болохыг хэлдэг. Харин Сангийн сайд асан С.Баярцогт: Хамгийн сүүлийн хувилбар болох Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авч шаардлагатай хөрөнгийг босгох нь зүйтэй гэж үзсэн талаар хэлдэг юм. Өөрөөр хэлбэл, давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар оюутолгойд шаардлагатай санхүүжилтийг босгохгүй байхаар болж, харин Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авах эцсийн хувилбарыг сонгосон байгаа юм. Уг өөрчлөлтийг 2011 оны зургаадугаар сарын 6-нд Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгасан юм. Оюутолгойн төлөөлөн удирдах зөвлөл 2011 онд оюутолгойн ордод хувь нийлүүлэгчид нийт 2,6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Үүний 34 хувь буюу 884 сая ам.долларыг Монголын засгийн газар гаргах ёстой болсон. Тиймээс оюутолгойд хийх хөрөнгө оруулалтыг манай улс Айвенхоу майнз болон Рио Тинто компаниас жилийн 6,8 хувийн хүүтэй зээлэхээр болсон байгаа юм. Оюутолгойн орд ашиглалтад орж ашгаа өгч эхэлмэгц дээрх мөнгийг Монголын Засгийн газар оюутолгой компанид эргүүлэх төлөх ёстой юм. Энэ мөнгөний жилийн хүү 6,8 хувь байна гэж Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд шинээр тусгаж өгчээ. Нэлээд хэмжээний мөнгийг ийм хүүтэй зээлэх нь эрсдэлтэй ч, тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Хүү анх яригдаж байсан хувилбараас хоёр дахин буурсан нь Монголын талд ихээхэн ач холбогдолтой, боломжийн хувилбар хэмээн тайлбарлаж байсан билээ. Зээлэх мөнгөний хүү анх яригдаж байсан хувилбараас хоёр дахин бага буюу 12 орчим хувиас 6,8 хувь болж буурсан учраас тэр юм.

Тодруулбал, яриа хэлэлцээний үр дүнд төслийн хүрээнд хийгдэх нийт санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээг АНУ-ын инфляци дээр нэмэх нь 9,9 хувиас Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь хүртэл бууруулахаар харилцан тохиролцсон байна. Энэ нь олон улсын санхүүгийн зах зээлд Засгийн газрын болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог санхүүжилтийн урт хугацааны зээлийн хувь хэмжээтэй дүйцэхүйц, монголын талд илүү үр өгөөжтэй хэлцэл болсон гэж албаныхан үздэг. Ийм хүүтэй мөнгө босгож оюутолгойн ордод оруулах ёстой монголын талын 34 хувийг гаргахаар болсон юм. Хөрөнгө оруулагч талтай хийсэн яриа хэлэлцээний үр дүнд энэ заалтыг хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд нэмж оруулахаар болсон гэдэг. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Мөн давуу эрхийн хувьцааны заалтад тусгагдсан асуудлыг өөрчлөх, монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээ ямар ч тохиолдолд 34 хувиас буурахгүй байх, хөрөнгө оруулагч тал өөрсдийн эзэмшлийн 66 хувийг захиран зарцуулахдаа монголын засгийн газарт урьдчилан мэдэгдэж заавал зөвшөөрөл авсан байх гэсэн чухал өөрчлөлтүүдийг Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд нэмж оруулсан болохыг хэлдэг. Энэ талаар тэр үеийн Ерөнхий сайд асан С.Батболд: Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчидтай тохиролцох үүрэг даалгаврыг өгсөн. 2010 оны наймдугаар сард болсон Хувь нийлүүлэгчдийн хурлаар санхүүжилтийн хүүг бууруулах арга хэлбэр, хувилбарыг судалж Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн арванхоёрдугаар сарын хурлаар монголын талд танилцуулахыг хөрөнгө оруулагч талд хурлын тогтоолоор үүрэг болгосон. Үүнтэй уялдуулан санамж бичиг, гэрээний нэмэлт өөрчлөлтөнд гарын үсэг зурах эрхийг холбогдох сайд нарт өгсөн. Монгол улсын оюутолгойн ордоос эзэмших 34 хувь буурахгүй хэмээн хэвлэлийн хурал хийж албан ёсоор мэдэгдэж байсан удаатай. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг шинэчлэх ажил тухайн оны эцэс хүртэл хийгдсэн байдаг. Энэ гэрээнд оюутолгойн төслийн санхүүжилтийг хэрхэн босгох тухай зааснаас гадна, хувь нийлүүлэгчийн эрх үүрэг, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх үүрэг, гүйцэтгэх удирдлагын эрх үүргийг зааж өгсөн байдаг юм.

-Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд оруулахаар төлөвлөсөн нэмэлт, өөрчлөлт-

Гэрээ байгуулснаас хойш хугацаанд төслийн санхүүжилтийн хүүг бууруулах, санхүүжилтийн арга хэлбэр, нөхцөлийг монголын талд үр ашигтайгаар шийдвэрлэх талаар компанийн Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл, Хувь нийлүүлэгчдийн хурал болон яриа хэлэлцээний үеэр удаа дараа ярилцсаар ирсэн. Үүний дүнд хөрөнгө оруулагч талтай 2011 оны эхээр харилцан тохиролцоонд хүрч байсан байгаа юм. Тухайлбал, Оюутолгой төслийн санхүүжилтийн хүүг LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь болгон бууруулах, Монголын тал санхүүжилт хийх, төслийн санхүүжилтэд оролцох эрхтэй байх, төслийн санхүүжилтийг гуравдагч этгээдээс тэргүүн ээлжинд авах, шаардлагатай тохиолдолд санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбарыг ашиглах, өмнө нь гэрээнд тусгагдсан байсан давуу эрхийн хувьцааны асуудлыг өөрчлөх, Монголын талын эзэмшлийн 34 хувь ямар ч тохиолдолд буурахгүй байх зэргийг хөрөнгө оруулагчталтай харилцан тохиролцсон байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд дараах 7 нэмэлт өөрчлөлтийг оруулахаар анх төлөвлөж байсан юм.

Санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээ: Яриа хэлэлцээний үр дүнд төслийн хүрээнд хийгдэх нийт санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээ 9,9 хувь нэмэх нь АНУ-ын инфляци байсныг өөрчлөн Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувиар тооцохоор хөрөнгө оруулагч талтай харилцан тохиролцлоо. Санхүүжилт болон зээлийн шинээр тохиролцсон хувь, хэмжээ нь олон улсын санхүүгийн зах зээлд Засгийн газрын болон төрийн өмчийн оролцоот аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог санхүүжилтийн урт хугацааны зээлийн хувь, хэмжээтэй дүйцэхүйц одоогийн санхүүжилтийн нөхцөлөөс манай талд илүү үр өгөөжтэй юм. Энэ тохиролцоог 2011 оны нэгдүгээр сарын 31-ний өдрөөс мөрдөхөөр болжээ.

Монголын талын санхүүжилт хийх эрх: Монголын тал төсөлд шаардлагатай нийт мөнгөн хөрөнгийн өөрт ноогдох хэсгийг ямар ч үед гаргах эрхтэй байхаар тохиролцсон байна. Мөн манай талын санхүүжилт хийх нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс компани нь жил бүр үйл ажиллагааны хөтөлбөр, төсвийг батлахдаа ирэх 12 сарын хугацаанд шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийн хэрэгцээ шаардлагын төлөвлөгөө, танилцуулгыг Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл болон хувь нийлүүлэгч талуудад танилцуулахаар боллоо.

Санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбар: /Funding hedging options/: Төслийн нийт санхүүжилт болон зээлийн хүү нь Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь байна. Хэрвээ дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн байдлаас шалтгаалан Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү нь компани болон хувь нийлүүлэгч талуудад өндөр өртөгтэй болох тохиолдолд компани санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбаруудыг судалж, шаардлагатай арга хэмжээ авна. Мөн Хөрөнгө оруулагч талтай 7 жил тутам санхүүжилт болон зээлийн хүүгээ дахин судалж хэлэлцэхээр болжээ.

Гуравдагч этгээдээс авах төслийн санхүүжилт: Компани нь олон улсын банкны зах зээлээс Оюутолгой төслийн хувьд үр өгөөжтэй, зохистой гуравдагч этгээдийн төслийн санхүүжилтийг тэргүүн ээлжинд авч ашиглана. Төсөлд зориулан хувь нийлүүлэгч талууд гуравдагч этгээдээс авах төслийн санхүүжилтийг компанид санал болгохдоо уг санхүүжилтийн өртөг зардалд аливаа хураамж ногдуулах, нэмэлт ашиг хийхгүй юм байна.

Монголын талын эзэмшлийн 34 хувь буурахгүй байх: Монголын талын эзэмших 34 хувь буурахгүй байхаар өмнө нь гэрээнд тусгасан байсан. Харин манай талаас шаардсан мөнгөн хөрөнгийг компанид нийлүүлэхээр шийдвэрлэсэн эсэхээс үл хамааран монголын талын хувь эзэмшил 34 %-ийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр бууруулахгүй байхыг баталгаажууллаа.

Давуу эрхийн хувьцаа: Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний 11 дүгээр бүлэгт өмнө нь тусгагдсан байсан давуу эрхийн хувьцаатай холбоотой аливаа асуудлыг бүрэн өөрчлөх үүднээс гэрээнээс хасахаар болжээ. Үүний оронд зээлийн эрхийн бичгээр санхүүжүүлэх юм.

Бусад асуудал: Айвенхоу Майнз Лимитед болон Рио Тинто Интернэшнл Холдингс Лимитед компани гэрээний дагуу Оюу толгой ХХК-д эзэмшиж буй аливаа хувьцаагаа төрийн өмчийн оролцоот этгээдэд, эсвэл Оюутолгой ХХК-ийн шууд буюу шууд бус хамааралтай этгээдэд худалдах, шилжүүлэхдээ Монгол Улсын Засгийн газартай урьдчилан зөвшилцөж, бичгээр өгсөн зөвшөөрлийн үндсэн дээр хийхээр тохиролцов. Ийнхүү хувьцаа худалдах, шилжүүлэхийг хязгаарласан асуудлаар Хөрөнгө оруулалтын гэрээний талууд тусдаа гэрээ байгуулан гарын үсэг зурж баталгаажуулахаар болжээ.

-Давхар татварын гэрээг өөрчлөх хуулийн төсөл боловсруулав-

2012 оны тавдугаар сарын 12-ны байдлаар манай улс дэлхийн 35 оронтой давхар татварын гэрээ байгуулснаас 30 нь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байлаа. Тодруулбал, Хятад, Энэтхэг, Герман, Унгар, Орос, Малайз, Турк, Франц, Их Британи, Вьетнам, Индонейз, Бельги, Чех, Польш, Казакстан, Кувейт, Люксембург, Швейцар, Киркиз, Болгар, Беларусь, Нидерланд, Канад, Украин, Итали, Австри, Сингапур, Арабын Эмират, Өмнөд Солонгос, Хойд Солонгос зэрэг улсуудтай хийсэн давхар татварын гэрээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байжээ. Гадаадын аж ахуйн нэгжүүд Монгол улсаас олсон ашгаасаа татвар төлөх ёстой. Үүнээс гадна, эрхийн шимтгэл, хүү, техникийн үйлчилгээний төлбөрт мөн татвар төлөх ёстой. Гэвч хуулийн эдгээр зүйл заалт давхар татварын гэрээ байгуулсан орнуудын аж ахуйн нэгжүүдэд огт үйлчилдэггүй байжээ. Дээр дурдсан орнуудад толгой компанитай бол, тухайн орондоо ногдол ашиг, эрхийн шимтгэл, хүү, техникийн үйлчилгээний татварыг төлж ирсэн байгаа юм. Харин монгол дахь охин компани нь энэ төрлийн татваруудыг манай улсад гэрээний дагуу маш бага хувь хэмжээгээр төлж ирсэн гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, монголд үйл ажиллагаа явуулж буй охин компани нь ашгаа толгой компани руугаа шилжүүлэх тохиолдолд, манайд ч, өөр оронд ч давхар төлөхөд хүрдэг байж. Тиймээс энэ давхардлыг арилгах үүднээс, давхар татварыг гэрээг дэлхийн хэд хэдэн оронтой байгуулж, хэрэгжүүлж иржээ. Гэвч энэ нь учир дутагдалтай болох нь хэдэн жилийн өмнөөс нэгэнтээ ил болсон байдаг. Ингэж хэлж байгаа нь, үндэстэн дамнасан томоохон компаниуд хуулийн цоорхойг ашиглаж, хоёр орны татвараас аль алинаас нь зайлсхийдэг байж мэдэхээр дүр зураг ажиглагдаж эхэлжээ. Манай улс Нидерланд улстай давхар татварын гэрээтэй. Энэ улсад толгой компани нь бүртгэлтэй гадаадын аж, ахуйн нэгжүүдээс барагтаа л бол татвар авдаггүй. Ийм байхад, Нидерландын татварын хувь хэмжээ нь өөрөө бага байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, энэ улсад толгой компанитай аж, ахуйн нэгжүүд Монгол болон Нидерландад аль алинд нь татвар төлдөггүй дүр зураг ажиглагдаж байсан юм.

Тиймээс ч, давхар татварын гэрээний сул талуудыг ашиглан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд Нидерландад толгой компаниа байгуулах нь ихэссэн байна. Монгол улсад орж ирсэн гадаадын компаниудын 27 хувь нь тухайн үед Нидерландад толгой компаниа байгуулсан нь үүний нэг тод жишээ болсон юм. Ийнхүү хоёр орны татвараас хуулийн хүрээнд зайлсхийх боломжийг үндэстэн дамнасан томоохон компаниудад олгож байсан учраас давхар татварын зарим гэрээг өөрчлөх хуулийн төслийг холбогдох газар хэдэн жилийн өмнө боловсруулсан байдаг. Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байсан давхар татварын бүх гэрээнд хувьцаа борлуулсны ашгаас Монгол улс татвар авах зохицуулалт байдаггүй байжээ. Айвенхоу Майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ 898 сая ам.доллараар Хятадын Чалко компанид худалдаа гэхэд, түүнээс монгол улс хувь хүртэх боломжгүй байсан гэсэн үг юм. Хууль эрхзүйн орчиндоо өөрчлөлт орууллаа ч ингэх бололцоо бас л хомс байжээ. Тиймээс Нидерландтай байгуулсан давхар татварын гэрээнд өөрчлөлт оруулахаар Засгийн газар 2011 оноос яриа хэлэлцээрийн ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Манай улстай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан Айвенхоу майнз компанийн толгой компани нь Канадад байсан ч, Айвенхоу майнз аруба ходингс, Оюутолгой нидерландс зэрэг охин компаниуд нь Нидерландад бүртгэлтэй болохоор тэр юм. Тэд монголоос олсон ашгаа эдгээр охин компани руугаа шилжүүлэх замаар аль ч оронд бага татвар төлөх магадлал өндөр гэж үзэн Нидерладтай байгуулсан давхар татварын гэрээнд өөрчлөлт оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэхдээ, манай улс Нидерландтай байгуулсан давхар татварын гэрээг өөрчиллөө ч, үндэстэн дамнасан компаниуд давхар татварын гэрээтэй бусад орон руу толгой болон охин компаниа шилжүүлэх замаар татвараас зайлсхийх боломж бий. Тиймээс давхар татварын бүхий л гэрээг эргэн харах шаардлага тулгарч байсан цаг саяхан.

-Рио тинто компанитай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулав-

Айвенхоу майнз компани оюутолгойд хайгуул хийсний эцэст 31 сая тонн зэс, 87 мянган тонн алтны баталгаат нөөцтэй болохыг тогтоосон байдаг. Айвенхоу майнз томоохон орд илрүүлсэн ч, үүнийг дангаараа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чадамжгүй байлаа. Ер нь оюутолгойн далд уурхайг хэн дуртай нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжгүй гэж ярьдаг. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн орд өмнөд оюу, херуга, хюго даммет гэсэн гурван бүлэг ордтойгоос нэг нь ил, хоёр нь далд уурхай юм. Тухайлбал, херуга болон хюго дамметын ордыг далд уурхайн аргаар олборлож, ашиглах юм. Далд уурхайг ашиглаж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чадамжтай компани дэлхийн дээр цөөхөн гэдэг. Рио Тинто зэрэг цөөхөн хэдэн компани далд уурхайг ашиглах арвин туршлагатай аж. Тиймээс Айвенхоу майнз компани 2006 оны аравдугаар сард Лондон, Нью-Йорк, Австарлийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулж, Оюутолгойн барилгын болон ашиглалтыг хариуцах хамтарсан техникийн зөвлөл байгуулсан байдаг. Энэ цагаас эхлэн Айвенхоу майнз компани өөрийн хувьцааг Рио Тинтод худалдах замаар оюутолгойд шаардлагатай санхүүжилтийг босгож ирсэн юм. Нэгэнтээ Айвенхоу майнз компанийн стратегийн түншлэгч нь Рио Тинто болсон учраас Монголын Засгийн газар энэ хоёр компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах шаардлага тулгарсан. Ингээд Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниуд Монголын Засгийн газартай 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж, 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 6-наас хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн болохыг дээр дурдсан билээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдаж, мөрдөгдөж эхэлснээр хувьцаа борлуулах гэрээний дагуу Рио Тинто групп Айвенхоу майнз лимитед компани дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлж 22,4 хувьд хүргэсэн бол, удалгүй 46,6 хувь болгожээ. Ингэж явсаар 2011 оны эцэст Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 49 хувьд хүргэсэн байна. Айвенхоу майнз компанийн зүгээс Рио Тинтод нэмж хувьцаа өгөхгүй гэдгээ илэрхийлж байсан ч, өмнө байгуулсан гэрээний дагуу Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлэх эрхтэй хэмээн үзэж хоёр тал энэ асуудлаа арбитраар шийдвэрлэхэд хүрсэн тал бий.

Арбитрийн шүүхийн явц ямар шатанд явааг тэр үеийн Оюутолгой компанийн Олон нийтийн мэдээлэл харилцааны ахлах мэргэжилтэн Ц.Ганзориг: Рио тинто компани Айвенхоу майнзтай тохиролцсоны үндсэн дээр олон улсын арбитрийн шүүхийн ажиллагааг 2011 оны зургадугаар сар хүртэл хойшлуулсан гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгсөн байдаг. Арбитрийн шийдвэр гартал Рио Тинто компанийг Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ үүнээс нэмэгдүүлэхийг хориглоод байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто компани 2012 оны нэгдүгээр сарын 18-ныг хүртэл Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 49 хувиас дээш өсгөхгүй гэх тохиролцоотой байсан юм. Гэтэл арбитрийн шийдвэр Рио Тинтогийн талд гарч тус компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ дахин нэмэгдүүлэх эрхтэй болсон байдаг. Ингээд 2012 он гармагц Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж, 51 хувьд хүргэсэн юм. Айвенхоу майнз компани анх 740 сая ширхэг хувьцааг зах зээлд гаргасан бол, 2012 онд 260 сая ширхэг хувьцаа нэмж гаргасан юм. Нэг бүр нь 7 ам.долларын үнэтэй нэмэлт хувьцааг Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа эзэмшигчид зөвхөн худалдаж авах эрхтэй байлаа. Ингэхдээ 2012 оны зургаадугаар сарын 27-ны өдрөөс өмнө хувьцаа эзэмшиж байсан хуулийн этгээд Айвенхоу майнзын нэмэлт хувьцаанаас худалдаж авах эрх олгосон юм. Энэ эрхээ хэрэгжүүлснээр Айвенхоу майнз компанийн 51 хувийг Рио Тинто, 14 хувийг Роберт Фрийдланд, 5,5 хувийг Сингапурын хөрөнгө оруулалтын сан болох Темасенк, үлдэх 30 орчим хувийг олон нийт эзэмшдэг болсон юм. Хувьцаа эзэмшигчид дундаас давуу эрхтэй болсон гэдэг утгаараа Рио Тинто компани Айвенхоу майнз компанийн бүхий л удирдлагыг ээлж дараатай өөрчилж, өөрийн хүмүүсийг тавьж байлаа. Тэднээс Айвенхоу майнз компанийн буурийг сахиж, төлөөлөн удирдах зөвлөлд тухайн үед үлдсэн нь Ливия Малера болон Петра Мередит нар байсан юм. Фрийдланд тухайн үед компанийхаа 14 хувийг эзэмшиж байсан учир дээрх хоёр эрхэм түүнийг төлөөлөхөөр Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд үлдсэн хэрэг. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн захирлуудаас хоёр нь үлдэж, 11 гишүүнийг Рио Тинтогоос томилсон юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга бөгөөд компанийн гүйцэтгэх захирлаар Kей Пристлиг, санхүү хариуцсан захирлаар Крис Батеман нарыг тэр үед томилж байсан нь хэвлэлийн хуудаснаа бичигдэн хоцорчээ. Гэвч 2013 оны тавдугаар сарыг 4-ний хавьцаа Айвенхоу майнзын хувьцаа эзэмшигч болон төлөөлөн удирдах зөвлөлд дахин өөрчлөлт орсон юм. Тодруулбал, Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд 2013 оны дөрөвдүгээр сарын сүүлчээр өөрийн эзэмшлээ 5,4 хувиар бууруулж, 8,6 хувь болгосон байдаг. Тэрбээр энэ хувиа хэнд хэрхэн худалдсан нь нууцлаг хоцорсон. Роберт Фрийдландын эзэмшил 10 хувиас буурсан учир өөрийн гэх тодотголтой хүмүүсийг өөрийн үүсгэн байгуулсан компанид цаашид ажиллуулах боломжгүй болсон юм. Ингээд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 10 гишүүний хамт ажлаа өгснөө зарлав. Өөрөөр хэлбэл, Ливия Малера болон Петра Мередит нар захирлуудын зөвлөлд ажиллах хугацаа дуусгавар болж, тэдний халааг залгамжлах хүмүүсийг 2012 оны наймдугаар сарын 13-ны өдөр Рио Тинто-гоос дахин томилсон юм.

Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүнийг бүгдийг нь Рио Тинтогоос томилдог болсон юм. Мөн Оюутолгойн төлөөлөн удирдах зөвлөлд ч багагүй өөрчлөлт гарсан. Өмнө нь Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 3 гишүүнийг Монголын тал, 3 гишүүнийг Айвенхоу майнз компани, 3 гишүүнийг Рио Тинто компани томилдог байлаа. Тэгвэл энэ уламжлалд өөрчлөлт орж, Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 3 гишүүнийг Монголын тал томилдгоороо томилж, үлдэх 6 гишүүнийг Рио Тинто томилдог болсон билээ. Ийнхүү Рио Тинто компани Айвенхоу майнз компани дахь эзэмшлээ 51 хувьд хүргэснээр, тус компанийн бүх удирдлагуудыг өөрчлөөд зогсохгүй, Оюутолгойд өөрийн хүмүүсээ түлхүү тавих бололцоо нээгдсэн юм. Цаашлаад Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Айвенхоу майнз компанийн нэрийг өөрчилж, 2012 оны наймдугаар сарын 2-ны өдрөөс Туркойз хилл нэрээр үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн юм.Үүнээс гадна, 2013 оны тавдугаар сарын 10 хавьцаа Рио Тинто компанийн зэсийн группын олон улсын үйл ажиллагаа хариуцсан захирлаар Нью-Ком группын гүйцэтгэх захирал, Лондон, Москва, Нью-Йорк хотуудад Жи Пи Морган компанид удирдах албан тушаал хашиж явсан гэгдэх Болдыг томилсон байдаг. Рио Тинтод сүүлийн гурван жил зөвлөхөөр нь ажилласан учраас зэсийн группын олон улсын үйл ажиллагаа хариуцсан захирлаараа томилсон гэх нь бий. Болд 2013 оны зургаадугаар сарын 3-ны өдөр ажилдаа орсон бөгөөд Лондонд сууршин ажиллана гэгдэж байлаа. Тэрбээр, Австрали, Өмнөд Африк, Папуа Шинэ Гвиней, Индонези, Аляска зэрэг газарт Рио Тинто компаниас хэрэгжүүлж буй төслүүдэд уурхайн аюулгүй ажиллагааг хариуцаж ажиллахаар томилогдсон гэдэг. Тэрбээр Рио Тинто компанийн Зэсийн группын доторх тодорхой үйл ажиллагааг хянах, хөрөнгө оруулалтын багцыг нэгтгэх зэрэг ажилд гар бие оролцоно гэдгийг Рио Тинто компанийн зүгээс тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

-Оюутолгойн татварын маргаан ба эвлэрлийн гэрээ-

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компанийн 51 хувийг буюу хяналтын багцыг Рио Тинто компани эзэмшдэг болохыг дээр дурдсан. Тиймээс Ерөнхий сайдын захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсгийнхэн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилттэй холбогдуулан Рио Тинто компанитай өнгөрсөн хугацаанд чамгүй яриа хэлэлцээр өрнүүлж ирсэн билээ. Үүний үр дүнд оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр зарлан хуралдуулсан ч тодорхой шийдэлд хүрч чадалгүй завсарласан байдаг. Тиймээс хувь нийлүүлэгчийн хурлыг 2013 оны хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр дахин хуралдуулсан юм. Үүгээр Рио Тинто компанийн зүгээс хоёр асуудлыг хэлэлцүүлэх саналаа монголын талд тавьсан байдаг. Үүний нэг нь монголын засгийн газарт олгосон 250 сая ам.долларын зээлийн эргэн төлөлт удаашралтай байгаа тухай асуудал байсан юм. Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсаныхаа дараа 2009 оны аравдугаар сард 100 сая ам.доллар, 2010 оны дөрөвдүгээр сард 50 сая ам.доллар, 2011 оны долоодугаар сард 100 сая ам.доллар хөрөнгө оруулагчдаас зээлсэн болохыг өмнө нь өгүүлсэн. Үүнийг хүүгийн хамт 2012 оноос эхлэн таван жилийн хугацаанд татварт суутгахаар манай тал хөрөнгө оруулагчтай тохирсон ч, энэ ажил хэлэлцээр эхлэх хүртэл хийгдээгүй байсан юм. Тиймээс авсан зээлээ заасан хугацаанаас эхлэн татварт суутгах ёстой гэсэн байр сууринаас Рио тинто компанийнхан хандсан байдаг. Харин хувь нийлүүлэгчдийн хуралд манай талыг төлөөлж оролцсон Засгийн газрын гишүүд ингэх бололцоогүй гэсэн байр суурь илэрхийлж байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Сангийн сайд Ч.Улаан: Жилд суутгуулах мөнгөний хэмжээг хоёр тал тодорхойлж, сангийн сайдаар батлуулж, 2012 болон 2013 оны төсөвт суулгах ёстой байсан. Нэгэнтээ ингээгүй учир 2014 оноос зээлийг татварт суутгах боломжтой гэсэн байр суурийг илэрхийлж байсан юм.

Үүнээс гадна хожим 2015 он хавьцаа оюутолгой компанитай холбоотой татварын маргааны асуудал дахин сөхөгдсөн юм. Оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалтын үед татвар дутуу төлсөн болон бусад санхүүгийн зөрчил гаргасан хэмээн Оюутолгой компанид татварын байгууллагаас 130 сая ам.долларын татварын акт тавьсан байдаг. Тэгвэл үүнийг Оюутолгой компани болон түүний 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компани хүлээж аваагүй юм. Тиймдээ ч, Туркойз хилл компани 2014 оны зургаадугаар сарын 23-нд мэдэгдэл гаргаж, Оюутолгой компани Монгол Улсын хууль болон Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу бүх татвараа төлсөн. Хувь нийлүүлэгчдийн дунд үүссэн энэ асуудлыг Монгол Улсын татварын хууль тогтоомж, Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу холбогдох маргаан таслах журмаар шийдвэрлэх бөгөөд эцсийн шатанд олон улсын арбитрийн шүүхэд хандан хянан шийдвэрлүүлэх болно гэсэн юм. Энэ даруйдаа татвартай холбоотой асуудлаа маргаан таслах журмаар шийдвэрлүүлэхээр гомдол гаргасан байдаг. 130 сая ам.долларын татвартай холбоотой энэ асуудлыг маргаан таслах зөвлөл 60 хоногтоо багтаан хэлэлцэж 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10-нд шийдвэрээ гаргасан байдаг. Ингэхдээ 130 сая ам.долларын маргааны 100 сая ам.долларыг хүчингүй болгож, 30 сая ам.доллар хөрөнгө оруулагчдаас авахаар шийдсэн. Татварын маргаан таслах зөвлөлийн энэ шийдвэрийг хөрөнгө оруулагчид хүлээн авсан ч, төлөхгүй гэдгээ илэрхийлсээр ирсэн. Тэгвэл 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 21 хавьцаа УИХ-ын гишүүн асан Ганбаатар: Засгийн газрын хуралдаанаар Оюутолгой компанийн асуудлыг хаалттай хэлэлцэж, 30 сая ам.долларын татвараа авахгүй байхаар тохиролцож, хувь нийлүүлэгч талтай Эвлэрлийн гэрээ байгуулсан талаар мэдэгдэж байсан юм.

Тухайн үед манай улсын эдийн засаг хямарсан, хямраагүй гэж багагүй маргалдсаны эцэст хүндэрчээ гэх онош тавьсан. Тиймээс 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөрийг хууль тогтоогчид баталсан байдаг. Хүндрэлээс гарах арга замын нэг нь томоохон төслүүдээ урагшлуулах явдал гэж улс төрчид тухайн үед томьёолж байлаа. Энэ хүрээнд оны хоёрдугаар хагаст багтаан оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцээр хийж, далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэж, бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Амжилттай хэрэгжвэл 2016 оны эцэст 1,2 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэж тооцоолж байлаа. Тиймээс оюутолгойн гацаанаас гаргахын тулд Засгийн газар Оюутолгой компанийн татварын өрийг хэрэгсэхгүй болгож, буулт хийсэн байж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, татварыг тэглэх нөхцлөөр Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчтэй Эвлэрлийн гэрээ байгуулахыг Засгийн газраас тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайханд зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл байдаг юм. Гэхдээ энэ талаараа засгийн газраас албан ёсны мэдээлэл хийгээгүй байдаг. Тэр үеийн Ерөнхий сайдын зөвлөхөөс Оюутолгойн итгэлцлийн гэрээг байгуулахаар болсон уу гэх асуултыг сэтгүүлчид тавьсан байдаг. Үүнд нууцын асуудалтай холбоотойгоор хаалттай хуралдаанаар хэлэлцсэн тул мэдэхгүй гэсэн хариулт өгч байжээ.

-Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээ байгуулав-

Тэр үеийн Уул уухайн сайд Ганхуяг: Хөрөнгө оруулагчдын хувь нийлүүлэгчдийн хуралд тавьсан нөгөөх санал нь оюутолгойд шаардагдах дараагийн шатны санхүүжилтийн асуудал байсан тухай хэлдэг. Оюутолгойн далд уурхай болон эрчим хүчний асуудлыг шийдвэрлэхэд ойрын таван жилд 5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Дараагийн шатны санхүүжилт буюу далд уурхайг ашиглалтад оруулах зардлыг оюутолгойн бүтээгдэхүүний экспортын орлогоор санхүүжүүлэхээр техник, эдийн засгийн үндэслэлд тусгасан ч, энэ нь хугацаа алдана гэж Рио Тинто үзэж л дээ. Үүний оронд оюутолгойн дараагийн шатны санхүүжилтийн эхний ээлж болох 4 тэрбум ам.долларыг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас зээлэх нь оновчтой гэж хөрөнгө оруулагч тал үзсэн байгаа юм. Рио Тинто алт зэсийн ордод шаардагдах санхүүжилтэд баталгаа гаргаснаар оюутолгой төсөл хэвийн үргэлжилнэ. Хэрэв санхүүжилт хэвийн явагдвал оюутолгой дэлхийд гуравт орох зэсийн томоохон уурхай болж чадна гэж тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей мэдэгдэж байсан удаатай. Рио Тинто компани 2012 он гармагц хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл дэх эзэмшлээ хоёр хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Энэ даруй Рио Тинто компани оюутолгойн бүтээн байгуулалтад зориулж 1,8 тэрбум ам.долларын дунд хугацааны зээл олгохоор болж, энэ зээлийг 2012 оны нэгдүгээр сарын 18-ны дотор энгийн хувьцаа руу хөрвүүлэхээр тохиролцсон гэдэг. Дээр нь нэмж 600 сая ам.долларын зээлийг 2013 оны наймдугаар сард олгожээ. Нийт 2,4 тэрбум америк доллараар хэмжигдэх уг зээлийг 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний дотор Туркойз хиллээс авах тохиролцоотой байжээ. Тиймээс Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ хугацаанд нь төлөхөөс гадна, бусад үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэх үүднээс Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци зэрэг дэлхийн 15 банкнаас 4 тэрбум ам.долларын зээл авахаар хөөцөлдөж эхэлсэн байдаг. Ингэхдээ Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк болон Олон улсын санхүүгийн корпорациас 2 тэрбум ам.долларын зээл авах хүсэлт тавьсан бол, Австрали болон Канадын экспорт, импортын банкнаас 2 тэрбум ам.долларын зээл хүссэн гэх мэдээлэл бий. Гэхдээ оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компани дангаараа шийдвэр гаргаад энэ зээлийг банкуудаас авах бололцоогүй байлаа. Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч Монголын Засгийн газартай тохиролцож байж гадаадын томоохон банкуудаас зээл авах эсэх нь шийдэгдэх байв. Тиймээс энэ зээлийг авах талаар Засгийн газраас зөвшөөрөл хүссээр ирсэн байгаа юм. Дээрх банк, санхүүгийн байгууллагууд 4 тэрбум ам.долларын зээл олгох бололцоотой гэдгээ мэдэгдсэн ч, монголын засгийн газар зөвшөөрөхгүй унжсан гэхэд болно.

Зээлийн 60 хувь буюу 2,4 тэрбум ам.долларыг далд уурхайн бүтээн байгуулалтад бус, Рио Тинтогоос авсан зээлийн эргэн төлөлтөд зарцуулагдах учраас ийн гэдийсэн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто компани Туркойз хилл компаниар дамжуулан Оюутолгойд оруулсан хөрөнгөө эргүүлж авах гэж байна хэмээн монголын тал дургүйлхсэн юм. Нөгөө талаас оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн учир үүнийг нягтлах хүртэл дараагийн шатны санхүүжилтийн талаар ярихгүй гэдгээ манай талаас илэрхийлж байсан юм. Оюутолгойн баяжуулах үйлдвэрийг 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 27-ны өдөр ашиглалтад оруулсан байдаг. Энэ хүртэлх бүтээн байгуулалтад оруулсан зардлыг анхны хөрөнгө оруулалт гэж нэрлэдэг. Өнгөрсөн хугацаанд оюутолгойн ордод 7 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийснээс 1 тэрбум ам.долларыг оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ үзэглэхээс өмнө. Харин 6 тэрбум ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулснаас хойш анхны хүдэр гаргаж авах хүртэл оруулсан гэж хөрөнгө оруулагчдын зүгээс мэдэгддэг. Үүний үр дүнд оюутолгойн ордын баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орж бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломж бүрдсэн ч, анхны хөрөнгө оруулалт тооцоолж байснаас хэтэрсэн тал бий. Тиймээс анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн шалтгааныг баримтад үндэслэн 2013 оны гуравдугаар сард багтаан тодорхой болгохыг хөрөнгө оруулагчдад монголын талаас анхааруулж байлаа. Хөрөнгө оруулагчид ч заасан хугацаанд тооцоо судалгаагаа ирүүлсэн ч, монголын тал анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн шалтгааныг нэг мөр болгосны дараа оюутолгойн дараагийн шатны санхүүжилтийн асуудлыг ярилцана хэмээн мэдэгдэж байсан юм. Ийнхүү манай талаас зөвшөөрөл авч чадахгүй байсан учраас Туркойз хилл компани банкуудаас 4 тэрбум ам.долларын зээлээ авч чадахгүй, хугацааг нь хойшлуулсаар ирсэн. Ийнхүү хоёр тал гадаадын банкуудаас зээл авах дээрээ тохиролцож чадахгүй суутал, Туркойз хилл компани 2013 оны долоодугаар сарын 28-ны өдөр санхүүжилтгүйн улмаас далд уурхайн барилгын ажлыг тодорхойгүй хугацаагаар зогсоож буйгаа олон нийтэд зарлах нь тэр. Тус компани мэдэгдэлдээ: Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилтийг УИХ-аар хэлэлцэнэ гэсэн утгатай захидал Монгол Улсын Засгийн газраас ирлээ. Үүнд нэлээд хугацаа шаардах тул дараагийн шатны санхүүжилтийг шийдвэрлэх хүртэл далд уурхайн барилгын ажлыг зогсоолоо хэмээн дурдсан байв. Ингэж хэлээд л тус компани Хюго дамметийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлаа зогсоочихсон тал бий. Хюго дамметийн гүний уурхайн барилгын ажил удаашрах тусам үүнээс хүртэх монгол улсын ашиг хойшлох таагүй үр дагавар гарах нь мэдээж. Дээр нь далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг дагалдаж орж ирэх ам.долларын урсгал зогссон сөрөг тал ажиглагдаж байсан билээ. Мөн далд уурхайн барилгын ажил зогсмогц энд ажиллаж байсан 2000 орчим хүн ажилгүй болсон байдаг. Цаашлаад далд уурхайн бүтээн байгуулалтад зориулж, ханган нийлүүлэлт хийж байсан компаниуд орлогогүй сул зогсолт хийж суулаа. Тоочоод байвал далд уурхайн барилгын ажил зогссон нь энэ мэт эдийн засагт таагүй уур амьсгал бий болгож, олон сөрөг үр дагавар авч ирж байлаа. Тиймээс ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг тухайн үед яаран сандран мэдэгдэл хийж, Туркойз хилл компани руу тийм агуулгатай захидал Засгийн газрын зүгээс явуулаагүй.

Тэр захидлыг Эрдэнэс-Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сэдванчиг Засгийн газрын нэрийг барьж явуулсан. Тэгээд ч далд уурхайн санхүүжилтийг УИХ болон Засгийн газрын шийдээд байх асуудал биш. Хувь нийлүүлэгчид өөрсдөө ярилцаад шийдэх асуудал гэж өөрөөсөө түлхсэн өнгө аястай мэдэгдэл хийх нь тэр. Ингээд хариуцлагагүй захидал илгээсэн шалтгаар Эрдэнэс-Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сэдванчигийг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Да.Ганболдыг томилсон байдаг. Гэтэл Ц.Сэдванчиг ажлаа өгсөн даруйдаа тэр захидлыг Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуягийн захиалгаар явуулсан. Би явуулаагүй бол хэн нэгэн явуулах л байсан гээд хэвлэлийн хуудсаар дамжуулан хариу мэдэгдэл хийх нь тэр. Захиалсан уу, эсвэл зохиосон уу гэдэг нь бүрхэг хоцорсон ч, тийм агуулгатай захидал илгээснээ хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрөх нь тэр. Гэвч энэ хуудас цааснаас болж Хюго дамметийн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил зогсчихов. Тиймээс оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр Улаанбаатарт зарлан хуралдуулсан ч, тодорхой шийдэлд хүрэлгүй завсарласан юм. Үүгээр анхны хөрөнгө оруулалтыг нягтлах зэрэг манай талаас тавьсан зургаан асуудал, далд уурхайн санхүүжилт зэрэг нөгөө талаас тавьсан хоёр асуудлыг тус тус хэлэлцсэн юм. Гэвч хоёр тал тодорхой шийдэлд хүрч чадаагүй учраас хувь нийлүүлэгчдийн хурлыг түр завсарлуулж, хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр дахин хуралдуулсан. Үүгээр хоёр тал дахиад л нэгдсэн шийдэлд хүрч чадаагүй. Ингээд Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн монголын талын шинэ гишүүд болох Да.Ганболд, Г.Тэмүүлэн, Ч.Отгочулуу нар 2013 оны есдүгээр сард Лондонг зорьж, тэнд Туркойз хилл компанийн 51 хувийг эзэмшигч Рио Тинто компанитай дахин хэлэлцээр хийсэн. Ингэхдээ өмнө хэлэлцэж байсан асуудлаа нэмэгдүүлж 30 асуудал хэлэлцсэн ч, үүнийхээ тал хувийг шийдвэрлээд ирсэн юм. Лондонгийн хэлэлцээрээс ирсэн даруйдаа тэр үеийн Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Отгочулуу: Оюутолгойн хүрээнд үүссэн 30 асуудлын тал хувийг шийдвэрлээд ирлээ. Үлдэх асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэхээр болсон. Үүний тоонд далд уурхайн санхүүжилт багтаж байгаа болохыг мэдэгдэж байсан юм. Далд уурхайн санхүүжилтийг 2013 онд багтаан шийдвэрлэхээр төлөвлөж байсан ч, заасан хугацаанд хоёр тал тохиролцоонд хүрч чадаагүй юм. Тодруулбал, үлдэх 15 асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэж, талыг нь шийдвэрлэжээ. Шийдвэрлээгүй 6 асуудлын дотор анхны хөрөнгө оруулалтыг нягтлах, далд уурхайн санхүүжилт багтаж байлаа. Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны эхэнд эхлүүлсэн ч, 2014 онд үргэлжлэх төлөвтэй байсан нь энэ. Хэлэлцээр дуусдаггүй, бусад сонирхлын зөрчлөөс болж Хюго Дамметын далд уурхайн барилгын ажил зогсоод зургаа дахь сараа угтаж байсан нь энэ юм. Тиймээс Туркойз хилл компани нэмэлт хувьцаа гаргахаар болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсан юм. Банкуудын зээл бүтэхгүй бол нэмэлт хувьцаа гаргах замаар Рио Тинтогоос авсан 2,4 тэрбум америк долларын зээлээ барагдуулна гэсэн тохиролцоотой байсан учраас тэр хувилбараа сонгосон аж. Ингэхдээ 1 тэрбум гаруй хувьцааг нэг бүрийг нь 2,4 америк долларын ханшаар гаргасан юм. Зах зээлийнхээ ханшаас 42 хувиар хямд үнэтэй энэ хувьцааг 2014 оны нэгдүгээр сарын 7-ныг хүртэл гадаадын томоохон хөрөнгийн биржүүдээр арилжаалсныг хэн хүнгүй мэднэ. Эндээс босгосон 2,4 тэрбум доллараар Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ барагдуулсан юм. Нэмэлт хувьцаагаа 2013-12-11-нээс 2014-01-07-ны хооронд арилжаалсан байдаг. Үүнээс босгосон 2,4 тэрбум ам.долларын санхүүжилтээрээ Рио Тинтогийн өрийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 15-ны дотор барагдуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаатай холбоотойгоор 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд төлөх зээлээ хэд хоногоор хойшлуулж төлсөн байгаа юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан учир банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэх мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдээр цацагдаж байлаа. Дэлхийн 15 банкнаас авахаар хөөцөлдөж байсан 4 тэрбум ам.долларын зээлийг 2014 оны гуравдугаар сарын 31 хүртэл хойшлуулсан байгаа юм. Банкуудаас авах зээлийг хоёр дахь удаагаа сунгасан нь энэ юм. Тэнд Туркойз хилл компанийн 51 хувийг эзэмшдэг Рио Тинтотой хэлэлцээр хийсэн ч, далд уурхайн санхүүжилтийг шийдвэрлэж чадалгүй ганзага хоосон ирсэн билээ. Лондонгийн хэлэлцээрээс ирсэн даруйдаа Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Отгочулуу: Оюутолгойн хүрээнд үүссэн 30 асуудлын тал хувийг шийдвэрлээд ирлээ. Үлдэх асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэхээр болсон. Үүний тоонд далд уурхайн санхүүжилт багтаж байгаа болохыг мэдэгдэж байсан юм. Далд уурхайн санхүүжилтийг 2013 онд багтаан шийдвэрлэхээр төлөвлөж байсан ч, заасан хугацаанд хоёр тал тохиролцоонд хүрч чадаагүй. Тиймээс Туркойз хилл компани нэмэлт хувьцаа гаргахаар болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсан юм. Банкуудын зээл бүтэхгүй бол нэмэлт хувьцаа гаргах замаар Рио Тинтогоос авсан 2,4 тэрбум америк долларын зээлээ барагдуулна гэсэн тохиролцоотой байсан учраас тэр хувилбараа сонгосон аж. Ингэхдээ 1 тэрбум гаруй хувьцааг нэг бүрийг нь 2,4 америк долларын ханшаар гаргасан юм. Зах зээлийнхээ ханшаас 42 хувиар хямд үнэтэй энэ хувьцааг 2014 оны нэгдүгээр сарын 7-ныг хүртэл гадаадын томоохон хөрөнгийн биржүүдээр арилжаалсныг хэн хүнгүй мэднэ. Эндээс босгосон 2,4 тэрбум доллараар Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ барагдуулсан юм. Нэмэлт хувьцаагаа 2013-12-11-нээс 2014-01-07-ны хооронд арилжаалсан байдаг. Үүнээс босгосон 2,4 тэрбум ам.долларын санхүүжилтээрээ Рио Тинтогийн өрийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 15-ны дотор барагдуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаатай холбоотойгоор 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд төлөх зээлээ хэд хоногоор хойшлуулж төлсөн байгаа юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан учир банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэх мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдээр цацагдаж байлаа. Дэлхийн 15 банкнаас авахаар хөөцөлдөж байсан 4 тэрбум ам.долларын зээлийг 2014 оны гуравдугаар сарын 31 хүртэл хойшлуулсан байгаа юм. Банкуудаас авах зээлийг хоёр дахь удаагаа сунгасан нь энэ юм.

Ер нь хяналтын багцыг нь эзэмшиж эхэлсэн цагаас Рио тинто компани Туркойз хилл компанийн удирдлагыг томилохын зэрэгцээ, оюутолгой төслийг гардан явуулж буй. Наанаа Туркойз хилл мэт харагдавч, цаанаа Рио Тинто шийдвэр гаргаж байсан гэж ойлгогддог. Туркойз хилл компаниар 4 тэрбум ам.долларын зээл авахуулж, үүний 2.4 тэрбум ам.долларыг өрөндөө суутгах гэж далд уурхайг зогсоох замаар цохилт өгсөн ч, үүнд нь монголын тал ажирсангүй бололтой. Тиймээс хяналтын багцыг нь эзэмшдэг гэдэг утгаараа, чаддагаараа Туркойз хилл компаниар 2.4 тэрбум ам.долларын нэмэлт хувьцаа гаргуулж, өр авлагаа барагдуулсан гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байдаг юм. Туркойз хилл компанийн хувьцаа эзэмшигч бүрт нэмэлт хувьцаа авах эрх үнэ төлбөргүй олгосон байдаг. Ийм эрхтэй хүмүүс л зөвхөн 2,40 ам.доллараар нэмэлт хувьцаа авах эрхтэй байжээ. Тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид эрхээ хэрэгжүүлж болохоос гадна, үнэ төлбөргүй авсан эрхээ худалдаж болох байлаа. Ингэхдээ 2013-12-22-ноос 2014-01-07-ныг хүртэл Нью-Йорк болон Тронтогийн хөрөнгийн биржэд эрхээ арилжаалж болох нөхцөлтэй байсан юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан тул банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэдгээ ч тухайн үед зарлаж байв. Ийнхүү Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчид дараагийн шатны санхүүжилт дээр тохирч чадаагүйн улмаас далд уурхайн барилгын ажил хоёр жилийн хугацаанд удааширсан байдаг. Зээлийн асуудал дээр хоёр тал ойлголцолд хүрч чадахгүй байсаар, шинэчлэлийн засгийн газрынхан хүртэл ажлаа өгөв. Дараагийн ерөнхий сайд хэн болох, ямар бодлого хэрэгжүүлэх зэрэг тодорхойгүй байдал үргэлжилж байсантай холбоотойгоор хөрөнгө оруулагчдын итгэл хүртэл буураад байсан цаг үе юм. Тэгвэл Ч.Сайханбилэг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллах үеэрээ АНЭУ-д айлчилж Засгийн газар, Эрдэнэс Оюутолгой, Туркойз Хилл Ресурс, Рио Тинто компаниуд Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурсан байгаа юм. Тэрбээр далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээ байгуулсны дараахан 6 тэрбум америк долларын хөрөнгө оруулалт далд уурхайд хийгдэнэ гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Энэ хөрөнгө оруулалтаар далд уурхайн барилгын ажил долоон жилийн хугацаанд үргэлжилж, газрын гүнд 200 километр барилгын ажил хийгдэж, оюутолгойн нийт нөөцийн 80 хувьд хүрэх тооцоолол хийгдэж байсан юм. Үүнээс өмнө 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны хавьцаа оюутолгойд очиход херуга далд уурхайд нэмэлт хайгуулын ажил хийгдэж байсан юм. Харин Хюго дамметийн далд уурхайн барилгын ажил эхэлсэн байлаа. Тэр үеийн Оюутолгойн сургалтын хэлтсийн ажилтан Долгион: Хюго дамметийн далд уурхайд 1,3 километрийн гүнд 146 хүн ажиллаж байна. Ямарваа нэг осол гарахад хорогдох байрны хүрэлцээ 146 хүний багтаамжтай учраас тэр хэмээн тайлбарлаж байв. Далд уурхайд буюу газрын гүнд ажилладаг хүмүүсийн зарим нь 1,3 километрийн гүнд өрөмдлөг болон тэсэлгээ хийж байхтай таарч байлаа. Үүнээс гарсан сул шороог зарим нь тээвэрлэж босоо аманд байрлуулсан кранаар дээш нь гаргах ажил гүйцэтгэдэг. Газрын гүнд өрөмдлөг тэсэлгээ хийж, сул шороог гаргасны дараа далд уурхайг нурахаас сэргийлж зарим нь бэхэлгээ хийж байхтай таарч байв. Ийм маягаар 1,3 километрийн гүнд 13 километр хөндлөн нэвтрэлтийг хийж гүйцэтгэсэн үзүүлэлттэй байсан юм. Далд уурхайд нийт 198 километр байгууламж барих ёстой гэж тооцвол барилгын ажил тухайн үед ердөө 6,5 хувьтай байсан юм. Оюутолгойн далд уурхайн инженер Батхүү: Хюго дамметийн бүтээн байгуулалт 2022 он гэхэд дуусах бөгөөд энэ үед далд уурхайгаас хоногт 90 мянган тонн хүдэр олборлож баяжуулах юм гэж тэр үед мэдэгдэж байсан билээ. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөг АНЭУ-д үзэглэснээр далд уурхайн санхүүжилт болон төлөвлөгөө ийнхүү эцэслэн шийдэгдсэн юм.

-Туркойз хилл компани Тронто, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг-

2008-12-16.Манай улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг цөөнгүй компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа арилжаалдаг. Түүний нэг нь хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани юм. Тус компани Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж, АНУ-ын Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр өндөр байх үед тус компанийн нэгж хувьцаа 10 америк долларын ханштай байлаа. Тэгвэл зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр уруудсанаар зэсийн ордод үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудын, тэр дундаа хуучны Айвенхоу майнз компанийн хувьцааны ханш огцом уруудах болжээ. 2008.12.15-ныөдөр Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд тус компанийн нэгж хувьцаа 2 доллар 90 центийн ханштай байсан юм. Харин Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд нэгж хувьцаа нь 2 доллар 42 центийн ханшаар хаагдсан байдаг. 2008 онд оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэрхэх нь тодорхойгүй байхад Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд ийнхүү 2 ам.доллар болж уруудсан тал бий. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэний дараагаар тус компанийн хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гэрлийн хурдаар өсч эхлэв. Өөрөөр хэлбэл, Айвенхоу майнз компани Монголын Засгийн газартай Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсантай холбоотойгоор хувьцааных нь ханш өсч байна гэж ажиглагчид үзэж байсан юм. 2009.12.26-ны өдрийн хавьцаа Тронтогийн хөрөнгийн биржэд Айвенхоу майнзын хувьцаа 12 канад доллар 51 центийн ханштай байсан бол, Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр тус компанийн хувьцаа 11 доллар 84 центийн ханштай байсан нь үүний нэг нотолгоо гэж ойлгож болно. Гэтэл улстөрийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалж хожим Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл /TRQ/ компанийн хувьцааны ханш унаж, 2.93 ам.доллар болж байсан түүхтэй. Энэ цагаас хойш тасралтгүй уруудаж, тус компанийн хувьцаан ханш одоо хэд байгааг хүн бүхэн мэдэхтэйгээ болжээ.

-Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигчийн хувьцааны ханш унав-

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан цагаас хойш хуучны Айвенхоу майнз лимитед, одоогийн Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш Тронто болон Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр тасралтгүй өссөн юм. Харин сүүлийн жилүүдэд тус компанийн хувьцааны ханш тасралтгүй бууралттай байгаа. Үүнийг улс төрийн тогтворгүй байдалтай ямагт холбон тайлбарлаж ирсэн. Тухайлбал, 2011 оны есдүгээр сарын 24-ний өдөр хавьцаа оюутолгойн ордоос монголын талын 34 хувийг нэмэгдүүлэх санал, шүүмжлэл, шаардлагыг УИХ-ын нэр бүхий гишүүд гаргасан байдаг. Тодруулбал, УИХ-ын нэр бүхий 20 гишүүн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрчлөлт оруулж, Монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээг 50 хувьд хүргэх шаардлагыг гаргаж байсан юм. УИХ-ын Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороогоор ч энэ асуудлыг хэлэлцэж, хөрөнгө оруулагч талтай дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрчлөлт оруулах чиглэл өгч байсан цаг саяхан. Энэ дагуу уг асуудлыг Засгийн газрын 2011 оны есдүгээр сарын 21-ний өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэж байсан гэдэг. Үүгээр Монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээг 50 хувьд хүргэж, мөн нөөц ашигласны нэмэлт төлбөрийн асуудлаар хөрөнгө оруулагчдад албан бичиг явуулж, яриа хэлэлцээр өрнүүлэх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд тэр үеийн Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш уруудаж байсныг шинжээчид хэлдэг. Дэлхийн эдийн засгийн тогтворгүй байдал ч тус компанийн хувьцааны ханш уруудахад нөлөөлсөн тал бий. Тус компанийн хувьцааны ханш цаашид хэрхэх нь Монголын Засгийн газар болон хөрөнгө оруулагчдын дунд өрнөх хэлэлцээрээс ихээхэн хамаарах байсан юм. Гэтэл увайгүй улс төр тасралтгүй олон жил үргэлжилсэнтэй холбоотойгоор 2011 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдөр 284 гаруй ам.долларын ханштай байсан тус компанийн хувьцааны ханш өдгөө 14 гаруй ам.долларын ханштай байгаа билээ. Өөрөөр хэлбэл, улс төр болон эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас болж оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш 2011 оноос хойш тасралтгүй уруудаж байна. Хувьцааны ханшийн графикийг биржээс харахад TRQ шалдаа ортол уначихсан байгаа нь хэн хүний нүдний өмнө ил байгаа зүйлд тайлбар хийх нь илүүц биз. Үүний ард Туркойз хилл компанийн хувьцааг худалдан авч, оюутолгойд хөрөнгө оруулсан хөрөнгө оруулагчид хохирсон гэдэг нь илт харагдаж байгаа юм.

Нэг талд хувьцааг нь худалдаж авах замаар оюутолгойд хөрөнгө оруулж ард нь хохирсон хэсэг байхад, нөгөө талд үүгээр нь үйлдвэр босгож аваад төсвийнхөө орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлж төрийн албан хаагчдаа цалинжуулж суугааг ялгаж, салгаж, тунгаах ухаантан байгаа нь лавтай. Энэ ордыг ашиглалтад оруулахад нэг ч төгрөг төсвөөс гаргаагүй төр түнтийгээд. Харин халаасан дахь мөнгөөрөө хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчид хоосроод үлдэж боломгүй юм. Хувьцааны ханшийн уналтаар дамжин хөрөнгө оруулагчид хохирсон байтал эхлээд тэдний хохирлыг барагдуулах ёстой баймаар. Гэтэл оюутолгойгоос татвар нэхэж авснаа нэг ч төгрөг нэмэрлээгүй ард иргэддээ 300 мянган төгрөг хавтгайруулан тараах нь зүйд нийцэхгүй мэт. Ашигтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ гэж олон мянган хувьцаа эзэмшигчдээс хөрөнгө татан төвлөрүүлчихээд, хувьцааны ханшаа унагаж, мөнгийг нь таг түгжчихээд хэдэн биенээ шилдэг татвар төлөгчөөр цоллож, байгалийн хишиг ард иргэддээ тарааж байна гэх нэрийдлээр бусдыг юмыг авч бусдад үнэгүй тараагаад байх нь үнэндээ буруу жишиг юм. Энд нэг хэлдэг үг монгол улсын баялаг гэж хэн хүнгүй ярих дуртай. Тийм бол Монгол улс баялагаа ав. Харин бид оруулсан хөрөнгө авъя гэж ямар ч хувьцаа эзэмшигч хэлэх байсан биз. Арга ч үгүй юм. Банкинд мөнгөө хадгалуулсан бол өнөөдөр хүүтэйгээ нийлээд хэд болсон байх бол. Харин хөрөнгө оруулагчаар дамжуулан оюутолгойд орохоороо хувьцааны ханш унаж, бараа сураг ч үгүй, эцэстээ нэг үйлдвэр боссон нэртэй, тэндээсээ төр нь төсвийн орлогынхоо тодорхой хувийг бүрдүүлж, төрийн албан хаагчдаа тэжээхийг л харж сууна. Харин хөрөнгө оруулагчийн оруулсан хөрөнгө хувьцааны ханшийн уналтаар дамжаад үгүй болчихож байгаа юм. Ийм учраас энэ улсад хэн ч дахин итгэж хөрөнгө оруулахгүй байгаа юм шүү дээ. Ямар сайндаа оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Туркойз хилл компанийн жижиг хувьцаа эзэмшигчид нь тэсэхээ байгаад арбитарт хандаж хохирлоо нэхэмжилж байх вэ дээ. Эндээс эрх биш төрийн түшээд нэгийг бодох биз ээ. Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч Монголын Засгийн газар, 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл, түүний 51 хувийг эзэмшигч Рио тинто компани олон мянган хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө томоохон үүрэг хариуцлагатай байж, бодлого шийдвэрээ оновчтой явуулах цаг нь болсон мэт. Өөрсдийнхөө мөнгөөр наадаж байгаа аятай хэдхэн том компани, монголын улстөрчид нийлж яриа хэлэлцээр өрнүүлээд байх нь ч утгагүй үйлдэл юм.

Тодруулбал, Засгийн газар 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 10-ны өдрийн 06.00 цагаас дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдрийн 00.00 цаг хүртэл улсын хэмжээнд бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт хэсэгчилсэн байдлаар шилжүүлсэн билээ. Үүнтэй холбогдуулан Монгол улсын засгийн газраас 3.373.025 иргэнд 300 мянган төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэх шийдвэрийг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр гаргасан байдаг. Тиймээс тухайн өдрөөс эхлэн төрийн сангаас гүйлгээ хийгдэж эхэлсэн бөгөөд 1 сая 196 мянган хүүхдийн данс руу тус бүр 300 мянган төгрөгийн гүйлгээ хийгдсэн бол, www.ebarimt.mn болон www.ehalamj.mn-д бүртгэлтэй 1 сая 651 мянган иргэдийн данс руу тус бүр 300 мянган төгрөгийн гүйлгээ хийгдсэн байгаа юм. Мөн 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны байдлаар 3.173.897 иргэний 952.169 тэрбум төгрөгийг төрийн сангаас шилжүүлсэн нь 93.1 хувийн гүйцэтгэлтэй байсан талаар холбогдох албан тушаалтнууд хэлдэг. Мөн өдрийн байдлаар нийт 32.144 иргэний гүйлгээ буцаагдсан нь хүлээн авагчийн нэр, данс зөрүүтэй байсантай холбоотой гэдэг. Энэ бол тэр үеийн явцын мэдээ. Ер нь бол гүйцэтгэл 100 хувьтай байгаа гэж ойлгож болно. Холбогдох албаныхан татварын албанаас оюутолгойд ногдуулсан НӨХӨН ТАТВАР, ТОРГУУЛЬ, АЛДАНГИ болох 1 их наяд 26 тэрбум төгрөгийн төлөлтөөр иргэн бүртээ 300 мянган төгрөг тэгш хуваарилсан нь энэ юм. Дашрамд дурдахад, Оюутолгой компанийн 2016-2018 оныг дуусталх хугацааны албан татварын ногдуулалт, төлөлтийн байдалд татварын хяналт шалгалт хийж 649.4 тэрбум төгрөгийн нөхөн татвар, торгууль, алданги ногдуулсан билээ. Оюутолгой компани 2021 оны хоёрдугаар сарын 25-ны өдөр эхний 229.8 тэрбум төгрөгийн татварын орлогыг төрийн сангийн дансанд байршуулсан бол, 2021 оны гуравдугаар сарын 4-ний өдөр үлдэгдэл 419.2 тэрбум төгрөгийг шилжүүлсэн юм. Монголын Татварын Ерөнхий Газраас тус компанид 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр 228 сая ам.доллар буюу 648.9 тэрбум төгрөгийн татварын акт тавьсныг ийнхүү барагдуулсан байдаг. Татварын ерөнхий газраас 2020 онд ногдуулсан актуудыг дараах байдлаар үндэслэсэн байгаа юм.

Менежментийн төлбөрт суутгалын татвар ногдуулаагүй 164.7 тэрбум төгрөг, Туркойз Хилл Ресурс компанид төлсөн зээлийн хүүд суутгалын татвар бүрэн ногдуулаагүй зөрчилд 179.4 тэрбум төгрөг,
АМНАТ тооцохдоо Ашигт малтмалын тухай хууль, Хөрөнгө оруулалтын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөөгүй зөрчилд 46.7 тэрбум төгрөг зэргийг тооцож ногдуулсан байгаа юм. Эдгээрийг нэхэж аваад хэдхэн сар карантилахдаа ард иргэддээ халамж тараадаг нь буруу жишиг гэж байгаа юм. Хөрөнгө оруулсан хүмүүс нь хувьцааны ханшийн уналтаас болж хохирчихоод байхад, нэг төгрөг нэмэрлээгүй хүмүүс хувь хишиг хүртэх нь оновчтой юу гэдэг хэнд ч ойлгомжтой асуудал юм. Манай Монголын Засгийн газар олон жил Туркойз хилл, Рио Тинто компаниудтай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж тавих шаардлагаа тавьж ирсэн билээ. Магад татвар дутуу төлсөн бол нэхэх зөв биз. Үүнийг буруу гээгүй ч, хөрөнгө оруулагчидтайгаа хэл амаа ололцохгүй байх бүрт ард нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид хохирдог гэдгийг санахад илүүдэхгүй биз ээ. Ямар хаданд хавчуулагдсан халиуны зулзага байгаа биш дээ. Сайн санаж, сайн гэрээ гэхээр нь хөрөнгө оруулсан байлгүй дээ. Гэтэл хөрөнгө оруулагч том компаниуд нь, Монголын засгийн газартай нийлж өөрсдийнхөө эрх ашгийг бодож, ард нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид нь хохироод байж боломжгүй юм. Хэрэв энэ байдлаа засахгүй бол хожим нэг өдөр ийм хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан бөгөөд Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч, 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл, түүний 51 хувийг эзэмшигчдийг бусад хувьцаа эзэмшигчид нь нийлээд арбитарт өгч болзошгүй нөхцөл байдал хэдэн жил үргэлжилж, даамжирч буйг энэ дашрамд сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Оюутолгойн гэрээний төслүүд:

-Оюутолгойн гүний уурхайн олборлолт эхэлжээ-

Оюу Толгойн гүний уурхайн олборлолт 2023.03.13-ний эхэллээ гэсэн мэдээ харав. Эдийн засгийн онцлох, хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй мэдээ байна уу гээд сөхөөд харав. Засгийн газрын албан ёсны сайтад: Монгол Улсын Засгийн газар, Рио Тинто компани 2022 оны нэдүгээр сард хамтын ажиллагаагаа шинэ түвшинд гаргаж, Оюу Толгойн гүний уурхайн төслийг урагшлуулах хэлэлцээрт хүрснээс хойш гүний уурхайн 30 хүдэр буулгуурыг тэсэлж олборлолтоо эхлүүллээ. Ингэснээр Оюу Толгой нь зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлдээ ил уурхайн хүдэр дээр нэмж газрын гүний 1.3 км-ээс олборлосон хүдрийг ашиглах боломж бүрдэж байна. Рио Тинто группийн гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхолм: Өнөөдөр гүний уурхайн олборлолтыг эхлүүлснээр Оюу Толгой дэлхийн хамгийн чухал зэс үйлдвэрлэгчдийн нэг болох эхний алхмаа хийхийг харж байна. Оюу Толгой бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэхэд жилд зургаан сая гаруй цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхүйц хэмжээний зэс нийлүүлнэ. Дэлхийн түвшний дэвшилтэт технологийн уурхайгаас олборлосон зэсээр бид ирээдүйд нүүрстөрөгчийн ялгарал, шингээлтийг тэнцвэржүүлж, Рио Тинтогийн зэсийн бизнесийг тэлж, Монгол Улсад үр шимийг бий болгоно. Рио Тинто групп Оюу Толгойн шууд хөрөнгө оруулагч болсны үр дүнд Эрдэнэс Оюу Толгой компанитай илүү ойр хамтран ажиллаж, Оюу Толгойн жинхэнэ үнэ цэнийг бүтээлцэж, улмаар Монгол Улсын хөгжил дэвшилд үргэлжлүүлэн хувь нэмрээ оруулах болно гэдгийг онцлов. Оюу Толгойн гүний уурхай нь долоон тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалттай бүтээн байгуулалт юм. Гүний уурхай бүрэн ашиглалтад орсноор Монгол Улс дэлхийд дөрөвт эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай болж, олон улсын зах зээлд зэсийн томоохон тоглогчдын нэгд тооцогдохоос гадна Монгол Улсын эдийн засаг болон улсын төсөвт оруулах үр өгөөж багадаа гурав дахин нэмэгдэнэ. Оюу Толгойн ил болон гүний уурхай 2028-2036 онд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлснээр жилд 500 мянган тонн зэс олборлохоор төлөвлөж байна. Оюу Толгойд 20 мянган хүн ажиллаж байгаагийн 97 хувь нь монгол ажилчид байна. Энэ өдөр Зэсийн эцсийн бүтээгдэхүүний талаар харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний боломжит дэд бүтцийн төслүүдтэй холбогдсон судалгааны менежентэд дэмжлэг үзүүлэх санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Оюутолгой нь 2010 оноос хойш үндэсний компаниудтай хийсэн худалдан авалт, төсөвт төлж буй татвар хураамж, үндсэн ажилчдын цалинд 34 их наяд төгрөг зарцуулжээ гэжээ. Үүний хажуугаар Засгийн газрын сайтад Монгол Улсын Ерөнхий сайдынх ч, Рио Тинтогийн удирдлагынх ч хэлсэн үг тавигджээ. Харамсалтай нь дотор нь хөрөнгө оруулагчдад хэрэгтэй, ээлтэй мэдээлэл нэг байсангүй. Оюутолгойн гүний уурхай ашиглалтад орсноор Монгол Улсын Засгийн газар, Рио Тинтод ашигтай юм байж. Гол нь энэ уурхайг ингэж бостол нь хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчид, төдийгөөс өдий хүртэл бөхрөлөө бартал хүлээсэн надад жишээ нь ямар ашигтай билээ. Эндээс эцсийн мөчид хэн хожиж, хэн хохиров гэдгийг тунгаах цаг нь болсон харагдлаа.

-Оюутолгойд хөрөнгө оруулсан алдаа ба сургамж-

Ер нь олон жил мэдээлэл цуглуулж, мэргэжлийн хүмүүстэй нь уулзаж, өдий дайтай судалгааг бий болгож, халаасан дахь хамаг мөнгөө хамаад уг ордод хөрөнгө оруулсан ч, хожим сохор зоосны ашиггүй, хохирч үлдсэн сургамжаасаа хувцаалдахад, гадны гар хөл болсон монголын хэдэн улсчтөрчид өдөр бүр оюутолгой гэж шоудаж, хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг үр ашиггүй болгож, хувьцааных нь ханшийг нь унагаж, эцэстээ бүр хувьцааг нь хувааж, жижиглэж, бүхэлтгэх замаар юу ч үгүй хоосруулсан тал бий. Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хиллийн хувьцааг Рио Тинто компани ийм замаар л дээрэмдсэн. Туркойз хилл, Рио Тинто, Монголын Засгийн газар хэлэлцээр хийсэн нэрээр хамаг хувьцааг нь хамж авсан талтай. Асар үнэтэй авсан хувьцаа Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр 10 гаруй жил тасралтгүй унаж байгааг хараад халаглах, харамсах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрж, яах гэж тэдэнт хөрөнгө оруулав даа гэж халаглаж сууна. Мөнгөтэй, хөрөнгөтэй, хөрөнгө оруулагчтай бол унасан хувьцааг нь Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс түүгээд авчихмаар санагддаг юм. Яагаад гэхээр энэ чинь оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Трукойз хиллийн хувьцаа Нью-Йоркийн бирж дээр унаад байна шүү дээ. Оюутолгойг атар талхаар зүйрлэхэд 66 хувийг нь эзэмшдэг компани Нью-Йоркийн бирж дээр өнгөрсөн хугацаанд үнэгүйдэв. Шууд биш юм гэхэд, шууд бус замаар оюутолгойн 66 хувь үнэгүйдсэн гэж ойлгож болно. Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Трукойз хиллийн хувьцааны ханш унаж, түүнд хөрөнгө оруулсан хүмүүс уйлж суухад, та нарын хөрөнгөөр ил болон далд уурхайтай болчихлоо. Монгол Улсын Засгийн газар одоо ил болон далд уурхайгаасаа зэсээ зэрэг экспортлоод, төсөвтөө хөрөнгөө хураагаад, төрийн албан хаагчдаа цалинцуулна утгатай зүйл яриад, тууз хайчлаад явж байгаа нь тун ичгэвтэр. Дээр нь манай ажилчдад өдрийн гурван хоол өгсөн тогоочдоо баярлалаа гэх Рио Тинтогийн удирдлагын үг эгдүү хүргэв. Оруулсан хөрөнгө үнэгүйдэж, үр ашиггүй болдог нь тэдний зардал өндөр, хэмнэлт бага байгааг илт харууллаа. Хөрөнгө оруулагчид нь сүүлийн 10 жил бүсээ чангалж суухад, тэдний ажилчид өдрийн 3 хооллодогоо гайхуулж сууна. Эндээс хэн хожиж, хэн хохирч байгаа нь илт харагдана. Ийм нөхцөл байдлыг эерэгээр эргүүлж чадахгүй байгаа нь Монгол Улсын Засгийн газрын чадваргүйнх. Хэрэв зээ тэдний оронд би байсан бол, хөрөнгө оруулалтын гэрээнд нь өөрчлөлт оруулаад, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс Туркойз хиллийн хувьцааг унасан дээр нь хямдаар түүж, Монгол Улсын Засгийн газрын хувийг 100 хувьд хүргэж, жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулаад салах байсан юм. Хохирол гэдэгт анх оруулсан хөрөнгө, хүү зэрэг олон зүйл багтана. Үүнийг оюутолгойд оруулаагүй, банкинд хадгалуулсан бол хүүтэйгээ өнөөдөр хэд байх байсан бэ. Үүнийг бодох л асуудал. Банк татан буугдахад банкны харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулах хууль баталдаг атлаа, яагаад оюутолгойд хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчдийг хөсөр хаяад байна вэ. Хувьцааны ханш энэ жил унагаж, жижиглэж, бүхэлтгэж юу ч үгүй хоосруулчихаад, үлдсэнийг нь хүчээр авах гэж дайрах. Энэ арай биш ээ… Хүчээр өгүүлэх хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийсэн байгаа нь та бүхний алдаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж, хүний хөрөнгө бусдад дээрэмдэж авч өгөх ажиллагаа явагдсан учраас хохирлыг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан нөхдүүд төлөх ёстой. Товчхондоо бол, хүмүүсийн хөрөнгөөр хүүдэгнээд байж болж байна уу. Хэн хэн нь… Энэ үед дийлэнх хүмүүс өөдөөс ямар хариулт өгөхийг тааварлах тийм ч төвөгтэй биш. Оюутолгойн орд монголын орд гэж хариулах хүмүүс олон байж мэднэ. Хэрэв хэн нэгэн надтай яг ийм зүйлээр цэц булаацалдвал надад тэдэнт өгөх оновчтой хариулт бий. Монгол Улс ордоо, лицензтэйгээ буцаагаад ав. Харин оруулсан хөрөнгийг минь буцаагаад өгөх ёстой гэсэн хариулт өгч болж байна. Одоогийн нөхцөл байдалд бол, бусдын хөрөнгийг орд руугаа юүлж, түүний 66 хувийг Рио Тинто, 34 хувийг монгол улсын засгийн газар эзэмшиж, тэд хожсон, бусад нь хохирсон байдалтай байгаа нь бодит үнэн билээ. Дашрамд дурдахад, энд эмхэтгэсэн оюутолгойн талаарх мэдээлэл нь Засгийн газарт, Рио Тинтод, нийтэд болон өөр хэн нэгний судалгаанд зориулж эмхэтгэгдээгүй болно. Биржэд бүртгэлтэй олон нийтэд нээлттэй компани үйл ажиллагаа, санхүүгийн мэдээллээ хувьцаа эзэмшигчиддээ мэдээллэх үүргийн дагуу албан ёсоор ирүүлсэн мэдээлэл дийлэнхийг эзэлнэ. Бусад мэдээллийн тухайд хөрөнгө оруулагчийн хувиар өөрийн хөлөөр явж, амаараа асууж, гараараа бичиж, толгойгоороо боловсруулсан өөртөө зориулан эмхэтгэсэн судалгааны ажил учраас хууль бус зүйлд ашиглах нь оновчгүй юм.

Цагаан суваргын зэсийн орд

Цагаан суваргын ордын Сэрвэн сухайтын хэсгийн
хүдрийн биет, цооногийн байршил

Цагаан суваргын уурхай доторх хүдрийн биетийн байрлал

Цагаан суваргын зэсийн ордын Сэрүүн сухайт 9630А талбайн ерөнхий зураг

Алтны зах зээл ба стратегийн орд

-Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хууль гарав-

2021.12.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.УИХ-ын эрхэм гишүүд алтнаас өндөр татвар авч улсын төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө бодож олов. Үүнийгээ хэрэгжүүлэхээр тэр үеийн хууль тогтоогчид Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг 2006 онд гаргасан юм. Хууль гарснаар төв банкинд тушаагдсан алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн билээ. Ингэснээр нэг унци алтнаас Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 200 гаруй ам.долларын татвар төвлөрч байлаа. Гэвч үүний нөлөөгөөр манай улсын алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан таагүй үр дагавар гарсан юм. Үүний нэг тод жишээ бол, хууль гарахаас өмнөх дөрвөн жил манай улс 77 тонн алт үйлдвэрлэсэн бол, хууль хэрэгжсэн дөрвөн жилд 48 тонныг олборлосон байх жишээтэй. Тухайлбал, манай улсын алт олборлогч 70 гаруй аж ахуйн нэгж жилд 20 тонн алт олборлодог байсан бол, 2006 онд 15 тонн, 2007 онд 10 тонн, 2008 онд 8 тонн, 2009 онд 4,8 тонн, 2010 онд 2 гаруй тонн алт төвбанкинд тушаасан байгаа юм. Тухайлбал, 2008 оны төсөвт тухайн онд 20 тонн алт олборлож, үүнээс 53,8 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Гэтэл мөн оны эхний найман сард 8,2 тонныг олборлож 9,3 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлсэн байх жишээтэй. Энэ талаар тэр үеийн УИХ-ын гишүүд: Алт тушаалтын байдал хангалтгүй байна. Энэ нь 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн зугтаалтын байдал юм. Алтан Дорнод Монгол компани гэхэд 20,4 тэрбум төгрөг төлөөгүй. Үнийн өсөлтийн албан татварын 17 тэрбум төгрөг, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 2,2 тэрбум төгрөг, Нөөц ашигласны төлбөрийн 400 сая төгрөг тушаагаагүй. Олон улсын арбитрийн шүүхэд өгсөн байгаа. Энэ компаниас татвараа авахад 26,6 тэрбум төгрөгийн татвар Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд нэмэгдэж орох бололцоо бүрдэх юм. Ингэвэл 53,8 тэрбум төгрөгөө төвлөрүүлэх бололцоо бий гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Дэлхийн зах зээлд алтны үнэ өссөн ч, дотоодын зах зээлд олборлолт, тушаалт, борлуулалт буурсантай холбоотойгоор энэ татварын төлөвлөгөө ийнхүү биелэгдэхгүй байсан нь энэ юм. Гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн, үнийн өсөлтийн албан татвар гэж янз бүрээр нэрлэгддэг энэ хуулиас болж олборлосон алтаа хууль бусаар хил давуулах, арилжааны банкинд хадгалуулах зэрэг татвараас зугатах есөн шидийн далд хувилбар гарч байсан нь нууц биш. Алтан дорнод монгол компанийн өмнөх хөрөнгө оруулагч С.В.Паушок хууль хэрэгжих хугацаанд олборлосон 9.5 тонн алтандаа 80 орчим тэрбум төгрөгийн татвар төлөх ёстой байсан ч, 3 орчим тонныг нь төвбанкинд хадгалуулж татвараас зайлсхийсэн тухай нэг хэсэг шуугив. Энэ мэт хууль бус үйлдэл газар авч, аж ахуйн нэгжүүд далд хэлбэрт шилжсэнтэй холбоотойгоор төвбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ эрс буурсан гашуун түүх бий.

-Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварыг хүчингүй болгов-

Алт бол хатуу валютад тооцогддог. Тэр ч утгаараа, алт тушаалт буурмагц валютын нөөцөд сөргөөр нөлөөлж байсан нь ойлгомжтой. Энэ нь хууль тогтоогчдыг өөрсдийг нь сөхрүүлж удаа дараа буулт хийхэд хүргэж байсан юм. Лондонгийн металлын бирж дээрх алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх хэсэгт татвар ногдуулж байсныг эхлээд болиулж, уг бирж дээрх нэг унци алтны үнээс 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод татвар ногдуулж Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр болсон юм. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эхний хагас жилийн байдлаар алтны үнийн өсөлтийн албан татвараас 6.1 тэрбум төгрөг орж ирэх ёстой байснаас 3.9 тэрбум төгрөг орсон буюу 63.3 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад алтны үнийн өсөлтийн албан татвар үндсэндээ хоёр дахин буурсан дүнтэй явна. Яагаад гэхээр алтны үнийн өсөлтийн албан татварын хуульд өөрчлөлт оруулснаар үнийн өсөлтийн албан татвар ногддог орлогын хэмжээ өссөн байгаа. Тухайлбал, өмнө нь нэг унци алтнаас 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулдаг байсан. Харин хуульд өөрчлөлт орсноор нэг унци алтнаас 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж байгаа учраас татвар ногдох орлого буурсан. Мөн өнгөрсөн онд алтны үнийн өсөлтийн татвар дутуу төлөлттэй байсан газрууд хугацаандаа татвараа төлөөгүй байна. Тухайлбал, Алтан Дорнод Монгол 57 тэрбум төгрөгийн өртэй байж байгаа. Олон улсын арбитрийн шүүх дээр байгаа учраас татвар төлөгдөхгүй байж байна. Алтны үнийн өсөлтийн татвараа төлөөгүй нэлээд газрууд бий. Алтан Дорнод Монгол, Жампа, Эрдэс Холдинг, Монгол газар, Эм Жи Эйч зэрэг компаниуд алтны үнийн өсөлтийн албан татвар төлөх ёстой байгаа гэсэн тайлбарыг хэдэн жилийн өмнө өгч байсан юм. Ийнхүү алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босгыг 850 ам.доллар болгосон, мөн алтны үнийн өсөлтийн албан татварыг зарим аж ахуйн нэгжүүд төлөхгүй байсан нь улсын төсвийн төлөвлөсөн орлого тасалдахад хүргэсэн учраас валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс дахин явуулсан билээ. Ингэхдээ, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх үүднээс 2011.01.01-ний өдрөөс дээрх хуулийг бүр мөсөн хүчингүй болгосон юм. Уг хуулийг хүчингүй болгох өөр нэг шалтгаан байсан нь Эрдэнэтийн зэс үнэгүйдэж байсан явдал юм. 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монголыг тойрсонгүй, дайраад гарах нь тэр. Тэр үед Эрдэнэтийн зэсийн эрэлт буурч, үнэ нь дэлхийн зах зээлд гурав дахин унамагц, манай улс руу орж ирэх ам.долларын урсгал хумигдсан тал бий. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн үнэ 2700 ам.доллар болж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулна гэвэл ердөө 100 ам.долларт татвар ногдуулахад хүрч байв. Энэ нь ам.долларын урсгал татарч, тухайн үед манай улс 500-хан сая ам.долларын валютын нөөцтэй үлдэж, үүгээрээ урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарахад хүргэж байсан юм. Энэ нь дээрх хуулийг хүчингүй болгох удаах шалтгаан болсон билээ.

-Ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөртэй болов-

Харин үүний оронд АШИГТ МАЛТМАЛЫН болон ӨСӨН НЭМЭГДЭХ нөөц ашигласны төлбөр төрсөн тухай тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан хэлж байсан билээ. Энэ үеэс алт олборлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 5 хувийн суурь татвар төлж эхэлсэн бол, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээ дэлхийн зах зээл дээрх унци алтны үнээс хамаарч байлаа. Тухайлбал, нэг унци алт 900-1000 ам.долларын ханштай байвал 1 хувь, 1000-1100 ам.долларын ханштай байвал 2 хувь, 1100-1200 ам.долларын ханштай байвал 3 хувь, 1200-1300 ам.долларын ханштай байвал 4 хувь, 1300 ам.доллараас дээш ханштай байвал 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх тогтолцоонд шилжсэн билээ. Алтны үнэ хямд үед үйлдвэрлэгчдийн төлөх татварыг хөнгөлж, өндөр үед татвараа нэмэгдүүлэх зорилгоор ийм шатлалыг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж өгсөн хэрэг. Энэ өөрчлөлтийг хуульд оруулснаас хойш дэлхийн зах зээлд нэг унци алтны үнэ 1300 ам.доллараас уруудсан удаа цөөн. Үүгээр тооцвол, алт үйлдвэрлэгчид гол төлөв 5 хувийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлж ирсэн гэхэд болно. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг нэмж тооцвол, 2011 оноос хойш алт олборлогчид дээд тал нь 10 хувийн татвар төлж ирсэн билээ. Үүнийг өмнөх татвартай харьцуулахад тийм ч өндөр тоо биш. Гэвч энэ нь алт олборлолт, тушаалт, экспорт санасан хэмээнд хүрэхэд нөлөөлсөнгүй. Тиймээс алтны татварыг дахин бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг сэргээж, тэр хэрээр тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх бодлого манай улс дахин явуулсан юм. Тухайлбал алтны татварыг бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг жилд 24 тонноор нэмэгдүүлж, таван жилийн дотор 150 тоннд хүргэх зорилт тавьсан юм. Тэр хэрээр алт тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх боломжтой гэж бодлого боловсруулагчид үзсэн юм. Тиймээс 2014.01.24-ний өдөр Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5 хувь байсныг 2.5 хувь болгож бууруулав. Харин өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Үүнийг манай улс таван жилийн хугацаанд дагаж мөрдөхөөр тухайн үед хуульчилсан байдаг. Ийнхүү манай улс олборлолт, үйлдвэрлэл, тушаалт, экспортыг нэмэгдүүлэх үүднээс алтны татварыг 2019 он хүртэл 2.5 хувь болгож бууруулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2019 он хүртэл алтныхан ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болох АМНАТ-ийн дарамтаас салж аврагдсан юм.

-Алт үйлдвэрлэгчидтэй барьцсан нь 1-

Гэхдээ 2014 оны төсвийг баталсаны дараа ийм хууль гаргасан нь төсвийн орлого тасалдахад нөлөөлсөн байдаг. Манай улс тэр жил ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 569 тэрбум төгрөг, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрт 195 тэрбум төгрөг улсын нэгдсэн төсөвт төвлөрүүлэхээр хуульчилсан байлаа. Үүнээс мөн оны эхний есөн сард нь 451 тэрбум төгрөгийг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс, 171 тэрбум төгрөгийг өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрөөс төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Гэвч мөн оны гуравдугаар улирлын гүйцэтгэлээр төлөвлөгөө тасалдсан дүнтэй гарсан байдаг. Тухайлбал, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 181 тэрбумаар, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр 64 тэрбумаар тасалдсан үзүүлэлт гарсан юм. Харин мөн оны эхний 11 сард 535 тэрбум төгрөг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс, 189 тэрбум төгрөг өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрөөс төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байлаа. Гэвч нэгдсэн төсвийн 2014 оны 11-р сарын гүйцэтгэлээр ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 204 тэрбум төгрөгөөр, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр 80 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан үзүүлэлттэй гарсан юм. Үүний дийлэнх нь алтны татварыг бууруулснаас үүдсэн тасалдал гэдгийг сангийн яамныхан тухайн үед хэлж байлаа. Тиймээс энэ тасалдлыг нөхөх ёстой болов. Гэвч хэрхэн гэдэг асуулт гарсан юм. Үүнд нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны татварыг нэмэх аргаар бус, жишиг үнийг нэмэх замаар тэднээс авах татварыг өсгөх боломжтой гэж үзэх нэгэн байсан юм. Харин үүнийг нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш үйлдвэрлэгчид эсэргүүцэж байсан юм. Тэд алт үйлдвэрлэгчдээс бага татвар авч, биднээс өндөр татвар авах нь гэж шүүмжлэлтэй хандаж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш үйлдвэрлэгчид алтны салбарыхантай барьцаж байв. Тухайлбал, гадаад улс орнуудын цахим хуудсанд зарлагдсан өндөр үнээр нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны жишиг үнэ зарлаж, өндөр татвар авахыг болиулах шаардлагатай. Үүний оронд нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны жишиг үнийг борлуулалтын буюу гэрээний үнээр тооцож татвар авах ёстой гэж алтны салбарынхантай барьцаж байсан удаатай юм.

-Алт үйлдвэрлэгчидтэй барьцсан нь 2-

Өмнө нь төмрийн хүдрийн жишиг үнэ тогтоохдоо www.umetal.com цахим хуудсанд зарлагдсан Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлсэн FOB үнийг ашиглаж иржээ. Харин жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB үнээр тооцож ирсэн байна. Нүүрсний жишиг үнийн тухайд Хятадын нүүрсний зах зээлийн үнийн мэдээллийн эх сурвалж болох http://en.sxcoal.com хаягнаас авч ашиглаж ирсэн байгаа юм. Төмрийн хүдэр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг FOB буюу /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр энэ мэт зарлаж иржээ. Үүгээр тооцож, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрс экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг байна. Гэтэл үйлдвэрлэгчид жонш, төмөр, нүүрсээ DAF буюу /барааны үнэ, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр худалдан авагчдад нийлүүлдэг байжээ. Зарим тохиолдолд нүүрсийг EXW буюу /уурхайн амны үнэ, уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, өндөр үнээр зарсан гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авдаг байжээ. Үүнээс болж, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрс экспортлогчид бодит байдлаас давсан татвар төлөхөд хүрч, уналтад орж буйгаа учирлаж байсан үе бий. Манай улс валютын нөөцөө өсгөх зорилгоор алт үйлдвэрлэгчдээс авах ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг бууруулдаг. Харин бусад түүхий эд үйлдвэрлэгчдийг бодит татвараа төлөх ч нөхцөлөөр хангахгүй байна. Тиймээс төмрийн хүдэр, нүүрс, жонш үйлдвэрлэгчид жишиг үнэ тооцох аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байсан цаг үе юм. Тухайлбал, олон улсын мэдээллийн эх сурвалжуудын жагсаалтыг гаргаж, тэдгээрээс манай орны нөхцөлд ашиглаж болох үнийн эх сурвалжийг тодорхойлох хэрэгтэй гэсэн саналтай байв. Энэ саналаа Уул уурхайн яамаар дамжуулан Сангийн яаманд хүргүүлсэн байдаг. Тухайн үед Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Л.Баяраахүү: www.umetal.com дотор асар олон төмрийн хүдрийн төрөл бий. Үүнээс монголын гаргаж байгаа төмрийн хүдэртэй ижил төстэйг нь сонгож, жишиг үнийн суурь болгоё гэсэн санал тавиад байгаа. Монголын төмрийн хүдэр агуулга өндөртэй, хүхэр ихтэй. Мексикийн төмрийн хүдрийн агуулга, хүхэр аль аль нь бага. Тиймээс www.umetal.com дээр гарч байгаа үнээс монголд хамгийн ойролцоо нь энэтхэгийн нунтаг болон бүхэл хүдэр юм. Үүнийг жишиг үнийн суурь болгох хэрэгтэй. Энэтхэгийн нунтаг хүдрийг авахдаа 50-иас доош хувьтайг нь авах хэрэгтэй. Харин Энэтхэгийн бүхэл хүдрийг авахдаа 55 хувьтайг нь авах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Харин баяжмалын хувьд ойролцоо үнэтэй байдаг учраас асуудал гарахгүй гэж бодож байна. Тиймээс уул уурхайн яамаар дамжуулаад саналаа өгчихсөн байгаа. Үүнийг Сангийн яам хүлээж авах шаардлага тулгарч байна. Яагаад гэхээр экспортлогчдын 90 хувь нь одоогоор зогсчихсон байна. Сайт дээр нь харахаар 85-87 ам.доллар харагдаад байгаа ч, 65 хувийн агуулгатай төмрийн хүдэр 70 ам.доллараар зарах гээд чадахгүй байна. Тиймээс бодит байдал руу ойртвол яасан юм гэсэн тайлбар өгч байв. 15 мянган хүнтэй төмрийн хүдрийн энэ салбарыг авч үлдэхийн тулд экспортод гаргах эрдэс бүтээгдэхүүнд ногдуулах татварыг уурхайн байршил, бүтээгдэхүүний чанарыг харгалзан уурхайн ам болон хил нөхцөлөөр тооцох хэрэгтэй гэж экспортлогчид үзэж байна. Тухайлбал, нүүрсэнд Шивээхүрэн, Гашуунсухайт, төмрийн баяжмалд Эрээн, Бургастай, жоншонд Эрээн, Наушикийн хилийн үнийг жишиг болгон зарлах хэрэгтэй гэсэн саналтай үйлдвэрлэгчид цөөнгүй байсан юм. Хэрэв жишиг үнийг бууруулахгүй бол, холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулж, ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг өөрчлөх боломж бас байгааг үйлдвэрлэгчид хэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 2014.01.24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, алтны татварыг 2,5 хувь болгож бууруулсан шиг жонш, төмрийн хүдэр, нүүрснээс авах татварыг мөн бууруулах хэрэгтэй гэж үзэж байв. Гэхдээ төсвийн орлого тасалдана гэдэг үндэслэлээр тэдний гаргасан саналыг хүлээж авсангүй.

-Алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр төлөвлөв-

Шар металлын татварыг 2,5 хувь болгож бууруулснаар төвбанкинд тушаагдах алт хоёр дахин нэмэгдсэн байдаг. Тухайлбал, төвбанк 2013 онд 6 тонн алт худалдаж авсан бол, 2014 онд 12 гаруй тонн алт худалдаж авсан байгаа юм. Гэвч дотоодын зах зээлд ам.долларын ханш өссөөр байлаа. Тиймээс алт олборлолт, тушаалт, экспортыг үүнээс ч илүү нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарсаар ирсэн. Тиймээс УИХ-ын 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд гаргасан Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөр батлах тухай 41-р тогтоолд алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр тусгасан. Энэ хүрээнд алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 94-р тогтоолыг Засгийн газраас гаргасан юм. Тэр үеийн Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого, төлөвлөлтийн газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Нэргүй: Уг тогтоолын хүрээнд хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгөөр урьдчилгаа олгохоор болсон тухай дуулгаж байв. Өөрөөр хэлбэл, алтыг нь урьдчилаж авах замаар уг түүхий эдийн олборлолтыг 20 тоннд хүргэхээр төлөвлөж байсан юм. Хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэхийг тэр үеийн Сангийн сайд Эрдэнэбат, Уул уурхайн сайд Жигжид нарт, зохих журмын дагуу хянаж санхүүжүүлэхийг Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Мөнхбат, санхүүжилтийн оновчтой схем боловсруулах ажлыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Золжаргал нарт даалгасан байдаг. Энэ дагуу Монголбанк алт үйлдвэрлэгчдийн холбоотой хамтран зээл авах хүсэлтэй компаниудаас саналыг нь авч, судалгаа явуулж байлаа. Алт олборлолтыг нэмэгдүүлсэн ч, үүнийг гулдмайлж, сорьцлоход хайлуулах зуухны хүчин чадал хүрэлцэхгүй байсан тал бий. Тиймээс албаныхан шийдвэрлэх асуудлын тоонд үүнийг багтаасан байсныг эргэн сануулах нь зүйтэй болов уу. Мөн монгол улсын зурвас болон тусгай хэрэгцээний газар нутгуудад хууль бус олборлолтод удаа дараа өртөж буй алтны орд, илрэлүүдийг хяналтад авах, шаардлагатай гэж үзвэл заримыг нь төрийн өмчит хуулийн этгээдээр ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг судлан шийдвэрлэхийг холбогдох сайдуудад үүрэг болгож байсан юм. Ийнхүү ам.доллар өссөн учраас алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс явуулав. Гэхдээ уг металл улирлын чанартай учраас УИХ-ын болон Засгийн газрын тогтоолд тусгагдсан ажлыг яаравчлан хийх нь юу юунаас илүү чухал байжээ. Манай улс гаднаас санхүүжилт олж, үүнийг арилжааны банкуудаар дамжуулан алт үйлдвэрлэгчдэд санхүүжилт олгохоор ийнхүү төлөвлөж байсан нь саяхан юм. Ингэснээр алтны үйлдвэрлэлийг 18 тоннд хүргэж, валютын нөөцийг 800 сая ам.доллараар өсгөх боломжтой гэж үзэж байсан юм.

-Б.Нэргүй: Алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгоно-

2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт руулж, олборлосон алтаа тухайн жилд Монголбанкинд заавал тушаах заалтыг оруулж өгсөн. Мөн төвбанк, түүнээс эрх олгосон банкинд худалдсан алтанд 2.5 хувийн татвар ногдуулах заалтыг ч оруулж өгсөн юм. Тодруулбал, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн доод хэмжээ таван хувь байсныг 2.5 хувь болгосон бол, Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Ингэснээр төвбанкинд тушаагдах алт огцом нэмэгдсэн билээ. Үүний нэг тод жишээ бол, төвбанк 2013 онд 4 тонн алт худалдаж авсан бол, 2014 онд 12 гаруй тонн алт худалдаж авсан явдал юм. Дотоодын зах зээлд ам.долларын ханш түүхэндээ анх удаа 2000 төгрөг болж өсөөд байсан тэр үед алт олборлолт, тушаалт, экспортыг үүнээс ч илүү нэмэгдүүлэх шаардлага тулгараад байлаа. Тиймээс УИХ-аас 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд гаргасан Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөр батлах тухай 41 дүгээр тогтоолд алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр тусгасан юм. Үүнийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан Алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 94-р тогтоолыг Засгийн газар тухайн үед гаргаж байлаа. Уг тогтоолын хүрээнд хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгохоор болсон юм. Энэ талаар тэр үеийн Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого, төлөвлөлтийн газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Б.Нэргүй: Алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгох тухай хэлж байсан юм. Алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай Засгийн газрын 94 дүгээр тогтоолын дагуу ийнхүү хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгохоор болсон юм. Хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрийг зохих журмын дагуу хянаж, санхүүжүүлэхийг Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Н.Мөнхбат, санхүүжилтийн оновчтой схемийг боловсруулах ажлыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал хариуцан ажиллаж байжээ. Тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал: Санхүүжилтийг шийдвэрлэснээр алтны үйлдвэрлэлийг 18 тоннд хүргэж, валютын нөөцийг 800 сая ам.доллараар өсгөх боломжтой хэмээн мэдэгдэж байсан юм.

-Валютын нөөцийг өсгөх зорилгоор алт-2 хөтөлбөр хэрэгжүүлэв-

Алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Алт-2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, үүнийг эрчимжүүлэх зорилгоор аж ахуй нэгжүүдэд алтаар эргэн төлөх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат санхүүжилт хүртэл олгосон байдаг. Тодруулбал, төвбанк өнгөрсөн хугацаанд алт худалдан авалтыг нэмэгдүүлэх тодорхой ажлуудыг хийж ирсэн бөгөөд компаниудын үйл ажиллагааг дэмжиж, олборлолтыг нэмэгдүүлэхээр эргэн төлөлтийг алтаар хийх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат зээл олгожээ. Мөн компаниудад олгож байсан зээлийг хөрөнгө оруулалтын зээл болгон үргэлжлүүлэхээр болсон билээ. Ингэснээр алт олборлогчдын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал сайжирч алтны салбарын экспортын хэмжээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 5 дахин өсөж, 1.7 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Монгол Улсын экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх, төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахад томоохон хувь нэмэр оруулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын экспортын орлогын 24 хувийг дангаар бүрдүүлдэг салбар ахицтай яваа гэсэн үг. Мөн өнгөрсөн хугацаанд Монголбанкнаас Дархан-Уул, Баянхонгор аймгуудад үнэт металл худалдан авах боломжийг бүрдүүлэх, үнэт металлын арилжаа эрхлэгч иргэдэд тусгай зөвшөөрөл олгох, үнэт металлын сорьцын шинжилгээний үр дүнг цахимаар хүлээн авч төлбөр тооцоог хийх зэрэг ажлуудыг үе шаттайгаар зохион байгуулж ажилласны үр дүнд худалдан авах үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болж Монголбанкинд худалдах үнэт металлын хэмжээ ийнхүү өссөн байна. Цаашид Монголбанкнаас холбогдох байгууллагуудтай хамтран үнэт металлын олборлолтыг нэмэгдүүлэх, хууль бусаар хил давуулан худалдаалах явдлыг бууруулах, мөн дотоодын зах зээлд гарал үүсэл нь тодорхой үнэт металлын худалдааг албажуулах чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөжээ. Энэ нь алт худалдан авалт цаашид нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлтийг бий болгоод байна.

-Алтны компаниудад урт хугацаатай санхүүжилт олгох хүсэлт тавив-

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамныхан Монголбанк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ болон боломжийн талаар 2020 онд ярилцсан байдаг. Сайд нарын зүгээс алт олборлолтын улирал эхлэхээс өмнө компаниудад тулгамддаг санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, урт хугацааны санхүүжилт олгох тал дээр дэмжин ажиллах хүсэлт тавьсан байгаа юм. Харин арилжааны банкуудын хувьд алт олборлогч компаниудын тусгай зөвшөөрөл нь барьцаа хөрөнгө болдог учир лицензийг эргэн цуцалдаг асуудлыг анхаарч үзэхийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдаас хүссэн байдаг. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд болон Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2020 оны хамтарсан тушаалаар Алт-2 үндэсний хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх зорилгоор хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журам хэрэгжиж эхэлсэн ч, цар тахлын тархалт эрчимжиж байгаатай холбоотойгоор УИХ-аас 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр Корона вируст халдвараас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан учраас дээрх журамд мөн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар урьдчилгаа төлбөрийн санхүүжилтийг алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад 2021 онд үргэлжлүүлэн олгохоор болсон юм. Энэхүү журмаар 6 хүртэлх сар буюу богино хугацаатай зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 2021 он дуустал сунгаж, урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгон өөрчилсөн байна. Журамд дээрх өөрчлөлт орсноор алт олборлогч компаниудад тулгамддаг эргэлтийн хөрөнгийн асуудал шийдэгдэж, алт олборлолт нэмэгдэж, улмаар улсын төсөвт алтнаас төвлөрүүлэх орлого өснө гэж төвбанк үзэж байлаа.

-Алт олборлолт нэмэгдсэн ч, гулдмайлах тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй байв-

УИХ 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж алтны татварыг 2.5 хувь болгож бууруулсан. Ингэхдээ, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн доод хэмжээ таван хувь байсныг 2.5 хувь болгосон бол, Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Алтны татварыг ингэж бууруулснаар манай улсын алт олборлолт нэмэгдсэн ч, үүнийг хайлуулах зуух ачааллаа дийлэхгүй хүрсэн нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээгүй байдал алт гулдмайлахад хүндрэл учруулж байсан юм. Үүнээс гадна, экспортод гаргах бусад уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хэмжих жингийн асуудал хүндрэлтэй байлаа. Тухайлбал, улсын хэмжээнд хүнд даацын авто машины 384 жин ажиллаж байсан ч, эдгээр жинг шалгаж баталгаажуулах эталон хэмжих хэрэгсэл тухайн үед дутагдалтай байлаа. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд эхний ээлжид хүнд даацын авто машины жинг шалгаж, баталгаажуулах явуулын нэг лаборатори шаардлагатайг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынхан 2015 оны хоёрдугаар сарын 13-нд учирлаж байсан юм. Тиймээс Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: аймгуудын Стандартчилал хэмжил зүйн хэлтсийн байрны засвар үйлчилгээг сайжруулах, хэмжих хэрэгсэл, эталон тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд шаардагдах 4 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгуулахад анхаарч ажиллахаа тухайн үед мэдэгдэж байсан билээ. Мөн Стандарт нь иргэд, аж ахуйн нэгжид торгууль тавих хэрэгсэл байх ёсгүйгээс гадна, үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн тарифын бус саад байх ёсгүйг онцолж, шаардлагатай арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэхийг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынханд үүрэг болгож байсан юм. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа эталон тоног төхөөрөмжийн асуудал шийдвэрлэж байсан бол, Ерөнхий сайд байхдаа алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээрийг мөн байгуулж амжсан нь монгол улсад нэн шаардлагатай алхам болж чадсан юм.

-Алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээр хийв-

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа Бүгд найрамдах Казакстан улсад албан ёсны айлчлал хийж, тус улсын нийслэл Нур-Султан хотод Монгол-Казахстаны бизнес форумд оролцсон байдаг. Уг форумд Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Казакстаны Ерөнхий сайд А.У.Мамин нар оролцож, хоёр орны бизнес эрхлэгчид Алт, мөнгө, үнэт металл цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, Нүүрсний ордуудаас ферросолицион үйлдвэрлэх үйлдвэр барих, Агаарын техникийн ачаа тээврийн нислэгийн инженер, техникийн үйлчилгээний мэргэжилтэн бэлтгэх, Хорио цээрийн бэлдмэл үйлдвэрлэх, мэргэжилтнүүдийг сургах сургалтын төв байгуулах зэрэг найман гэрээг байгуулсан юм. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, ашиглалтад оруулах тухай гэрээнд Эрдэнэс алт ресурс компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ачитсайхан, Сымбат инжиниринг компанийн захирал Т.М.Шопшекбаевич нар гарын үсэг зурсан бөгөөд гэрээний хүрээнд Казахстаны талаас 30 сая ам.долларын үнэ бүхий алт цэвэршүүлэх технологийн патентаа Монголын талд үнэ төлбөргүй өгсөн юм. Казакстан улс жилд 70 тонн алт үйлдвэрлэх зорилтынхоо хүрээнд нийслэл Нур-Султанд 2013 онд Тау-Кен Алтын алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж ашиглалтад оруулжээ. Ингэснээр жилд 25 тонн алт, 50 тонн мөнгө цэвэршүүлэх боломжтой олон улсын шаардлага хангасан үйлдвэртэй болсон байна. Тус үйлдвэр алтыг 99,99 хувь хүртэл цэвэршүүлдэг бөгөөд Тау-Кен Самрук компанийн санхүүжилтээр Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн яамны хяналт, удирдлагаар ажилладаг байна. Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцогчид тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцаад ирсэн юм.

-Ковид-19 цар тахал алтны салбарт нөлөөлсөнгүй-

Үе үе энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ энэ мэт авдаг болоод ч тэр үү. Дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал санхүүгийн зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байгаа ч, 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн хямралтай харьцуулахад хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг алтны салбарт ажиглагдлаа. Тэгээд ч аливаа санхүүгийн хямралын үед хамгийн эрсдэл багатайд алт тооцогддог тул худалдан авалт нэмэгдэж үнэ нь өсдөг жамтай. 2020 оны төсвийн төслийн тодотголд төвбанк 24 тонн алт худалдан авахаар тусгаж төлөвлөгөөндөө хүрсэн. Тухайлбал, 2020 оны гүйцэтгэлээр Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 23.6 тонн шар металл худалдан авч, алт тушаалт өмнөх оны мөн үеэсээ 8.3 тонноор нэмэгдэж, улсын төсөвт 174 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн байна. Харин 2021 оны нэгдүгээр сарын байдлаар Монголбанк 1.35 тонн үнэт металл худалдан авсан нь 2019 оны мөн үетэй харьцуулахад 750 килограммаар өсч, 2020 оны мөн үетэй харьцуулахад 2.2 тонноор буурсан үзүүлэлт боллоо. 2021 оны нэгдүгээр сард Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 15.7 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 60.3 килограмм үнэт металл худалдан авчээ. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж үнэ 2021 оны нэгдүгээр сард 170,985.19 төгрөг байжээ. Дашрамд дурдахад, Монголбанк алт худалдан авахдаа гурван шаардлага тавьдаг. Эхнийх нь иргэд болон аж ахуйн нэгжийн Монголбанкинд худалдах алт 3 граммаас дээш байх ёстой. 3 граммаас дээш хэмжээний алт худалдах бол үүнийгээ гулдмай болгож, Улсын хяналтын албаар сорьц тавиулсан байх ёстой. Энэ нөхцөлийг хангасан тохиолдолд Монголбанк тухайн өдрийн ханшаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдан авч, төлбөрийг нь бэлнээр бус, харилцах дансанд хийж ирсэн. Монголбанк Лондонгийн металлын захын үдээс хойшхи алтны үнээс хоёр ам.доллар хасч, үүнийг төгрөгт хөрвүүлж дотоодын зах зээл дэх шар металлын ханшийг тогтоодог. Ийм шалгуураар төвбанк сүүлийн таван жилд 100 орчим тонн үнэт металл худалдан авсан нь гадаад валютын улсын нөөцийг 3.7 тэрбум ам.доллароор нэмэгдүүлсэн байна.

-20 тонн үнэт металл худалдан авав-

Монголбанк 2021 оны арваннэгдүгээр сард 1.86 тонн үнэт металл худалдан авч, оны эхнээс өссөн дүнгээр 12 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар нийт 20.02 тонн үнэт металл худалдан аваад байна. 2021 оны 11 дүгээр сарын хувьд Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 147.8 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 111.3 килограмм үнэт металл худалдан авсан. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж ханш 2021 оны арваннэгдүгээр сард 166,639.90 төгрөг байжээ.

***2018-2021 онд Монголбанкны худалдан авсан үнэт металлын хэмжээ (кг)***

**2010-2021 онд Монголбанкны худалдан авсан үнэт металлын хэмжээ (тонн)**

**2021 оны 11 дүгээр сард Монголбанкны алт худалдан авсан үнэ (төгрөг/грамм)**

-Монголбанкинд үнэт металл тушаахад бүрдүүлэх материал-

Алт нь өнгөт металлын төрөлд багтдаг. Зарим тохиолдолд үнэт металл гэх нь бий. МЭӨ 4-5 зууны үеэс хүн төрөлхтөн алтыг бусад металлуудаас ялган авч хэрэглэх болжээ. Алтанд мөнгө, зэс, төмөр зэрэг металлууд тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байдаг. Үүнд хэдий хэмжээний цэвэр алт агуулагдаж байгааг сорьцоор илэрхийлдэг билээ. Ингэхдээ 333, 375, 585, 750, 916, 960, 999 сорьцоор алтны агуулгыг илэрхийлдэг. Хэрэв нэг грамм жинтэй 333 сорьцтой алтан эдлэл байвал, үүний 333 хувь нь цэвэр алт, үлдэх хувь нь өөр металл гэсэн үг юм. Ийнхүү үнэт эдлэл дэх алтны агууламжийг сорьцоор илэрхийлэхээс гадна, каратаар мөн хэмждэг. Тухайлбал, азийн орнууд ихэвчлэн каратаар алтны агууламжийг тодорхойлдог байна. Хэрэв 14 карат байвал тэр нь манайхны нэрлэж заншсанаар 585 сорьцтой монетон эдлэл юм. Өнөөдөр алтаар валютын нөөцөө бүрдүүлж, олон улсын төлбөр тооцоо хийхээс гадна, үнэт эдлэл үйлдвэрлэхэд ашиглаж байгаа юм. Дэлхийн зах зээлд шар алтыг бодвол цагаан алтны үнэ өндөр байдаг. Цагаан алтны физик химийн шинж чанар шар алтнаас илүү байдаг болохоор тэр юм. Монголбанк дотоодын зах зээлд алт худалдаж авахдаа сорьцын бичиг шаарддаг учраас алтны сорьцтой холбоотой дээрх мэдээллийг сонирхуулж хүргэсэн юм.

Монголбанкинд үнэт металл тушаах байгууллагын бүрдүүлэх материал:

1. Лицензийн хуулбар (нэг удаа)
2. ААНБ-ын гэрчилгээний хуулбар (нэг удаа)
3. ААНБ-ын танилцуулга (нэг удаа)
4. Сорьцын бичиг

Монголбанкинд үнэт металл тушаах иргэний бүрдүүлэх материал:

1. Иргэний үнэмлэх
2. Сорьцын бичиг

Монголбанк нь алтны үнээс Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5%, цагаан мөнгөний үнээс Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5% тус тус суутган өөр ямар нэгэн татвар, хураамж авалгүйгээр тухайн өдөрт нь таны дансанд төлбөрөө шилжүүлдэг байна.

Төрц алт худалдах харилцагчдын бүрдүүлэх материал:

1. Төрц алтыг худалдах тухай харилцагчийн гаргасан өргөдөл,
2. Геологийн төв лабораторийн шинжилгээний дүн,
3. Байгалийн тогтоц буюу төрц хэлбэрээр олдсон алт 400 граммаас дээш жинтэй байх, эсвэл жин харгалзахгүй онцгой сонин хэлбэр дүрстэй байх,
4. Уг төрц алтны гарал үүслийн мэдээллийг тодорхойлох нотлох баримт, материалтай байх ёстой шалгуурыг төвбанкнаас тавьдаг байна.

Монголбанк 2021-11-19-ний өдөр нэг грамм алт 170,244.27 төгрөгөөр худалдаж авах ханш зарлажээ. Нэг унци алт 31.1 граммтай тэнцдэг. Үүгээр тооцож төвбанк нэг унци алт хэдэн төгрөгөөр худалдан авч байгааг мэдэх бололцоотой юм. Ер нь төвбанкны зарласан алтны ханш дэлхийн зах зээлийн ханштай ойролцоо байдаг билээ.

-Дэлхийн зах зээлд алтны ханш өссөн нь-

Дэлхийн зах зээлд өмнө нь нэг америк доллар 0.76 евротой тэнцдэг байсан бол, 2009 оны тавдугаар сарын 6-ны хавьцаа 0.70 евротой тэнцэж байлаа. Долларын ханш еврогийн эсрэг ийнхүү суларчээ. Ер нь америк долларын зургаан валюттай харьцдаг индекс тухайн үед 0,6 хувиар буураад байсан юм. Долларын ханш сулармагц хөрөнгө оруулагчид алт худалдаж авахыг илүүд үзсэн аж. Энэ нь алтны ханш тухайн үед өсөх шалтгаан болж байсан юм. Хөгжингүй орнуудад урт хугацаанд инфляци нүүрлэнэ гэсэн хүлээлт байсан нь алтны ханш өсөх бас нэг шалтгаан болж байлаа. Тухайлбал, 2010 оны аравдугаар сарын 30-ны хавьцаа америкийн эдийн засаг ойрын таван жилийн дотор сэргэхгүй. Японы эдийн засаг мөн адил ойрын хугацаанд уналтаас гарахгүй. Европын холбооны улсуудын гадаад өр боломжит түвшнөөс хэтэрсэн учир хөрөнгө оруулагчид доллар, евро, иенээс зайлсхийж, алт худалдаж авах нь ихэссэн гэж эдийн засагчид тайлбарлаж байлаа. Үүнээс гадна, Америк, Европ, Японы төв банкууд экспортлогчдоо дэмжиж, ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор их хэмжээний мөнгө хэвлүүлж зах зээлд гаргах төлөвтэй байсан юм. Эдийн засгийн өсөлтөө ингэж дэмжиж, мөнгөний зөөлөн бодлого явуулснаар дээрх орнуудад инфляци өсч, мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унах эрсдэлтэй байсан юм. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид доллар, евро, иенээс зайлсхийж, алт худалдаж авах нь ихэсч байжээ. Ер нь дэлхийн томоохон эдийн засагтай улс орнуудад инфляци өсч, мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унавал, алт худалдаж авах нь ихэсч, уг металлын ханш өсөх нь элбэг болох нь дээрх жишээнээс харагддаг. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 7-ны хавьцаа Энэтхэгийн төвбанк Олон улсын валютын сангаас 200 тонн алт 6,7 тэрбум ам.доллараар худалдан авч байснаас үүнийг мөн харж болно. Энэтхэг улс цаашид дэлхийн зах зээлд долларын ханш буурна гэсэн болгоомжлолоор алт худалдан авсан байгаа юм. Тус улс гадаад валютын нөөцөө ханшийн эрсдэлд оруулахгүй байх үүднээс нөөцийнхөө тодорхой хэсгийг алт болгосон гэж тухай үед яригдаж байсан билээ.

-Инфляци өсвөл, алтны ханш нэмэгдэх нь элбэг-

Инфляци нэмэгдвэл, алтны ханш өснө гэж шинжээчид таамаглах нь элбэг. Тухайлбал, Стандарт чартеред банкны шинжээчид америк долларын ханшийн уналт үргэлжилж, алтны үнэ 1200 ам.долларт хүрэх төлөвтэй байгаа тухай хэлж байсан юм. АНУ-ын Голдман сакс банкныхан хүртэл нэг унци алт 1200 ам.долларт хүрнэ гэсэн хүлээлттэй байлаа. Тэгвэл Мицубиши корпорацийн мэргэжилтэн Том Кендал: Алтны үнэ удахгүй 1200 долларт хүрнэ гэж мөн таамаглаж байсан юм. Энэ нь биеллээ олж удалгүй дэлхийн зах зээлд унци алт 1388 ам.доллар болж өссөнөөс харж болно. Азийн орнуудын төв банкууд гадаад валютын нөөц дэх алтны хэмжээг нэмэгдүүлнэ гэсэн хүлээлт байсан нь шар металлын ханш өсөхөд давхар нөлөөлж байлаа. 2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралын үед алтны ханш өссөн нь ийм металл олборлодог аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааны ханш өсөхөд хүртэл нөлөөлсөн байдаг. Тухайлбал, манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг Бороо голдын толгой компани болох Канадын Центера голдын хувьцааны ханш Тронтогийн хөрөнгийн биржэд 2008 оны сүүлээр 0.95 доллар болж буурсан бол, 2009 оны эхээр 5.20 доллар болж өссөнөөс харж болно. Үүнээс гадна, гадаад зах зээлд шар металлын ханш өсвөл, алт үйлдвэрлэгч болон экспортлогч орнуудын мөнгөн тэмдэгтийн ханш өсөх хандлага ажиглагддаг. Австрали улс алтны экспортоороо, Канад улс алт үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд гуравдугаарт ордог. Нэг хэсэг алтны ханш өсч байсантай холбоотойгоор Австрали болон Канад долларын ханш чангарч байсан нь нэгийг хэлэх биз ээ. 2009 онд дэлхийн алтны олборлолт өнгөрсөн жилүүдтэй харьцуулахад 10 орчим хувиар буурсан байв. Энэ үед дэлхий дахинаа алтны эрэлт нэмэгдэж байсан нь уг металлын ханш өсөх бас нэг шалтгаан болсон гэдэг. Тухайн үед Хятадын алтны нөөц Францаас 2.5, Германаас 3, Америкаас 8 дахин бага байжээ. Хэдийгээр алтны ханш өссөн ч, дунд болон урт хугацаанд буурна гэдгийг монголбанкны мэргэжилтнүүд тухайн үед хэлж байсан юм. Алтны ханш огцом өсч байсантай холбоотойгоор үнэт эдлэл үйлдвэрлэгчид шар металл худалдаж авах нь багассан байв. Энэ нь алтны ханш дунд болон урт хугацаанд эргэн буурахад хөшүүрэг болно гэж төвбанкныхан үзэж байсан юм.

Бороогийн алтны орд

2010.04.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Ашигт малтмалын тухай хууль 1997 он хавьцаа батлагдав. Энэ хуулийн 20, 21-р зүйлд Монгол улсад хоёр сая ам.доллараас дээш хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн компанитай 10 жилийн хугацаатай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулна гэж заасан байлаа. Энэ дагуу манай улс тухайн үед уул, уурхайн дөрвөн компанитай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан гэдэг. Тодруулбал, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор Бороо голд, Чинхау Мак, Цайрт минерал зэрэг компаниудтай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан юм. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших бороогийн алтны үндсэн ордод үйл ажиллагаа явуулахаар Канадын хөрөнгө оруулалттай Бороо голд компани 1998 оны долоодугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байдаг. Бороогийн алтны үндсэн ордод социализмын үед улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж 43 орчим тонн алтны баталгаатай нөөцтэй гэж тогтоосон байдаг. Гэхдээ захын агуулга, жижиг ширхэгтэй алт бүрийг ашиглана гэж тооцвол 70 орчим тонны нөөцтэй хэмээн судлаачид үзэж байлаа. Монголын төв хэсэгт орших дэд бүтэц сайн хөгжсөн, хамгийн ашиглаж болох сор болсон ордын нэг учраас Бороо голд компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулжээ. Тогтвортой байдлын гэрээг 15 жилийн хугацаатай байгуулсан бөгөөд тус компанийг үйлдвэрлэл явуулж эхэлснээс хойш гурван жилийн хугацаанд аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас чөлөөлсөн юм. Харин дараагийн гурван жилд энэ татварын 50 хувийг төлнө. Үүнээс хойш аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг 100 хувь төлнө гэж тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байна. Энэ компанитай байгуулсан эхний гэрээгээр бол, Бороо голд компани аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг 2001 оноос эхлэн төлөх ёстой байлаа. Гэтэл энэ хугацааг зургаан жилээр хойшлуулж 50 хувь бус, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хувь хэмжээг дээд тал нь 25 хувь байхаар тогтоож өгсөн гэлцдэг. Тодруулбал, өмнө хийсэн тогтвортой байдлын гэрээнд 2000 онд өөрчлөлт оруулж тус компани 2007 оноос аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар төлж эхэлсэн юм. Ингэхдээ, 3 тэрбум төгрөгийн орлого олсон бол 10 хувийн татвар. 3 тэрбум төгрөгөөс дээш орлого олсон бол 25 хувийн татвар ногдуулна гэсэн заалтыг гэрээний өөрчлөлтөд оруулжээ. Үүнээс гадна, тус компанид татварын бусад хөнгөлөлт буюу экспорт, импортын татвараас бүрэн чөлөөлсөн юм. Экспортын гаалийн татвараас чөлөөлсөн нь хэр барагийн аавын хүүд олдохгүй завшаан. Ингэж хэлж байгаа нь, Бороо голд компани Бороогийн ордоос алт олборлож, үүнийгээ ямар ч гаалийн татваргүй экспортлох бололцоо нээгдсэн юм. Тухайлбал, энэ компанийн бороогийн ордоос олборлож экспортолсон алтанд татвар ногдуулахгүй байхаар хөнгөвчилсөн гэдэг. Мөн энэ компанийн гаднаас оруулж ирсэн бараа, бүтээгдэхүүнд ямар ч татвар ногдуулахгүй байхаар тогтвортой байдлын гэрээ байгуулжээ. Ийн таатай хандаж татварын хөнгөлөлт үзүүлж байхад, энэ компанийнхан харамсалтай нь дэндүү харгис хандсан гэхэд хилсдэхгүй. Ингэж хэлж байгаа нь тус компани 2007 оноос өмнө татварын хөнгөлөлт эдэлж байхдаа 43 тонн алт олборлож экспортолсон гэдэг. Тодруулбал, тус компани манай улсад 15 жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулна гэж тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан учир энэ хугацаанд тус ордоос алт олборлох ёстой байлаа. Гэтэл аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хөнгөлөлт эдэлж байх хугацаандаа буюу долоохон жилийн дотор бороогийн алтыг олборлоод дуусгачихсан юм. Энэ талаар тэр үеийн Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга н.Баттөмөр: Тогтвортой байдлын гэрээнд бороо голд компани жилд хэдэн тонн алт олборлох талаар заагаагүй гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Энэ талаар 2009 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд Эрс шинэчлэл хөдөлгөөний тэргүүн н.Энхбат: 1997 оны ашигт малтмалын тухай хууль болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд татвар авахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн. Ингэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирвэл манай улсад аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, энэ бүх гол татваруудыг бүгдийг нь авахгүй байхаар хуульчилж өгсөн. 1997 оны ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу тогтвортой байдлыг гэрээ байгуулагдаад бүх татваруудыг огт төлдөггүй. Бороо голд компани бороогийн ордоос алт олборлож, хайлуулж гулдмайлаад, тэндээсээ шууд онгоцны буудал дээр зөөж авчирдаг. Шууд гадагш нь зөөж явдаг ийм л компани шүү дээ. Ямар ч татвар төлдөггүй. Монгол Улсад ямар ч ашиггүй. Уг нь хуулийн дагуу бусад аж, ахуйн нэгжүүд олборлосон алтаа Монголбанкинд дэлхийн зах зээлийн үнээр тушаах ёстой. Бороо голд компани шууд гадагш нь зөөдөг. Бороо голд компанийн толгой компани болох Канадын Центерра голд компани гэж байдаг. Бороогийн алтны ордын хилээс цаашаа Хүдэр, Ерөө гээд үргэлжлээд явдаг. Доошоо Төв аймгийн Жаргалант, Наран толгойн алтны орд мөн үргэлжлээд явдаг. Бороогоос цааш алтны нөөц бүхий тогтоогдсон орд, ирээдүй бүхий талбайнуудын ихэнхийг Центерра голд компани эзэмшиж байгаа. Харин Наран толгойн алтны орд хятадуудын мэдэлд байдаг тухай ярьж байсан юм.Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга асан Я.Содбаатар:

Үүнд тэр үеийн Бороо гоулд компанийн ерөнхийлөгч буюу гүйцэтгэх захирал Жон Касаков: Монгол Улсад гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулийн дагуу тогтвортой байдлын гэрээ байгуулаад зарим нэг хуулийн заалт үйлчилж байна. Бидний байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээнд алт олборлох нөхцөлүүд заагдсан байгаа. Бид анхны техник эдийн засгийн үндэслэлд заагдсанаас илүү хэмжээгээр нөөц ашигласны төлбөр төлөөд байна. Мөн илүү хэмжээтэйгээр аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг төлсөн. Бас ажилчдын цалин техник эдийн засгийн үндэслэлд зааснаас хоёр дахин их төлөгдөж байна. Бид жилд түлш, цахилгаан гэх мэт ажил үйлчилгээний төлбөрт 71 сая ам.доллар төлдөг. Мөн сард татварт 3 сая ам.доллар төлдөг. Манай хайгуулын хэсэг 25 сая ам.долларыг монгол улсад оруулсан. Тогтвортой байдлын гэрээний дагуу бид алтаа экспортлох эрхтэй. Монголбанкинд алт тушаагаагүй болон 68 хувийн албан татвар төлөөгүй нь тогтвортой байдлын гэрээтэй холбоотой. Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулснаас хойш Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хууль батлагдсан. Татварын дарамт дараа нь гарч болзошгүй гэдэг үүднээс Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан. Бороо голд компанийг 68 хувийн татвар төлөөгүй, Монголбанкинд ямар ч алт тушаагаагүй гэдэг үндэслэлээр буруутгах нь буруу. Тогтвортой байдлын гэрээ болон тухайн үед мөрдөж байсан аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн дагуу 2004-2006 онд зөвхөн аж, ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татвараас чөлөөлөгдсөн. Харин 2007 онд тогтвортой байдлын гэрээнд нэмэлт өөрчлөлт орсноос үүдээд Бороо голд компани 2007-2008 онд аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварт 58.1 тэрбум төгрөг төлсөн. Ер нь тус компани 2004-2008 оны хооронд татварын албанд 124 тэрбум төгрөгийн татвар төлсөн. Үүний зэрэгцээ 1999-2008 оны хооронд Бороогийн уурхайд 220 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тиймээс бид монголын алтыг 68 хувийн татваргүйгээр экспортолсон гэдэг ялд унахаас илүүтэй, Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн компанид тооцогдох ёстой. Сүүлийн үед монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр 43 тонн алт татваргүйгээр экспортолсон гэж бичээд байгаа. Үнэндээ бид өнгөрсөн хугацаанд Бороогийн ордоос 41 гаруй тонн алт гадагш экспортолсон. Экспортлох эрх нь байгаа тул бүгдийг хууль, журмын дагуу хийсэн. Тэгэхээр татварт мөнгө төлдөггүй гэх мэдээлэл нь ямар ч үндэслэлгүй юм гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байлаа.

41 тонн алтыг өнөөдрийн үнэлгээгээр авч үзвэл хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх хөрөнгө. Бороо голд компанийн манай улсад оруулсан хөрөнгө оруулалт, төлсөн татвараас хэд дахин дахин үнэтэй баялаг. Энэ баялгийг 68 хувийн татваргүйгээр гадагш зөөчихөөд монгол улсад их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн, бас багагүй хэмжээний татвар төлсөн гэдэг үгээр монголчуудын амыг таглаж орхих нь тэр. Тухайлбал, Бороогийн ордод өнгөрсөн хугацаанд хайгуул хийж 25 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн. Үүнээс гадна, ашигт малтмалын нөөц ашигласны нөөцийн төлбөр, 2007 оноос хойш төлсөн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар зэрэгт нийт 124 тэрбум төгрөг төлсөн. Мөн монголоос 129 тэрбум төгрөгийн бараа, ажил, үйлчилгээ худалдаж авсан гэх мэдээллийг хөрөнгө оруулагч тал өгч байсан билээ. Нэг ёсондоо тэд монгол улсад 300 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэх мэдээлэл өгсөн юм. Гэхдээ тэдний монголоос олборлосон баялаг үүнээс үнэ цэнэтэй. Тиймээс тогтвортой байдлын гэрээ гадаадын хөрөнгийг монгол руу татах бус. Монголын баялгийг гадагшаа зөөсөн хэрэг мэт харагдах болов. Засгийн газар хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор татварын хөнгөлөлт үзүүлсэн ч, хэсэг хугацааны дараа тогтвортой байдлын гэрээ монгол улсад бус, хөрөнгө оруулагчдад ашигтай болж хувирсан нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, оруулсан хөрөнгөөс нь давсан баялгийг зүгээр шахуу өгөх болов. Тогтвортой байдлын гэрээний хор хохирлын ийнхүү энэ улс багагүй амссан нь энэ. Араасаа ямар үр дагавар дагуулж байгааг бас харах нь тэр. Энэ түүхийг өгүүлээд хэтэрхий оройтсон биз. Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулахдаа манай улс зарим зүйл заалтыг орхигдуулдаг нь эцэстээ өөрсдөө буруутан болж үлдэх сургамжийг ийнхүү үлдээлээ. Харин цаашид байгаа алтаа гаднынханд татваргүйгээр өгөхгүй гэх баталгаа бий болов уу.Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга н.Баттөмөр…

-Бороо голдын үлдээсэн сургамж-

Монголын эдийн засгийг хөгжүүлэх гол салбар бол уул уурхай гэж хэдэн жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн. Энэ салбарыг хөгжүүлбэл манай эдийн засаг сайжирч, иргэдийн аж амьдрал дээшилнэ гэж ярих хүн цөөнгүй. Үнэхээр энэ салбарыг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлж чадвал, монголчууд бид сайхан амьдралтай залгах нь дамжиггүй. Гэхдээ, энэ салбарыг хөгжүүлэх гэж байна гээд буруу замаар будаа тээвэл монголын эдийн засаг дээшилсэн юмгүй, иргэдийн амжиргаа сайжирсан юмгүй, байгаа баялагаа гаднынханд үнэгүй шахуу өгч, өөрсдөө хоосон хоцорч мэдэх юм. Тиймээс энэ салбарыг онцлохыг зорив. 2010 онд манай улсын жилийн төсөв үсрээд 3 их наяд төгрөг байсан бол, гадаад валютын нөөц үсрээд 1 тэрбум гаруй ам.доллараар хэмигдэж байлаа. Энэ мөнгөөр газар доорх баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжгүй гэж тухайн үед ярьцгааж байсан юм. Үүнээс хэд дахин их хөрөнгө мөнгө шаардлагатай учраас тэр юм. Тиймээс энэ салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт татах нь чухал гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлдэг. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалт татаж байна нэрийдлээр баялгаа гадныханд ашиглуулсаар ирсэн тал бий. Үүний нэг тод жишээ бол, бороогийн алтны орд юм. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших Бороогийн алтны үндсэн ордыг 15 жилийн хугацаанд ашиглана гэж Бороо голд компани Монголын Засгийн газартай 1998 оны долоодугаар сарын 6-ны өдөр тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байна. Тухайн компани олборлосон алтаа монгол улсад бус, өөрсдөө экспорлоод аваад явах боломжийг тогтвортой байдлын гэрээгээр тухайн үед бүрэн олгожээ. Уг компани бороогийн ордод үйл ажиллагаа явуулах 15 жилийн хугацаанд манай улсад чамгүй хэмжээний татвар төлөх учраас ийм хөнгөлөлт үзүүлсэн болохыг холбогдох хүмүүс ярьж байлаа. Харамсалтай нь бороо голд компани заасан хугацаанаас өмнө уг ордын нөөцийг шавхах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, бороогийн ордын 41 тонн алтыг богинохон хугацаанд олборлочихсон юм. Ер нь бороо голд компани өнгөрсөн хугацаанд манай улсад 300 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэдэг. Харин тэдэнд өгсөн баялаг 41 тонн алт юм. Эндээс монголчууд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах бус. Гадныханд байгаа баялгаараа хөрөнгө оруулалт хийгээд байгаа дүр зураг ажиглагдаж байсныг нуух юун. Өнөөдөр бороогийн алтны ордын тухай ярихад нэгэнт оройтсон сэдэв. Гэхдээ үүнээс бид сургамж авахад илүүдэхгүй юм.

-Бороо голд 1,2 тонн алт хууль бусаар олборлов-

Бороо голд компани Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших 198а тусгай зөвшөөрөл бүхий Бороогийн ордод үйл ажиллагаа явуулж байхдаа 41 тонн алт олборлож татваргүйгээр экспортолсон гэдэг. Тус компани 2008 оноос эхлэн нуруулдан уусгах технологиор цианит натри ашиглан энэ ордын ширхэг алт бүрийг түүсэн гэх нь бий. Нуруулдан уусгах технологи нь манайдаа цоо шинэ учраас хор уршгийг нь хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Нуруулдан уусгалт гэдэг нь алтны агууламж багатай, эдийн засгийн үр ашиг муутай хүдрийг цианит натриараар уусгаж, алтыг нь ялгаж авах технологи юм. Бороо голд компани өнгөрсөн хугацаанд алтны агууламж багатай 2 сая куб хүдрээс, 1,2 тонн алт нуруулдан уусгах технологиор олборлосон байгаа юм. Энэ алтыг олборлохдоо 328 тонн цианит ашигласан болохыг албаны хүмүүс тогтоосон байдаг. Нэгэнт алт олборлохдоо цианит натри ашигласан тул ойр орчмын хөрсийг бохирдуулсан уу гэсэн асуулт урган гарч байлаа. Үүнд 2009 оны зургаадугаар сарын 27-ны өдөр тэр үеийн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга Я.Содбаатар: Нуруулдан уусгаж баяжуулах талбайн өнгөн талын, нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоорсоноос гиомебрамын үе рүү цианитын агуулга өндөртэй баяжсан уусмал нэвчиж байгаа нь, цаашдаа тухайн орчны хөрсийг онцгой хортой химийн бодис болох цианитаар хордуулж болзошгүй байна. Их таширийн гүний худгийн усанд магни 38.91 мг нэг литрт байгаа нь бороогийн ус булингартай гарах шинжилгээний хариу гарсан байгаа. Нэг литр усанд цианит 0.1 мг байна. Хаягдлын далангийн зүүн урдаас авсан шаламнаас чанарын урвалаар хийсэн шинжилгээний дүнгээр цианит бас илэрсэн байгаа. Нэг ёсны химийн бодисын хувьд хоёр газраас цианит илрээд байгаа юм. Нэг дахь нь баяжмалын уусмалын тэр нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоороод, тэгээд мембрамын хоёрдугаар үе завсраар ус орсон. Үүгээр цианит орж ирсэн байгаа юм. Хаягдлын далангийн шалам нь дээрээс цианит илэрсэн. Мөн хатуу хог хаягдлаас цианит илэрсэн байгаа. Биднийг очиж шалгах үеэр нуруулдан уусгалтын үйл ажиллагаа зогсоод үндсэндээ сар болсон. Сүүлийн хоёр сар химийн бодис нэмж хэрэглээгүй. Нэг ёсны химийн бодис байх хэмжээндээ 400 пп-тэй байх ёстой. Энэ 130 пп-тэй гарсан. Нэг ёсондоо тэнд байгаа химийн бодис нэлээд саармагжсан, концентраци нь нэлээд багассан үед очиж шинжилгээ авсан гэх тайлбар өгч байсан юм.

Бороогийн ордод шалгалт орох гэж байгааг Бороо голдынхон эртнээс мэдэж л дээ. Тиймээс байгаль орчинд хор хөнөөлтэй нуруулдан уусгалт буюу химийн бодис хэрэглэхээ түр зогсоогоод байжээ. Тиймээс 2009 оны тавдугаар сарын 8-ны өдөр ажлын хэсгийнхэн бороогийн ордод очиход өмнө нь хэрэглэсэн химийн бодис нэлээд саармагжсан байсныг холбогдох албаныхан хэлдэг. Гэсэн ч, бороогийн ордын хаягдлын далангийн шалаам, мөн хатуу хог хаягдал дээрээс цианит натри 130 пп-гээр илэрчээ. Үүний сацуу тус ордын баяжмалын уусмалын нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоорсон. Үүнээс болж газрын хөрс рүү цианит алдагдаж эхэлсэн болох нь шалгалтаар тогтоогдсон түүх бий. Үүнээс болж бороогийн ордын ойролцоох Их таширын гүний худгийн уснаас цианит натри литр тутамд 0.1 мг агуулагдаж байгаа нь тогтоогдож байсан юм. Энэ нь араасаа том аюул дагуулж болзошгүй байдлыг бий болгож байсан нь нууц биш. Цианит натри устай холилдсон үедээ цианийн хүчлийг үүсгэж, улмаар ус, хоол, хүнс, амьсгалын замаар болон арьсаар дамжин хүн, мал, амьтныг хордуулдаг учраас тэр юм. Бороо голдынхонд цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор алт олборлох зөвшөөрөл аваагүй гэдгийг албаныхан хэлдэг. Тодруулбал, тухайн жилд олборлох алтны хэмжээгээ Бороо гоулд компани Ашигт малтмалын газарт мэдүүлэх ёстой. Гэтэл тэд холбогдох албаныханд мэдэгдэлгүй бороогийн алтыг олборлох явцад гарсан хаягдал шорооноос цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор 1.2 тонн алт олборлосон нь хууль бус гэж холбогдох байгууллагууд үзсэн байдаг. Нуруулдан уусгах технологиор алт олборлох зөвшөөрлийг холбогдох яамнаас аваагүй учраас мөн хууль бус үйлдэл болж таарсан. Нөгөө талаас байгаль орчинд хортой технологиор энэ алтыг олборлосон учраас мэргэжлийн хяналтынхан нуруулдан уусгах технологи ашиглахыг хориглосон юм. Яг ямар хууль тогтоомж зөрчсөн талаар тэр үеийн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга Я.Содбаатар: Нуруулдан уусгалтын үйлдвэрийг ашиглалтанд хүлээж аваагүй. Техник эдийн засгийн үндэслэлийг батлаагүй үед ашигт малтмалын тухай хуулийн заалтуудыг буруу хэрэглэж, гэрээ байгуулж, олборлож үйлдвэрлэсэн 1.2 тонн алтыг борлуулсан нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 35.4 заалтыг зөрчсөн гэж үзэж байгаа. Нуруулдан уусгалтын үйлдвэрийн туршилтын тайланд хүдрийн бутлалтын зэргийг тогтоосон ажлыг тусгаагүй нь газрын хэвлийн тухай хуулийн 29.1 заалтыг зөрчиж байна. Нуруулдан уусгах үйлдвэрийн туршилтын ажиллагааны явцад уусмалын сангийн цоорлыг арилгах битүүмжлэх арга хэмжээ аваагүй байгаа нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 44, Байгаль орчинд нөлөөлөх үнэлгээний тухай хуулийн 6.1-ийг тус тус зөрчиж байна. Үйлдвэрлэлийн явцад хэрэглэсэн химийн бодисын ашиглалтын тайланг тогтоосон хугацаанд холбогдох газар хүргүүлдэггүй нь мөн байгаль орчны холбогдох хуулийн заалтыг зөрчсөн байна. Нуруулдан уусгалтын явцад үүсч болзошгүй цианийн хүчлийн агуулгад тавих хэмжилтийн төхөөрөмжгүй байгаа нь Байгаль орчны сайд, Эрүүл мэндийн сайд, Онцгой байдлын ерөнхий газрын даргын тушаалын тодорхой заалтуудыг зөрчиж байгаа юм гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байсан нь томоохон сургамж болж хоцорсон гэхэд хилсдэхгүй.

Бороо голд компани ийнхүү зөвшөөрөлгүйгээр цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор алт олборлосон нь манай улсын цөөнгүй хууль тогтоомж зөрчсөн болохыг холбогдох албаныхан хэлдэг. Бороо голд компани зөвшөөрөлгүйгээр цианит натри ашиглаад зогсохгүй, ашигт малтмалын нөөцөд бичигдээгүй алт зөвшөөрөлгүйгээр олборлосон нь тэр үед мөн ил болсон нь энэ. Тодруулбал, энэ компани алтны агууламж багатай хүдрээс цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор 1.2 тонн алт олборлосон байгаа юм. Энэ олборлосон алт нь ашигт малтмалын нөөцөд бичигдээгүй байсан гэдэг. Хууль тогтоомж зөрчин алт олборлож, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын ойр орчмыг цианитаар хордуулсанд нь ямар хариуцлага тооцсон бол гэдэг асуулт урган гарах нь зайлшгүй. Гэвч үүнд албаны хүмүүс энэ талаар ярихад арай эрт байна гэж тухайн үед хэлж байлаа. Гэхдээ огт арга хэмжээ аваагүй гэж хэлж бас болохгүй. Бороо голдын үйл ажиллагааг түр зогсоож, зохих хариуцлага тооцно гэж холбогдох албаныхан хэлж байлаа. Харин иргэний нийгмийн байгууллагууд хууль бусаар нуруулдан уусгаж олборлосон 1,2 тонн алтыг улсын орлого болгох ёстой гэсэн санал хүртэл дэвшүүлж байв. Энэ цагаас хойш асуудал хэний талд хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй, нам жим болсон ч энэ асуудлыг эргэн санахад илүүдэхгүй биз ээ. Бороо голд компани нэг талаас нөөц дууссан, нөгөө талаас нуруулдан уусгах технологиор алт олборлуулахгүй байгаа гэдэг үндэслэлээр тухай үед 300 гаруй ажилтнаа цомхотгосон юм. Ийнхүү тус компани ажилчдаа зуу зуугаар цомхотгож байлаа. 15 жилийн хугацаанд олборлох ёстой алтыг 7 жилийн дотор олборлож, ажилчдаа хийх ажилгүй болгож, цомхотгосон нь Бороо голд компанийн удирдлагуудын буруу байлтай. Гэтэл Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга Баттөмөр: компанийн удирдлагуудаа зөвтгөсөн хариулт өгч байсан юм. Эндээс бороо голд компани монголын алтыг аваад, эцэстээ ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах ёстой үйлдвэрчний эвлэлээ халаасандаа бас хийчихээ юу гэсэн хардлага давхар төрж байсан юм. Ийнхүү Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших бороогийн алтны ордод үйл ажиллагаа явуулж байсан нэгээхэн компанийн түүхээс дурдахад энэ.

Гацууртын алтны орд

Стратегийн 15 орд дээр нэмж 39 ордын нөөцийг нарийвчлан тогтоож, стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулахаар тухайн үед төлөвлөж байлаа. Улмаар 2013.05.31-ний улмаар Цайдам нуур, Гацуурт, Хөшөөт, Халзан бүргэдэй, Лугийн гол, Хотгор, Мушгиа худаг гэсэн долоон ордыг стратегийн ордод нэмж оруулах тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн барьсан юм. Гэвч УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо энэ асуудлыг хэлэлцээд, Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлоготой нийцүүлэн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Тэгвэл, Засгийн газар энэ асуудлыг хэлэлцээд Халзан бүргэдэй, Хотгор, Мушгиа худаг, Лугийн гол гэсэн газрын ховор элементийн ордууд бүрэн судлагдаагүй учраас стратегийн ордод оруулахгүй байхаар болсон юм. Мон Эн Ко компанийн хөрөнгө оруулагчдын хувьд Хөшөөтийн нүүрсний ордыг стратегийн жагсаалтад оруулахгүйгээр, орон нутагтай хамтран ажиллах санал тавьсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, долоон ордыг стратегид оруулахаар төлөвлөж байсан ч, дундаасаа тав нь хасагдаж, Цайдам нуур болон Гацууртын ордыг хөрөнгө оруулагчдынх нь хүсэлтээр стратегийн ордод оруулахаар болсон юм. Тэгвэл 2014.09.25-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь тогтоох тухай хэлэлцээд, тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр тогтсон байдаг. Гацууртын ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмших Эрдэнэс-Гацуурт хамтарсан компани байгуулж, уг компанид төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 20 хувиар тогтоох саналыг Засгийн газраас УИХ-д оруулсан юм. Эрдэнэс-Гацуурт компанийн төрийн эзэмшлийн 20 хувьд ногдох 20 мянган ам.долларын санхүүжилтийг хуулийн дагуу Эрдэнэс МГЛ компаниас гаргуулахаар тухайн үед шийдвэрлэсэн байдаг. Эрдэнэс-Гацуурт компани нь холбогдох хуульд заасны дагуу төрийн оролцоотой үйл ажиллагаа явуулах зохион байгуулалтад шилжиж, энэ ордыг ашиглах хугацаанд уг төслийн санхүүжилт болон бусад зардлыг хувь нийлүүлэгчдэд ачаалалгүйгээр шийдэх үүрэг хүлээнэ гэж тухайн үед Засгийн газраас мэдэгдэж байлаа. Харин засгийн газар уг ордыг ашиглахад шаардагдах санхүүжилт босгоход дэмжлэг үзүүлж ажиллахаар болсон юм. Тэгвэл 2015 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр хавьцаа Ерөнхий сайд Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг тогтоох ажлыг эрчимжүүлэхийг Уул уурхайн сайдад үүрэг болгосон байдаг. Мөн Ноён уулыг улсын тусгай хамгаалалтанд авахыг Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайдад үүрэг болгож байсан юм. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших Гацууртын алтны үндсэн орд нь Сэлэнгэ аймгийн мандал сумын нутагт орших бөгөөд Улаанбаатар хотоос 180 километр, Бороогийн алтны үндсэн ордоос 45 километрт байрладаг. Энэ ордод 1970-1991 онд шороон ордын судалгаа хийж, 1992 онд олборлолт эхлүүлсэн байна. Тэгвэл 1997 онд алтны үндсэн судлыг тогтоож, 2002-2003 онд хайгуулын ажлыг эрчимжүүлж, 2004 онд нэмэлт хайгуул хийжээ. Ордын нөөцийг Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийн бүртгэлд 2005 онд бүртгэж, 2008 онд ТЭЗҮ-ийг хүлээж авсан байна. Гацууртын үндсэн ордын алтны баттай, бодитой болон боломжтой нөөцийг 50 тонноор улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэн авчээ. Энэ ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Центерра голд Монголиа компани эзэмшдэг юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий Гацууртын алтны үндсэн ордын талбайн нийт хэмжээг 3025 га байхаар Засгийн газрын хуралдаанаас тогтоосон байдаг. Ингэхдээ геологийн тогтоц, ашигт малтмалын илрэл, эрдэсжсэн цэг, эрлийн шалгуур шинж тэмдэг, ашигт малтмалын хүдэржилт байж болох талбай, уурхайн үйлдвэрлэлтэй холбоотой бүтээн байгуулалт хийх газар зэргийг харгалзан үзсэн байдаг юм. Гацууртын алтны үндсэн ордын тусгай зөвшөөрлүүд урт нэртэй хуулийн хамрах хүрээнд давхацдаг. Хэрэв энэ ордыг стратегийн ордод оруулж, 20:80 хувийн харьцаагаар төртэй хамтран эзэмшвэл, үйл ажиллагаа нь хэвийн явах бололцоотой гэж тухайн үед үзэж байсан юм.Гацууртын ордын талаар олон жилийн өмнө Бороо голд компанийн ерөнхийлөгч буюу гүйцэтгэх захирал Жон Касаков: Канадын Центерра голд компани монгол улсад хоёр охин компанитай. Бороо голд болон Центерра голд монголиа инк компаниуд Канадын Центерра голдын охин компаниуд юм. Манай үйл ажиллагаа нууц биш, олон нийтэд нээлттэй байдаг. Тиймээс гацууртын алтны ордын тухай нуугаад байх зүйл байхгүй. Алтны гацууртын ордын ашиглалтын лицензийг Центерра голд монголиа инк компани эзэмшдэг. Таны асуусанчлан Монголын Засгийн газартай тогтвортой байдлын нууц гэрээ хийх гэж байгаа юм байхгүй. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийхээр ажиллаж байгаа. Одоогоор Монголын Засгийн газраас ажлын хэсэг гараад Гацууртын хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаар ажиллаж байгаа. Гацууртын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийхдээ Монголын Засгийн газраас тавьсан шаардлага нөхцөлийг хуулийн дагуу байгуулахаар ажиллаж байгаа. Энэ гэрээг хэд хэдэн яамд хянах байх. Манай толгой компани болох Центерра голд компани Бороогийн уурхай дээр амжилттай ажилласан. Амжилттай ажилласан болохоор хувьцаа эзэмшигчид гацууртын алтны ордод дахин хөрөнгө оруулъя гэж байгаа. Монголд хөрөнгө оруулаад, монголд мэргэжлийн ажилчдыг бэлтгэх тал дээр хамтарч ажиллах хүсэлтэй байгаа. Центерра голд компани Бороогийн ордод амжилттай ажилласан тул тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид гацууртын алтны ордод хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Нэгэн түүх өгүүлэхэд, Хүннү гүрний их удирдагч Модун Шанюгаас урд хөршийн эзэн хаан хүлэг сайн морио өгөөч гэхэд, тэрбээр өгсөн байдаг. Хоёр орны найрсаг харилцааг бодолцон эрийн хийморийг илтгэдэг хүлэг сайн морио өгч байсан биз… Хөрш улсын түрэмгийлэгч хүлэг сайн морь аваад зогссонгүй, үзэсгэлэнт сайхан хатнаа өгөөч гэж Модунь шанюгаас гуйлаа. Тэрбээр, улс орон, ард түмний амгалан тайван байдлыг бодолцон хайртай хатнаа харийнханд бас л өгчээ. Хөрш улсын хаан хүлэг сайн морь, үзэсгэлэнт сайхан хатан аваад зогссонгүй. Модунь Шанюгаас эх нутгаа өгөөч гэсэн хүсэлт илгээлээ. Харин, Модунь Шаню миний монголын газар шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг гэсэн зарлиг гаргаж байсныг түүх гэрчилнэ. Эндээс бидний өвөг дээдэс, эх нутаг, газар шороогоо юу юунаас илүү эрхэмлэн хайрладаг байсан нь харагдаж байна. Өнөөдөр бидний амьдарч буй өлгий нутаг хэдэн зууны тэртээгээс, эцэг өвгөдийн маань халуун цусаар харийн түрэмгийлэгчдээс хамгаалагдан, Эзэн чингисийн үр сад бидэнд өвлөгдөн үлдсэн ариун дагшин газар билээ. Эцэг өвгөдөөс өвлөгдөн ирсэн газар шороог хойч үедээ байсан хэвээр нь өвлүүлэн өгөх учиртай. Гэтэл монголчууд бид газар нутгаа хайрлах нь битгий хэл, харийнханд лиценз эзэмшүүлж байгаа нэрийдлээр найр тавин өгсөөр олон жилийг ардаа орхилоо. Бүр Хүннүгийн булш, эд өлгийн зүйл олдсон Ноён уулын амнаас 7,5 километрийн зайд Бороо голд компанийн Гацууртын алтны үндсэн орд оршдог байх юм. Бурханаас харамлаж ирсэн Хүннүгийн газар нутагт Бороо голд компани хайгуулын болон ашиглалтын лиценз эзэмшдэг нь нэгийг бодогдуулах биз ээ.

Асгатын мөнгөний орд

-Асгат ашиглалтад орвол ажлын байр нэмэгдэнэ-

2021.05.26. Монгол Улс. Баян-Өлгий аймаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн найм дахь удаагийн сонгуульд МАН-аас ард түмнийхээ итгэл сэтгэлийг даах ноён нуруутай, төрийн тэргүүн байж чадах боловсролтой, ардын хүү Ухнаагийн Хүрэлсүхийг илгээсэн билээ. Нэр дэвшигч У.Хүрэлсүх өнөөдөр Баян-Өлгий аймгийн иргэд сонгогчидтой уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө танилцууллаа. МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Баян-Өлгийчүүд та бүхэнтэй өнөөдөр дахин учран уулзаж байгаадаа чин сэтгэлээсээ баярлаж байгаагаа илэрхийлье. Монгол Улсын баруун хязгаарт оршин суугаа Баян-Өлгийчүүд та бүхэн сүрлэг өндөр Алтай таван богдын оргил шигээ миний сэтгэлд ямагт халуун дотно байдгийг энэ сайхан уулзалтын эхэнд хэлэхийг хүсч байна. Та бүхэнтэйгээ учран золгох бүрт сэтгэл догдолж, итгэл хүсэл бадарч, урам зориг нэмэгдэж байдгийг хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улсын үндэсний цөөнх казах, урианхай, тува, дөрвөд түмэн Баян-Өлгий аймагт эвтэй түнжинтэй сайхан амьдарч, хөдөлмөрлөж байгааг харахад сэтгэл хангалуун байна. Та бүхэн туурга тусгаар монгол улсаа байгуулах үйл хэргийн үргэлжлэл домогт толбо нуурын тулалдааны баатруудын үр сад мөн. Та бүхэн эх орныхоо баруун хилийг хамгаалж, халуун амь, бүлээн цусаа харамгүй зориулсан эх оронч, дайчин хөвгүүдийн ач, гуч, үр сад билээ. Цаг төрийн ороо бусгаа цаг үед Баян-Өлгий аймгийнхан Монгол Улсын тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшлийн төлөөх тэмцлийн найдвартай суурь нь байж, гуйж дайвалгүй, талцаж хуваагдалгүй, нэгэн үзүүрт сэтгэлээр МАН-ын бодлогыг тууштай дэмжиж ирснийг та бүхэндээ хэлэхэд таатай байна гэж уулзалтынхаа эхэнд онцолсон юм. Түүнчлэн тэрбээр өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд өмнө нь хийж байгаагүй хамгийн том бүтээн байгуулалтын ажлыг хийсэн гэдгийг онцолсон бөгөөд нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайдын ажлыг хүлээн авахад нийслэл хотын агаарын бохирдол, гурван ээлжийн сургууль, цэцэрлэгийн сугалаа, Төв цэвэрлэх байгууламж гэсэн гурван асуудал тулгамдсан байжээ. Харин Засгийн газрын оновчтой бодлогын үр дүнд нийслэл хотод өнөөдөр гурван ээлжээр хичээллэдэг сургууль байхгүй болжээ. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд улсын хэмжээнд 283 цэцэрлэгийг ашиглалтад оруулснаас Баян-Өлгий аймагт найман цэцэрлэг, 174 сургууль, 104 эмнэлгийг ашиглалтад оруулсан байна. Түүнчлэн бүтэн 20 жилийн турш агаарын бохирдлыг бууруулна гэж 800 тэрбум төгрөг зарцуулсан утааг хоёр жилийн дотор 50 хувиар бууруулсан. Иргэд сонгогчдод энэ төрлийн мэдээлэл өгсний дараа нэр дэвшигч У.Хүрэлсүх: Төрийн албанд зориг, сэтгэл чухал юм байна. Хийж бүтээе гэвэл ямар ч ажлыг хийж болдог юм байна гэдгийг бид энэ хугацаанд мэдлээ хэмээн тодотгов. Үргэлжлүүлэн тэрбээр БАЯЛАГТАА ЭЗЭН МОНГОЛ гэсэн уриа дэвшүүлж, сонгуульд оролцож байгаа бөгөөд Асгатын мөнгөний орд, Эрдэнэт үйлдвэр алдагдсан байсныг буцааж авснаа хэллээ. Би Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа 2018 оны нэгдүгээр сард Рио Тинто компанийн захиралтай уулзаж, Оюутолгой, Дубайн гэрээг Монголд ямар ч үр өгөөжгүй болсныг хэлж, гэрээг цуцалж шинэчлэхээр болсноо дуулгалаа. Хууль бусаар алдагдсан орд газруудаа төрийн мэдэлд авч, Монголын ард түмэн байгалийн баялгаасаа хүртэх их ажлын салхийг эхлүүлсэн нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхэд Өлгийн ард түмэн талархаж байгаагаа илэрхийллээ. Баян-Өлгийн аймгийн Ногоон-Нуур сумын нутагт, ОХУ-ын Алтайн хязгаартай хиллэн стратегийн орд газар Асгатын мөнгөний орд газар бий. Уг орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулбал олон мянган залуучууд ажлын байртай болохыг ч нутгийн иргэд хэлж байв. Аймгийн төвөөсөө 350 километрийн зайд орших Булган сумаас залуу үеийн төлөөлөл МАН-аас нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхийн уулзалтад биечлэн оролцохоор зорин иржээ. Тэд хий хоосныг ярьдаггүй хийсэн ажил, хэлэх үгтэй хүн учраас дэмжиж байгаагаа илэрхийлж байв.

-Асгатын мөнгөний ордын нөөцийг шинэчлэн тогтооно-

2022.01.21. УИХ. Төрийн ордон. Монгол Улс. Улсын Их Хурлын Үйлдвэржилтийн байнгын хорооны энэ өдрийн хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцлээ. Хуралдаанд Засгийн газрын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон болон Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн холбогдох албан тушаалтнууд оролцсон. Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлаар Засгийн газар бусад холбогдох байгууллагад чиглэл өгөх Байнгын хорооны шийдвэрийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн танилцуулгыг Ажлын хэсгийн ахлагч, Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Аубакир хийв. Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хорооны 2020 оны 04 тоот тогтоолоор байгуулагдсан Ажлын хэсгийг Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Аубакир ахалж, бүрэлдэхүүнд нь Г.Тэмүүлэн нарын гишүүд ажилласан юм.Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт байрлах Асгатын мөнгөний орд нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамаардаг бөгөөд 1986 оноос Асгатын мөнгөний ордын хэмжээнд явуулсан төрөл бүрийн геологи судалгааны ажлууд хийгдэж, сүүлийн хайгуулын ажил 1991 оноор дуусгавар болсон байдаг. Тус ордын нөөцийг хараахан бүрэн тогтоож амжихгүйгээр хайгуулын ажил зогссон гэдгийг Ажлын хэсгийн ахлагч танилцуулгадаа дурдаад Байнгын хорооноос байгуулагдсан дээрх Ажлын хэсэг нь тус ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг эрчимжүүлэхтэй холбоотойгоор тухайн орд байршиж буй орон нутгийн удирдлагууд болон холбогдох яамдын болон энэ талын мэргэжлийн хүмүүстэй удаа дараагийн уулзалтуудыг зохион байгуулж, тэдний санал бодлыг сонсож ажилласан гэж байлаа. 2022.01.19-ний өдөр Ажлын хэсэг хуралдаж, Асгатын мөнгөний ордыг ашиглалтанд оруулах ажлыг эрчимжүүлэх, энэ талаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгсөн Байнгын хорооны тогтоолын төслийг боловсруулж, Байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Ажлын хэсгийн хуралдаанд оролцсон гишүүд Стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон орд болох Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд үүний тулд тус ордод нэмэлт хайгуулын ажлыг гүйцэтгэн нөөцийг бүрэн тогтоох, нэмж хайгуул хийх ажлын гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг холбогдох хууль тогтоомжид нийцүүлэн 2022 оны эхний хагас жилд багтаан зарлах, мөн тус ордын нарийвчилсан хайгуулын бүс нутгийн хэмжээнд гүйцэтгэж, нөөцийг шинэчлэн тогтоох ажлыг 2024 онд багтаан хийх талаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгөх нь зүйтэй гэснийг Ажлын хэсгийн ахлагч танилцуулгадаа онцолсон. Мөн Асгатын мөнгөний ордын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон мэдээлэл хийсэн. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, үг хэлсэн. Тухайлбал, тогтоолын төсөлд Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил гүйцтэтгэх болон Техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах хөрөнгийн эх үүсвэрийг Эрдэнэс Монгол ХХК хариуцан ажиллах гэсэн саналыг нэмж тусгах шаардлагатай гэснийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжлээ. Гишүүдээс гаргасан саналыг нэмж тусган Байнгын хорооны тогтоолын төслийг батлахыг хуралдаанд оролцсон гишүүд 100 хувийн саналаар дэмжив. Уг тогтоолын төсөлд Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж, нөөцийг тодотгох гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг холбогдох хууль тогтоомжид нийцүүлэн 2022 оны эхний хагас жилд багтаан зохион байгуулах, Асгатын мөнгөний ордын нарийвчилсан хайгуулын ажлыг бүс нутгийн хэмжээнд гүйцэтгэж, нөөцийг тодотгож шинэчлэн тогтоох болон баяжуулалтын технологийн судалгааг 2024 онд багтаан хийж, тус ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах бэлтгэл ажлыг хангах, Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил гүйцтэтгэх болон ТЭЗҮ боловсруулах хөрөнгийн эх үүсвэрийг Эрдэнэс Монгол ХХК хариуцан ажиллахыг Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл болгон тусгахаар болов гэжээ.

-Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулна-

2022.03.21. Баян-Өлгий аймаг. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ, Засгийн газрын зарим гишүүний хамт Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байна. Аймгийн удирлагуудтай уулзаж нийгэм, эдийн засгийн байдал, тулгамдаж буй асуудлын талаар эхлээд мэдээлэл сонслоо. Ерөнхий сайд

Тендерийн сонгон шалгаруулалтыг яаралтай дуусгаж хөрөнгө оруулалтын ажлыг эрчимжүүлэх,
Ирэх тавдугаар сарын 1-нээс орон даяар эхлэх эрүүл мэндийн үзлэг оношилгооны бэлтгэл ажлыг сайтар хангах,
Атрын IV аянд идэвхитэй оролцохыг аймгийн удирдлагуудад үүрэг болгов.

Үүний дараа Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Баян-Өлгий аймгийн иргэдэд Шинэ сэргэлтийн бодлогоо танилцуулж, саналыг сонсов. Ерөнхий сайд Шинэ сэргэлтийн бодлогын цөм нь Монгол Улсын эдийн засгийн суурийг тэлэх, 40 их наяд төгрөгийн эдийн засгийг 3-4 дахин нэмэгдүүлэх юм. Энэ зорилгод хүрэхийн тулд Монгол Улсын хөгжлийг хязгаарлагч зургаан хүчин зүйлийг шийдэхээр Засгийн газар ажиллаж байна. Орон нутагт тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд иргэдийн оролцоонд тулгуурлах зарчмыг Засгийн газар баримтална. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Баян-Өлгий аймгийн онцлог, давуу талд тулгуурлаж, аялал жуулчлал, дэд бүтэц, аж үйлдвэрлэлийг дэмжсэн их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэх болно гэж ярилаа. Уулзалтад Баян-Өлгийн аймгийн сум бүрийн төлөөлөл болсон 400 гаруй иргэн оролцлоо. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд тус аймгийн эдийн засгийг тэлэх , ажлын байр дэмжих төслүүдэд иргэдээс санал авлаа. Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт орших Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах санал асуулгад 402 иргэн оролцож 80 хувь нь дэмжив. Ерөнхий сайд иргэдийн саналыг хүлээн авч, Шинэ сэргэлтийн бодлогын Аж үйлдвэржилтийн сэргэлтийн хүрээнд Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулан хэлэлцүүлэхийг үүрэг болголоо. Засгийн газрын өнгөрсөн долоо хоногийн хуралдаанд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон Асгатын ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах танилцуулга хийсэн юм. Үүнтэй холбогдуулан техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж, шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын асуудлыг судлан хуралдаанаар хэлэлцүүлэхийг Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн удирдлагад үүрэг болгож Засгийн газар тэмдэглэл гаргасан билээ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ уг тэмдэглэлийг Баян-Өлгий аймгийн Засаг дарга Д.Бауыржанд гардуулж өгөв. Монгол Улсын стратегийн ордуудын нэг болох Асгатын мөнгөний ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэс Монгол ХХК эзэмшиж байна. Боомтын сэргэлтийн хүрээнд Цагаан нуур, Даянгийн боомтуудыг авто замаар холбож, эдгээр боомтын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхийг нутгийн иргэд дэмжлээ. Цагаан нуур боомтыг 24 цагаар ажиллуулж, Даянгийн боомтыг байнгын ажиллагаатай болгож, чөлөөт бүс байгуулахаар Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан юм. Баян-Өлгий аймгийг аялал жуулчлалын дөрөвдүгээр бүс болгон хөгжүүлэх шийдвэрийг нутгийн иргэдэд танилцууллаа. Мөн Ерөнхий сайд Баян-Өлгий аймгийн иргэдийн саналд үндэслэн Алтай таван богд чиглэлд авто зам барих ажлыг 2023 оны төсвийн жилд багтаан эхлүүлэхийг Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Л.Халтарт даалгалаа. Уулзалтын үеэр иргэд орон нутагт ажилгүйдэл, инфляци, валютын өсөлт иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж буй зэрэг асуудлыг хөнджээ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Баян-Өлгий аймгийн залуучуудын төлөөлөлтэй өнөөдөр мөн уулзаж, Алсын хараа-2050 Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын талаар ярилцлаа. Алсын хараа -2050 баримт бичиг нь 590 гаруй салангид баримт бичгийг нэгтгэсэн. Тус баримт бичигт манай улс хөгжлийн стратегиа гурван 10 жилээр тодорхойлсны эхний 10 жилийн бодлого нь Шинэ сэргэлтийн бодлого юм. Энэ бодлогыг бодитоор хэрэгжүүлэхэд залуучуудын оролцоо чухал гэдгийг Ерөнхий сайд онцоллоо. Баян-Өлгий аймаг 113.3 мянган хүн амтай. Эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй бөгөөд 2022 оны тооллогоор 2.3 сая толгой мал тоолуулжээ. Тус аймагт Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөний хүрээнд нийт 1282 иргэн, аж ахуйн нэгжид 45794,4 сая төгрөгийн зээлийг олгосон байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд маргааш казах түмний Наурызын баярын хүндэтгэлийн арга хэмжээнд оролцоно гэв.

Салхитын мөнгөний орд

-Салхитын мөнгөний ордод Эрдэнэс силвер компани үйл ажиллагаа явуулж байна-

2021.11.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Салхитын мөнгө, алтны ордын геологийн судалгаа баялаг түүхтэй. 1966 онд ЗХУ-ын геологич А.А.Храпов нар Дундговь аймгийн нутагт 1:500 000 масштабтай геологи-гидрогеологийн эрлийн ажил хийсэн байна. 1968 онд Д. Величков нар Алтанширээ, Дэлгэрэх сумын нутагт эрэл шалгалтын ажил явуулснаар Модот худагийн боржингийн байршил, түүний хувирлын бүсийг нарийвчлан тогтоож зэс, хайлуур жонш, ховор металлын эрдэсжсэн цэг, хүдрийн илэрц нэлээд хэдийг шинээр тогтоон үнэлэлт өгсөн байна. 1971 онд талбайн баруун хойт хэсэгт 1:200 000 масштабын эрэл зураглалын ажил явуулж дунд-дээд анх төрмөлийн этгүн шохойлог, доод пермийн бялхмал, доод дунд юрын этгүн, дээд юра доод цэрдийн цагаан цавын бялхмал, доод цэрдийн зүүнбаянгийн давхаргадсын этгүн болон дөрөвдөгчийн хурдас ялгасан байна. Доод-дунд юрагын настай эх газрын молассын хурдсыг амьтаны үлдэгдэлээр насыг нь тогтоож хайлуур жонш, хүрэн нүүрс, гөлтгөнө зэрэг ашигт малтмалын хүдрийн илрэл илрүүлжээ. 1979-1983 онд талбайн баруун тийш Л.В.Заботкин нар 1:200 000 масштабтай геологийн тогтоц ашигт малтмалын талаар нилээд материал цуглуулан боловсруулсан байна. Дундговийн өндөрлөгт дунд эрт төрмөлийн настай бялхмал, бялхмал-тунамал, этгүн хурдсыг тус нутгийн хэмжээнд анх ялгасан байна. Мөн Дундговийн өндөрлөгт дунд девоны настай ховор металлаг гүний чулуу өргөн тархсан, мөн Өмнөд Монголын тогтолцоонд тархсан девоны настай гүний чулуулгийг палентологийн олдвороор нас нь батлагдсан тунамал чулуулгийн харилцан байршлаар насны хязгаарыг баттай тогтоосон байна. Баруун ба Төв Монголын хэмжээнд нэг хэлбэршилд хамруулан үзэж байсан гүний чулуулгийг түрүү ба хожуу пермийн гэсэн хоёр хэвшилд багтдаг болохыг баталж хэд хэдэн гүний бүрдлийг нэг насны бялхмал чулуулагтай нэг голомтын эвшил болохыг тогтоожээ. Тус нутгийн геологийн тогтоц, тохрол маягын атираат бүтэц эргэн тохиолдох зэрэг нь уг нутгийн геологийн тогтоцыг түгээмэл тектоникийн шинэ онолоор тайлбарлах боломжийг олгосон байна. Ажлын үр дүнд Дундговийн хайлуур жоншны бүсийг хэдэн арван километрээр өргөжүүлэн үнэт металл зэрэг ашигт малтмалын шинэ илэрц нэлээдийг тогтоосон байна. 1987-1990 онд Г.Бөмбөрөө, Ш.Лхүндэв нарын геологчид Дундговь аймгийн нутагт 1:200000 масштабтай геологи зураглал ерөнхий эрлийн ажил гүйцэтгэснээр геологийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэснээр дараагийн шатны геологийн судалгааны ажлууд эрчимжсэн байна. 2011- 2014 онуудад Ч.Нэргүй, Г.Цагаанцоож нарын геологчид Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт, Дэрэн, Гурвансайхан, Луус, Сайнцагаан сумдын нутгийг хамарсан Мандалговийн 1:50000 масштабтай геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлыг гүйцэтгэсэн байна. Дээрх олон жилийн хайгуулын ажлын үр дүнгээр илэрсэн Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг дахь Салхит нэртэй 2887.85 га талбайг хамарсан MV-021483 тоот ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн Ашигт малтмал газрын тосны газрын Кадастрын хэлтсийн даргын 2019 оны аравдугаар сарын 14-ны өдрийн 514 тоот шийдвэрээр Төрийн өмчит Эрдэнэс Монголын охин компани болох Эрдэнэс Силвэр ресурсэд олгосон юм. Уг тусгай зөвшөөрлийн талбайн нь Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутагт орших ба Улаанбаатар хотоос урд зүгт 280 км, Дундговь аймгийн төв Мандалговь хотоос зүүн хойш 60 км, Гурвансайхан сумын төвөөс хойш 35 км зайд байрладаг байна.

-Салхитын уурхайд жишиг стандарт бий болгоно-

2022.10.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Уурхайн хаалт, нөхөн сэргээлтийг эрт төлөвлөж хэрэгжүүлэх нь уурхайг хаах үеийн эрсдэл болон зардлыг бууруулдаг сайн талтайг холбогдох мэргэжилтнүүд байнга анхааруулдаг. Канад улсын Гадаад Хэргийн яамнаас санхүүжүүлж буй Монгол улс: Институцийн өөрчлөлт хийх замаар эрдэс баялгийн менежментийг сайжруулах нь /МЕRIT/ төсөл, Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн хариуцан хэрэгжүүлж буй Салхитын ордын Хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах жишиг төсөлийн гол зорилго үүнд чиглэж байна. Салхитын уурхайн хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах жишиг төслийн II үе шатны хэрэгжилтийн явц, талуудын оролцоо, хамтын ажиллагааг хангах стратегийн талаарх мэдээллийг оролцогч талуудад хүргэх, санал солилцох уулзалт сар гаруйн өмнө боллоо. Уулзалтад Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн ТУЗ-ын дарга Д.Баярбат, CESO суурин төлөөлөгч Женнифер Адамс, MERIT төслийн захирал Р. Алтангэрэл болон УУХҮЯ, БОАЖЯ, АМГТГ, Усны газар, МХЕГ, Дундговь аймгийн ЗДТГ, Дундговь аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар, Мэргэжлийн хяналтын газар, Гурвансайхан сумын ЗДТГ, ИТХ, Чулуут багийн нийтийн хурлын төлөөллүүд оролцсон. Уг жишиг төслийн нэгдүгээр үе шат 2021 оны есдүгээр сараас 2022 оны дөрөвдүгээр сарын хооронд хэрэгжихдээ эрх зүйн орчны шинжилгээ, байгаль орчны төлөв байдлын судалгаа, эрсдэлийн үнэлгээ зэрэг суурь судалгаа болон уурхайн хаалтын зорилго, зорилтыг талуудын оролцоотой боловсруулах ажлуудыг хийжээ. Төслийн хоёрдугаар үе шат энэ оны зургаадугаар сараас эхэлж Канад болон олон улсын шилдэг туршлагыг Монгол Улсын хууль тогтоомжид нийцүүлэн нэвтрүүлэх, хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах, үндэсний зөвлөхүүдийн багийг /салбар бүрийн мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн техникийн баг/ сонгон шалгаруулах ажлыг хийгээд байна. Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Санхүү, хөрөнгө оруулалтын газрын захирал бөгөөд Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн ТУЗ-ын дарга Д.Баярбат уулзалтын үеэр Салхитын уурхайн хаалтын менежментийн жишиг төлөвлөгөөг боловсруулах, цаашид түүнийг хэрэгжүүлэхэд удирдлагын зүгээс анхаарч ажиллах болно. Мөн Эрдэнэс Монгол нэгдлийн хэмжээнд уг сайн туршлагыг нэвтрүүлэх боломжтой гэлээ. Уг төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улсад уурхайн хаалтын төлөвлөлт хийх стандарт жишиг бий болох сайн талтай гэж УУХҮЯ үзэж байгаа аж. Уул уурхайн аливаа төслийг хэрэгжүүлэхдээ орон нутгийн иргэдэд тухайн төслийн ач холбогдол, зорилгын талаар мэдээлж, оролцогч талуудын хамтын ойлголцлыг бий болгох нь хамгийн чухал тул уулзалтыг сар тутам зохион байгуулж, төслийн явц, үр дүнгээ танилцуулан, санал авч хаалтын төлөвлөгөөндөө тусган ажиллах юм гэж Эрдэнэс Монгол компаниас мэдээлэв.

-Салхит, Асгат зэрэг мөнгөний ордуудтай ч хараахан олборлолт хийгдэж үйлдвэрлэл эхлээгүй байна-

2021.11.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Манай улс хэдийгээр Салхит, Асгат зэрэг мөнгөний ордуудтай ч хараахан олборлолт хийгдэж үйлдвэрлэл эхлээгүй байгаа. Ер нь мөнгө нь алтны дараа ордог үнэт металлын нэг. Дэлхий нийт жилд 650 сая унци мөнгө үйлдвэрлэдэг гэх судалгаа бий. Үүн дээр 200 сая унцыг хоёрдогч түүхий эдээс гаргаж авдаг бол, 50 сая унцыг хувийн хэвшлээс худалдаж авдаг байна. Нийлээд дэлхий нийтээр 900 сая унци мөнгө үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаагаас 45 хувийг электрон барааны үйлдвэрлэлд, 30 хувийг нь үнэт эдлэл үйлдвэрлэлд, 20 хувийг нь фото аппарат үйлдвэрлэхэд, 5 хувийг хөрөнгө оруулалтын чиглэлд зарцуулдаг гэнэ. 2008 онд дэлхий нийт хамгийн их мөнгө үйлдвэрлэж түүхэнд байгаагүй дээд амжилт тогтоож байжээ. Боливи, Орос, Перу зэрэг улсууд үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлсэнтэй холбоотойгоор 680.9 сая унци мөнгө үйлдвэрлэсэн байна. Тухайлбал, Перу 118.3 сая, Мексик 104.2 сая, Хятад 82.8 сая, Австрали 61.9 сая, Чили 44.9 сая, Польш 38.9 сая, Орос 36.1 сая, АНУ 36 сая, Боливи 35.8 сая, Канад 21.5 сая унци мөнгө тус тус үйлдвэрлэсэн байна. 2009.05.06-нд гадаад зах зээлд долларын ханш бууж байснаас үүдэн цагаан мөнгөний ханш огцом өссөн үзүүлэлт гарч байсан юм. Тухайн үед Нью-Йоркийн металлын биржэд нэг унци мөнгө 15 доллар 63 центийн ханштай болсон нь сүүлийн 20 жилд байгаагүй өндөр үзүүлэлт гэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 1987 онд цагаан мөнгөний ханш ингэж өсч байжээ. Тэгвэл 2010.10.14-ний өдөр нэг унци мөнгө 24 доллар 95 цент болж, түүхэнд байгаагүй дээд амжилт дахин тогтоосон юм. Тухайн үед шинжээчид цагаан мөнгөний ханш цаашид өсч, түүхэн амжилтаа дахин эвдэж, 26 долларт хүрнэ гэж таамаглаж байсан юм. Тэгвэл Reuters агентлагийн хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр silver spot буюу унци цагаан мөнгөний ханш өмнөх өдрөөсөө 1.08 хувиар өсч, 23.38 центийн ханштай байлаа. Харин Монголбанк 2021.11.29-ний өдөр нэг грамм цагаан мөнг 2,073.07 төгрөгөөр худалдан авч байсан юм. Нэг унци 31.1 граммтай тэнцдэг. Үүгээр тооцвол, нэг унци мөнгө 64 мянга 472 төгрөгөөр худалдан авч байгаа юм. Үүнийг тэр өдрийн монголбанкны америк долларын албан ханшид хуваавал, нэг унци мөнгийг 22,62 ам.доллараар худалдан авч байсан гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк дэлхийн зах зээлийн үнээр цагаан мөнгө худалдаж авдаг юм. Гэхдээ, цэвэршүүлэлтийн зардлыг хасч тооцож цагаан мөнгө худалдаж авдаг гэдгийг энд сануулахад илүүдэхгүй. Тэр ч утгаараа, гадаад зах зээлд унци мөнгөний ханш өсвөл, дотоодын зах зээлд уг металлын ханш дагаад өсдөг. Харин дэлхийн зах зээлд уг металлын ханш буурвал, дотоодын зах зээлд дагаад буурдаг юм. Манай улс дотооддоо уг металлыг олборлодоггүй байхад, төвбанк хаанаасаа ямар цалин цагаан мөнгө худалдаж билээ гэж гайхах хүн цөөнгүй. Үүнд товчоор хариулахад, алтанд агуулагдаж буй мөнгийг худалдаж авдаг гэж ойлгож болох талтай юм.

-Асгат, Салхитыг эргэлтэд оруулах ажил эрчимжив–

Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл, Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгаснаар эдийн засгийн өсөлтийг хангах стратегийн мега төслүүдийг хэрэгжүүлж, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг бүрэн дайчилж, ашиглалт үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд анхаарахаар болсон. Сүүлийн хоёр жилд Засгийн газраас Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд тодорхой лиценз, компаниудын хувьцааг эзэмшүүлэх замаар бодит хөрөнгөтэй болгож, тодорхой төслүүдээ хэрэгжүүлж эхэлжээ. Тухайлбал, сүүлийн 30 жилд хөрөнгө оруулагчдыг татах оролдлого хийж байсан Асгатын мөнгөний ордыг 2019 оны долдугаар сард Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд шилжүүлсэн байна. Ингэснээр малталт хийж байсан босоо амуудыг нээж үйлдвэрлэлийн дээж 20 тонныг авсан бөгөөд одоогоор техник эдийн засгийн үндэслэлээ шинэчлэх зэрэг бусад ажлууд эрчимтэй хийгдэж байгаа юм. Мөн өнгөрсөн оны эхээр 6 хүртэлх сая төгрөгийн тэтгэврийн зээлтэй ахмадуудын зээлийг тэглэсэнтэй холбоотойгоор Салхитын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажил эрчимтэй, бас цаг хугацааны хувьд шахуу өрнөж байгаа юм. Уг ажлыг Эрдэнэс Силвер Ресурс компани хариуцаж, 2021 оны тавдугаар сард тэтгэврийн зээлгүй 200 орчим мянган ахмадад зориулсан Эрдэнэс бондын санхүүжилтийг олгохоор зорьсон байдаг. Улс орны хөгжилд хамгийн бодитой хувь нэмэр оруулсан ахмадууддаа байгалийн баялгийн үр өгөөжийг тэгш, шударга зарчмаар хүртээж буй төрийн бодлогын илрэл нь Салхитын мөнгөний орд хэмээн компанийн удирдлага онцолжээ.

Төмөртийн цайрын орд

Сүхбаатар аймгийн нутагт орших Төмөртэйн цайрын ордод Цайрт минерал компани үйл ажиллагаа явуулдаг. Монголын Засгийн газартай энэ компани 1998 онд тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан юм. Уг компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан эхний таван жилд татвараас 100 хувь чөлөөлөгдөж, дараагийн таван жилд татвараас 50 хувь чөлөөлөгдөж, үүнээс хойш татвараа 100 хувь төлөх ёстой байв. Энэ дагуу тус компани 2007 оноос татвараа бүрэн төлж эхэлсэн гэдэг. Гэхдээ дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж, гадаад зах зээлд цайрын үнэ хэд дахин унасантай холбоотойгоор Цайрт минерал компани бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээ зогсоож, төсөвт төлдөг татварын хэмжээ нь нэг хэсэг буурсан юм. Тухайлбал, Лондонгийн металлын биржэд 2009.02.12-нд нэг тонн цайр 1121 ам.долларын ханштай байсан бол, 2009.02.21-нд 1083 ам.долларын ханштай байсан юм. 2008 онд 3000 ам.долларын ханштай байсантай харьцуулахад, цайрын үнэ дэлхийн зах зээлд 3 дахин унаад байлаа. Энэ нь зарим аймаг санхүүгийн хүндрэлд ороход хүргэж байжээ. Сүхбаатар аймаг Төмөртэйн ордоос төсвийнхөө дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг ирсэн байдаг. Гэтэл цайрын үнэ дэлхийн зах зээл дээр унасан нь Сүхбаатар аймгийн төсөв хүндэрхэд хүргэсэн байгаа юм. Тиймээс Сүхбаатар аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг Цайрт минерал компани олборлосон бүтээгдэхүүнээ гаднын улсуудад худалдаалахаа түр зогсоож байсан юм. Тэд олборлосон бүтээгдэхүүнийнхээ үнийг дэлхийн зах зээлд өстөл нь худалдахгүй байхаар шийдвэрлэв. Цайрт минерал компани дэлхийн зах зээлд түүхий эдээ гаргахгүй байсан нь Сүхбаатар аймгийн төсөв нэг тэрбум төгрөгөөр хүндэрхэд нөлөөлсөн тал бий. Цайрт минерал компани бүтээгдэхүүнээ худалдаалахгүй байсны зэрэгцээ ажилчдынхаа 10 орчим хувийг цомхотгосон гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан юм.
Улсын болон орон нутгийн төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлдэг энэ орд дэлхийн зах зээлийн үнэ ханшаас ихээхэн хамааралтай явж ирсэн ч, ирээдүйд ихээхэн ач холбогдолтой гэлцдэг. Сүхбаатар аймгийн нутагт орших Бичигтийн боомтын цаана урд хөрш аж үйлдвэрийн парк байгуулж, төмөр зам тавьж буй мэдээлэл олон жилийн өмнөөс гарч эхэлсэн. Энэ төмөр зам далайн боомттой холбогдох тул Бичигтийн боомтоор дамжин далайд гарч бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ гэсэн итгэл найдвар энэ нутгийханд бий ажээ.

-Төмрийн хүдрийн зах зээл ба стратегийн орд-

2022.08.26. Монгол улс. Улаанбаатар хот.Төмрийн хүдрийн жишиг үнийг тогтоохдоо www.umetal.com цахим хуудсанд зарлагдсан Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлж байгаа FOB үнийг ашигладаг байжээ. Харин жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB үнээр тооцож ирсэн байгаа юм. Нүүрсний жишиг үнийн хувьд, Хятадын нүүрсний зах зээлийн үнийн мэдээллийн эх сурвалж болох http://en.sxcoal.com хаягнаас авч ашиглаж ирсэн гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг FOB /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр зарлаж иржээ. Энэ үнээр тооцож, төмрийн хүдэр экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны 5 хувийн татвар авдаг. Дээр нь төмрийн хүдрийн жишиг үнэ 60-70 ам.доллараар зарлагдвал 1 хувь, 70-80 ам.доллар болвол 2 хувь, 80-90 ам. доллар болвол 3 хувь, 90-100 доллар болвол 4 хувь, 100-аас дээш ам.доллар болвол 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр нэмж авч байжээ. Энэ шатлалаар 2014 оны эхний найман сарын байдлаар төмрийн хүдэр экспортлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 23.5 тэрбум төгрөг төлсөн судалгаа бий. Харин 2015 онд тэднээс 76.2 тэрбум төгрөгийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсвийн төсөлд тусгасан байлаа. Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж байгаа боомтын FOB үнийг үндэслэж жишиг үнийн төсөөллийг гаргахад ийм хэмжээний татвар төлөхөөр байжээ. Хэрэв хилийн DAF үнээр тооцвол яагаад ч ийм хэмжээний татвар төлөхгүй гэж экспортлогчид тухайн үед хэлж байв. Манай улс анх 0,2 сая тонн төмрийн хүдэр экспортолж байжээ. Тэр цагаас хойш төмрийн хүдрийн экспорт нэмэгдсэн ч, удалгүй экспорт буурч эхэлсэн байна. Энэ нь Бэрэн групп, Ханги хүдэр, Тайшен девелопмент, МГМК, Цахир цагаан гол, Чин хаш, Жинтайхэ, Жүтайюуан, Зө-Юүе зэрэг есөн компани олборлолт, баяжуулалт, экспорт хийгээгүйтэй холбоотой байлаа. Харин Алтайн хүдэр, Анхай интернэшнл, Төмөртолгой, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Жинхуа орд, Засагч чандмань, Инфинитиспейс, Лутчулуу, Монголросцветмет, Эрдэс групп, Болдтөмөр ерөө гол, Фокус металл зэрэг 12 компани экспорт хийсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, хэдэн жилийн өмнө үйл ажиллагаа явуулахаар 21 компани төлөвлөгөө гаргаснаас 9 нь зах зээлийн болон бусад шалтгааны улмаас үйл ажиллагаа явуулаагүй байна. Харин 12 нь үйл ажиллагаа явуулж урд хөрш рүү төмрийн хүдэр экспортолсон байдаг. Тэд мөн ондоо 11 гаруй сая тонн төмрийн хүдэр олборлохоор төлөвлөснөөс, тухайн оныхоо эхний найман сарын байдлаар төлөвлөгөө нь ердөө 37 хувьтай байжээ. Ашигт малтмалын газрынхан үйлдвэрлэгчид мөн оны эхний найман сард 4,7 сая тонныг олборлож, 289 сая ам.долларын өртөг бүхий 3.7 сая тонн бүтээгдэхүүн экспортолсон гэх судалгааг танилцуулж байлаа. Үүгээр тооцвол, экспортлогчид нэг тонн бүтээгдэхүүнээ 78 ам.долларын дундаж ханшаар худалдсан байх барагцаа тоо гардаг. Харин экспортлогчид нэг тонн төмрийн хүдрийг 52 ам.доллараар хятадын худалдан авагчдад нийлүүлсэн гэж мэдэгдэж байв. Өөрөөр хэлбэл, манай улс 131-р тогтоолын дагуу, Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлдэг боомтын FOB үнээр жишиг үнэ зарлаж, үүгээр тооцож төмрийн хүдэр экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны 5 хувийн татвар авч байжээ. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны 5 хүртэлх хувийн татварыг нэмж авч байсан юм. Гэтэл үйлдвэрлэгчид Эрээн болон Бургастайн DAF /барааны үнэ, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байжээ. Зарим тохиолдолд EXW /уурхайн амны үнэ, уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр бүтээгдэхүүнээ хямдаар худалдаалдаг байсан аж. Гэх мэтчилэн DAF болон EXW нөхцлөөр хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж үзэн жишиг үнийг FOB нөхцлөөр зарлаж, Ашигт малтмалын болон Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авдаг байсан аж. Нэг ёсондоо, хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг байжээ. Тиймээс төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид жишиг үнэ тооцох энэ аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байсан юм.

-Энэтхэгийн жишиг үнийг төмрийн хүдэр экспортлогчид санал болгов-

Тэр үеийн Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Баяраахүү: Сангийн яам ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр тооцох жишиг үнийг үндэслэлгүй өндөр тогтоож, төлбөрийг америк доллараар тооцож, Монголбанкны ханшаар авч байгаа нь буруу. Тиймээс бидний тавьсан саналыг Сангийн яам хүлээж авах шаардлагатай байна хэмээн хэлж байлаа. Нэг ёсондоо, хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авах ёсгүй гэж үзэж байсан юм. Тухайн үед Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбоо: БНХАУ төмрийн хүдрийн томоохон хэрэглэгч, бас худалдан авагч. Тэгвэл хятадын бүтээн байгуулалт 2020 оноос саарахтай зэрэгцээд, төмрийн хүдрийн хэрэглээ буурах төлөвтэй байна. Тиймээс төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгч томоохон компаниуд 2025 оноос хойш төмрийн хүдрийн олборлолт, экспортын талаар бизнес план гаргахгүй байгаа. Бидэнд төмрийн хүдрээ борлуулах 10-хан жилийн зах зээл байна. Тиймээс ч, төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид жишиг үнэ тооцох аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байлаа. Тухайлбал, олон улсын мэдээллийн эх сурвалжуудын жагсаалтыг гаргаж, тэдгээрээс манай орны нөхцөлд ашиглаж болох үнийн эх сурвалжийг тодорхойлох хэрэгтэй гэсэн саналтай байсан юм. Манай улстай ойролцоо Энэтхэгийн төмрийн хүдрийн үнээр жишиг үнээ тогтоож татвар авах хэрэгтэй гэсэн саналыг Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооноос гаргаж, Уул уурхайн ямаар дамжуулан Сангийн яаманд хүргүүлж байсан талтай. Ийнхүү хилийн DAF үнэ, боомтын FOB үнийн зөрүүгээс үүссэн татварын асуудлаас болж, үйлдвэрлэгчид болон Сангийн яамны хооронд үл ойлголцол гарч, дунд нь уул уурхайн яам зуучлагч хийж байсан билээ. Тухайн үед Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга Б.Батхүү: Төмрийн хүдрийн үнэ уналттай байгаа учраас гэрээний үнээр тооцохоор ярилцаж байгаа. Гэхдээ одоогийн байдлаар жишиг үнэ баримталсан хэвээрээ байна. Цаашид зах зээлийн үнээс хамаарч, жишиг үнийн журамд ямар өөрчлөлт орох нь шийдэгдэнэ гэсэн тайлбар өгч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид гэрээний үнээсээ татвар төлөх санал гаргасан ч, энэ асуудал шийдэгдэлгүй багагүй хугацаа өнгөрсөн юм. Харин хожим Уул уурхайн яамны бодлогын хэлтсийн мэргэжилтэн Ачитсайхан: Жишиг үнийн энэ асуудлыг хэзээ шийдвэрлэх талаар тодруулахад, Энэтхэгийн төмрийн хүдрийн үнийг жишиг болгохоор төлөвлөж байна. Энэ асуудал шийдэгдэх байх гэсэн хариултыг 2014 оны сүүлчээр өгч байлаа. Монголын баруун бүсийн төмрийн хүдрийн экспорт Бургастай боомтоор, бусад экспорт Замын- Үүдийн боомтоор хийгддэг. Монголын баруун бүс болон БНХАУ-ын баруун хойд мужуудын дэд бүтцийн хөгжил сул байсан нь аливаа тээврийг газраар хийхээс өөр аргагүй байдалд хүргэж, бүтээгдэхүүний үнийг бууруулах үндсэн шалтгааны нэг болж байжээ. Мөн Монголын Бургастай, Хятадын Лаоемиао хилийн боомтуудын хөгжил сайнгүй байснаас гаалийн агуулахын төлбөр өндөр, олон улсын тээвэрлэлт хийх боломжтой компаниудын тоо цөөн зэрэг үнэ бууруулах бас нэг шалтгаан болж байжээ. Эдгээрийн улмаас манай улсын төмрийн хүдрийн үнэ жишиг үнэд хүрдэггүй байсан аж. Төмрийн хүдрийн жишиг үнэ

-Манай улсад төмрийн хүдрийн боломжит нөөц 1 тэрбум тонноор хэмжигдэж байна-

Манай улсад 40 орчим төмрийн хүдрийн орд бүртгэгдсэн байдаг. Ашигт малтмалын газрын Хар төмөрлөг, өнгөт металл хариуцсан мэргэжилтэн Батмөнх: Эдгээрийн тогтоогдсон нөөц нь 660 сая тонн бол, таамаг нөөц нь 1 тэрбум тонн болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хэлж байлаа. Манай улсын төмрийн хүдрийн ордын 70-80 хувийг гадаад, дотоодын аж ахуйн нэгжүүд ямарваа нэг байдлаар ашиглаж эхлээд байгааг тэрбээр мөн хэлж байсан юм. Тухайлбал, манай улсад төмрийн хүдрийн ордуудад олборлолт явуулдаг 60 орчим компани байдгаас 41 нь экспорт хийж байжээ. Тухайлбал, Бэрэн групп, Ханги хүдэр, Тайшен девелопмент, МГМК, Цахир цагаан гол, Чинхаш, Жинтайхэ, Жүтай юуан, Зө-Юүе, Алтайн хүдэр, Анхай интернэшнл, Төмөр толгой, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Жинхуа орд, Засагч чандмань, Инфинити спейс, Лут чулуу, Монголросцветмет, Эрдэс групп, Болд төмөр ерөө гол, Фокус металл зэрэг компаниуд төмрийн хүдрийн экспорт хийдэг гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Ингэхдээ 2005 оноос төмрийн хүдрийн олборлолтоо эхлүүлсэн бөгөөд энэ цагаас хойш жил ирэх тусам уг түүхий эдийн экспорт нэмэгдэж иржээ. Анхны жил 178 мянган тонныг экспортолсон бол, 2020 оны эхний найман сард 5,6 сая тонныг экспортолсон байх жишээтэй. Үндэсний аудитийн газрын гүйцэтгэлийн аудитийн газрын дарга Баттуяа: Манай улс төмрийн хүдрээс экспортын татвар авахгүйгээр зөвхөн гаалийн бүрдүүлэлтийн хураамж авдаг байсан. Татвар бараг авдаггүй атлаа энэ төрлийн түүхий эдээ дэлхийн зах зээлээс хоёр дахин бага үнээр худалдаалж ирсэн учраас төмрийн хүдрийн экспорт жил ирэх тусам нэмэгдэж байсан болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, жишиг үнэ тарласан, ашигт малтмалын нөөц ашигласны болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төрөхөөс өмнө гэсэн үг юм. Төмрийн хүдэр экспортлогчид нэг тонн төмрийн хүдрээ 2011 онд 62 ам.доллар, 2012 онд 82 ам.доллар, 2013 онд 99 ам.доллар, 2014 онд 78 ам.долларын дундаж ханшаар худалдаалсан тоо баримт бий. Энэ нь ямагт дэлхийн зах зээлийн ханшаас доогуур байжээ. Дээр нь гадаад зах зээлд нийлүүлдэг төмрийн хүдэрт агуулагдаж байгаа алт, зэс, мөнгө зэрэг эрдэс бүтээгдэхүүнээ нэгэн үе тодорхойлохгүйгээр гаалиар нэвтрүүлдэг байжээ. Тиймээс манай улс нэг талаас экспортод гаргаж байгаа төмрийн хүдэрт агуулагдаж буй алт, зэс, мөнгөний агуулгыг тогтоох шаардлагатай тулгарсан. Нөгөө талаас төмрийн хүдрээ боловсруулах шаардлагатай тулгарсан юм. Хэдийгээр боловсруулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг цөөхөн компани байдаг ч, тэд баяжуулалт хийхээс хэтрэхгүй байгаа бөгөөд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй юм. Энд Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутагт орших Таян-Нуурын ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Алтайн Хүдэр компанийг нэрлэж болох юм. Мөн Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутагт орших Баянголын ордод Болд төмөр ерөө компани 2004 оноос хайгуулын ажил хийж 132 сая тонн төмрийн хүдрийн нөөц тогтоожээ. Харин 2007 оноос тус компани төмрийн хүдэр олборлож, баяжуулж, экспортолж эхэлсэн байна. Төмөртэйн ордын тухайд 229 сая тонн төмрийн хүдрийн нөөцтэй бөгөөд жилд 5 сая тонн хүдэр олборлох хүчин чадалтай юм. Тус уурхай 2014 онд хуурай соронзон баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулж сүүлийн зургаан жил 11 сая тонн хүдэр олборложээ. Гэх жишээтэй төмрийн хүдрийн орд түшиглэсэн цөөн тооны үйлдвэрүүд байдаг ч, тэд баяжуулалт хийхээс хэтрэхгүй байгаа юм. Тиймээс манай улс өнгөрсөн хугацаанд аргагүйн эрхэнд төмрийн хүдрээ экспортолж иржээ. Төмрийн хүдрээ экспортлоод, эргүүлээд төмөр хийц импортолдог энэ байдлаас салж, төмөрлөгийг үйлдвэртэй болох цаг болсон гэдгийг мэргэжилтнүүд олон жилийн өмнөөс хэлж, ярьж, зөвлөсөөр ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдрээ түүхийгээр нь экспортлох бус, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх шаардлагатайг мэргэжилтнүүд нэгэн дуугаар илэрхийлсээр олон жилийг ардаа орхисон билээ. Уул уурхайн яам ч Монгол төмөр хөтөлбөрийг боловсруулж, төмрийн хүдрийн боловсруулалтын түвшинг дээшлүүлэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж, дотоодын хэрэгцээгээ хангаж, улмаар экспортлох хүчин чадал бүхий гангийн үйлдвэр байгуулах зорилт тавьж ажилласан байдаг. Тэр ч үүднээс төмрийн баяжмал үйлдвэрлэл болон барилгын арматур үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж Засгийн газар Чингис бондын хөрөнгөнөөс 50 сая ам.доллар зарцуулахаар шийдвэрлэж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

-Харанга ресурсес төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв-

Төмрийн хүдрийн хайгуул хийдэг Харанга айрон компани Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дундговь, Дорноговь аймгуудад Сүмбэр, Төмөртэй худаг, Хөндлөн, Шавдал, Сэлэнгэ төслүүд хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгийг босгох зорилгоор Харанга айрон компани 2010.12.09-нд Австралийн хөрөнгийн биржэд Харанга ресурсес лимитед нэрээр бүртгүүлсэн байдаг. Ингэхдээ, тус компани анхдагч зах 125 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 20 центийн нэрлэсэн үнээр гаргаж 25 сая доллар босгосон байдаг. Үүний 22 сая долларыг хоёр жилийн хугацаанд дээрх таван төсөлд зарцуулна гэж Харанга айрон компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Д.Ачит-Эрдэнэ тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Төмрийн хүдрийн хайгуулын Сэлэнгэ төсөл нь 11334, 11335, 11336, 11337, 11338 гэсэн таван хайгуулын талбайд явагддаг. Тус талбай нь монгол улсын төмрийн хүдрийн томоохон ордууд болох Ерөө гол, Төмөртэйн ойролцоо оршдог гэдгээрээ онцлог. Тус компанийн геологийн судалгаагаар төмрийн хүдрийн хайгуулын талбай нь Ерөө гол, Төмөртэй, Төмөр толгой зэрэг томоохон ордуудыг холбож байгаа нь мөн тогтоогджээ. Тиймээс тус компанийн явуулж буй төслийн дүнд төмрийн хүдэр олдох найдвар өндөртэй гэж Харанга ресурс компанийнхан үздэг юм. Төслийн Баянцогт талбайд алмазан өрөмдлөг хийхэд төмрийн эрдэсжилтийн огтлолцлын шинж тэмдэг илэрсэн байна. 2008 онд Баянцогтын талбайд өрөмдлөг хийхэд яг ийм шинж тэмдэг илэрч байжээ. Тиймээс тус компанийнхан Баянцогтын талбайд 4000 метрийн гүнд алмазан өрөмдлөг хийхээр төлөвлөж байсан нь саяхан. Ер нь тус талбайд 25 метрийн өрөмдлөг хийхэд 35.5 хувьд нь төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Өмнө нь 25 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 31.6 хувийн төмөр, 28 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 30.5 хувийн төмөр илэрч байжээ. Сэлэнгэ төслийн Дунд булаг талбай нь Баянцогтоос 2,5 километрийн зайд орших бөгөөд сүүлийн судалгаагаар төмрийн эрдэсжилт явагдаж байгаа нь тогтоогдсон байдаг. Харанга ресурс компаниас Сэлэнгэ төслийн талбайд явуулсан соронзон зургаар Дунд булагийн талбайд 600 метрийн гүн бүхий 1,2 километр газарт ер бусын соронзон илэрсэн гэдэг. Сэлэнгэ төслийн Өндөр ухаа талбай нь Дунд булагаас нэг километрийн зайд орших бөгөөд мөн ер бусын илэрцтэй. Гэхдээ Дунд булагт илэрсэн шиг биш гэнэ. Дунд булагийн судалгааны дүнгээс шалтгаалж Өндөр ухаад туршилт явуулах эсэхээ шийднэ гэж тус компанийнхан олон жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Өмнө нь Дунд булаг болон Өндөр ухаад өрөмдлөг хийж байсан юм. Сэлэнгэ төсөл дэх Хүйтэн голын талбай нь Өндөр ухаа болон Дунд булагаас 6 километрийн цаана юм. Энэ талбай мөн соронзон геофизикийн аномалтай холбоотой. Өмнө нь явуулсан судалгаагаар 14 метрийн гүнд 40,6 хувийн төмрийн агуулгатай. 13 метрийн гүнд 39,4 хувийн төмрийн агууламж байгаа нь тогтоогджээ. Эрдэсжилтийн хэмжээг тогтоож, өрөмдлөгийн огтлолыг баталгаажуулан дараа дараагийн өрөмдлөгийг төлөвлөж байжээ. Ер нь Сэлэнгэ төслийн талбай нь маш их хэмжээний төмрийн хүдэртэй. Төмөр замын дэд бүтэцтэй ойр гэдгээрээ давуу талтай аж. Тус төсөл нь монголын төмөр замаас 20 километрийн зайд, Шарын голын гал тэрэгний буудлаас 40 километрийн зайд оршдог байна. Шавдал лицензийн талбай нь Сүхбаатар аймгийн төв Баруун Уртаас 10 километрийн зайд оршдог. Шавдалын ойролцоо Баруун урт хотыг дайрч, зүүнээс баруун тийш төмөр зам барихаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө лицензит талбайн гол хэсэгт 20 цооногт туршилтын өрөмдлөг хийсэн. Үүний 10 цооногт төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Ингэхдээ гурван цооногт төмрийн хүдрийн агууламж 28 хувьтай гарсан бол, бусад цооногт 15 хувьтай гарсан байна. Эхний энэ өрөмдлөгөөр Шавдалийн төмрийн хүдрийг эдийн засагт эргэлдүүлж болох дүгнэлтийг тус компани хэдэн жилийн өмнө гаргажээ. Тусгай талбай дахь соронзонгийн тойм хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд үр дүнг дараах байдлаар дүгнэжээ.

Хайж буй эрдэс тусгай талбайн хэсэгт байна.
Соронзон зургаас харахад өрөмдлөг хийх гол хэсэг баруун хэсэгт байж болзошгүй

Тиймээс Харанга ресурс компани Шавдалийн лицензийн хүрээнд өрөмдлөгийг баруун талд болон бусад боломжит газруудад хийх шаардлагатай гэж үздэг юм. Сүмбэр төсөл нь Өмнөговь аймагт оршдог. Ханги Мандал хилийн боомтоос 50 километрийн зайд оршдог бөгөөд төмрийн хүдрийн Агаруут ордын зэргэлдээ оршдог. Сүмбэрийн өрөмдлөгийн ажил хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд төмрийн хүдэр байж болох хоёр хэсэгт гурван туршилтын өрөмдлөг хийгдэж байжээ. Лабораторийн шинжилгээгээр төмөр болон марганцын эрдэсжилт өрөмдлөгийн явцад илрээгүй. Тиймээс энэ тусгай зөвшөөрлийн талбайд дахин туршилт хийх хэрэгтэй гэж үзсэн юм. Ойролцоо нь төмрийн хүдрийн Агаруут болон Элстэй оршдог учраас тэр юм. Дундговь аймагт төмрийн хүдрийн хайгуулын хоёр тусгай зөвшөөрлийн хүрээнд Төмөртэй худаг төсөл явагддаг. Төсөл нь дэд бүтэцтэй ойр. Чойрын төмөр замын терминалаас 180 километрийн зайд оршдог. Төмөртэй худаг дахь эхний өрөмдлөг олон жилийн өмнө дууссан байдаг. 47 цооногт нийт 3790 метрийн гүний өрөмдлөг хийснээс 14907 тоот хайгуулын лицензийн өмнө талд хайж буй зүйл нь илэрсэн гэлцдэг. Ер нь нийт талбайн өрөмдлөгөөс 6 талбайд төмрийн хүдэр 15 хувийн агууламжтай байгаа нь тогтоогдсон. Дараагийн өрөмдлөгөөр тухайн бүсийн гүн дэх төмрийн эрдэсжилтийн зэрэглэлийг шалгаж баталгаажуулах үлдээд байлаа. Ер нь тус талбайд хийсэн соронзонгийн зураглалаар багагүй хэмжээний төмрийн хүдрийн нөөцтэй болох нь ажиглагдсан аж. Хөндлөн төсөл нь 26 километр квадрат талбайг хамрах хайгуулын нэг тусгай талбайн хүрээнд хийгдэж буй. Хэнтий аймагт оршдог бөгөөд өмнөх геологийн хайгуулын судалгаагаар төмрийн хүдрийн агууламж 51 хувьтай байгаа нь тогтоогдсон. Геологийн хайгуулын болон соронзон орны зураглал мөн хийгдсэн аж.Haranga iron компани Австралийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах үеэр тус компанийн ТУЗ-ын гишүүн Д.Ачит-Эрдэнэтэй хийсэн ярилцлага…

-Дархан-Уул аймагт хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэл хөгжүүлнэ-

Манай улсад тогтоогдсон төмрийн хүдрийн нөөцийн тал хувь нь Сэлэнгэ болон Дархан-Уул аймагт төвлөрч буй. Тйимээс Уул уурхайн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Жигжид: Боловсруулах үйлдвэрийг төмрийн хүдрийн бүсэд барьж байгуулах нь оновчтой гэж үзэж байлаа. Тэр ч үүднээс Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хүнд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, эрдэс түүхий эдийн боловсруулалтын түвшинг ахиулах, хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийг Дархан-Уул аймагт хөгжүүлэхээр тусгаад байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг түшиглэн хэрэгжүүлж байгаа Уул уурхай, металлургийн цогцолбор байгуулах төслийг цаашид дэмжиж, Монгол гангаар улсаа хөгжүүлэхээ илэрхийлсэн байдаг. Улсдаа анхдагч энэ үйлдвэр 1990 онд уул уурхайн олборлолт, боловсруулалт, төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, гадаад дотоод худалдаа эрхлэх чиглэлээр байгуулагджээ. Гложекс холдинг компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Л.Наранбаатар: Ганц байгаа Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр харамсалтай нь баяжмалаас бус, хаягдал төмрөөс эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байгаад асуудлын гол нь оршиж байсныг хэлдэг. Энэ үйлдвэр жилд 121 мянган тонн хаягдал төмөр хайлж, 108 мянган тонн бэлдэц үйлдвэрлэн, 100 мянган тонн цувимал үйлдвэрлэдэг. Үйлдвэрийн ган хайлуулах хэсэгт 2017 онд даралтаар боловсруулах технологи ашиглан хагас өөрөө нунтаглагч термийн ган бөмбөлөг үйлдвэрлэх технологийг нэвтрүүлж, бүрэн автомат тоон удирдлагын систем бүхий Евро стандартыг нэвтрүүлсэн байна. Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй 150 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийг Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр дэмжиж ажиллахаа мөн илэрхийлээд буй. Ингэхдээ арматурыг дотооддоо үйлдвэрлэж, чанартай бүтээгдэхүүнийг барилгын компаниудад нийлүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Ерөнхий захирал М.Отгонбаяр, Кью Эс Си компанийн Гүйцэтгэх захирал Э.Шижир нар Уул уурхай, металлургийн цогцолбор байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхэд тулгамдаж буй эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэр, орон нутгийн газрын асуудлыг шийдвэрлэж өгөхийг хүссэн байдаг. Харин Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон эдгээр асуудлыг холбогдох яам, орон нутгийн удирдлагатай ярилцаж, богино хугацаанд шийдвэрлэх боломжтой талаар хариу мэдэгдсэн байдаг юм. Түүнчлэн Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн ган бөмбөлөгийн худалдан авалтыг дэмжиж ажиллахыг Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлагад уламжлахаа мэдэгдэж байсан билээ. Нийслэл хот, орон нутагт барихаар төлөвлөсөн орон сууцны төслүүдэд шаардлагатай дэд бүтцийн санхүүжилтийг шийдэхэд Засгийн газар онцгой анхаарч байгаа. Гол бараа, материалын нэг болох арматурын дэлхийн зах зээл дэх үнэ хоёр дахин нэмэгдсэн нь бүтээн байгуулалтад бэрхшээл учруулж байгааг Барилга, хот байгуулалтын яамнаас танилцуулдаг. Монгол Улс 2020 онд 240 мянган тонныг импортоор оруулж, 12 мянган тонныг дотооддоо үйлдвэрлэсэн бол, энэ оны тавдугаар сарын байдлаар 50 мянган тонн арматур оруулж, 5,000 тонныг үйлдвэрлэжээ. Салбарын яамны мэдээллээс үзвэл энэ онд 220 мянган тонн арматурын хэрэгцээ байгаа. Ирээдүйд энэ хэрэгцээг дотоодоосоо хангах зорилт тавьж байгаа юм. Тодруулбал, У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед эхлүүлсэн 150 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийн төмөр, арматурын хэрэгцээг дотоодоосоо хангахаар зорилт тавьсан билээ.

-Дархан төмөрлөгийн үйлдвэрийн ажилчидтай уулзав-

2022.04.16. Сангийн яам. Монгол улс. Засгийн газраас Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн концессын гэрээг цуцалж төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргасан. Засгийн газрын шийдвэрийг УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан үйлдвэрийн ажилчдад танилцуулсан юм. Концесс эзэмшигч Кью Эс Си компани нь гэрээний үүргээ биелүүлээгүй, жилд 500 мянгаас доошгүй тонн хүчин чадал бүхий шууд ангижруулсан төмрийн үйлдвэр барих, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр ТӨХК-ийн хүчин чадлыг жилийн 300 мянган тоннд хүргэх өргөтгөл, шинэчлэл хийх, төмрийн хүдэр боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах, зэрэг ажлыг хэрэгжүүлээгүй нь гэрээг цуцлах үндэслэл болсон гэж үзсэн байгаа юм. Цаашид засгийн газар үйлдвэрийн удирдлага, менежментийг сайжруулж, дотоодын төмөрлөгийн хэрэгцээг тодорхой хэмжээгээр хангах, үйлдвэрлэлийн ажлыг тогтмолжуулахад анхаарч ажиллана гэдгийг Сангийн сайд Б.Жавхлан тухайн үед онцолсон байдаг. Мөн үйлдвэрийн ажилчдыг халахгүй, цалин хангамжийг бууруулахгүй гэдгийг хэлсэн юм. Ажилчдын цалин хангаж, нийгмийн асуудлыг сайжруулах талаар үйлдвэрийн үйлдвэрчний эвлэлийн төлөөлөлтэй мөн уулзалт хийсэн байдаг. Дархан төмөрлөгийн үйлдвэрийн ажилчдын хувьд төрийн мэдэлд шилжиж байгаад баяртай байгаагаа хэлж байв. Мөн тоног төхөөрөмж, парк шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгарсан гэдгийг онцолж байсан юм.

-Жоншны зах зээл-

2022.08.26. Монгол улс. Улаанбаатар хот.Дэлхий дээр хагас тэрбум тонн хайлуур жоншны боломжит нөөц бий гэсэн судалгаа байдаг. Харин яг тогтоогдсон нөөц нь 240 сая тонн юм.
Манай улс жоншны нөөцөөрөө Өмнөд Африк, Мексик, Хятадын дараа дөрөвдүгээрт бичигддэг байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн нийт нөөцийн 9 хувь буюу 22 сая тонн нь манай улсад тогтоогдсон байна. Энэ нөөцийн 93 хувь нь Дорноговь, Хэнтий, Дунговь, Өмнөговь гэсэн дөрвөн аймагт байдаг аж. Үлдэх хувь нь Сүхбаатар, Дорнод, Өвөрхангай, Төв аймагт тогтоогджээ. 2014.10.01-ний байдлаар дээрх аймгуудад энэ чиглэлээр нийт 132 компани үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Тэдний дийлэнх нь гар аргаар жонш олборлож байсан бол, 43 нь уурхайн чиглэлээр, 17 нь баяжуулах үйлдвэрийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Уурхайн болон үйлдвэрлэлийн чиглэлээр Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж ирснийг энд дурдаж болно. Монголросцветмет компанийн Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр Улаанбаатар хотоос 310 километрийн зайтай, Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр суманд байрладаг. Бор өндөрийн уурхай 1985 онд ашиглалтад орсон бөгөөд жонш, төмрийн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Бор-Өндөрийн уурхай ашиглалтад орсон цагаас хойш техникийн шинэчлэл хийгдээгүй явж иржээ. Тиймээс 2007 оноос тус үйлдвэрт техникийн шинэчлэл эхлүүлсэн юм. Үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг шинэчилснээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтийг 20 хувиар нэмэгдүүлж, эрчим хүчний зарцуулалтыг 25 хувиар бууруулсан болохыг тус үйлдвэрийнхэн 2009.11.28 хавьцаа хэлж байсан юм. Бор-өндөрийн уурхай жилд 500 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай байсан бол, техникийн шинэчлэл хийснээр жилд 600 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай болжээ.

-Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадал-

Монголросцветмет компанийн мэдээллээр 2018.04.05-ны өдрийн байдлаар жоншны үйлдвэр нь жилд 550-600 мянган тонн хүдэр олборлох хүчин чадалтай. Үүнд:

Бор-Өндөрийн далд уурхай жилд 230 мянган тонн хүдэр
Хөшөөт, Адагийн далд уурхай жилд 150 мянган тонн хүдэр
Хөх Дэлийн ил уурхай жилд 60 мянган тонн хүдэр
Өргөний ил уурхай жилд 100 мянган тонн хүдэр тус тус олборлох хүчин чадалтай
Тэгвэл Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэр жилд 550-600 мянган тонн хүдэр боловсруулж, 110-120 мянган тонн ФФ-95, ФФ-97 маркийн флотацийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэжээ.

Төмрийн үйлдвэрийн Баргилт цех нь жилд 2.4 сая тонн төмрийн хүдэр олборлох хүчин чадалтай ил уурхай аж.

Жилд 400 мянган тонн хүдэр боловсруулж 180 мянган тонн 52%-ийн агуулгатай хуурай төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай хуурай соронзон баяжуулах төхөөрөмж
Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэр жилд 550-600 мянган тонн хүдэр боловсруулж 240 мянган тонн 65%-ийн агуулгатай нойтон төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай.
Өөрөөр хэлбэл, сард 40 мянган тонн хүдэр боловсруулж, 20 мянган тонн 65%-ийн агуулгатай нойтон төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай

-2008-2009 оны хямралын үед Монголросцветмет компани ашигтай ажиллав-

2008-2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед дийлэнх үйлдвэрүүд алдагдалтай ажиллаж байхад, Монголросцветмет компани ашигтай ажилласан байдаг. 2008 онд тус компанийн борлуулалтын орлого өмнөх оноосоо 40 гаруй хувиар буюу 10 тэрбум төгрөгөөр өссөн бол, цэвэр ашиг нь 700 орчим сая төгрөгөөр өссөнөөс харж болно. Ингэснээр тус компани 2008 оны эхний есөн сард улсын төсөвт нийт 6.8 тэрбум төгрөг, нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд 1.2 тэрбум төгрөг төлсөн гэдэг. Дэлхийн санхүүгийн хямралаас шалтгаалж тус компанийн үйлдвэрлэлдээ ашигладаг материал, сэлбэгийн үнэ буурсан учраас ашигтай ажиллах бололцоотой болжээ. Тиймээс тус компани 2009 онд 2.9 миллиард төгрөгийн цэвэр ашигтай, 49 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийнэ гэж тооцоолж байлаа. Борлуулалтаа 2008 оныхоос 5 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж, улсын төсөвт 5,9 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан гэдэг. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхэд компанийн бүтээгдэхүүнийг оросын тал өөрийн нутгаар тээвэрлэхэд төмөр замын тарифын хөнгөлөлт үзүүлэлт шаардлагатай байжээ. Харин монголын талаас Монголросцветмет компанийн үйл ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг УИХ-аар батлуулах асуудлыг яаралтай шийдвэрлэж өгөх шаардлагатай байсан аж. Ингэснээр тус компанийн бүтээгдэхүүнийг ОХУ-д экспортлоход оросын тал импортын гаалийн 15 хувийн татварын хөнгөлөлт үзүүлэх боломж бүрдэх байжээ. Үүнээс гадна, энэ үйлдвэртэй холбоотой сонирхол татам мэдээлэл бол Монголросцветмет компанийн монголын талын хувь хөрөнгийг бүрдүүлэхэд зориулж, манай улс хойд хөршөөс 174.2 сая доллар зээлж байсан гэдэг. 2011.03.23-ны хавьцаа Сангийн яамны Төрийн сангийн газрын дарга Пүрэвсүрэн: Монголросцветмет компанийн монголын талын хувь хөрөнгийг бүрдүүлэхэд зориулж манай улс хойд хөршөөс 174.2 сая ам.доллар зээлж байсан. ОХУ-д төлөх ёстой их өрийн 97.8 хувийг нь тэгэлсэн. Энэ өрийг тэглэхэд Сангийн яамны Төрийн сангийн газар нэлээд үүрэгтэй ажилласан талаар дурдаж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

-Манай улсын дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг жоншны экспорт буурав-

Хятад, Америк, Мексик, Европын холбооны орнууд хими, хөнгөн цагаан, төмөрлөгийн үйлдвэрлэлд жилд 7 орчим сая тонн хайлуур жонш хэрэглэдэг судалгаа бий. Үүний 60 орчим хувийг Хятад дангаараа нийлүүлдэг бол, 20 хувийг Мексик хангаж иржээ. Бор-өндөрийн уурхай техникийн шинэчлэл хийснээр бүтээгдэхүүнээ Япон, Солонгос, Европын холбооны улсууд руу экспортлох боломж бүрдсэн гэдэг. Тус үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүнийг оролцуулаад, манай улс 2011 онд жоншны экспортоороо Хятад, Мексикийн араас гуравдугаарт бичигдэж, дэлхийн нийт экспортын 7-8 хувийг хийж байсан юм. Гэвч үүнээс хойш таван жилийн хугацаанд манай улсын жоншны экспорт огцом буурсан байдаг. Манай улс 2010 онд 543 мянган тонн, 2011 онд 403 мянган тонн, 2012 онд 429 мянган тонн, 2013 онд 330 мянган тонн баяжмал экспортолсноос үүнийг харж болно. Харин 2014 оны эхний 10 сарын байдлаар 258 мянган тонн жоншны хүдэр ба баяжмал экспортолсон үзүүлэлт гарч байсан юм. /Зарим тохиолдолд 2010 оны эхний найманд сард 132 мянган тонныг экспортолсон гэж ярих нь ч бий/. 2011 онд жоншны экспортоороо Хятад, Мексикийн ард гуравдугаар бичигдэж байсан манай улс энэ байр сууриа алдсан нь дээрх тоо баримтаас илт харагдана. 2014.10.01-ний өдөр тэр үеийн Монголын жоншны холбооны гүйцэтгэх захирал Мөнхбазар: Энэ нь сүүлийн жилүүдэд жоншны салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд хүндрэлд орсонтой холбоотой болохыг хэлж байлаа. Жоншны салбарынхан хүндрэлд орсон шалтгааныг мэргэжлийн холбоо нь хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарлаж байсан юм. Нэгдүгээрт төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийн бууралтаас шалтгаалж дэлхийн зах зээлд дээрх металлургийн баяжмалын эрэлт буурсан нь үнэ унахад нөлөөлсөн. Хоёрдугаарт хойд хөрш манай улсын бүтээгдэхүүнээс татгалзах болсон. Гуравдугаарт эрэлт буурч байхад хайлуур жоншны хүдрийн агуулга бага буюу 39 хувь байсан нь дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөж чадахгүйд хүрсэн. Дөрөвдүгээрт уул уурхайн үйлдвэрлэлд усны нөөц ашигласны төлбөр 8 дахин, төмөр замын ачаа тээврийн тариф 30 хувиар өссөн. Тавдугаарт жоншны жишиг үнийг өндөр тогтоож, их татвар авч байсан нь үйлдвэрлэгчдийг ангал руу түлхэж, татварын өрөнд дарагдахад хүргэсэн. Эдгээр нь тус салбар уналтад ороход нөлөөлсөн гэж үзэж байлаа.

-Үйлдвэрлэгчид жоншны жишиг үнэ тогтоох аргачлалыг өөрчлөх хэрэгтэй гэж үзэв-

Манай улс хэдэн жилийн өмнөөс жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB/жоншны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр зарлаж эхэлсэн юм. Харин үйлдвэрлэгчид жоншны баяжмалаа хилийн DAF/жоншны өөрийн өртөг, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал багтсан/ нөхцлөөр худалдаж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, манай улс Тяньжин боомтын үнээр жишиг үнэ зарлаж байхад, үйлдвэрлэгчид Наушик болон Эрээний хилийн үнээр бүтээгдэхүүнээ худалдаж ирсэн хэмээн гомдолж байсан юм. Нэг ёсондоо, хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, өндөр үнээр зарсан гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг хэмээн ярьж байлаа. Тухайлбал, тухайн үед жоншны хилийн DAF үнэ 180 ам.доллар байсан учраас үүнээс дээд тал нь 18 ам.долларын ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөхөөр байсан гэж үйлдвэрлэгчид ярьж байсан удаатай. Гэвч манай улс жоншны FOB үнийг 330 ам.доллараар зарлаж, 180 ам. долларын борлуулалтын үнээ 33 хүртэлх ам.долларын ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч байсан аж. Энэ талаар тэр үеийн Монголын жоншны холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Зоригоо: FOB –Тяньжин боомтын үнийг халж, DAF-НАУШКИ, DAF-ЭРЭЭН хилийн үнийг жишиг болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, далайн боомт хүртэлх тээвэр, ачилт буулгалт, орон нутгийн хураамж зэрэг зардлуудыг хасаж жишиг үнэ тогтоох. Эсвэл салбарын төлөөллүүдийн тэгш оролцоотой үнийн комисс байгуулж, гэрээний үнийн дунджаар жишиг үнэ тогтоох. Эсвэл, ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тал хувиар бууруулж, нийт 5 хувь болгох хэрэгтэй хэмээн ярьж байсан юм. Тэгвэл ингэх бололцоо бий эсэхт тухайн үед Уул уурхайн яам: Эхний ээлжинд нүүрсийг гэрээний үнэд шилжүүллээ. Араас нь төмрийн хүдрийг гэрээний үнэд шилжүүлэхээр судалж байна. Үүний дараа жонш гэрээний үнэд шилжүүлэх боломжтой эсэхийг судална гэсэн тайлбар өгч байсан билээ.

-Монголросцветметийн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сэргээв-

Монголросцвемет компани Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт суманд орших ХV-003595 дугаартай Түйн голын эх, XV-004211 дугаартай Түйн гол нэртэй хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд эзэмшдэг байжээ. Эдгээр нь нийт 24670 га газрыг хамардаг. Үүний тал хэсэг буюу 12060 га талбай нь гол мөрний урсац бүрэлдэх эхийн хилийн зааг дээр давхацжээ. Засгийн газрын 2012 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдрийн 194-р тогтоол болон урт нэртэй хуулийн дагуу ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглосон хилийн заагтай давхацсан учир Монголросцвемет компанийн дээрх хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн түр түдгэлзүүлсэн байна. Үүнтэй холбоотойгоор оросын талаас манай улсын Гадаад харилцааны яаманд ноот бичиг ирүүлж байжээ. Энэ дагуу Уул уурхайн яам, Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам, Гадаад харилцааны яамны албан тушаалтнуудаас бүрдсэн ажлын хэсэг 2014 онд Монголросцвемет компанийн хайгуулын талбайд ажиллаж дүгнэлт гаргажээ. Тухайлбал, Монгол Улсын Их Хурлаар 2009.01.16-нд, Оросын төрийн ДУМ-аар 2009.12.23-нд батлагдсан Монгол-Оросын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг зөрчсөн байж болзошгүй гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Тиймээс Засгийн газар 2014.09.02-ны өдрийн ээлжит бус хуралдаанаараа хилийн зааг тогтоох тухай Засгийн газрын 2012 оны 194 дүгээр тогтоолоор баталсан ус болон ойн сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн солбилцолд өөрчлөлт оруулсан байгаа юм. Ингэснээр тухайн үеийн Монгол-Оросын хамтарсан Монголросцвемет компанийн үйл ажиллагааг тогтворжуулаад зогсохгүй, хоёр орны хамтын ажиллагаанд чухал алхам болно гэж Засгийн газар үзжээ. Энэ талаар тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлого төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга Б.Батхүү: Урт нэртэй хуулийн дагуу голын урсац бүрэлдэх хэсэгт зөвшөөрөөгүй. Боломжит хэсэгт нь хайгуул хийхийг зөвшөөрч байгаа юм гэсэн хариулт өгч байлаа. Тэрбээр, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин манай улсад хэдэн жилийн өмнө ажлын айлчлал хийх үеэрээ Монголросцветмет компанийн өнөөгийн хүндрэлтэй байгаа асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй гэсэн асуудлыг тавьсан. Тиймээс Монгол Улсын Их Хурлаар 2009.01.16-нд, Оросын төрийн ДУМ-аар 2009.12.23-нд батлагдсан Монгол-Оросын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт хамрагдаж байгаа хэсэгт хайгуулын ажил үргэлжлүүлэх зөвшөөрлийг нь олгож байгаа. Хайгуулын ажил дуусч боломжит нөөц тогтоогдвол, хоёр улсын байгаль орчны яам үүнийг ашиглах үгүйг хамтран шийдвэрлэнэ. Хэрэв ашиглахаар болвол байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй ашиглах ямар боломж байна гэдгийг хоёр тал судална. Хэрэв хайгуулаар бага нөөц тогтоогдож, олборлоход байгаль орчинд хохиролтой бол ашиглахгүй гэж ярьж байсан юм.

-Нүүрсний зах зээл ба стратегийн орд-

Германы геологийн ухаан, байгалийн нөөцийн холбооны хүрээлэн болон Олон улсын эрчим хүчний зөвлөл дэлхийн нүүрсний нөөцийг олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргаар судалж зарладаг. Германы геологийн ухаан, байгалийн нөөцийн холбооны хүрээлэн дэлхий дээр 1 их наяд гаруй тонн нүүрсний нөөц үлдсэн. Үүнийг 135 жил олборлох боломжтой гэсэн судалгааг 2013 онд гаргаж байлаа. Тэгвэл Олон улсын эрчим хүчний зөвлөл дэлхийн нүүрсний нөөц 892 тэрбум тонн бөгөөд үүнийг 113 жил ашиглах боломжтой гэсэн судалгаа гаргаж байсан юм. Эдгээр байгууллагаас зарласан нөөцийн 75 хувь нь ердөө тавхан улсад бүртгэгдсэн байдаг. АНУ 237 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө дэлхийд тэргүүлсэн бол, ОХУ 157 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө хоёрдугаарт бичигджээ. Тэгвэл БНХАУ 115 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө гуравдугаарт, Австрали 76 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө дөрөвдүгээрт, Энэтхэг 60 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө тавдугаарт бичигдсэн байгаа юм. Харин дэлхийн нүүрс үйлдвэрлэлийн тухайд 2014 онд 8 тэрбум тоннд шүргэж байлаа. Үүний 40 хувийг эрчим хүчний үйлдвэрлэл, 15 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашиглажээ. Дэлхийн эрчим хүч, гангийн үйлдвэрлэлийн гол түүхий эдийг мэдээж нөөцөөр тэргүүлэгч орнууд үйлдвэрлэдэг. Хятад нүүрсний нөөцөөрөө гуравдугаарт бичигддэг ч, үйлдвэрлэлээрээ нэгдүгээрт бичигддэг байх юм. Тус улс 2013 онд нийт 3.5 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэсэн бол, 2014 онд 4,7 тэрбум тоннд хүргэх зорилт тавьж байлаа. Харин Америкийн компаниуд жилд 1.2 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Тиймээс үүнд тулгуурлан жилд тогтмол ийм хэмжээний нүүрс үйлдвэрлэдэг байсан ч, байгалийн хийн эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор нүүрсний хэрэглээ буурч үйлдвэрлэл нь 900 гаруй сая тонноор хэмжигдэх болсон. Тус улсын үйлдвэрлэл ирэх хорин жилийн хугацаанд энэ хэмжээнд тогтвортой байх төлөвтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Америк нүүрсний нөөцөөрөө тэргүүлдэг ч, үйлдэрлэлээрээ Хятадын дараа хоёрдугаарт бичигдэж байна. Энэтхэг улс нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд тавдугаарт бичигддэг бол, үйлдвэрлэлээрээ гуравдугаарт бичигддэг байна. Энэтхэгийн эдийн засаг сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өсч байгаатай холбоотойгоор нүүрсний үйлдвэрлэл нь дотоодын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйд хүрч, гаднаас түүхий эд импортолж буй. 2013 онд 613 сая тонн нүүрс дотооддоо үйлдвэрлэсэн бол, гаднаас 180 сая тонн нүүрс нэмж импортолсон байх жишээтэй. Индонези улсын тухайд нөөцөөрөө манайтай ижил шахуу ч үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд дөрөвдүгээрт бичигддэг. Тус улс 2013 онд 489 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэж 426 сая тонныг нь гадаад зах зээлд экспортолж байснаас жишээ татан дурдаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, олборлосон бүтээгдэхүүнээ бүгдийг нь гадаад зах зээлд гаргадаг улс гэж ойлгож болох юм. Австрали нүүрсний нөөцөөрөө дөрөвдүгээрт, үйлдвэрлэлээрээ тавдугаарт бичигддэг. Тус улсад дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10 орчим хувь байдгаас дийлэнх нь Квинслэнд, Уэльсийн өмнөд бүсэд тогтоогдсон. Нүүрсний олборлолт энэ бүс нутагт гол төлөв явагддаг байх нь. 2013 онд тус улс 489 сая тонн нүүрс олборлож 336 сая тонныг нь экспортолсон байгаа юм. Орос нүүрсний нөөцөөрөө Америкийн дараа хоёрдугаарт бичигддэг. Тэгвэл үйлдвэрлэлээрээ дээрх таван орны ард зургаадугаарт жагссан байна. Тус улсын нүүрсний компаниуд 2013 онд 347 сая тонн нүүрс олборлож 140 гаруй сая тонныг экспортолсон байна. Сүүлийн үед тус улсын дотоодын зах зээл дэх байгалийн хийн эрэлт нэмэгдсэн учраас, нүүрсний дотоодын эрэлт буурч, экспорт нэмэгдэх хандлага ажиглагдах болжээ. Харин манай улс нүүрс үйлдвэрлэл, экспорт, борлуулалтаараа хаах нь яваа бол. Манай улсад одоогоос хэдэн жилийн өмнө 21,5 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэсэн судалгаа гарч байв. Тухайн үед нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд аравдугаарт бичигдэж байсан юм. Энэ цагаас хайгуул судалгааны ажлаар нүүрсний нөөц нэмэгдсэн нь ойлгомжтой юм. Дэлхийн улс орнууд жилд 7 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэдэгээс 1 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс юм. Үүний 309 тонныг дэлхийн зах зээлд экспортолдог гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Үүний 40 хувийг Австрали дангаараа хангадаг бол, 15 хувийг Америк, 9 хувийг Канад, 4 хувийг Орос нийлүүлж байжээ. Австрали улсын Куинслэнд мужийн уурхайн 85 хувийг, Вуэлсийн уурхайн 73 хувийг ил аргаар олборлодог. Ил уурхайн олборлолтын зардал, далд уурхайг бодвол харьцангуй бага. Гэвч, сүүлийн жилүүдэд австралийн нүүрсний нөөц ашигласны татвар, ажиллах хүчний зардал, тээвэрлэлтийн зардлууд нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор тус улсын нүүрсний өөрийн өртөг нэмэгдэх болжээ. Тухайлбал, Рио тинто компанийн Куинслэнд муж дахь гурван уурхайн нэг тонн нүүрсний олборлолтын өртөг одоогоос хэдэн жилийн өмнө 133 ам.доллар болж, арван жилийн өмнөхөөс 3,4 дахин өссөн үзүүлэлт гарч байсан юм. Тиймээс австралийн коксжих нүүрс нийлүүлэгчид болон ган үйлдвэрлэгчид хэдэн жилийн өмнө коксжих нүүрсний үнийг 143 ам.долларын ФОБ нөхцлөөр зарлаж байлаа. Япон, Солонгосын гангийн үйлдвэр болон Австрали, Америк, Канадын нүүрс үйлдвэрлэгчдийн хооронд байгуулсан урт хугацааны гэрээний үнийг үндэслэн дээрх үнийг гаргаж байсан юм. Харин хятадын коксжих нүүрсний үнэ 2009-2011 онд 40 орчим хувиар өссөн ч, 2012 оноос эргэн унасан юм. Тухайлбал, Шаньси Люлин бүс нутгийн бүрэн коксжих нүүрс тонн тутамдаа 850 юань болж 44 хувиар буурсан байдаг. 2015-2018 оны хооронд Шаньси мужийн коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хүчин чадал жил бүр 40-60 сая тонноор нэмэгдэж, нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй байсан нь уг түүхий эдийн үнэ дөрвөн жил дараалан тонн тутамдаа 200 юаниар буурах дохиог өгч байсан юм.

-Vale-ийн илрүүлсэн нүүрсний орд-

Вале компани 1942 онд Бразилийн Засгийн газрын санаачлагаар байгуулагдаж байжээ. Харин 1997 онд хувьчлагдсан юм байна. Хэдэн жилийн өмнө Вале компанийн 42 орчим хувийг тус улсын Үндэсний ган компани эзэмшиж байсан байна. Харин үлдсэн хувийг нь олон нийт эзэмшиж байлаа. Тодруулбал, Вале компанийг хувьчлахдаа 52 хувийг нь Бразил болон Америкийн хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаалсан юм байна. Хэдэн жилийн өмнөөс Вале-ийн охин компани болох Тефис майнинг манай улсад уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн юм. Ингэхдээ, зэс, нүүрс, никель болон бусад металлын хайгуулын урт хугацааны хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч 10 компанийн нэгд тооцогдох VALE компанийн монгол дахь салбар болох Дефиз майнинг компани хэдэн жилийн өмнө Хэнтий аймгийн Мөрөн, Жаргалтхаан сумын Тугалгатай хэмээх газраас 3 тэрбум тонн нүүрсний орд илрүүлсэн тухайгаа зарласан юм. Энэ нь 6.4 тэрбум тонн нүүрсийн нөөцтэй тавантолгойн ордын дараа орох асар том нөөц юм. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн орд манай улсын нүүрсний хамгийн том ордод тооцогддог. Тэгвэл үүний дараа орж болохуйц 3 тэрбум тонн нүүрсний нөөц бүхий орд газар хэдэн жилийн өмнө буюу 2008 онд илэрсэн байлаа. Тиймээс энэ ордыг стратегийн ордод хамааруулж болох тухай асуудал тэр үед яригдаж байсан нь нууц биш. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Уул уурхайн газрын дарга Батбаяр: Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд гэж Ашигт малтмалын хуульд зааснаар үндэсний аюулгүй байдал, улсын болон бүс нутгийн нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг хэлдэг. Хэнтийн аймгийн Мөрөн, Жаргалтхаан сумдын нутагт Дефис майнинг /Tethys mining/ компани 2005 оны тавдугаар сард хайгуулын хоёр тусгай зөвшөөрөл авсан юм. Энэ тусгай зөвшөөрлийн талбай дээр гидрогеологи, геофизикийн зураглалын ажлуудыг гүйцэтгэсэн. Мөн 5000 орчим метр өрөмдлөгийн ажил гүйцэтгэж, урьдчилсан байдлаар 3 тэрбум орчим тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоогоод байна. Энэ нөөцөөр стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тоонд оруулж болохоор байгаа юм. Тавантолгойн орд 6,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй, Багануурын нүүрсний уурхай 1,3 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Эдгээр ордууд стратегийн ордод хамаардаг. Үүнтэй нөөц нь дөхөж очих учраас стратегийн ордод оруулж болохоор нөөцтэй юм гэж үзэж байгаа. Одоогоор тус компани нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж байна. Товчхондоо, хайгуулын ажиллагаа үргэлжилж байгаа гэсэн үг. Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр нүүрснийхээ ордын нөөцийг баттай буюу бодитой гэсэн хоёр зэрэглэлээр батлуулсны дараа энэ орд яг хичнээн хэмжээний нөөцтэй юм бэ гэдэг талаар бид ярих бололцоотой болох юм. Тэр үед энэ ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордод оруулж болох уу, үгүй юу гэдэг асуудал тусдаа тавигдана. Мэдээж хууль эрхзүйн талаасаа энэ орд стратегийн ач холбогдолтой ордод багтах бүрэн бололцоотой юм. Гэхдээ өнөөдөр энэ талаар ярихад эрт байна. Ямар ч байсан Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд нөөцөө оруулж батлуулахаар үүний дараа энэ асуудлыг хөндөж тавих талдаа байх болов уу гэсэн тайлбарыг 2008 онд өгч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, урьдчилсан хайгуулаар ийм хэмжээний нөөц бүхий орд илэрсний дараа дээрх мэдээллийг өгч байсан юм. Нарийвчилсан хайгуул хийж нөөц нь бүрэн тогтоогдвол стратегийн ордод оруулж болох тухай асуудал яригдаж магадгүй хэмээн албаныхан хэдэн жилийн өмнө ийн мэдэгдэж байсан ч, ийм орд байдаг талаар өнөөдөр мэддэг хүн тун цөөн. Дээр нь уг ордыг стратегийн ордод хамруулах эсэх, нарийвчилсан хайгуулаар нөөц нь хэд гэж тогтоогдсон талаарх мэдээлэл бүрхэг хоцорсон юм. Зарим тохиолдолд уг ордыг Чандганы нүүрсний орд хэмээн нэрлэх нь бий.Vale-ийн илрүүлсэн нүүрсний орд

-Улаан овоогийн нүүрсний орд-

Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумаас урагш 24 километрийн зайд, Зэлтэрийн сангийн аж ахуйгаас баруун тийш 7 километрийн зайд, Шаамар төмөр замын станцаас баруун тийш 120 километр зайд байрладаг. Зэлтэрийн хөндийд байрлах Улаан овоогийн ордын газарзүйн солбилцол: өргөрөг нь 50^19^00″, уртраг нь 104^58^00″ юм. 1943 онд 1:200000 геологийн зураглал М.В. Бегов хийсэн. 1979 онд нарийвчилсан хайгуул, 1993-1995 онд гүйцээх хайгуул хийсэн байдаг. 1979 онд өрөмдлөгийг 100-200*40-100 метр, 350-550*100-200 метр тороор явуулсан. Шуудууг гар аргаар 3 метрээс хэтрэхгүй гүнтэйгээр малталт явуулсан. Ордын хэмжээнд нүүрсжилт бүхий хурдсыг дээд /аргиллиттай/, доод /элсэн чулууны/ зузаалагт хуваадаг байна. Аргиллит бүхий зузаалаг нь саарал, бор саарал өнгөтэй, нягт, нэг төрлийн аргиллит тогтоно. Зүсэлтэд эхлээд алевролит, элсэн чулууны үе, тэгээд саарал өнгөтэй, жижиг зэргийн ширхэгтэй элсэн чулууны зузаалаг нэлэнхүйдээ байна. Дээд зузаалагт нийлмэл бүтэцтэй чулуун нүүрсний давхарга оршино. Давхарга II нь ордын баруун IIа, IIб болон салаалах ба IIа-гийн дээд, доод талд нарийн үеүдтэй болно. Энэ хэсэгт 7,47-39,97 метр дундаж нь 19,5 метр, IIб нь 9,02-39,89 метр дундаж нь 33,86 метр болж зузаарна. Нарийн үеийн зузаан 2,73:, 4,87 метр байна. Нүүрс нь хар өнгөтэй, чулуулаг, гялгар, хагас гялгар, заримдаа бүдэг, хөнгөн байна. Текстур нь 1 төрлийн, заримдаа зурваслаг структур нь нягт цул байна. Нүүрсний химийн найрлагаар: SiO2-53,96%, Fe203-9.48%, MgO-1,34%, P205-1.57%, TiO2-0.9%-0,12%, K2o-1,42%, Mn-0.15%, Al203-20.08%, CaO-3.58%, Na2O-0,52%, SO3-0,89% байдаг. Нүүрсний эзэлхүүн жин 1.22-1.43 г/см.куб. Нүүрс гадаргуугаас 2,5-26 метр хүртэл исэлдсэн байна. Нөөцийг 1979 оны Улаанбаатарын ГУГ-ын хийсэн эрэл-нарийвчилсан хайгуулаар блокын аргаар А,B,C1,C2 зэргээр бодож, ГУУҮЯ-ны ШУТЗ-ийн 1989 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдрийн протоколоор баталж байжээ. Нөөцийн бүртгэлд 1981 онд авсан. Геологийн хайгуулын ажлын нийт өртөг 602581.0 төгрөг. 1993-1995 онд Эрдэнэт концерны гүйцээх хайгуулын ажлаар C2-29979.99 мянган тонн, P1-58167,4 мянган тонн нөөц тооцсон. Гүйцээх хайгуулын ажлын зардал 515273 мянган төгрөг болж байжээ. Харин хэдэн жилийн өмнө Геологийн мэдээллийн төвийн тайланд албан ёсоор энэ нөөцийг баталсан баримт тусгагдаагүй талаар дурдсан байв. Энэ ордод хэн үйл ажиллагаа явуулдаг нь олон нийтэд төдийлөн бүрхэг байж ирсэн. 1980-аад онд монгол-оросын геологичд илрүүлж, 208 сая тонн нүүрсний нөөц тогтоогдсон уг ордын тусгай зөвшөөрлийг тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг, манай улсад үйл ажиллагаа явуулж ирсэн Канадын Ред хилл энержи компани Щвейцарын Фалькон Майнинг компанид 30 сая ам.доллараар шилжүүлэх тухай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын нутаг дахь Улаан-Овоогийн нүүрсний ордын 5895Х дугаартай хайгуулын, 1231А дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Канадын ред хилл энержи компани 2006-2007 онуудад Очир компаниас шилжүүлэн авч байсан гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан билээ.

-Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний орд-

Багануур хувьаат компани 2021 оны нэгдүгээр сарын эхний 10 хоногт 2210 вагон нүүрс ачих төлөвлөгөөтэй ажилласнаас 2347 вагонд ачилт хийсэн байдаг. Ингэснээр төлөвлөгөөг 137 вагоноор давуулан биелүүлжээ. Хүйтний эрч чангарсан, иргэдийн дулаан, эрчим хүчний төлбөрийг төрөөс төлж байсан ид ачааллын үед хоногт дунджаар 234 вагон нүүрс ачин төвийн бүсийн дулааны станцуудад нийлүүлж байсан гэсэн үг юм. Багануур ХК нь Улаанбаатар хот болон төвийн бүсийн аймгуудын эрчим хүчний хэрэгцээт нүүрсний 70 хувийг дангаараа хангадаг. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 132 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг хангуулах ажлын хүрээнд эрчим хүчний нүүрс олборлогч Багануур, Шивээ-Овоо компаниудын үйл ажиллагааны хэвийн найдвартай ажиллагааг хангуулах зорилгоор техник, технологийн шинэчлэл шат дараатайгаар хийхээр болсон юм. Үүнд шаардагдах хөрөнгө оруулалтыг гадаад, дотоодын эх үүсвэрээр шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулахыг холбогдох яамдад үүрэг болгосон байдаг. Энэ дагуу Багануур болон Шивээ-Овоо компанийн зардлыг бууруулах, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, уурхайн найдвартай хэвийн үйл ажиллагааг хангах зорилгоор 6,7 метр кубын хүчин чадалтай экскаватор 3 ширхэг, 100 тоннын даацтай автосамосвал 6 ширхэг, 60 тоннын даацтай автосамосвал 8 ширхэг, гинжит бульдозер 2 ширхэг, нийт 44.6 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий Японы Комацу брендийн 19 ширхэг машин техникээр Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний уурхайн техникийг 2022.04.20-ны өдөр шинэчилсэн билээ. Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк болох JBIC хооронд Япон улсын орчин үеийн техник технологи, тоног төхөөрөмжийг нэвтрүүлэх замаар үндэсний үйлдвэрлэл, хувийн хэвшлийг дэмжих зорилго бүхий Экспортын зээлийн шугам нээх тухай төслийн зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд санхүүжилтийг шийдвэрлэсэн юм. Тоног төхөөрөмж худалдан авах ажиллагааг ил тод, нээлттэй зохион байгуулж, энэхүү тендерт Японы 5 компани оролцсоноос тендерийн баримт бичгийн бүрдэл зэрэг бусад холбогдох шаардлагыг KOMATSU-ийн худалдааны төлөөлөгч болох Трансвест монголиа компани хангаж шалгарсан байна. Сангийн яам, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк, Эрдэнэс Монгол гурван талын хамтын ажиллагааны хүрээнд хоёр уурхайн техникийн тодорхой хэсгийг шинэчлэх ажлыг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу амжилттай гүйцэтгэсэн нь энэ юм. Багануур болон Шивээ-Одоогийн нүүрсний орд стратегийн ач холбогдол бүхий ордод хамаардаг. Эдгээр ордын нөөцийг тус бүрээр нь авч үзвэл:

-Багануур, Шивээ-Овоо төсвөөс татаас авахаа больжээ-

Дотоодын эрчим хүчний эх үүсвэрийг нийлүүлдэг Багануур, Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхайн техникийн шинэчлэл шувтрах шатандаа оржээ. 2013 оноос хойш тус хоёр уурхайн төрийн мэдлийн хувийг Эрдэнэс Монгол ХХК-д хариуцуулснаас уурхайн найдвартай, хэвийн үйл ажиллагааг тасралтгүй хангах зорилгоор Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банкны экспортын зээлийн шугамын санхүүжилтийг ашиглан 18.3 сая ам.долларын үнийн дүн бүхий 20 ширхэг техник худалдан эхний шатны шинэчлэлүүдийг хийж дуусгажээ. Багануур, Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхайн техник тоног төхөөрөмжийн 60-70 хувийнх нь насжилт хэтэрсэн бөгөөд эдгээрийг үе шаттай шийдвэрлэхэд толгой компанийн зүгээс жил бүр 3-4 тэрбум төгрөгийг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулж, улсын төсөвт учруулдаг дарамтыг шийдвэрлэснээ тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү мэдэгджээ. Уг зээл хүү багатай бөгөөд Японы технологи, тоног төхөөрөмжийг ашиглах, цаашид JBIC-тэй хамтран Хөрөнгө оруулалтын сан байгуулах замаар Эрдэнэс Монголын охин, хараат компаниудын төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлэх юм. Цаашид хоёр уурхайн үйл ажиллагаа хэвийн найдвартай үргэлжлэх боломж бүрдсэн гэнэ. Тус хоёр уурхайд 1998 онд Монгол нүүрс төслийн хүрээнд Дэлхийн банк болон Япон улсын хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр техник технологийн шинэчлэл хийсэн юм. Ийнхүү 22 жилийн дараа техникийн томоохон шинэчлэл хийж байгаа нь энэ юм.

Багануурын нүүрсний орд: Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт оршдог. 1989 онд нарийвчилсан хайгуулын ажлыг дуусгасан. Үүгээр нөөц А – 38.9 сая тонн, В – 178.5 сая тонн, С – 295.4 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Зарим тохиолдолд 1.3 тэрбум тонн нүүрстэй нөөцтэй гэж ярих нь бий. Багануурын нүүрсний уурхай жилийн 3 сая тоннын хүчин чадалтайгаар олборлолт явуулж ирсэн. Ингэснээр 2008 онд нийт тогтоогдсон нөөцийн 35 хувийг ашигласан гэх мэдээлэл гарч байсан бол, 2021 оны байдлаар нийт нөөцийн 40 орчим хувийг ашигласан гэх судалгаа гарчээ.

Шивээ-овоогийн нүүрсний орд:Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь суманд, Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 250 километрийн зайд оршдог. Шивээ Овоогийн нүүрсний ордын нөөцийг 1989 онд эцэслэн тогтоосон бөгөөд А+В+С1-564.1 сая тонн юм. Шивээ овоо компани энэ ордоос жилд 1.6 сая тоннын хүчин чадлаар нүүрс олборлодог юм.

-Нарийн сухайтын нүүрсний орд-

Нарийн сухайтын нүүрсний орд нь Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 849 километрийн зайд оршдог. Аймаг, сумын төвүүдтэй ердийн шороон замаар хэдэн жилийн өмнө холбогдсон. Газрын гадарга нь ордын орчимд нам толгодорхог. Ордоос хойш 5-7 километрийн зайд Ноён, Тостын нуруу оршдог ажээ. Энэ нь 150-300 метрийн өндөртэй уул, нуруу, хадан хясаадаас бүрддэг. Нүүрс нь 7-19.8 хувийн үнсжилттэй, 30.9-37.5 хувийн дэгдэмхий бодистой, 6435-6935 ккал/кг илчлэгтэй, 1.03-2.8 хувийн чийгтэй. Үеийн зузаан нь 6-13 мм бүхий ГЖ төрөлд хамаарах чулуун нүүрс юм. Мөн бага зэрэг буюу 1,8 сая тонн антрацит тогтоогджээ. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгой, Зүүн хэсгүүд нь геологийн тааламжтай нөхцөлтэй. Хүрэн толгойн хэсэгт 25.89 метр куб/цаг, зүүн хэсэгт 9.21 метр куб/цаг, 0.8-4.5 г/л эрдэсжилттэй аж. Нөөц нь 75-90 метрийн гүнд буюу 1450 метрийн үнэмлэхүй төвшин хүртэл 125,5 сая тонн. Үүнээс үйлдвэрлэлийн А+В+С1 зэргээр 35,8 сая тонн. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгойд 7,2 сая тонн, Зүүн хэсэгт 21.8 сая тонн гэж тогтоожээ. Тус орд стратегийн ордод хамаардаг бөгөөд Чинхуа-Мак-Нарийн сухайт болон Монголын алт компани Монгол улсын Засгийн газартай хийсэн тогтвортой байдлын гэрээний дагуу ашиглаж ирсэн байна. Тодруулбал, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Чинхау мак – Нарийн сухайт компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Нарийн сухайтын чулуун нүүрсний ордыг ашиглахаар Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байдаг. Гэрээг 2005.07.04-ний өдөр 10 жилийн хугацаатай байгуулсан гэдэг. Гэхдээ энэ компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулахаас хоёр жилийн өмнө буюу 2003 оноос Нарийн Сухайтын ордод олборлолт явуулж эхэлжээ. Тогтвортой байдлын гэрээнд Чинхау мак – Нарийн сухайт компани үйлдвэрлэл явуулж эхэлснээс хойш таван жилийн хугацаанд аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар төлөхгүй. Харин дараагийн таван жилээс аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг төлнө гэж тусгасан байдаг. Үүгээр тооцвол, энэ компани аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас 100 хувь чөлөөлөгдөх хугацаа хэдийнэ дууссан. Нарийн сухайтын нүүрсний ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Чинхуа-Мак компанийн Улаанбаатар дахь төлөөлөгчийн газрын дарга Гүндэнбал: 2008 оноос эхлэн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг төлөх хугацаа нь эхэлсэн. Үүнийгээ ч төлж эхэлсэн болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө илэрхийлж байсан билээ.

-Хөшөөтийн нүүрсний орд-

Газрын тос, нүүрс, байгалийн хий, өнгөт болон хар төмөрлөг, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Хятадын хөрөнгө оруулалттай Монголиа Энержи корпораци /MEC/ 2007 онд байгуулагджээ. Монголиа энержи корпораци нь Хятадын Шинжэнд эрчим хүч, нүүрсний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, МоЭнКо охин компаниараа дамжуулан Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших 1414А дугаартай Хөшөөт гол, 1640А дугаартай Хөндлөнгийн хөтөл, 4322А дугаартай Хөндлөнгийн гол, 6525А дугаартай Хөшөөт, 11887А дугаартай Хөшөөт хөндлөн, 11888А дугаартай Хамар даваа болон 15289А дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд бүгд Хөшөөтийн уурхайд багтдаг. Нэг ёсондоо дээрх долоон талбайгаас Хөшөөтийн орд бүрддэг юм. Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний судалгааны хэлтсийн Түлшний судалгааны тасгийн даргаар ажиллаж байсан н.Батбилэг болон МонЭнКо компанийн Төр засаг олон нийтийн байгууллагатай харилцах асуудал эрхэлсэн захирал н.Баттулга нар Хөшөөтийн уурхайн батлагдсан нөөц 85,7 сая тонн хэмээн хэлдэг. Лиценз эзэмшигч, лиценз олгогч хоёр тал Хөшөөтийн уурхай ийм хэмжээний нүүрсний баталгаат нөөцтэй хэмээн мэдэгддэг юм. МонЭнКо компани Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн нүүрсний ордын нөөцийг тогтоож олборлолт хийхээр болсноо дэлхий нийтэд зарласан даруй Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд 0276 кодоор хувьцаагаа арилжаалдаг тус компанийн хувьцааны ханш 2008 оны тавдугаар сарын 30-нд түүхэн дээд цэгтээ хүрч, 17 хонконг доллар 70 цент болж өсч байсан удаатай. Нөгөө талаас, 2007 оны тавдугаар сард Хөшөөтийн ордын зэргэлдээ орших Ганцмодны талбай, 2008 оны тавдугаар сард Говь-Алтай аймгийн Олонбулагт нүүрс, төмрийн хүдрийн хайгуул хийх зөвшөөрөл авсан нь тухайн компанийн хувьцааны ханш ингэж өсөхөд нөлөөлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Хөшөөтийн ордын хайгуул судалгааны ажил үр дүнгээ өгч, өөр талбайд нэмж хайгуул хийхээр болсон нь тус компанийн хувьцааны ханш өсөхөд нөлөөлсөн юм. Энэ цагаас хойш хөрөнгө оруулагчдыг татахуйц олон ч мэдээлэл тус компани дэлхий нийтэд цацсан. Тухайлбал, Дорноговь аймгийн нутагт орших газрын тосны хайгуулын Эргэл 12-р талбайд газрын тос болон байгалийн хий хайхаар Засгийн газартай гэрээ байгуулсан гэдгээ МонЭнКо компанийнхан 2008 оны есдүгээр сард зарласан юм. Тус компани Хонгконгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалж 150 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө босгож, үүний багагүй хувийг Хөшөөтийн уурхайд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулсан талаар МоЭнКо компанийн Төр олон нийттэй харилцах хэлтсийн захирал н.Баттулга хэлж байлаа. МонЭнКо компанийнхан Хөшөөтийн уурхайд таван жилийн хугацаанд 650 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгаж байсан талаар Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Үүний 866 сая юаниар Хөшөөтийн ордоос Хятадын Шинжэн Уйгар хүрэх авто замын ажлыг 2008 оны долоодугаар сард эхлүүлж, 2009 онд дуусгасан болохоо тус компанийнхан мөн зарлаж байсан юм. Зам ашиглалтад орсноор жилд 3 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох боломжтой болжээ. Тиймээс эхлээд Хөшөөтийн ордоос 200 гаруй тонн нүүрсийг Ярантын боомтоор экспортолж Шинжэнд захиалагчид нь хүргэжээ. Хөшөөтийн уурхайн нүүрс сайн чанарын учраас хятадын гангийн Бао стийл бай компани 2010-2020 оны хооронд хамгийн багадаа 10 сая тонн нүүрс импортолж авахаар урт хугацааны гэрээ 2010 оны нэгдүгээр сард үзэглэсэн байна. Ийнхүү Хөшөөтийн уурхайгаас жилд 1 сая тонн нүүрс олборлож экспортлохоор төлөвлөсөн учраас Авсралийн Лейтон ази компаниар нүүрс олборлуулахаар 273 сая долларын гэрээг 2010 оны зургаадугаар сард үзэглэж байжээ. Лейтон холдинг 2007 оноос хойш өөрийн Лейтон ази компаниараа дамжуулан монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Энэ мэтчилэн Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа өсч болохуйц олон ч мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдсан билээ. Гэвч тус компанийн хувьцааны ханш сүүлийн жилүүдэд өсөх бус, уруудсаар байгаа юм. Тухайлбал, 2010 оны есдүгээр сард тус компанийн хувьцаа 6 хонконг доллар, 2010 оны арваннэгдүгээр сард 3 хонконг доллар, 2011 оны гуравдугаар сард 1.6 хонконг доллар болж буурсан юм. Үүнийг хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарладаг. Эхнийх нь яахын аргагүй 2009-2010 оны дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралтай холбоотой юм. Үүнээс гадна, Ховд аймгийн засаг даргын тамгын газар, иргэдийн төлөөлөгчийн хурал, мэргэжлийн хяналтын газар Хөшөөтийн ордоос түүхий нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргаж байжээ. Хөшөөтийн нүүрсийг боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох. Нөгөө талаас жин хэмжүүр шаардлага хангаагүйгээс болж Хөшөөтийн уурхайгаас хэчнээн тонн нүүрс экспортолж байгаа нь тодорхойгүй гэдэг үндэслэлээр холбогдох байгууллагууд дээрх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Хөшөөтийн уурхайгаас нүүрс экспортлох болон олборлуулах урт хугацааны гэрээг хятадын болон австралийн компаниудтай байгуулсан ч, холбогдох газрууд нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргасан нь Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа унахад хүргэсэн гэдэг. Гэхдээ удалгүй нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр цуцлагдаж, МонЭнКо бүтээгдэхүүнээ 2011 оны есдүгээр сараас хэвийн нийлүүлж эхэлсэн ч, тус компанийн хувьцааны ханш эргэн өсөөгүй билээ. Хөшөөтөд үйл ажиллагаа явуулдаг МонЭнКо компанийн 30 хүртэлх хувийг монголчууд, үлдэх хувийг хятадууд эзэмшдэг гэх нь бий.Хөшөөтийн илрүүлсэн нүүрсний орд

-Соут гоби сэндс компани нүүрсний дөрвөн ордод төвлөрч үйл ажиллагаа явуулж байжээ-

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуул хийхээр Азиа голд компани 2002 онд орж иржээ. Энэ компани хайгуул хийх хөрөнгө босгох үүднээс 2003 оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Ингэхдээ, анхдагч зах зээлд 5 сая ширхэг хувьцааг тус бүрийг нь 3 долларын нэрлэсэн үнэтэйгээр гаргажээ. Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй энэ компанитай хамтран ажиллах гэрээг Айвенхоу майнз компани 2005 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр байгуулсан байх юм. Үүнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз нь Азиа голд компанийн 51 хувийг эзэмших эрхтэй болжээ. Харин үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 2007 оны тавдугаар сарын 1-нд Айвенхоу майнз компани Азиа голдын үлдэх хувийг худалдаж авсан байна. Энэ даруй Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Азиа голд компанийн нэрийг өөрчилж, Соут гоби ресурс болгожээ. Ингэж л, Айвенхоу майнзын охин компани болох Соут гоби ресурсес байгуулагдсан түүхтэй. Нэгэн үе Соут гоби ресурсес компани Айвенхоу майнзын мэдэлд 100 хувь байсан ч, аажмаар эзэмшлээ бага багаар бууруулсан байна. Соут гоби ресурс компани тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдагаас гадна, 2010 оны нэгдүгээр сарын 29-нд Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байдаг. Ингэхдээ, тус биржэд 27 сая ширхэг хувьцаа нэг бүрийг нь 17 доллараар гаргасан гэдэг. Энэ үед хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсийн хувьцаа эзэмшигч болж амжжээ. Ингэхдээ хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсес компанид зээлдүүлсэн 250 сая доллараа хувьцаанд хөрвүүлсэн байна. Ингэснээр Соут гоби ресурсийн 57.6 хувийг Айвенхоу майнз компани эзэмшиж эхэлсэн бол, 14 хувийг нь Хятадын хөрөнгө оруулалтын корпораци эзэмших болжээ. Харин үлдэх 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд Риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын корпорациуд эзэмших болсон гэх мэдээлэл гарч байлаа. Тронто болон Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг бөгөөд виржинийн аралд бүртгэлтэй Соут гоби ресурс компани нь зургаан охин компанитай. Тодруулбал, Виржинийн арал, Хонг-конг, Сингапур, Монголд Соут гоби ресурс, Азиа голд интернэшнл, Соут гоби коал инвестмент, Соут гоби даяар коал монголиа, Соут гоби сэндс, Даяар булаг гэсэн зургаан охин компанитай болохыг Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр хэлдэг. Үүний хоёр нь Монгол Улсад бүртгэлтэй компаниуд юм. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби Сэндс, Даяар булаг гэсэн охин компаниуд нь Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Даяар булаг гэх охин компани нь монгол улсад ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг нь тодорхойгүй байдаг. Тус охин компани монгол улсад ашигт малтмалын ямар нэг тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэггүй гэж Соут гоби ресурс компанийнхан хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Харин Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс манай улсын өмнийн говьд орших Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой гэсэн ордуудад 2004 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж иржээ. Тухайлбал, Соут гоби сэндс компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Овоот толгойн ордод 2005 онд нүүрсний хайгуул хийж эхэлжээ. Хайгуулын явцад тус орд 175 сая тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоосон гэдэг ч, хожим энэ тоо 283 сая тонн болж өссөн юм. Үүний 119 сая тонн нь баттай нөөц бол, 56 сая тонн нь боломжит нөөц юм. Ийм нөөц бүхий ордод олборлолт явуулахаар Соут гоби сэндс компани 2007 оны есдүгээр сард ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл холбогдох газраас авчээ. Харин үүнээс жилийн дараа буюу 2008 оны есдүгээр сараас овоот толгойн нүүрсийг хятад руу экспортолж эхэлсэн байна. Овоот толгойн энэ ордоос зүүн тийш 16 километрийн зайд Сүмбэрийн орд оршдог. Сүмбэрийн ордыг төв, зүүн, баруун гэсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Өмнө нь Сүмбэрийн орд газар 77 сая тонн нүүрсний нөөцтэй гэгдэж байсан бол, хожим ордын төвийн хэсэгт 220 сая тонн баттай болон боломжит нөөц тогтоосон гэх нь бий. Энэ орд шинээр нээгдсэн бөгөөд өндөр чанарын нүүрстэй гэдгээрээ хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татдаг юм. Ирээдүйд Сүмбэрийн ордын зүүн болон баруун хэсэгт түлхүү хайгуул хийх шаардлагатай гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан билээ. Соут гоби ресурсес компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Сүмбэрийн уурхайг байгуулахад 205 сая ам.доллар хэрэгтэй гэж ярьсан нь бий. Ингэхдээ Сүмбэрийн уурхайн ажил 2012 оны зун гэхэд эхлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, овоот толгойн ордоос 150 километрийн зайд Заг сүүжийн нүүрсний орд мөн байрладаг. Энэ орд 17 сая тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд нэмэлтээр 66 сая тонн нүүрсний нөөц илрүүлэх боломжтой гэж Соут гоби сэндс компанийнхан үздэг юм. Овоот толгой болон Сүмбэрийн ордуудаас зүүн тийш 400 гаруй километрийн зайд Цагаан Толгойн орд оршдог. Айвенхоу майнз компани оюутолгойн алт, зэсийн ордыг ашиглахтай холбогдуулж, эрчим хүчний хэрэглээг нь хангах зорилгоор Цагаан толгойн ордод нүүрсний эрэл, хайгуулын ажлыг 2004 онд эхлүүлж байжээ. Хэдэн жилийн өмнө тус ордын зүүн хэсэг 120 сая тонн нүүрсний нөөц бий гэж таамаглаж байлаа. Ийм нөөц бүхий нүүрсний дээрх дөрвөн ордод Соут гоби ресурс компани Монголд бүртгэлтэй Соут гоби сэндс компаниараа дамжуулан үйл ажиллагаа явуулж ирсэн билээ. Соут гоби ресурсес компанийн үйл ажиллагааны үндсэн цөм нь дээрх дөрвөн ордод төвлөрч хайгуул, олборлолт, экспортын үйл ажиллагаа эрхэлж байсан гэж ойлгож болох талтай. Үүнээс гадна, тус компани монгол улсад уул уурхайн долоон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болохыг зарим хэвлэлүүд онцолж байсныг дурдах нь зүйтэй болов уу.

-Соут гоби ресурсийн хувьцааг зарах замаар Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх ордуудыг худалдахыг оролдов-

Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий ордуудыг зарах оролдлогыг түүний толгой компани болох Соут гоби ресурс, түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг Айвенхоу майнз компаниуд эрчимтэй эхлүүлсэн байдаг. Тодруулбал, 2012 оны гуравдугаар сарын 5-нд Соут гоби ресурс компани нь Соут гоби сэндийн эзэмшилд байсан Цагаан толгойн ордын 15041 дугаартай ашиглалтын, 7662 дугаартай хайгуулын лицензүүдийг 30 сая доллараар Модун ресурс компанид худалдах гэрээ байгуулсан байдаг. Ингэхдээ 7.5 сая долларыг бэлнээр, үлдсэнийг нь Модун ресурс компанийн хувьцаанд хөрвүүлэхээр гэрээ байгуулжээ. Ингэснээр Соут гоби ресурс компани австралийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй бөгөөд Улаанбаатар хотоос 120 километрийн зайд орших Нүүрст хэмээх ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Модун ресурс компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох байжээ. Энэ тохиролцоог 2012 оны зургадугаар сарын 1-нд эцэслэхээр төлөвлөж байсан юм. Соут гоби ресурс болон Модун ресурс компанийн хооронд хийгдсэн дээрх гэрээнээс гадна, бас нэгэн анхаарал татахуйц хэлцэл хийгдсэн байдаг. Энэ бол Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын Чалко компаниудын хооронд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр хийгдсэн гэрээ юм. Тухайн үед Соут гоби ресурс компанийн 14 хувийг хятадын хөрөнгө оруулалтын сан, 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд эзэмшиж байсан юм. Харин 57,6 хувийг канадын Айвенхоу майнз компани эзэмшиж байсан тухай дээр дурдсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг энэ хувиа Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид зарах гэрээг үзэглэсэн юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар худалдах гэрээг Хятадын хөнгөн цагааны корпорацитай үзэглэсэн юм. Энэ нь Соут гоби ресурс компанийн хувьцааны Тронтогийн бирж дээрх хамгийн сүүлийн хаалтын ханшнаас 28 хувиар өндөр үзүүлэлт байлаа. Харин сүүлийн арван хоногийн дундаж ханшаас 32 хувиар өссөн үзүүлэлт байв. Тиймээс энэ нь хувьцаа эзэмшигчдэд ашигтай учраас Айвенхоу майнз компани Чалко компанитай тусгайлан гэрээ байгуулж, Соут гоби ресурсийн хувьцааны тендерт оролцохыг зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл тухай үед цацагдаж байсан нь нууц биш. Соут гоби ресурс болон түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг айвенхоу майнз дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр хувьцаагаа арилжаалдаг. Нэгэнтээ бирж дээр хувьцаагаа арилжаалдаг учраас хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийн үүднээс компанитай холбоотой сайн, муу бүх мэдээллийг компанийнхаа цахим хуудсанд тавих ёстой. Эндээс монголчууд Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ зарах гэж байгааг мэдсэн гэж ойлгож болно. Энэ тухай Соут гоби ресурсес компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая доллараар худалдаж авахаар санал тавьсан. Үүний 2,4 хувийг ойролцоогоор 15 сая доллараар хонг-конг болон тронтогийн хөрөнгийн биржээс худалдаж авахаар төлөвлөж байлаа. Харин үлдэх 58 орчим хувийг канадын Айвенхоу майнз компаниас худалдаж авахаар болсон. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцааг Айвенхоу майнз компаниас нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компани худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх энэ хувиа 928 сая доллараар үндсэндээ зарах юм. Үүнийг оюутолгойн цаашдын бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар төлөвлөж байгаа тухай нэгэн телевизэд ярилцлага өгч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ийнхүү өмнийн говьд орших цагаан толгой, овоот толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая ам.доллараар худалдаж авахаар Чалко ханцуй шамласан юм. Ингэвэл өмнийн говийн нүүрсний ордууд хятадын Чалко компанийн мэдэлд шилжих байлаа. Ингэснээр Чалко компани өмнөө тулгараад байгаа асуудлаа бага ч болтугай шийдвэрлэж алдагдлаа бууруулах боломжтой гэгдэж байсан юм.

-Чалко компани 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажиллаж, монголын нүүрсний ордуудад хөрөнгө оруулахыг эрмэлзэв-

Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт удааширж байсантай холбоотойгоор 2012 онд хөнгөн цагааны эрэлт гадаад зах зээлд буурч байлаа. Эрэлт буурвал үнэ буурдаг гэх зах зээлийн зарчим бий. Энэ зарчмын дагуу Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн хөнгөн цагааны үнэ 2012 оны тавдугаар сарын 5-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеийнхээсээ 23 хувиар, оны эхнээс 12 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байсан юм. Ингэснээр Лондонгийн металлын захад нэг тонн хөнгөн цагаан ойролцоогоор 2100 ам.доллар болсон байна. Ийнхүү гадаад зах зээлд хөнгөн цагааны үнэ буурч байсантай холбоотойгоор энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн томоохон компаниуд хүндрэлд орж байв. Тухайлбал, хөнгөн цагаан үйлдвэрлэлээр тэргүүлэгч Русал компани үйл ажиллагаагаа зогсоохоор төлөвлөж байгаагаа тус компанийн гүйцэтгэх захирлын тэргүүн орлогч Владислав Соловьев мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс гадна, АНУ-ын хөнгөн цагааны Алко инк компани үйлдвэрлэлээ 2012 оны эхнээс 12 хувиар бууруулсан байдаг. Хөнгөн цагааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хятадын Чалко компани мөн хүнд цохилтонд орсон юм. Тус компанийн голлох түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд буурсантай холбоотойгоор Чалко 2012 оны эхний улиралд 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажилласан нь үүний нэг нотолгоо юм. Би Оу Си интернэшнл холдингс компанийн Хонг-Конг дахь шинжээч Робин Цуй: Хөнгөн цагааны үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор Чалко компани 2012 оны эцэст үүнээс ч их алдагдал хүлээнэ. Тиймээс Чалко компани өөр салбарт хүч үзэхээс гадна, зарлагаа бууруулах хэрэгтэй. Ингэснээр алдагдлаа 2-3 жилийн дотор бууруулах боломжтой гэж зөвлөж байсан юм. Тиймээс Чалко компани газрын ховор элемент болон төмрийн хүдрийн салбарт анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, тус компани Гуанси мужид орших газрын ховор элементийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд зориулж 5 тэрбум 200 сая юанийн хөрөнгө оруулалт хийхээр болсон юм. Үүнээс гадна, тус компани нүүрсний салбарт хүч үзэхээр болов. 2012 оны эцсээр урд хөршид цахилгаан, эрчим хүчний үнэ киловатт тутамдаа 0,03 юанаар өсөх нь тэр. Үүнтэй холбоотойгоор Чалко компанийн нийт зардлын 5 хувийг цахилгаан, эрчим хүч эзлэх болсон байна. Үүнээс гадна, тус компанийн хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлд шаардагддаг түүхий эдийн 50-60 хувийг коксжих нүүрс эзэлж байв. Тиймээс Чалко компани Монгол улсын эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний ордуудад үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцааг худалдаж авах оролдлого хийсэн гэж судлаачид үздэг юм.

-Соут гоби сэндсийн тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлэв-

Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Мөн Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Дээрх гэрээнүүд хүчин төгөлдөр болоход Соут гоби ресурсийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Чалко болох байв. Харин Соут гоби ресурс нь Модун ресурсийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох дүр зураг ажиглагдаж байсан билээ. Өөрөөр хэлбэл, Чалко компани Соут гоби ресурсээс гадна, тус компаниар дамжуулан Модун ресурсэд хувь хүртэх үүд нээгдэхээр байсан юм. Ингэснээр хятадын төрийн өмчит Чалко компани Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх өмнийн говийн нүүрсний ордуудад эзэн суух байлаа. Энэ нь урд хөршид нүүрсээ нийлүүлдэг манай улсад таагүй мэдээ. Хятадын хөнгөн цагааны Чалко компани тавантолгойн ордын нүүрсийг гэрээгээр импортлон авдаг. Хэрэв Чалко компани монголд өөрийн гэсэн нүүрсний ордуудтай болвол, тавантолгойн нүүрсийг худалдаж авах эзэнгүй болж мэдэхээр байв. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг хувиа хэнд худалдах нь тухайн компанийн асуудал боловч, хамгийн болгоомжлол төрүүлж байсан бас нэг зүйл бол Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс компанид Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүж зэрэг нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд байсанд оршиж байсан юм. Айвенхоу майнз компани монголын баялгийг зөвшөөрөлгүйгээр хятадын компанид өгөхөөр ийнхүү гэрээ байгуулсан хэрэг. Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудын толгой компанийнх нь хувьцааг худалдаж, төлбөрт нь ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл хятадын төрийн өмчийн компанид шилжүүлэх далд бизнес явагдаж байсан нь үндэсний аюулгүй байдалд харшлах нь мэдээж юм. Үндэсний аюулгүй байдалд муугаар нөлөөлөх шийдвэрийг оюутолгойн дийлэнх хувийг эзэмшигч Айвенхоу майнз компани Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанитай хамтран олон жилийн өмнө гаргаж, гадаадын компаниуд монголын баялгийг ханцуйндаа наймаалцаж байгааг таслан зогсоохын тулд холбогдох байгууллагууд тал бүрнээ ажиллах нь тэр. Тухайлбал, Ашигт малтмалын газар Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензийг тухайн үед түр түдгэлзүүлсэн юм. Ингэснээр гадаадын хөрөнгө оруулалт буурах вий гэсэн болгоомжлол байсан ч, үндэсний аюулгүй байдалд харшлана хэмээн үзэж дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн билээ. Үүнтэй холбоотойгоор, Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл хойшлогдсон тал бий. Харин Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ хэрхэх нь тодорхойгүй байлаа. Гэхдээ Чалко компанийнхан Монгол Улсын холбогдох байгууллагууд зөвшөөрвөл 2012 оны долоодугаар сарын 5-наас хувьцаа шилжүүлж эхэлнэ. Улмаар 2012 оны наймдугаар сарын 28-ны дотор Айвенхоу майнзын Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 57,6 хувийг Чалкод шилжүүлж дуусгана гэж мэдэгдэж байлаа.

-Рио Тинто Айвенхоу майнзын жижиг төслүүдийг сонирхсонгүй-

Айвенхоу майнз компани дотроо цөөнгүй ам бүлтэй, өнөр өтгөн айл юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө тус компани Казакстаны Кизылийн алтны ордын 50 хувийг, Австралид зэсийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Айвенхоу австралиа компанийн 59 хувийг, Мьянмар улс дахь Монивиа зэсийн төслийн 50 хувийг, Монголд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 66 хувийг. Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 58 хувийг эзэмшиж байлаа. Соут гоби сэндсийг эс тооцвол дээрх төслүүд бүгдээрээ алт, зэсийнх. Харин Соут гоби сэндс ганцаараа нүүрсний орд юм. Рио Тинто компанийнхан бид оюутолгойн 66 хувийг эзэмшихийн тулд Айвенхоу майнз компанийг худалдан авч байгаа. Гэхдээ Айвенхоу майнзын оюутолгойгоос бусад төслүүдийг сонирхохгүй байгаа гэдгээ илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ Оюутолгойн 66 хувийг худалдаж авахын тулд, Айвенхоу майнз компанийг бүхэлд нь худалдаж авах шаардлагатай. Энэ ч үүднээс Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлсээр ирсэн. Үүний нэг тод жишээ бол, 2012 оны эхээр Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн явдал. Харин Айвенхоу майнз компанийн Соут гоби ресурс дэх 58 хувийг тоосонгүй. Тиймээс Рио Тинто компани өөрсдийн сонирхолыг татахгүй байгаа Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ эртнээс зарахыг хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хиллд санал болгож ирсэн юм. Энэ ч ёсоор болж Туркойз хилл компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын Чалко компанид худалдах гэрээг 2012 оны дөрөвдүгээр сард 2-нд үзэглэсэн гэдэг. Гэвч овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэрийн нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдийг Ашигт малтмалын газар цуцалсантай холбоотойгоор Айвенхоу майнз ёстой мад тавиулна гэдэг болох нь тэр. Тиймээс тус компани Засгийн газартай энэ асуудлаар эргэн ярилцах нь тодорхой гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Гэхдээ Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд энэ асуудалд оролцохгүй нь ойлгомжтой байв. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын компанид зарах гэрээг тэрбээр хийсэн ч, балагийг нь Рио Тинто дааж гарахаас өөр гарцгүй болсон юм. Учир нь Рио Тинто компани 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдөр Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг бүхэлд нь гартаа авсан байдаг. Тодруулбал, Роберт Фрийдландыг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Кей Фрийстли Айвенхоу майнзын гүйцэтгэх захирлаар томилогдсон юм. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүний 11-ийг нь Рио Тинтогийн талаас тавихаар болсон юм. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг Рио Тинто гартаа авсан тул, Соут гоби ресурсийн ээдрээдтэй асуудлын гогцоог тэд тайлах ёстой болж хоцорсон юм. Тухайн үед энэ асуудалд Рио Тинто компанийнхан хэрхэн хандаж байсан бэ. Тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей: Рио Тинто гарцыг хайж байна гэсэн тайлбар өгсөн байдаг. Овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензүүдийг сэргээгүй цагт Чалко компани Айвенхоу майнзаас зүгээр л цаас худалдаж авсан болж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ардаа баталгаагүй Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахад хүрэв. Ийм эрсдэлтэй бизнест Чалко хөл тавихгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Тйимээс Чалко компани Айвенхоу майнзтай байгуулсан гэрээгээ нэг бол цуцлах, эсвэл манай улстай арбитардаж магадгүй гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм.

-Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унасан нь-

Оюутолгойн ордын бүтээн байгуулалтад шаардлагатай санхүүжилтийг босгох зорилгоор Айвенхоу майнз өөрийн эзэмшил дэх Соут гоби ресурсийн 58 хувийг зарах оролдлого 2012 онд хийсэн ч, эцсийн үр дүнд шаардлагатай санхүүжилтээ босгож чадсангүй. Бүтэлгүй гэрээнээс болж Соут гоби ресурсийн охин компанийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдээ цуцлуулахад хүрэв. Цаашлаад Соут гоби сэндс компанийн нүүрсний олборлолт зогсч бүх хариуцлагыг нь Соут гоби ресурсийн захирлууд үүрсэн гэж ойлгож болно. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах саналыг Айвенхоу майнз компани анх гаргасан. Гэтэл гэрээ бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийн захирлуудыг ажлаас нь чөлөөлсөн байдаг. Халаа сэлгээ 2012 оны есдүгээр сарын 3-ны өдөр эхэлсэн. Энэ өдөр Ерөнхий захирал Петр мередит ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байдаг. Харин 2012 оны есдүгээр сарын 12-ны өдөр Соут гоби ресурс компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молине ажлаасаа чөлөөлөгдсөн юм. Компанийн удирдлагуудыг ийнхүү өөрчлөөд зогсохгүй, компанийн монгол ажилчдыг 2013 оноос орон тооны цомхотгол оруулна гэсэн мэдээлэл тухайн үед цацагдаж байлаа. Ийм бүтэлгүйтэл мэдээж хувьцааны ханшид сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй. Энэ талаар Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр: Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унах эхлэл үүнээс болж тавигдсан болохыг хэлдэг юм. Цагтаа цалгиж явсан Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш огцом уруудаж эхэлсэн гэсэн үг юм. Гэрээ хийгдэж байхад тус компанийн хувьцаа 60 хонгконг долларын ханштай байсан бол, 2012 оны есдүгээр сарын 15-ны хавьцаа 18 хонгконг доллар болж буурсан нь үүний нэг нотолгоо юм. Рио Тинтогийн хүчтэй шахалт, Чалкогийн монголын нүүрсэнд санаархсан байдлаас болж Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийг ангал руу түлхэж, хувьцааных нь ханш ийнхүү уруудсан он жилүүд улиран өнгөрсөн юм. Тиймээс Айвенхоу майнз компани нэмэлт хувьцаа гаргах замаар санхүүжилт босгож оюутолгойд хөрөнгө оруулсан байдаг. Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшдэг Канадын Айвенхоу майнз компани Нью-Йорк болон Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Энэ хоёр бирж дээр нийтдээ 741 сая ширхэг хувьцаа анх гаргасан гэдэг. Харин үүний 35 хувьтай тэнцэх хувьцааг сүүлд нэмж гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, 260 сая ширхэг хувьцааг нэмж гаргасан гэсэн үг. Үүний 51 хувийг Рио Тинто компани гэрээний дагуу худалдаж авсан бол, 5,5 хувийг Сингапурын хөрөнгө оруулалтын сан Темасенк худалдаж авсан юм. Үлдэх хувьцааг жижиг хувьцаа эзэмшигчид худалдаж авсан билээ. Ийнхүү 2012 онд Айвенхоу майнз компани нэг бүр нь 7 долларын үнэтэй нэмэлт хувьцаа гаргаж, нийтдээ 1,8 тэрбум ам.долларын санхүүжилт босгож, оюутолгойн бүтээн байгуулалтанд зарцуулсан гэж компанийн зүгээс мэдэгддэг юм.

-Чалкогоос сэргийлж хууль баталсан нь-

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх ёстой байлаа. Гэрээ хүчин төгөлдөр болвол Соут гоби ресурс монгол дахь охин компаниараа дамжуулан эзэмшдэг Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой зэрэг нүүрсний ордуудаас хятадын Чалко компани хувь хүртэнэ. Энэ нь үндэсний аюулгүй байдал харшилна гэж үзэх гишүүд цөөнгүй байлаа. Тиймээс үүнээс урьтаж Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг холбогдох байгууллага түр түдгэлзүүлсэн юм. Мөн 2012 оны тавдугаар сарын 17-ны өдөр Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг УИХ-аар яаравчлан баталсан билээ. Уг хууль гарсан өдрөөсөө хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Ямар агуулгатай хууль батлагдсаныг гадаадын хөрөнгө оруулагчид мэдэхийг тэсэн ядан хүлээж суулаа. Мөн манай улсад ашигтай хууль болж чадсан эсэхийг монголчууд ихэд сонирхож байсан юм. Үүнд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг санаачлагчдын нэг, өнөөгийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар руу утас цохилоо. Тэрбээр гадаад руу нисэх гэж байгаа тул ярилцлага өгч амжихгүй гэдгээ илэрхийлэв. Амжаад хэдэн асуултанд хариулт авъя гэдгээ учирлав. Онгоцны буудал хүрэх замд яриа өгөх бололцоотой хэмээлээ. Ингээд нисэх буудал явах замд нь түүнээс зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Хуулийн гол агуулгын тухайд УИХ-ын дарга: Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг эргэн сэргээлээ ч, Айвенхоу майнз компани Чалкотой наймаалцахын тулд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газарт мэдэгдэж УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авахаас өөр аргагүйд хүрсэн талаар байв. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарсаны дараа, Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани холбогдох бичиг баримтаа бүрдүүлж, хуулийн хүрээнд Соут гоби ресурс компанийн 60 хувийг худалдаж авахаа удаа дараа мэдэгдсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, монголын талаас тавих бүх шаардлагыг хангаж, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авна гэдгээ мэдэгдэж байсан юм. Гэвч хуулийг дагаж мөрдөх журам батлагдахгүй байсаар Канадын Айвенхоу майнз, Хятадын Чалко компанийн хооронд хийсэн гэрээний хугацаа дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс 2012.08.03-ны өдөр дуусах гэрээг хоёр тал нэг сараар дахин сунгасан юм. Гэвч энэ хугацаанд хоёр тал Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч чадсангүй, гэрээний хугацаа 2012.09.09-ны өдөр дуусгавар болсон юм. Тиймээс хятадын төрийн өмчит Чалко компани гэрээгээ албан ёсоор цуцлахаа мэдэгдсэн байдаг. Ингэснээр Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах боломжгүй болсон юм. Мөн 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл сунгаад байсан Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн гэрээ хүртэл цуцлагдах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авах замаар Модун ресурсэд давхар хувь эзэмших Чалкогийн санаархал дуусгавар болсон юм.

-Винсвей компанийн 29,9 хувийг Чалко худалдаж авахаар гэрээ байгуулав-

Нөхцөл байдал ийм дээрээ тулсан учир Чалко компани монголын хууль эрхзүйн орчныг тодорхой болох хүртэл Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахаа хойшлуулсан тухай мэдэгдэж, өөр гарцыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг. Тодруулбал, Чалко компани хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей ресурс компани 29,9 хувийг худалдаж авахаар болсон юм. Ингэхдээ Винсвей компанийн 1 тэрбум 130 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 2 хонгконг доллар 12 центээр худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан гэх нь бий. Энэ нь 2,3 тэрбум хонконг доллар буюу 308 сая америк доллар болж байлаа. Ийм өртөг бүхий гэрээ байгуулснаа Чалко болон Винсвей компанийнхан 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад зарласан байдаг. Ийнхүү Чалко компани дараагийн нүүдлээ хийж, Винсвей компанийн хувьцааг худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан нь энэ юм. Тиймээс Хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей компани нь ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг талаар олон нийт сонирхож эхлэх нь тэр. Энэ талаар хөрөнгийн зах зээлийн судлаач Наран-Учрал: Винсвей компани нь дэлхийн олон орноос нүүрс импортлон авч хятадын төмрийн болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг тухай хэлж байсан юм. Тухайлбал, Орос, Америк, Канад, Австрали, Монгол зэрэг улсуудаас нүүрс импортлон авч, цааш нь дамжуулан худалдаалдаг юм байна. Гэхдээ тэдний нийт импортын дийлэнх хувийг монголоос авсан нүүрс эзэлдэг гэдгийг анхаарах нь чухал. Тус компани 2010-2011 оны хооронд 19 сая тонн нүүрс түнш орнуудаасаа импортолж авсаны 13 сая тонн нь монголоос авсан нүүрс гэх судалгаа гарч байсан нь үүнийг нэг нотолгоо юм. 2010 оноо авч үзвэл 6,5 сая тонн нүүрс монголоос импортлон авч, хятадын зах зээлд нийлүүлсэн гэх тоо баримт бий. Энэ нь тухайн үед монголоос хятад руу экспортолсон нүүрсний 39 хувийг эзэлж байсан гэдэг. Ингэхдээ, манай улсын Сэхээ, Ганц модны ойролцоо орших зуучийн төвүүдээрээ дамжуулан түүхий нүүрс худалдан авч , цааш нь боловсруулах үйлдвэр болон эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэх хүргэлтийг гүйцэтгэдэг. Ер нь монголоос гадаад зах зээлд экспортолж буй нүүрсний тал хувийг Винсвей компани худалдан авч, эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ ихэвчлэн урт хугацааны гэрээ байгуулж монголоос нүүрс импортлон авдаг байгаа юм. Тухайлбал, Тавантолгой, Мак, Соут гоби сэндс зэрэг нүүрсний компаниудаас жилд 2-5 сая тонн нүүрс импортлох авахаар урт хугацааны гэрээ байгуулсан байдаг. Ийнхүү Винсвей компанийн 29,9 хувийг худалдаж авах замаар Чалко компани монголын нүүрсэнд хяналтаа тавих удаах оролдлогоо хийсэн байдаг. Үүнээс гадна, Винсвей компанийн охин компани манай улсад хэдийнэ мэндэлсэн гэдгийг анхаарах шаардлага тухайн үед давхар тавигдаж байлаа. Поло ресурс компани Пибоди энержитэй хамтарсан компанийнхаа 50 хувийг хятадын Винсвей компанид 2010 оны долоодугаар сарын 2-ны өдөр худалдсан байна. Ингэж Винсвей компани америкийн томоохон нүүрс импортлогч Пибоди компанитай хамтарч, тэдний Пибоди Винсвей Монголиа охин компани монгол улсад мэндэлсэн түүхтэй. Энэ охин компанийн эзэмшилд ашигт малтмалын 50 тусгай зөвшөөрөл байдаг гэж Винсвей компанийнхан албан ёсны цахим хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Тодруулбал, хайгуулын 47, ашиглалтын 3 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан юм. Хэрэв Винсвей компанийн 29,9 хувийг хятадын Чалко компани гэрээний дагуу авбал, Пибоди Винсвей Монголиа охин компанийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд хятадын хөнгөн цагааны үйлдвэрийн халаас руу хүссэн хүсээгүй гулсан орох дүр зураг тухайн үед мөн ажиглагдаж байсан билээ.

Винсвей кокинг коал холдингс компанид MICC-ийн хийсэн судалгаа

Винсвэй нь Монгол улс болон бусад дэлхийн олон орнуудаас нүүрс импортлон Хятадын зах зээлд нийлүүлдэг компани юм. Өнөөгийн байдлаар Винсвэй нь Монгол улсын хамгийн том нүүрс импортлогч бөгөөд 2010 онд Монгол улсаас 6.5 сая тонн нүүрсийг худалдан авсан ба энэ нь 2009 оныхтой харьцуулахад 72 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. Винсвэй компани нь харилцагч худалдан авагчиддаа тээврийн цогц үйлчилгээг үзүүлдэг бөгөөд үүнд тээврийн авто зогсоолууд, төмөр замын зогсоолууд болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд зэрэг ордог байна.

Винсвэйгийн гол давуу талууд:

Ирэх онуудад Монгол улсаас импортлох нүүрсний хэмжээ өсөх хандлагатай байгаа.
Авто тээврийн болон төмөр замын зогсоолууд, нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд болон хилийн гарам зэргүүдийн өргөтгөлийн ажилуудыг төлөвлөн ажиллаж байгаа.
Саус Гоби болон Таван Толгой компаниудтай хамтран ажиллах урт хугацааны стратегийн гэрээ байгуулсан.
Америкийн томоохон нүүрс импортлогч компанитай хамтран Монгол улсад нүүрсний хайгуул хийхээр төлөвлөж байгаа.

Үнэлгээ:

Бид тус компаний хувьцааг DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглан тооцож гаргасан бөгөөд тооцооллын үр дүнд хувьцааны үнэ 5.79 хонгконг долларт хүрэх боломжтой буюу одоогийн ханшаасаа 39 хувиар өсөх боломжтой гэж гарлаа. Судалгаагаар 2011 онд компаний гол санхүүгийн үзүүлэлтүүд дараах байдалтай гарсан болно. P/E = 10.4x, EV/EBITDA = 8.0x.

Болзошгүй эрсдэл

Тээвэрлэлтийн зогсолт, улс төр, хууль эрх зүйн орчины өөрчлөлт, томоохон нийлүүлэгчидийн олборлолтод тасалдал гарах, Хятад улсын төмөрийн үйлдвэрлэлт буурах, болон Монголын нүүрс нийлүүлэгч компаниуд өөрсдөө бүтээгдэхүүнээ эцсийн хэрэглэгчидэд нийлүүлэх зэрэг нь тус компаний хөрөнгө оруулагчидад учирч болзошгүй эрсдлүүд юм.

Компанийн танилцуулга

Винсвэй нь тээвэр зуучийн компани бөгөөд Монгол болон бусад дэлхийн олон орнуудаас нүүрс худалдан авч Хятад дахь төмөр тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрүүд болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Ингэхдээ харилцагч худалдан авагчиддаа тээврийн авто зогсоолууд, төмөр замын зогсоолууд болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд зэргээр ханган тээвэр зуучийн цогц үйлчилгээг үзүүлдэг: Өнөөдрийн байдлаар Винсвэй нь Монгол улсаас Хятад улс руу гаргаж буй нүүрсний хамгийн том экспортлогч компани юм. Тус компани нь 2010 оны байдлаар 6.5 сая тонн нүүрсийг Хятадын зах зээлд экспортлосон ба энэ нь Монгол улсаас Хятад улс руу экспортлосон нийт нүүрсний 39%-ийг эзэлж буй болно. Винсвэй нь Сэхээ болон Ганц Модод байрлах өөрийн тээвэр зуучийн төвүүдээрээ дамжуулан түүхий нүүрсийг худалдан авч цааш нь боловсруулах үйлдвэр болон эцсийн хэрэглэгчидэд хүргэлтийг гүйцэтгэдэг. Мөн түүнчлэн ОХУ, АНУ, Канад болон Австрали зэрэг улсууд нь Винсвэй компаний гол нийлүүлэгчид гэж хэлж болно. Эдгээрээс ОХУ нь ойрын жилүүдэд нилээдгүй чухал нийлүүлэгч болох хандлагатай байна. Хятад улсын нүүрсний импортын хэмжээ өсч байгаатай холбогдуулан Винсвэй компани нь тээвэрлэлтийн дэд бүтцээ эрчимтэйгээр өргөжүүлэн ажиллаж байгаа бөгөөд ойрын хоѐр жилийн хугацаанд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг уг төсөлдөө оруулах төлөвтэй байна. Тээвэрлэлттэй холбоотой төслүүдээс гадна Винсвэй нь Америкийн томоохон нүүрс импортлогч компани болох Peabody-тай хамтран Монгол улсад хайгуул хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд ингэснээрээ урт хугацаанд нүүрсний нийлүүлэлтийг өөрсдөө хийх боломжтой болох давуу талтай юм. Винсвэй нь 2010.10.11-ны өдөр Хонг Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан бөгөөд 1733 кодтойгоор арилжаалагдаж байна.

Хувь нийлүүлэгчидийн бүтэц

Компаний хамгийн том хувьцаа эзэмшигч нь Ноѐн Ван бөгөөд тэрээр нийт хувьцааны 49.8%-ийг эзэмшдэг болно. Түүний дараагаар хувьцааны 19.82%-ийг Иточу, Силвир Грант, Чаина Минметалс болон HOPU компаниуд эзэмшдэг бөгөөд 5% орчим нь бусад хөрөнгө оруулагчидын эзэмшилд байдаг байна. Харин нийт хувьцааны 26% нь хөрөнгийн зах зээл дээр эргэлдэж байна.

Хувь нийлүүлэгчидийн бүтэц:

Иточу1.32%, Силвир Грант4.00%, Чаина Минметалс4.00%, ХОПУ9.60%, Ван49.72

Стратегийн хувьд ашигтай байрлалтай нийлүүлэгчид

Компанийн гол нийлүүлэгчид нь Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт орших Монголын томоохон уурхайнууд бөгөөд Монгол – Хятадын хилийн гарамтай ойролцоо оршдог нь компанид ихээхэн давуу тал болдог. Нарийн Сухайт болон Таван Толгойн ордуудын лиценз ч мөн Винсвэйгийн нийлүүлэгчидийн эзэмшилийнх ба уг ордууд нь хилийн боомтоос ойролцоогоор 40 км болон 270 км зайд тус тус оршдог. Хятадын нүүрсний импортын хэмжээ жилээс жилд өсч, хил залгаа Монгол улсын чанартай нүүрс олборлолтын хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь Винсвэй компанийн хувьд бизнесийн маш тааламжтай орчинг бүрдүүлж байгаа юм.

Монголын нүүрсний экспортын бизнест анхдагч

Винсвэй нь 2006 оноос эхлэн Монголын нүүрс олборлогч компаниудтай хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд Монголоос хамгийн анх нүүрсийг их хэмжээгээр экспортлосон компани юм. 2006 онд Винсвэй компанийг анх Монголын зах зээлд орж ирэхэд Монгол улсын нүүрс олборлолтын хэмжээ 8.1 сая тонн байсан бол, 2010 онд 25.3 сая тоннд хүрч өссөн үзүүлэлттэй байна. Олборлолт өсөхийн зэрэгцээгээр экспортын хэмжээ ч мөн өссөн. 2006 оны байдлаар 2.5 сая тонн байсан нүүрсний экспортын хэмжээ 2010 онд 16.6 сая тоннд хүрч өссөн нь 3-н жилийн хугацаанд 564%-иар өссөн гэсэн үг юм. Винсвэй нь одоогоос 5-н жилийн өмнө зах зээлд орж ирсэнээрээ Монголын нүүрс олборлогч компаниудтай дунд болон урт хугацааны томоохон хэмжээний хэлцлүүдийг байгуулж чадсан ба Монголын нүүрсний салбарт өөрсдийн байр сууриа эзэлж чадсан компани юм.

Зах зээлд шинээр компаниуд нэвтрэхэд бэрхшээлтэй

Монголын нүүрсний ордууд нь зөвхөн дотоодын цахилгаан станцуудыг нүүрсээр хангаж ирсэн ба хэдхэн жилийн өмнөөс гадаадын орнуудад экспортлож эхэлсэн билээ. Монгол оронд дэд бүтэц хөгжиж чадаагүй байгаа нь нүүрсний уурхайнуудын хөгжилд ч мөн томоохон асуудал болж байгаа юм. Нүүрсийг их хэмжээгээр худалдан авч тээвэрлэхэд тээвэрлэлтийн томоохон бааз шаардлагатай ба энэ нь уг зах зээлд шинээр компаниуд нэвтрэхэд хязгаарлалт болж байгаа юм.

Хилийн боомтыг сайжруулахад зориулсан хөрөнгө оруулалт

Винсвэй компани нь Хятадын зах зээлд нийлүүлж буй нүүрснийхээ дийлэнх хувийг Монголоос авдаг. Тус компанийн дөрвөн нүүрс нийлүүлэгч Өмнөговь аймгийн нутагт оршдог бөгөөд Монголын томоохон ордууд болох Нарийн Сухайт болон Таван Толгойн ордуудаас нүүрсээ олборлодог. Уг ордууд нь Ганц Мод болон Сэхээ хилийн боомтуудтай зөвхөн авто замаар холбогддог нь нүүрсийг зөвхөн авто тээвэрээр зөөвөрлөхөөс өөр аргагүйд хүргэж байгаа юм. Дээрх хилийн боомтууд дээр Винсвэй компанийн авто тээврийн зогсоол байрладаг нь тэдний томоохон давуу талуудын нэг юм. Монголоос нүүрс тээвэрлэсэн машинууд эцсийн хэрэглэгчид шууд хүрэх боломжгүйн улмаас Винсвэйн хилийн зогсоолуудад нүүрсээ буулгаж нүүрс нь тэндээсээ хятадын тээврээр тээвэрлэгдэн эцсийн хэрэглэгчид хүрдэг байна. Хятадынхтай адил стандартын төмөр замыг барьж байгуулах зөвшөөрлийг баталсан болно. Одоогийн байдлаар хувийн өмчит компаниуд, жишээлбэл MAK, MMC, төмөр замаа нарийн царигаар барьж болох эсэх тал дээр засгийн газраас албан ѐсны шийдвэр гаргаагүй байгаа юм. Энэхүү засгийн газрын тодорхой бус байдал нь богино хугацаанд Винсвэй компанийн бизнест эерэг нөлөө үзүүлэх талтай.

Peabody компанитай хамтарсан дунд болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалт

Нүүрсний нийлүүлэлтээ урт хугацаанд тогтвортой байлгах үүднээс Винсвэй компани нь Пибоди Голланд компанитай хамтран Пибоди – Винсвэй Монголия компанийг байгуулсан бөгөөд тус компани нь Монгол улсад хайгуулын 47, уурхайн 3-н лиценз эзэмшдэг.

Компаний хэвийн үйл ажиллагаанд Тавантолгойн ордоос Цагаанхад хилийн боомт руу нүүрс тээвэрлэлтэд тавьсан хориг онцын нөлөө үзүүлэхгүй

Саяхан Тавантолгойн ордоос Цагаанхад хилийн боомт хүртэлх замаар нүүрс тээвэрлэхийг засгийн газраас хориглосон. Үүнтэй холбогдуулан Монголия Майнинг Корпораци өнгөрсөн 4-р сарын 28-ны өдөр мэдэгдэл хийсэн юм. Үүнд, нийт 250 км хатуу хучилттай зам барих ажлын 81 км замыг барьж дуусаад байгааг мэдэгдээд үлдсэн ажил нь одоогоос 2-3-н долоо хоногийн дотор хийж гүйцэтгэхээ мэдэгдсэн. Винсвэй компани нь ойролцоогоор 7-н долоо хоногийн нийлүүлэлтийн нөөцтэй бөгөөд энэ нь зам дахин ашиглалтад орох хүртэл хангалттай хүрэлцэхүйц хэмжээний нөөц юм. Винсвэй компани нь 2011 оны 7-р сарыг дуустал үйл ажиллагаагаа хэвийн түвшинд явуулахад хангалттай хэмжээний нүүрсний нөөцтэй ба түүнчлэн Монгол улсын нүүрсний экспортын 37% нь Ганц Мод хилийн боомтоор дамжин гарч, үлдсэн дийлэнх хувь нь Сэхээ боомтоор дамжин гарч байгаа зэрэг нь Цагаан Хад хилийн боомт хүртэлх замын хаалт Винсвэй компанийн хэвийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж чадахгүй болохыг харуулж буй юм.

DCF аргачлалд тулгуурлан тооцоолсон хувьцааны ханш 5.79 хонгконг доллар

Дунд хугацаанд өргөжих өсөлттэй бизнесийн загвар бүхий Винсвэй-ийн үнэлгээг тооцоход DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглах нь зохимжтой гэж үзсэн. DCF үнэлгээгээр хувьцааны ханш $5.79 хонгконг доллар гэж үнэлэгдэж байна. Бид моделоо 11.7%-ийн хорогдох хувь, терминал 3% хувиар тооцож тус үнэлгээг гаргасан.

Харьцуулсан шинжилгээ

Бидний DCF аргачлал дээр үндэслэн Винсвэй компанийн 2011 төлөвлөгөөт P/E харьцаа нь 10.4x тэнцэхээр гарсан. Энэхүү харьцаа Хонгконгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргасан томоохон нүүрсний уурхайнуудын дундаж P/E 13.7x болон дэлхийд нэртэй худалдааны компаниудын дундаж P/E 13.3x-с бага байна. Түүнчлэн Винсвэй компанийн 2011 оны тооцсон компанийн Үнэлгээ/EBITDA харьцаа нь мөн адил харьцангуй бага үнэлэгдэн гарсан байна. Энэхүү тооцоон дээр үндэслэн Винсвэй компани нь цаашид өсөх боломжтой гэж бид дүгнэж байна.

Эрсдэл

Винсвэйд хөрөнгө оруулахтай холбоотой компанийн үйл ажиллагаанд тулгарч болох хэд хэдэн эрсдлийг тодорхойлж байна.

Тээвэрлэлтэнд саатал үүсэх:

Монголын нүүрс Хятадын зах зээл рүү шороон замаар тээвэрлэгдэн, дийлэнх хувь нь Сэхээ, Ганц Мод хилийн боомтоор хүрдэг. Одоогийн байдлаар Винсвэй компани нь Монголын уурхайнуудааc худалдан авсан нүүрсээ Moveday компаниар өөрсдийн хилийн ложистикийн цогцолбор руу тээвэрлүүлдэг. Moveday компани нь 2008, 2009 онуудад ойролцоогоор нүүрсний нийлүүлтийн 85% тээвэрлэлтийн ажлыг хийн гүйцэтгэсэн. Иймд улс төр, хууль зүйн орчинд өөрчлөлт гарах, цаг агаар, байгалийн гамшиг гэх мэт хүчин зүйлс тус компанийн бизнесд сөргөөр нөлөөлж, тээвэрлэлтийн тасралт үүсэх тохиолдолд Винсвэй компанийн нүүрс хангамж дутмаг болох эрсдэлтэй. 2011.04.20-нд Тавантолгой – Цагаанхад хүртэлх зам түр хаагдснаар Монголиан майнинг корпораци болон Тавантолгой компаниуд нүүрс тээвэрлэx боломжгүй болсон. Одоогийн байдлаар зам хэзээ нээгдэх нь тодорхойгуй боловч Монголиан майнинг корпораци уг зам дээр хийгдэж байгаа засварын ажлаа 1-2 долоо хонгийн дараа дуусгаснаар нээгдэн хэмээн итгэж байгаагаа бидэнд мэдэгдсэн.

Нүүрс нийлүүлэгчийн үйл ажиллагаанд саад гарах

Винсвэй ихэвчлэн нүүрсээ Монголоос худалдан авдаг ба тус компани нь Монголын дөрвөн том нийлүүлэгчидтэй. 2010 онд тус компани нийт нүүрсний 68%-ийн Монголоос худалдан авчээ. Иймд нүүрс нийлүүлэгчийн уурхайд саадал үүсч нүүрсээ гэрээний дагуу хангах чадваргүй болвол Винсвэй компанид сөргөөр нөлөөлөх болно.

Улс төр, хууль эрх зүйн орчин

Монголын уул уурхай, ашигт малтмалтай холбоотой хуулиуд сүүлийн хэдэн жил хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ. Ирээдүйд уг хуульд өөрчлөлт орж болзошгүй бөгөөд компанид ашиггүй заалтууд орох боломжтой юм. Түүнчлэн ирэх жилүүдэд Орос улсаас ихээхэн хэмжээний нүүрс худалдан авах төлөвлөгөөтэй байгаа тул Орос улсын хууль зүйн орчинд өөрчлөлт гарч компанийн ашгийн хувьд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй.

Хятадын гангийн үйлдвэрлэлт буурах

Хятад улс гангийн үйлдвэрлэлтээр тэргүүлэгч орон бөгөөд коскжих нүүрсний үнийг тодорхойлдог. Иймд гангийн хэрэгцээ буурч үйлдвэрлэлт багасвал кокскиж нүүрсний үнэ унахад хүргэнэ. Түүнчлэн Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширвал нүүрсний үнэд сөргөөр нөлөөлөх болно.

Монголын томоохон нүүрсний компаниуд үйлдвэрүүдэд шууд нүүрсээ зарах

Монголын томоохон уул уурхайнууд цаашид ложистикийн компаниудад нүүрс зарахаа багасгаж шууд үйлдвэрүүдэд зарах хандлагаа ихэсгэх магадлалтай. Винсвэй компани нь Саусгоби болон Таван Толгой компаниудтай урт хугацаат гэрээ хийснээр дараагийн 5-10 жилд тогтвтортой нүүрс хангамжтай байна гэж бид үзэж байна. Түүнчлэн Peabody-тэй хамтран ажиллах болсон явдал нь ирээдүйд нүүрс хангамжийн хувьд хэвийн байдлыг ханган гэж бид итгэж байна.

Орлогын тайлан

Бидний хийсэн үнэлгээгээр Винсвэй компанийн орлого 2010-2013 оны хооронд 3 гаруй дахин өсөx хандлагатай байна. Энэхүү өсөлтийн гол хүчин зүйлс нь Хятад улс өөрсдийн нүүрсний хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа тул ирэх жилүүдэд Монголоос нүүрсний импортоо ихэсгэх чиг хандлагатай байна.

Татвар

Винсвэй компанийн Хятад дахь охин компаниуд тус оронд хийсэн үйл ажиллаганаас үүссэн орлогоос Хятад улсын хуулиар 25% татвар төлөх үүрэгтэй. Түүнчлэн тус компанийн Сингапур дахь охин компаниуд 10% татвар төлөх болно.

Капитал зардал

Винсвэй компани нь ложистикийн цогцолбор болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүдээ өргөтгөх, шинээр барих зорилгоор нийт 2,3 тэрбүм хонгконг доллар зарцууалхаар төлөвлөөд байна.

Ногдол ашиг

Винсвэй 2010 онд ногдол ашиг тараасан ба тус зардал нь 2010 оны цэвэр ашгийн 25%-тай тэнцсэн. Нэгж хувьцааны ногдол ашиг нь HK$0.061 байсан.

Үйл ажиллагаа:

Винсвэй компани нь Монгол, АНУ, Канад, Австрали болон ОХУ улсуудаас түүхий болон боловсруулсан нүүрс худалдан авч Хятадын зах зээлд гарган зардаг. Нүүрсээр тус орны зах зээлийг хангахаас гадна худалдан авагчид болон нийлүүлэгчиддээ хил давах ложистикийн цогцолбор, төмөр замын ложистикийн цогцолбор болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрээр үйлчилгээ үзүүлдэг.

Нүүрс нийлүүлэгчид

Винсвэй нүүрсний дийлэнх хувиа Монгол улсаас худалдан авдаг. Одоогийн байдлаар тус компани нь Монголын дөрвөн нийлүүлэгчидтэй бөгөөд тус компаниуд нь Монголын хамгийн том уурхайнууд юм.

Худалдан авагчид:

Винсвэй компанийн худалдан авагчид нь Хятадын хойд, төв болон далайн эрэг хавиар байрладаг гангийн үйлдвэр болон коксийн үйлдвэрүүд байдаг. Хятадын томоохон ган болон коксийн үйлдвэрүүдийн 60% нь уг орны далайн эрэг хавиар байрладаг тул Винсвей сүүлийн жилүүдэд маркетингийн хандлагаа уг зүг рүү чиглүүлж байна.

Хилийн гарц:

Хятадын зах зээл рүү тээвэрлэгдэж буй нүүрсийг Винсвэй компанийн ложистикийн цогцолбор дээр буулгаж, Винсвэй худалдан авагчиддаa хүргэн өгдөг. Тус цогцолбор нь хил давах барилга байгууламж болон нүүрс нөөцлөх талбайгаас бүрддэг. Одоогийн байдлаар тус компани нь Сэхээ болон Ганц Мод хилийн боомт ложистикийн цогцолбор байршуулсан байгаа. Ганц Мод нь Таван Толгой нүүрсний ордтой хамгийн ойр хилийн гарц ба 250 гаруй км зайд оршдог. Уг гарцаар Монголиан Майнинг Корпораци болон Таван Толгой компаниудын нүүрс тээвэрлэгдэж Хятадын зах зээл рүү нэвтэрдэг. Сэхээ хилийн гарц нь Нарийн Сухайт нүүрсний ордоос ойролцоогоор 40 км зайд байрладаг ба Саусгоби болон МАК, МАК-Чинхуа компаниудын нүүрс тус боомтоор урд хөрш рүү экспортлогддог.

Тээвэрлэлт болон ложистикийн цогцолбор:

Винсвэй компани нь Монголоос худалдаж авсан нүүрсээ Сэхээ болон Ганц Мод хилийн боомтоор тээвэрлэдэг. Одоогийн байдлаар тус хоѐр боомт нь төмөр замаар холбоогдоогүй тул, нүүрс хүнд даацын ачааны машинаар зөөгддөг. Нүүрс тээвэрлэж буй ачааны машин хил давж бараагаа зөөхийг манай орон болон Хятад орон зөвшөөрдөггүй тул ачсан нүүрсээ хил дээр буулгах шаардлага гардаг. Иймд Монголын уурхайгаас ирсэн нүүрс хил дээр Винсвэй компанийн ложистикийн цогцолбор дээр буулгагдаж цааш эцсийн хэрэглэчдэд төмөр замаар хүрэн очдог. Нүүрсийг хямд зардалтай, ашигтайгаар Хятадын зах зээлд хүргэхэд төмөр зам нэн чухал тээвэрлэлтийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Иймд Винсвэй компани нь төмөр зам болон төмөр замын ложистикийн цогцолбор барих олон төсөлд хөрөнгө оруулж байгаа. Түүнээс гадна Xixiaozhao – Ганц Мод чиглэлийн төмөр замын барилгыг гүйцэтгэх компанийн 5% эзэмшдэг. Сэхээ, Ганц Мод дахь ложистикийн цогцолборын барилгыг Хөх Хотын Төмөр Замын Газар батласан ба Винсвэй компанийн хамт тус барилга байгууламжийг удирдах болно.

Нүүрс боловсруулах:

Монгол болон ОХУ нь эрс тэс өвлийн нөхцөл байдал, усны дутмаг хангамж гэх мэт хүчин зүйлсээс болж зарим ордын нүүрсээ боловсруулах чадваргүй байдаг. Монголд нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд ихэнхдээ ойр орших нэг уурхайд үйлчилгээ үзүүлдэг. Хятадын гангийн үйлдвэрүүд боловсруулсан нүүрс хэрэглэдэг ба өөр өөр нүүрсний шинж чанар шаарддаг. Иймд худалдан авагчдийн хэрэгцээг хангахын тулд Винсвэй нүүрс боловсруулах хоѐр үйлдвэртэй. Тус үйлдвэрүүд Урад Жончи болон Сэxээд байрладаг ба цаашид боловсруулах чадварыг ихэсгэх болон шинээр 5 үйлдвэр барих төлөвлөгөөтэй байна. Тус үйлдвэрүүдийг нүүрс тээвэрлэх замд ойр барих болно.

Монголын Нүүрсний Зах Зээл:

Уул уурхайд чиглэсэн эдийн засагтай бусад хөгжиж буй улсуудтай ижил Монгол ашигт малтмалаар баялаг улс билээ. Гадаадын Хөрөнгө Оруулалт, Худалдааны Газар уул уурхайн салбарыг Монголын эдийн засгийн хөгжилд нэн чухал салбар гэж онцолж байгаа ба Уул Уурхай Ассиоцацийн мэдээллээс үзэхэд нийт экспортын орлогын 75 гаруй хувь нь уул уурхайн салбарын орлого бүрдүүлж байна.

Монголын нүүрсний экспорт 25 сая тонн хүрэх боломжтой

Монгол Улс нийтдээ 175 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй ба үүний 10 тэрбум тонн нь дахин сэргээгдэх нөөц болохыг Ашигт Малтмалын Хэрэг Эрхлэх Газар дурджээ. Эдгээр нөөцийн ихэнх нь батлагдсан ч дэд бүтцийн асуудлаас шалтгаалж ашиглах боломжгүйд хүрээд байгаа ба гол ордууд нь Багануур, Шивээ Овоо, Таван Толгой болон Нарийн Сухайт нүүрсний ордууд юм. Монголын нүүрсний салбарын нэг онцлох дутагдал бол манай орны дэд бүтэц. Одоогийн байдлаар нүүрсний ордуудаас Сэxээ болон Ганц Мод хилийн боомт руу Хятад, Монголын талаас төмөр зам тавигдаагүй байгаа. Монголиан Майнинг Корпорац ба МАК компаниудын Хятадын хил рүү барихаар төлөвлөж байгаа төмөр зам нүүрсний эскпортын ирээдүйд ихээхэн нэмэр оруулах болно.

Хангалтгүй нийлүүлэлтээс болж Хятадын нүүрсний импорт өсөх хандлагатай байна

Хятадын гангийн хэрэгцээ 2011 онд 605 сая тонн, 2012 онд 653 сая тонн хүрэx төлөвтэй байна. Сүүлийн 10 жил Хятадын ган үйлдвэрлэл их хэмжээний бүтээн байгуулалт, хурдацтай хөгжиж буй хотжилт зэргээс шалтгаалан хурдацтай өсч байна. Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн бодлого сүүлийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг удаашруулсан ба энэ нь гангийн үйлдвэрлэл саарахад хүргэсэн. Хэдийгээр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад гангийн эрэлт тогтворжиж байгаа ч коксжих нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж чадахгүй хэвээр байна. Нийлүүлэлт ийнхүү хангалтгүй хэмжээнд удаан үргэлжилвэл Хятадын Засгын Газар экспортыг бууруулж импортыг нэмэгдүүлэх бодлого явуулах нь гарцаагүй. Энэ Хятадын ашиг муутай уурхайнуудыг зогсоож байгалиа хамгаалах, нөөцийг зөв ашиглах бодлоготой холбоотой. Хятадын гаалийн статистикаар тус орны 2010 оны нийт 164.8 сая тонн нүүрс импортоор орж ирсэн ба энэ үзүүлэлт нь 2009 оны үзүүлэлтээс 31%-аар их байжээ. Үүнтэй харьцуулахад Хятадын экспорт 15%-аар буурч 19 сая тонн байсан байна. Хятад орон 2010 онд нийт 47.3 сая тонн коксжих нүүрс импортложээ. Үүнд Монголын нүүрс өмнөх оноос 278%-аар өсч, 15 сая тонн Хятадын зах зээлд гаргасан байна.

Монголын Засгийн Газар:

Монгол Улсын Засгийн Газар нь ашигт малтмалын ордыг Стратегийн ач холбогдолтой ордод тооцох ажлыг эхлүүлээд байгаа бөгөөд уг хуулийн хүрээнд төр хайгуулын ажилд зарцуулсан хөрөнгө оруулалтаасаа хамааран уг ордын 34-50 хувийг эзэмших эрхтэй юм. Одоогоор уг ордын тоонд Тавантолгой, Нарийн сухайт, Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний ордууд орж байна.

Эрдэнэс-Тавантолгой

Эрдэнэс МГЛ компанийн охин компани Эрдэнэс-Тавантолгой ХХК нь 2011 оны сүүлээр IPO хийхээр төлөвлөж байна. Эрдэнэс МГЛ нь стратегийн болон болон улсын хөрөнгө оруулалттай орд газруудад төрөөс төлөөлөх зорилгоор байгуулагдсан. Эрдэнэс-Тавантолгой нь дэлхийн хамгийн том эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний ордын нэг болох Таван-толгой нүүрсний ордын лицензийг эзэмшиж байгаа ба одоогоор 6.0-6.5 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэж үзэж байна. Засгийн газар Эрдэнэс-Тавантолгойн 30 хувийг олон нийтэд санал болгон IPO хийхээр төлөвлөж байгаа ба төрөөс Монгол Улсын иргэдэд уг ордын 10 хувийг эзэмших эрхийг олгож байгаагаас гадна, компаниуд мөн 10 хувийг нь нэрлэсэн үнээр худалдан авах боломжтой юм.

Таван Толгой ХК

Таван Толгой нь 1967 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн улсын өмчит компани юм. Уг уурхай нь том Таван Толгой ордын жижиг хэсэг бөгөөд жижиг Таван Толгой гэж нэрлэгддэг. 1995 онд их хувьчлалын үеэр компанийг хувьчлан 51 хувийг Өмнөговь аймгийн орон нутгийн засгийн газар эзэмшиж, 49 хувийг хөрөнгө оруулагчид эзэмшсэн. Уурхай нь Улаанбаатар хотоос Өмнөговь аймаг хүртэл 540 км зайтай бөгөөд жижиг тавантолгой нь том Тавантолгойн ордын 169 га талбай бүхий лицензийг эзэмшдэг бөгөөд 60-аад сая тонн өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөцтэй. 2009 онд уурхай ойролцоогоор 2 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэсэн.

Монголиан Майнинг Корпораци (ММC)

Нүүрс олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг Монголын Майнинг Корпораци (цаашид MMC гэх) нь Монголын хамгийн том коксжих нүүрс олборлогч, экспорлогч хувийн хэвшил юм. Одоо тус компани Өмнөговь аймагт том Таван Толгой ордын тодорхой хэсэгт Ухаа Худаг нүүрсний ордыг эзэмшиж байна. Ухаа Худаг нүүрсний орд нь 2,960 га газар бүхий талбайд ЖОРК стандартаар 2010.05.31-нд нийт 499.9 сая тонн хэмжигдсэн, тогтоогдсон нүүрсний нөөцтэй ба 286 сая тонн эдийн засгийн үр ашигтай нөөцтэй гэж батлагдсан. Тус компани 2010 оноос уурхайн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд эхний жилдээ 3.9 сая тонн түүхий нүүрс олборлож ашигтай ажилласан. Нүүрсний хувьд өндөр чанарын коксжих нүүрс бөгөөд 2011 оноос угаасан нүүрсээ экспортлож эхлэхээр төлөвлөж байна.

Саус Гоби Энержи Ресурс

Саус Гоби Энержи Ресурс нь Монголын Өмнөговь бүст хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж Хятад улсад экспортлодог компани юм. Овоот Толгой нь тус компанийн хамгийн том уурхай бөгөөд 114 сая тонн нүүрсний нөөцтэй ба Шивээ Хүрэнгийн боомт хүртэл 40 км зайтай. Уурхай 2008 онд ашиглалтанд орсон ба 2012 он гэхэд бүрэн хүчин чадлаараа 9 сая тонн нүүрс олборлохоор төлөвлөж байна. Уг ордоос гадна хэд хэдэн нүүрсний лицензтэй.

Монголын Алт (MAK)

MAK нь Өвөр Монголын Шинхуа Корпорацитай хамтран Монгол-Хятадын хамтарсан Шинхуа-МАК-Нарийн Сухайт ХХК-ийг байгуулсан. Уг хамтарсан компанийн гол зорилго нь Нарийн Сухайт нүүрсний төслийн зах зээлийг бий болгох уурхайн дэд бүтэц барилгын ажлыг хөгжүүлэх явдал юм. Одоогоор жилд 1.5 сая тонн нүүрс олборлон Хятад улсад экспортлож байгаа ба уг ордоос гадна Элдэв Майн нүүрснийн уурхайг 100 хувь эзэмшдэг.

Монголиа Энержи Корпораци (MEC)

Монголиа Энержи Корпораци (MEC) эрчим хүч болон ашигт малтмалын хайгуул олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ба эзэмшиж буй лицензүүд дээрээ уул уурхайн мэргэжлийн баг байгуулан хайгуул хийх уурхай байгуулан ажилладаг. МЕС нь одоогоор Монголын баруун бүсэд 330 мянган га газар нүүрс, төмөр болон бусад металлын хайгуулын болон ашиглалтын лиценз эзэмшиж байна. Тус компани Монголын баруун бүсд ЖОРК стандартаар 150 сая тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй бөгөөд Монголын өмнө бүсэд газрын тос, байгалийн хийн төсөлтэйгээс гадна Хятадын Шинжаанд нүүрсний хэд хэдэн төсөлтэй гэж MICC-ийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн судалгааг хийж байжээ.

-Хөрөнгө оруулагчдаа үргээсэн хуулийг хүчингүй болгов-

Урт нэртэй хууль гаргаж, алтны тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгохыг хориглосон зэргээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч байсан цаг саяхан. Гэвч араас нь 2012 оны тавдугаар сарын 17-нд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гаргасан нь хөрөнгө оруулагчдыг дахин үргээхэд хүргэсэн юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарснаар манай улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарт гаднынхан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авах ёстой болсон юм. Тодруулбал, энэ хуулийн 4.7-д Монгол Улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарын 49 хувиас дээш хувь эзэмших, эсвэл 100 тэрбум төгрөгөөс давсан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ-аас зөвшөөрөл авна. Бусад тохиолдолд зөвшөөрөл олгох асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ гэж заасан байлаа. Уул уурхайн шинжээч Наранбаатар: Энэ хууль гарснаар гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан таагүй үр дүн гарсан болохыг хэлдэг. Энэ хуулийг дагаж мөрдөх журам огт гараагүй учраас хөрөнгө оруулагчид монголыг орхихгүй гээд ч яах билээ. Үүний нэг тод жишээ бол, манай улсад 2010 онд 1 гаруй тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн байдаг. Харин хууль гарахын өмнөх жил 4.9 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн тухайн үедээ түүхэн дээд рекорд гэгдэж байсан юм. Гэтэл хууль гарсан жилээс гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт тасралтгүй уруудсан байгаа юм. Тодруулбал, 2012 онд 4,1 тэрбум ам.доллар, 2013 онд 2.1 тэрбум ам.доллар болж буурсан байх жишээтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч байхад, манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд буурсан нь монгол руу чиглэх ам.долларын урсгал тасалдахад хүргэж, америк доллар түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан жил тохиосон билээ. Тиймээс Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг хүчингүй болгож, оронд нь Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гаргасан юм. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг 2013 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр парламентаар хэлэлцэж баталсан байдаг. Харин уг хууль 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Шинэ хуулийн онцлогын талаар тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, бүртгэлийн газрын дарга Жавхланбаатар: Манай улсын уул уурхай, банк, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулах хуулийн этгээдийн 33, түүнээс дээш хувийг гадаадын төрийн өмчит хуулийн этгээд эзэмших тохиолдолд, хөрөнгө оруулалтын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авахаар шинээр хуульчилсан тухай хэлж байсан билээ.

-Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуультай болж тогтворжуулалтын гэрчилгээ олгодог болов-

Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар монгол улсад хөрөнгө оруулсан хуулийн этгээдэд төслийн үйл ажиллагааны салбар, байршил, хөрөнгө оруулалтын хэмжээнээс хамаарч 5, 8, 10, 15 жилийн хугацаатай тогтворжуулах гэрчилгээ олгохоор хуульчилсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2008 оноос хойш хөрөнгө оруулсан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид манай улсад оруулсан мөнгөнөөсөө хамаарч 5-18 жилийн хугацаанд дөрвөн төрлийн татварыг тухайн үеийнхээ түвшинд төлөх бололцоо бүрдсэн юм. Дээрх хугацаанд:

Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар,
Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар,
Гаалийн албан татвар
Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн үед байсан хэмжээнд нь тогтворжуулахаар шинээр гаргасан хуульд тусгасан юм.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газар үүнийг баталгаажуулсан тогтворжуулах гэрчилгээг хөрөнгө оруулагчдад өгөх ёстой. Ийнхүү дөрвөн төрлийн татварыг тогтворжуулснаар монгол улсаас үргэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж хаа хаанаа хүлээж суулаа. Үүнээс гадна, уг хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах боломжтой гэж заасан байлаа. Гэтэл хууль хэрэгжиж эхлээд жил гаруйн хугацаанд гадаадын нэг ч компани тогтворжуулах гэрчилгээ аваагүй, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулаагүй нь сонирхол татам судалгаа юм. Манай улсад 1990 оноос хойш 12 мянган гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулагдснаас 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар 8800 нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байлаа. 2014 онд 450 нь байгуулагдсан бол, 2015 оны эхний 9 сард 240 нь байгуулагдсан байна. Тэдгээрээс 10 нь тогтворжуулах гэрчилгээ авахаар бэлтгэлээ базааж, Хөрөнгө оруулалтын газраас зөвлөгөө авч байсан гэдэг. Харин дотоодын зургаан компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт гаргасан ч, нэг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах санал тавьсан байна. Тухайн үед тэдний нэрсийг албаныхан нууцлаж байсан ч, Монголын алт, Алтайн хүдэр, Энержи ресурс, Эрэл зэрэг 5 компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт тавьсан тухай хэвлэлүүд онцолж байсан юм. Тэдэнд тогтворжуулах гэрчилгээ өгье гэсэн ч, үүн дээр нь гарын үсэг зурах сайд тухайн үед байсангүй. Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг татан буулгаснаар тогтворжуулах гэрчилгээнд гарын үсэг зурах сайдгүй болчихсон гэдэг. Холбогдох яамгүй болсон Хөрөнгө оруулалтын газар Ерөнхий сайдын харьяанд дөнгөж очтол, Шинэчлэлийн засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорчихсон тал бий. Тиймээс дараагийн Ерөнхий сайд томилогдох хүртэл тогтворжуулалтын гэрчилгээнд гарын үсэг зурах хүн олдохгүй нь тодорхой байлаа. Шинэ засгийн газар бүрэлдэж, ерөнхий сайдтай болж байж, тогтворжуулалтын гэрчилгээнд гарын үсэг зураг хүнтэй болох байв. Тэр болтол дотоодын компаниуд хүлээж, хөрөнгө оруулалтаа азнах хэрэгтэй болсон гэдэг. Ийнхүү тогтворжуулах гэрчилгээ авах, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах замаар манай улсад нэг ч төгрөгийн хөрөнгө оруулалт тухайн үед орж ирээгүй байсан цаг үе юм. Харин шинээр байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудаас мэр сэр орлого олж байжээ. Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гарснаас хойш байгуулагдсан компаниуд хуулиараа 100 мянган ам.доллар төлөх ёстой. Үүгээр тооцвол шинээр байгуулагдсан компаниудаас 2014 онд 24 сая ам.долларын орлого олсон үзүүлэлт гарч таарна. Хөрөнгө оруулалтын хуультай болсноос хойш гарсан үр дүн гэвэл энэ байлаа. Тодруулбал, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өмнөх оны үеэсээ 970 сая ам.доллараар буурч, 2014 эхний есөн сард 697 сая ам.доллар орж ирсэн урьдчилсан гүйцэтгэл гарсан байдаг. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө орууалтыг зохицуулах тухай хуулийг хүчингүй болгоод байхад, дорвитой үр дүн гарахгүй байсны цаад шалтгааныг улс төрийн тогтворгүй байдал гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт үргэлжлэн буурч байсантай холбоотойгоор манай улсын гадаад цэвэр актив 5.3 их наяд төгрөгөөр буурсан үзүүлэлттэй гарч байлаа. Төвбанкныхан долларын ханшийг буулгах гэж ганцаараа зүтгэх нь үр дүнгүй гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд энэ мэт зүйлээс харагдаж байсан юм. Цаашид энэ байдал удаан үргэлжилбэл долларын ханш хөөрөгдөж, суурь инфляци өсөх, эдийн засгийн өсөлт саарах, зээлийн хурд буурах, банкуудын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар сулрах зэрэг олон арван сөрөг зүйлүүд гарах нь ойлгомжтой байв. Тиймээс дараагийн ерөнхий сайдын эхний ээлжинд ханцуй шамлан орох ажил бол, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн нэмэгдүүлж, долларын ханшийг буулгахад нэмэр болж, төгрөгийн худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлэх вэ гэдэг асуудал байсан юм.

-С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй-

Хөрөнгө оруулалтын хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж, ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан талаар дээр дурдсан. Тухайн үед Энержи ресурс хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах магадлал өндөр гэж судлаачид үзэж байлаа. Тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Хятадын Шэнхуа, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл тэр үед шалгарч байсан учраас тэр юм. Нөгөө талаас Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан байдаг. Энэ шалгуурыг Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид хангаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэд 4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээ мэдэгдээд байсан юм. Тиймээс дээрх зургаан дотоодын компаниас Энержи ресурс компани хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийж магадгүй гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Тэгвэл 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар тэр үеийн Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй хэмээн ярилцлага өгч байсан удаатай. Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гарснаас хойш байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд 100 мянган ам.доллар хуулиараа төлдөг. Үүгээр тооцвол шинээр байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд 2015 онд 24 сая ам.доллар төлсөн төдий үзүүлэлт гарч байсан юм.

-Тавантолгойн орд таван хэсгээс бүрддэг-

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Улаан нуурын хөндийд орших Тавантолгойн нүүрсний орд аймгийн төв Даланзадгадаас зүүн тийш 100 километр, Оюутолгойн ордоос 155 километр, Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 600 километр, ойролцоо орших төмөр замын Чойр, Сайншандын өртөөнөөс 438-450 километр зайтай оршдог. Газарзүйн солбилцолын тухайд өргөрөг нь 43^35`- 43^39, уртраг нь 105^25 – 105^32 юм. Энэ орд асар их нүүрсний нөөцтэй болохыг нутгийн иргэд өнгөрсөн зууны эхнээс мэдэж ахуйн хэрэглээнд ашиглаж ирсэн ч, судалгааны ажил хожуу хийгдсэн байна. Геологийн мэдээллийн төв: Геологийн судалгааг ордын хэмжээнд анх оросын геологич К.Д. Помазков 1940 онд хийсэн талаар дурджээ. Түүнээс хойш 1954 онд Б.А.Шевелев, 1978 онд В.И.Гольденберг нар 1:200000-ны, 1966 онд А.А.Храпов 1:100000, 1982-1983 онд П.Хосбаяр, 1:50000-ны геологийн зураглал, 1968-1969 онд В.И.Блюменций 1:200000 агаарын соронзон зураглалын ажил тус тус хийсэн байна. Хожим 1988-1989 онд Ж.Дашхорол, П.Төмөрбаатар, Д.Туяа зэрэг монголын геологичид тавантолгойн ордыг үргэлжлүүлэн судалсан гэх нь бий. Энэ ордын судалгааны ажлыг 1940 онд анх эхлүүлсэн бол, 1983 онд нарийвчилсан хайгуул хийж дууссан байна. Тавантолгой манай улсын уул уурхайн ордуудаас хамгийн их судлагдсан орд. Энэ ордод 50 орчим жил хайгуулын ажил хийж хэсэгчилсэн судалгаануудыг 1989-1990 онд ОХУ-ын Гидрошахтын хүрээлэнд нэгтгэсэн байна. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон тавантолгойн ордыг ашиглах зорилгоор манай улс 1991 онд ОХУ-ын Гидрошахтын институтээр урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл хийлгэсэн гэх нь бий. Гэвч манай улс тухайн үед төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн тул тавантолгойг ашиглахыг түр хугацаагаар хойшлуулжээ. Тавантолгойн орд 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 1,8 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс гэж техник эдийн засгийн үндэслэлд нь тусгасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, зүүнээс баруун тийш 22 километр, хойноос урагш 6 километр газарт ийм хэмжээний нүүрс байгааг эцэслэн тогтоожээ. Нийт 80 мянган га.талбайг эзэлдэг тус орд Баруун өмнөд, Бор толгой, Онч, Ухаа худаг, Цанхи гэсэн таван хэсгээс бүрддэг учраас Тавантолгой хэмээн нэрийджээ. Тус ордыг хэсэг бүрээр нь авч үзвэл:

Баруун өмнөд хэсэг: Өнгөрсөн зууны эхнээс нутгийн ардууд мэдэж ахуйн хэрэгцээнд ашиглаж ирсэн. 1953-1956 онд эрэл, 1978-1981 онд эрэл үнэлгээний ажил, 1982-1984 онд урьдчилсан хайгуулын ажил гүйцэтгэсэн. A+B+C1 – 53605,39 мянган тонн, C2 – 7706,34 мянган тонн нөөцтэй.

Бор толгой: Тавантолгойн ордын Бортолгойн хэсэг нь Даланзадгад хотоос зүүн тийш 118 километр, Цогтцэций сумаас зүүн урагшаа 12 километр, хамгийн ойролцоо орших төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрт оршдог. Эдийн засгийн төв мужид хамаардаг. Тавантолгойн ордоос зүүн тийш 13 километрийн зайд байрладаг юм. 1977 онд В.И.Гольденберг 1:200000-ны бүлэгчилсэн геологийн зураглалын явцад маршрутын судалгаа хийж нэг цооног өрөмдөж илрүүлсэн байна. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгааг, 1984-1985 онд эрлийн, 1984-1988 онд эрэл үнэлгээний ажил гүйцэтгэсэн. C2-154514,0 мянган тонн нөөцтэй.

Онч: Тавантолгойн ордын зүүн буюу Онч хэсэг нь Цогтцэций сумаас баруун урагшаа 2 километр, Даланзадгадаас зүүн урагшаа 100 километр, хамгийн ойролцоо орших төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрт оршдог. 1983 онд П.Хосбаяр 1:50000-ны зураглал хийх явцад Тавантолгойн ордын бүтэц, хил заагийг тодруулах судалгаа хийж илрүүлсэн. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгаа хийсэн. 1984-1988 онд эрэл үнэлгээ хийсэн. C1-82809,4 мянган тонн, C2-311404,3 тонн нөөцтэй.

Ухаа худаг: Цогтцэций сумаас баруун урагшаа 18 километр, Даланзадгад хотоос зүүн урагшаа 100 километр, Улаанбаатар хотоос урагшаа 540 километр, төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрийн зайд байрладаг. Авто тээврээр зорчиход тохиромжтой шороон замаар холбогдсон. Цанхийн талбайгаас баруун хойшоо 2,5 километрт оршдог. 1974-1977 онд В.И.Гольденберг 1:200000 бүлэгчилсэн геологийн зураглалын ажлаар илрүүлсэн. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгаа, 1984-1986 онд эрэл, 1984-1987 онд урьдчилсан хайгуулын ажил гүйцэтгэсэн. A+B+C1-225899,7 мянган тонн, C2-133327,2 мянган тонн нөөцтэй.

Цанхийн хэсэг: Даланзадгад хотоос зүүн тийш 100 километр, Улаанбаатар хотоос урагш 540 километр, Төмөр замын Чойр, Сайншанд өртөөнөөс 438 километр зайтай бөгөөд шороон замтай. Ордын район нь 1515-1560 метрийн өндөртэй хөндий, толгодорхог гадаргуутай. Хур тунадасын жилийн дундаж 154 мм болох нь тогтоогдсон. 1978-1981 онд эрэл үнэлгээ, 1982-1984 онд урьдчилсан хайгуул, 1985-1986 онд нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж гүйцэтгэсэн. A+B+C1-1127275,9 мянган тонн, C2-293749,91 мянган тонн нөөцтэй. Тавантолгойн ордын хэмжээн дэх газрын гүний ус нь 6,3-28 метрийн гүнд байрладаг ба хамгийн их гүний байрлал нь баруун хойт, зүүн хойт хэсэгт тархсан байдаг. Гидрогеологийн туршилтын цооногуудаар судалсан бөгөөд энд усны ундарга 10-60 метрийн бууралттай үед 0,5-1.7-2.1 литр секунд. Ус өгөмж 0.01-0.09 литр секунд болно. Ус агуулагч зузаалгийн шүүрэлтийн коэффициент 0.18 метр/хоногт. Пьезодамжуулалтын дундаж коэффициент 1.19*10 (4) м.кв хоногт гэж тодорхойлжээ. Тавантолгойн ордын хэмжээнд газрын гүний усны эрдэсжилт 2,3-8,6 г/л ба шорвог гэж тодорхойлогдсон. Устөрөгчийн ионуудын концентрат PH-7.2-7.8 болно. Ирээдүйн үйлдвэрийн зангилааны хангамжийг шийдвэрлэхэд Тавантолгойг ордоос баруун урагш 75 километрт орших Балгасын Улааннуурын газрын гүний усны орд голлох үүрэг гүйцэтгэнэ. Ашиглалтын нөөцийг А зэргээр 20.7 мянган метр куб/ хоногт, B зэргээр 11.5 мянган метр.куб/ хоногт, C1 зэргээр 7,9 мянган метр.куб/ хоногоор тус тус тооцож тэр үеийн ЗХУ, БНМАУ-ын Улсын ашигт малтмалын нөөцийн комиссоор баталсан. Тавантолгойн ордод улсын төсвөөр хийсэн геологи хайгуулын ажлын зардалыг үе шатаар нь ангилвал 1:50000 метрийн геологийн зураглалын ажлын зардал 1582235 төгрөг, эрэл болон эрлийн үнэлгээний зардал 21106900 төгрөг, нарийвчилсан хайгуулын зардал 38491756 төгрөг, урьдчилсан хайгуулын зардал 32354702 төгрөг гарчээ. Өөрөөр хэлбэл, нийт геологий хайгуулын ажлын зардалд 93535593 төгрөг төсвөөс гаргасан тухай Геологийн мэдээллийн төвийн тайланд тусгасан байдаг. Уг ордын 3,6 тэрбум тонн нөөцийг тогтооход тухайн үед улсын төсвөөс 93,5 сая төгрөг зарцуулсан гэх мэдээлэл мөн байдаг. Тус ордын нийт нөөцийн 57 хувийг тогтооход ийм хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан тул, үлдэх нөөцийг тогтооход мөн хэмжээний мөнгө зарцуулсан байх магадлалтайг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн нийт нөөцийг тогтооход тухайн үед улсын төсвөөс 187 сая төгрөг зарцуулсан байх гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм. Засгийн газрын 2007 оны 81-р тогтоолд заасан аргачлалаар тооцвол тухайн үеийн 187 сая төгрөг 2010.12.01-ний байдлаар 50 тэрбум төгрөгтэй тэнцэхээр байгаа юм. Улсын төсвөөс ийм хэмжээний хөрөнгө, мөнгө зарлагдаж нөөцийг нь тогтоосон Тавантолгойн ордод орон нутгийн өмчит Тавантолгой, төрийн өмчит Эрдэнэс-тавантолгой, хувийн өмчит Энержи ресурс компаниуд өнөөдөр зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулж байна.

Тавантолгойн нүүрсний орд: *Satellite image of the TavanTolgoi area, Black – Coal outcrop*
*Red & Blue – Geological faults*

Тавантолгойн ордын хөндлөн зүсэлт: Seamswith a thick of 11 to 54 meter

-Орон нутгийн өмчит Тавантолгойн нөөц нэмэгдэх боломжтой-

Хэдийгээр нөөцийг нь хожуу нэгтгэсэн ч, энэ ордыг тавь орчим жилийн өмнөөс ашиглаж эхэлсэн байх юм. Тодруулбал, 1966 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд сайд нарын зөвлөл хуралдаж тус ордыг Аж үйлдвэрийн яаманд шилжүүлж, Дундговь аймаг дахь Цагаан овоогийн уурхайн нэг цэг болгон үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэдэг. Харин 1967 оны тавдугаар сараас бие даасан уурхай болгожээ. Анх улсын өмчит байсан энэ уурхайг 1994 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдөр төрийн өмч давамгайлсан Тавантолгой хувьцаат компани болгох шийдвэр гарчээ. Энэ дагуу 1995 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр орон нутгийн өмч давамгайлсан хувьцаат компани болгож, Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлсэн байна. Тус компани анхдагч зах зээлд нийт 526 мянган ширхэг хувьцаа гаргаж, 51 хувь нь орон нутгийн мэдэлд, үлдэх 49 хувь нь иргэн, аж ахуйн нэгжийн мэдэлд шилжиж олон нийтэд нээлттэй арилжигддаг болсон байна. Тухайн үед өмч хувьчлал явуулах ажлын хүрээнд нийт 475 улсын үйлдвэрийн газрыг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг хэлбэрээр хувьчилсан байдгийг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ингэхдээ бүх хувьцааны ханшийг 100 төгрөгөөр тогтоож өгсөн байдаг. Тэр ч утгаараа анх тус компанийн хувьцаа 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр гарч байжээ. 2008 онд нэгж хувьцаа нь 132 мянган төгрөгөөр арилжаалагдаж түүхэн дээд ханшдаа хүрч байсан бол, 2021-03-01-ний арилжаагаар 7945 төгрөгийн ханшаар хаагджээ. Түүхэн дээд ханштай нь харьцуулахад тус компанийн хувьцааны ханш хэд дахин унасан ч, анх гаргасан нэрлэсэн үнэтэй нь харьцуулахад нэлээд хангалттай үзүүлэлт гэж хөрөнгийн биржийн мэргэжилтнүүд дүгнэдэг. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн Олон нийттэй харилцах хэлтсийн мэргэжилтэн Одбаяр: Тавантолгойн ордын зэргэлдээ орон нутгийн тавантолгой хувьцаат компани үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ компанийг бид жижиг тавантолгой гэж нэрлэдэг. Жижиг тавантолгой компанийн хувьцаа Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж ирсэн ч, энэ нь Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаатай ямар ч хамааралгүй юм гэх тайлбарыг хэдэн жилийн өмнө өгч байсныг энд эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт бичигдэх тавантолгойн ордын 11350 га талбайн тусгай зөвшөөрөл өмнө нь орон нутгийн өмчит Тавантолгой хувьцаат компанийн мэдэлд байсан тухай компанийн удирдлагууд нь хэлдэг. Гэвч 1997 оны зургаадугаар сарын 5-нд Ашигт малтмалын тухай хууль гарч, орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани 1 га ашиглалтын талбайд 10 ам.доллар төлөх ёстой болжээ. Үүгээр тооцвол, тус компани жилд 110 мянган ам.доллар төлөх ёстой болсон гэх. Ийм хэмжээний төлбөр төлөх бололцоо орон нутгийн өмчит Тавантолгой компанид тухайн үед байгаагүй учраас 11350 га талбайгаас 169 га талбайг өөртөө үлдээж, бусад талбайг улсад эргүүлэн өгчээ. Тэр үеийн Тавантолгой хувьцаат компанийн Үйлдвэр хариуцсан дэд захирал Зоригтбаатар: бусад талбайг улсад эргүүлэн өгсөн тухай 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Цанхийн зүүн хэсгийн 125 сая тонн нүүрсний нөөц бүхий талбайг өөртөө үлдээжээ. Үүнээс 1966-2004 он хүртэл нийт 2,5 сая тонн нүүрс олборлож дотоодын зах зээлд борлуулсан байгаа юм. Харин 2004-2013 он хүртэл 27,5 сая тонн нүүрс олборлож худалджээ. Үүний 25 сая тонныг экспортолсон бол, 2,5 сая тонныг дотооддоо борлуулсан байх юм. Ийнхүү тус компани 2013 он хүртэл нийт 30 гаруй сая тонн нүүрс олборлож борлуулжээ. Үүгээр тооцвол, тус компанид 100 сая тонн хүрэх үү, үгүй юу нүүрсний нөөц үлдсэн тооцоо гардаг. Тус компанийн олборлолт явуулдаг 11245, 11278 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн дунд байрлах Дайцукигийн талбайг Тавантолгой хувьцаат компани руу шилжүүлэх шүүхийн шийдвэр гарсан хэмээн компанийн удирдлагууд нь хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан удаатай. 80 сая тонн нүүрсний нөөцтэй Дайцукигийн талбайг өөртөө нэгтгэвэл цаашид орон нутгийн өмчит Тавантолгой компанийн нөөц өсөх боломжтой гэж компанийн удирдлагууд нь хэлж байсан юм. Тэгвэл 2022.12.09-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших орон нутгийн өмчийн оролцоотой Тавантолгой ХК-ийн үйл ажиллагааг Засгийн газрын шууд хяналтад авч, зургаан сарын хугацаагаар онцгой дэглэм тогтоолоо. Тавантолгой ХК-д тогтоосон онцгой дэглэмийн хугацаанд Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль, энэ тогтоолд заасан арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэн, компанийн үндсэн үйл ажиллагааг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах, санхүүгийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, компанийг бүрэн төлөөлөх эрх бүхий Засгийн газрын онцгой бүрэн эрхт төлөөлөгч томилжээ.

-Энержи ресурс компани дэлхийн хөрөнгийн захад гарав–

Орон нутгийн өмчит Тавантолгой хувьцаат компанийн улсад эргүүлэн өгсөн талбайд хожим Энержи ресурс компани үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй болсон гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 1999-2008 оны хооронд Энержи ресурс компани 100 хувь эзэмшиж байжээ. Хэдийгээр тийм ч улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн энэ ордыг 2008 онд төрийн мэдэлд эргүүлэн авсан байдаг. Гэхдээ 100 хувь биш… Эм Си Эс, Петровис, Шунхлай группын хамтын хөрөнгө оруулалтаар 2005 онд байгуулагдсан Энержи ресурс компанийн мэдэлд 2962 га талбай бүхий 11952А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй Ухаа худгийн хэсэг үлджээ. Ухаа худаг 499 сая тонн тогтоогдсон нүүрсний нөөцтэйгөөс 286 сая тонн нь баталгаат нөөц юм. Нийт баталгаат нөөцийн 57 хувь нь коксжих нүүрс гэх судалгаа бий. Энержи ресурс компани энэ уурхайгаас Австралийн Лейтон Ази компаниар гэрээгээр нүүрс олборлуулдаг байжээ. Олборлолт 2009 оноос эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1,8 сая тонн нүүрс, дараагийн жил 3,8 сая тонн нүүрс экспортолсон гэгдэж байв. Нүүрсээ хятадын Баотау Стил, Шоуганг, Шаганг, Шинхуа зэрэг компаниудад нийлүүлэхээр 5-10 жилийн урт хугацааны гэрээ хийсэн тухай мэдээлэл цацагдаж байсан нь нууц биш. Тухайн үед тэд шороон замаар нүүрс тээвэрлэж байсан ч, ирээдүйд авто зам болон төмөр замаар бүтээгдэхүүнээ экспортлох зорилт тавьсан байдаг. Энэ хүрээнд Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн авто замыг засварлах ажлыг тус ордод үйл ажиллагаа явуулдаг зарим компаниудтай хамтран эхлүүлсэн байгаа юм. Ингэхдээ авто замын засварын ажлыг Нэйшнл девелопер, Пушин говь зэрэг компаниуд гүйцэтгэж байгааг Энержи ресурс компанийн зүгээс мэдэгдэж байв. Энержи ресурс компани Ухаа худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн авто замыг засварлах ажлыг 2009 онд эхлүүлсэн бол, уг зам 2011 он хавьцаа ашиглалтад оров. Үүнээс гадна, Ухаа худагийг Гашуун сухайтын боомттой холбох зорилгоор 260 километр төмөр зам барих нарийвчилсан судалгаа шинжчилгээний ажлыг Германы төмөр замын концернтой хамтран гүйцэтгэж байжээ. Хатуу хучилттай авто зам болон төмөр зам ашиглалтад орвол нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Ингэхдээ Ухаа худагийн коксжих нүүрсийг түүхийгээр нь бус, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлохоор төлөвлөж байлаа. Тиймээс жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах хүчин чадалтай үйлдвэрийг австралийн Седжман компанийн зураг төслөөр барьжээ. Тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний судалгааны хэлтсийн дарга Алтанхуяг: Ухаа худагийн коксжих нүүрсний ордыг түшиглэсэн нүүрс угааж, баяжуулах үйлдвэр 2011 онд ашиглалтад орно гэж ярьж байсан нь саяхан. Хэлсэн нь ёсоор болж жилд 5 сая тонн нүүрс угааж, баяжуулах хүчин чадалтай модулын эхний ээлжийг 2011 оны зургаадугаар сарын 11-нд ашиглалтад оруулсан байдаг. Үйлдвэр эхний ээлжинд 800 тонн нүүрс боловсруулах бол, 2011 онд хятадтай холбох төмөр зам ашиглалтад орвол хүчин чадлыг нь 2 дахин нэмэгдүүлэх тухай анх төлөвлөж байжээ. Ийнхүү хүчин чадлыг аажмаар нэмэгдүүлснээр жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах зорилт тавьсан байгаа юм. Баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор 2011 онд олборлосон 7 сая тонн нүүрснийхээ 4 сая тонныг нь угааж баяжуулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох боломж бүрдсэн байна. Харин үлдэх 3 сая тонныг нь түүхийгээр нь экспортолно гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан билээ. Хятадад коксжих нүүрсний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор тус компани 2014 оноос үйлдвэрлэлээ 2 дахин нэмэгдүүлж, 14,7 сая тонн нүүрс олборлож, угааж, баяжуулахаар төлөвлөж байсныг дурдах нь зүйтэй болов уу. Энержи ресурс компани дэд бүтцээ сайжруулж, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор 2010.10.13-ны өдөр Хонконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгүүлсэн. Ингэхдээ компанийнхаа 20 хувьтай тэнцэх 719 сая ширхэг хувьцааг, нэг бүрийг нь 7 хонгконг доллар 2 центээр арилжаалсан юм. Эндээс босгосон 5,1 тэрбум хонгконг доллар /ойролцоогоор 650 сая ам.доллар/-аар нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэр, 18 мегаваттын хүчин чадал бүхий цахилгаан станц, Ухаа худаг Гашуун сухайт чиглэлийн 245 километр хатуу хучилттай авто зам, усан хангамжийн систем зэргийг ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн байдаг. Энержи ресурс компанийн хувьцаа ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр, 975 кодоор арилжаалагддаг. Ашигт малтмалын хайгуул хийж буй уул уурхайн компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа гаргавал, тухайн компанийн хувьцааны ханш нэлээд доогуур тогтдог. Хайгуул хийгээд тодорхой хэмжээний нөөц тогтоовол, тухайн хайгуулын компанийн хувьцааны ханш өсдөг. Нөөцөө албан ёсоор баталгаажуулж, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжвэл хувьцааных нь бүр ч их өсдөг. Энэ бол дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр мөрдөгддөг бичигдээгүй хууль гэж ойлгож болох талтай. Mongolian mining corporation-ийн тухайд Ухаа худагийн уурхайн нөөцийг хэдийнэ тогтоолгож, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжсэн үедээ хувьцаа гаргасан тул үнэт цаасных нь ханш анхдагч зах зээлд өндөр тогтсон гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Гэтэл анх 7 гаруй хонконг доллараар гарч байсан тус компанийн хувьцааны ханш 2011 оны хоёрдугаар сарын 8-нд хамгийн дээд цэгтээ хүрч, 10 хонконг доллар 92 цент болсон юм. Гэвч энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа тасралтгүй уруудаж байгаа юм. Тухайн үед АНУ-ын эдийн засаг болон Европын холбооны улсуудын санхүүтэй холбоотой таагүй мэдээлэл дэлхий дахинд цацагдаж байсантай холбоотойгоор азийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцааны ханш унахад нөлөөлснийг шинжээчид хэлж байлаа. Энэ нь ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд 975 кодоор арилжаалагддаг Mongolian mining corporation компанийн хувьцааны ханш унахад нөлөөлсөн хэрэг. Бусад хүчин зүйлийг тоочвол тоолж барамгүй их биз ээ. 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар Mongolian mining corporation-ийн нийт хувьцааны 44 хувийг Эм Си Эс майнинг групп, 11,4 хувийг Петровис ресурсес, 8,1 хувийг Керри майнинг, 6,2 хувийг Анкора капитал, 4,9 хувийг Шунхлай майнинг, 3,1 хувийг Ии Би Эр Ди компани, үлдэх 22,3 хувийг олон нийт эзэмшиж байлаа.

-Төрийн өмчийн хорооноос гаргасан Эрдэнэс-тавантолгойн талаарх тогтоолууд-

Төрийн өмчийн хорооноос өнгөрсөн хугацаанд Эрдэнэс-тавантолгойн талаар ямар тогтоол, шийдвэр гарч байсан бэ. Энэ асуултад тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Бидний үйл ажиллагаандаа удирдлага болгодог хууль тогтоомж бий. Юуны өмнө Хүний хөгжил сангийн тухай хууль. 2007 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдрийн тодорхой ордыг стратегийн ордод оруулах УИХ-ын 27-р тогтоол. 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн хуулийн төслийг буцаах үндсэн зарчим, удирдамж батлах тухай УИХ-ын 40-р тогтоол. 2010 оны долоодугаар сарын 7-ны өдрийн тавантолгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим асуудлын тухай 39-р тогтоол. 2010 оны наймдугаар сарын 18-ны өдрийн тавантолгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим асуудлын тухай 44-р тэмдэглэл. Засгийн газрын 2010 оны аравдугаар сарын 20-ны өдрийн Эрдэнэс-тавантолгой хувьцаат компани байгуулах тухай 272-р тогтоол. УИХ-ын 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 25-ны өдрийн 69-р тогтоол, төсөв батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай. Төрийн өмчийн хорооны 2010 оны аравдугаар сарын 28-ны өдрийн 425-р тогтоол. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн дүрмийг батлах тухай. Эрдэнэс монгол компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн тогтоол. Эрдэнэс-тавантолгой компани байгуулах тухай тогтоол. Эдгээрийг удирдлага болгон ажиллаж ирсэн. УИХ, Засгийн газраас өгсөн удирдамжийн дагуу Эрдэнэс-Монгол тавантолгойн ордыг ашиглах, бэлтгэл ажил хангах талаар хоёр чиглэлээр ажиллалаа. Нэгдүгээрт: Эрдэнэс монгол тавантолгойг шууд ашиглах зориулалттай Эрдэнэс-тавантолгой компанийг байгуулах, эрхзүйн орчныг бүрдүүлэх, санхүүжүүлэх бэлтгэл ажил байсан. Хоёрдугаарт: Энэ компани хууль зүйн хувьд бэлэн болоод ажилдаа орох хүртэл хугацаа хэмнэх зорилгоор үйлдвэрлэлийн бэлтгэл ажлыг хангах ажил байсан. Ордод хөрс хуулалтын ажлыг эхлүүлсэн. Эрдэнэс-тавантолгой бүтээгдэхүүн олборлож, экспортлох бүрэн боломжтой болоод байна гэж хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан юм. УИХ-аас гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газар дээр тавантолгойн төслийг хариуцсан ажлын хэсэг хүртэл байгуулагдаж байсан юм. Мөн тавантолгойн ордыг ашиглах үзэл баримтлалыг тодорхойлсон УИХ-ын тогтоол 2010 оны долоодугаар сард батлагдсан юм. Энэ тогтоолыг хэрэгжүүлэхээр Төрийн өмчийн хороо, Эрдэнэс монгол компани ажиллаж иржээ. Улмаар Тавантолгойн асуудал хариуцсан Эрдэнэс-тавантолгой компанийг байгуулж, уурхайн олборлолт, нүүрсний экспорт, хөрөнгө мөнгөний асуудлыг шийдвэрлэхээр ажиллаж эхэлсэн байна.

-Тавантолгойн ордын тусгай зөвшөөрлүүд Эрдэнэс тавантолгой компанийн мэдэлд ирэв-

Тавантолгойн ордын 125 сая тонн нүүрсний нөөц бүхий талбай Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Тавантолгой хувьцаат компанийн мэдэлд үлдсэн бол, 286 сая тонн нүүрсний баталгаат нөөцтэй Ухаа худагийн хэсэг Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгэлтэй Энержи ресурс компанийн мэдэлд ийнхүү үлдсэн билээ. Харин 6 тэрбум тонн нүүрсний нөөц бүхий Баруун өмнөд, Бор толгой, Онч, Цанхийн талбайг төрийн мэдэлд эргүүлэн авсан байдаг. Ингэж уг ордод Тавантолгой, Энержи ресурс, Эрдэнэс-тавантолгой компаниуд зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулах эхлэл тавигдсан юм. Тавантолгойн ордын 96 хувь нь төрийн мэдэлд эргэн ирсэн бөгөөд Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан Энэбиш: Төрийн мэдэл дэх нөөцийн 1,4 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс бол, 4,6 тэрбум тонн нь эрчим хүчний нүүрс болохыг хэлж байсан удаатай. Ийм нөөц бүхий дээрх талбайн 11943, 11953, 11954, 11955, 11956 зэрэг ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудыг ашиглахад Засгийн газрыг төлөөлж оролцох үүрэгтэйгээр 2007 онд байгуулагдсан Эрдэнэс монгол компанийн мэдэлд ирсэн юм. Дээрх тусгай зөвшөөрлүүд 2008.05.28-ны өдөр төрийн өмчит Эрдэнэс монгол компани руу эхлээд ирсэн гэсэн үг юм. Дараа нь 2010.12.23-ны өдөр байгуулагдсан Эрдэнэс тавантолгой охин компани руу нь дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг шилжүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн тусгай зөвшөөрлүүдийг толгой компаниас нь охин компани руу нь шилжүүлсэн гэсэн үг юм. Ингэснээр тус охин компани коксжих нүүрсний нөөц болон чанараараа дэлхийд тэргүүлэх тавантолгой ордод 8 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болжээ. Төр өөрийн мэдэлд эргүүлэн авсан тавантолгойн нөөцийг ашиглах тухай багагүй ярьсаны эцэст 2010 оны долоодугаар сард шийдвэрлэх алхам хийсэн байдаг.

-Тавантолгойн орд ямар үнэ цэнэтэй вэ-

2010.01.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. 2009 онд Оюутолгойн ордын хувь заяаг Засгийн газар шийдвэрлэсэн бол, 2010 онд нүүрсний Тавантолгойн ордын хувь заяаг шийдвэрлэх төлөвтэй байна. Тавантолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг удахгүй хийнэ гэдгийг Эрдэнэс МГЛ компанийн захирал Энэбиш хэлж байна. Бүгд найрамдах солонгос улсын Корес байгууллагын ахалж байгаа 11 консерциум, Оросын холбооны улсын Ренова, Базовый элемент, Газпром, Америкийн Пибоди Энержи, Японы Мициу, Иточу, Сожиц, Марубени, Сумитомо, Энэтхэгийн Жиндал Стиил энд Поавер, Бразилийн Вале, Хятадын Шинхуа энержи зэрэг компаниуд Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хийх саналаа одоогоор ирүүлээд байгаа юм байна. Гэхдээ хэн хөрөнгө оруулалт хийх нь одоогоор тодорхойгүй байгаа гэсэн тайлбарыг албаны хүн өгч байна. Оюутолгойн ордоос манайд ердөө 34 хувь ногдохоор болсон. Тэгвэл тавантолгойн ордын 51 хувийг монгол улсын төр эзэмшиж, үлдэх хувьд гаднын хөрөнгө оруулагчид оруулахаар төлөвлөж байгаа ажээ. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших нүүрсний Тавантолгойн ордод монгол, оросын геологчид хагас зуун жил хайгуул хийсний эцэст 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг нь тогтоосон тухай дээр дурдсан. Энэ нөөцийн 4 тэрбум тонн нь чулуун нүүрс бол, 2 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс юм. Манай улсын экспортын нүүрсний үнийг тодорхойлдог газар бол хятадын чинхуа боомт гэдэг. Энэ боомтод нэг тонн чулуун нүүрс 35 ам.доллар, коксжих нүүрс 49 ам.долларын дундаж ханштай байна. Үүгээр тооцвол, дөрвөн тэрбум тонн чулуун нүүрс 140 тэрбум ам.доллар болж байна. Харин хоёр тэрбум тонн коксжих нүүрс 98 тэрбум ам.доллар болно. Нэг ёсондоо, тавантолгойн нийт баялаг 238 тэрбум ам.доллар болох юм. Үүний 49 хувь нь 116 тэрбум ам.доллар болох нь ойлгомжтой. Энэ хэмжээний өртөг бүхий баялагаа зургаан тэрбум ам.доллараар өгч, хөрөнгө оруулагчид оруулах нь зөв үү гэсэн асуулт дагаад гарч байгаа юм.

-Тавантолгойн Цанхийн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулав-

Улсын их хурал 2010.07.07-ны өдөр 39 тоот тогтоол гаргаж тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах үзэл баримтлалыг баталсан байдаг. Энэ дагуу Төрийн өмчийн хороо Эрдэнэс–Тавантолгой охин компанийг 2010.12.23-ны өдөр 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар байгуулснаар тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эхлэл тавигдсан юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн тусгай зөвшөөрөл дэх талбайгаас эхний ээлжинд Цанхийн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан байдаг. Цанхийн хэсэг 2 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд бусад талбайгаа бодвол илүүтэй судлагдсан ашиглахад бэлэн байсан аж. Тиймээс нэмэлт хайгуул хийх шаардлагагүй гэдэг үндэслэлээр Тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн талбайгаас Цанхийн хэсгийг эхний ээлжинд эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар болсон юм. Ингэхдээ тавантолгойн өрөм гэгдэх цанхийн хэсгийг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулахаар шийдвэрлэсэн байдаг. Тэднийг сонгон шалгаруулах хүртэл цанхийн талбайн нөөцийг баталгаажуулах ажил хийгдэж байлаа. Цанхийн зүүн хэсгээс жилд 15 сая тонн нүүрс олборлоно гэсэн техник эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэнэс монгол компани Канадын Норвест компанитай хамтран боловсруулж, 2010 оны сүүлчээр Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд хүргүүлсэн байдаг. Энэ техник эдийн засгийн үндэслэлийг мэргэжлийн байгууллага баталвал Эрдэнэс тавантолгой уурхайд буюу тавантолгойн ордын цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр ажиллах оператор компани жилд 15 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох ёстой болох байв. Улмаар 2011 оны дөрөвдүгээр сард цанхийн зүүн хэсгийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэс, баялгийн мэргэжлийн зөвлөл баталгаажуулсан юм. Тэд цанхийн зүүн хэсэг 1 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 700 сая нь сайн чанарын нүүрс гэж тодорхойлжээ. Харин баруун цанхийн нөөцийг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд жорк код руу Канадын Норвест компани хөрвүүлж байгаа гэх мэдээлэл гарч байсан юм. Тухайн үед тавантолгойн ордын баруун цанхийн техник эдийн засгийн үндэслэл хэдийгээр эцэслээгүй байсан ч, тус талбай 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 65 хувь нь коксжих нүүрс гэсэн урьдчилсан тооцоо гарч байсан юм.

Цанхийн баруун хэсэг – 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй
Цанхийн зүүн хэсэг – 1 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй

-Эрдэнэс-Тавантолгой үйл ажиллагаагаа явуулахаар өр тавив-

Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн эзэмшлийн талбайгаас цанхийн зүүн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын Чалко компанитай экспортын гэрээ байгуулж 250 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр анх авсан байдаг. Харин хожим 100 сая ам.доллар нэмж авсан гэдэг. Ийнхүү 350 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийг хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас авсан ч, үүний 310 сая долларыг тухайн үед Хүний хөгжил санд төвлөрүүлж, эх орны хишиг тараачихсан тал бий. Үйл ажиллагаа явуулах ёстой мөнгө нь эх орны хишиг олгоход зарцуулагдсан учраас Эрдэнэс-тавантолгой компани тухайн үед банкуудаас 140 сая ам.доллар зээлж үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байжээ. Тус компани Хөгжлийн банкнаас 2012 онд онд 100 сая ам.доллар, 2013 онд 100 сая ам.долларын зээлж, үүний 140 саяар банкуудаас авсан өрөө дарсан гэлцдэг. Харин үлдсэн мөнгөөрөө үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэхийн зэрэгцээ банкуудаас нэмж 80 гаруй сая ам.долларын зээл авсан гэх мэдээлэл бий. Үүнийг арилжааны банкуудад заасан хугацаанд төлөх бол, Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.долларын зээлийг Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлэх шийдвэрийг Монгол Улсын Засгийн газар одоогоос хэдэн жилийн өмнө гаргаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.доллараа компанийнхаа давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлж, тодорхой хугацааны дараа эргүүлж авахаар болсон юм. Тус компани ийм өр зээлтэйгээс гадна, засгийн газраас ихээхэн авлагатай явж ирсэн. Тодруулбал, Чалко компаниас зээлж Хүний хөгжил санд төвлөрүүлсэн 310 сая ам.долларыг Эрдэнэс-Тавантолгой компани Засгийн газраас эргүүлэн авах ёстой байлаа. Үүнийг татварт суутгуулахаар ярилцаж тохиролцсон мэдээллийг компанийн удирдлагууд нь одоогоос хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан удаатай. Харин үүний нөгөө талд Эрдэнэс-тавантолгой компани Чалкогоос авсан зээлээ нүүрсээр барагдуулж ирсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, Чалкогоос зээлсэн урьчилгаа төлбөрийн оронд нүүрс нийлүүлэх ёстой байлаа. Нүүрсний экспорт 2011 оны зургаадугаар сарын 4-ний өдөр албан ёсоор эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэс-тавантолгой нэг тонн нүүрсийг ойролцоогоор 70 ам.доллараар Чалкод нийлүүлэхээр болсон юм. Тус компани 2011 онд 900 мянган тонн нүүрс, 2012 онд 2,4 сая тонн нүүрс, 2013 онд 800 мянган тонн нүүрс Чалко компанид нийлүүлж өр зээлийнхээ дийлэнх хувийг буюу 210 сая ам.долларыг барагдуулсан байдаг. Үлдсэн 140 сая ам. долларын үндсэн төлбөрийг 2 сая тонн нүүрсээр барагдуулах ажил үлдээд байсан юм. Тэгвэл 2014.12.03-ны байдлаар Чалко компанид 110 сая ам.доллар төлөх үлдээд байжээ. Харин 2017 оны гуравдугаар сард Чалко компанид төлөх 350 сая ам.долларын өрийг бүрэн барагдуулж дууссан байна. 2014 онд Цанхийн баруун, зүүн талбайгаас 10 сая тонн нүүрс олборлохоор төлөвлөж байсан ч, төлөвлөгөөгөө бууруулж 8 сая тонн болгож байсан тал бий. Үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш өссөн дүнгээр нийт 65 сая дахь тонн нүүрсээ 2020 оны долоодугаар сард олборлосон гэдгийг тус компанийхан онцолж буй. Нүүрсээ экспортлох үүднээс Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замд 750 тэрбум, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн тухай тус компанийнхан мэдэгдэж байгаа юм. Эрдэнэс-Тавантолгой ХК-ийн 2021 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тус компани энэ жил нийт 22 сая тонн нүүрс олборлож, 21.2 сая тонн нүүрс борлуулахаар тусгажээ. Тодруулбал, Цанхийн баруун уурхайгаас 8 сая тонн нүүрс олборлож, 7.67 сая тонныг борлуулах, Цанхийн зүүн уурхайгаас 12 сая тонн нүүрс олборлож, 11.64 сая тонныг борлуулах, Бор тээгийн уурхайгаас 2 сая тонн нүүрс олборлож, 1.9 сая тонныг нь борлуулахаар төлөвлөсөн байна. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 2021 оны нэгдүгээр сард 308 тэрбум төгрөгийн мөнгөн дүн бүхий 1.9 сая тонн нүүрс борлуулжээ. Өнгөрсөн жил Монгол Улсын нүүрсний экспортын орлого 2.126 тэрбум ам.долларт хүрсэн бөгөөд Эрдэнэс-Тавантолгой ХК-ийн хувьд 2020 онд 1.68 их наяд төгрөгийн мөнгөн дүн бүхий 11.9 сая.тонн нүүрс борлуулсан байна.

-Нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрсэнгүй-

2008-2009 онд тохиосон санхүүгийн хямралыг хохирол багатай туулахын тулд урд хөршийн эрх баригчид эдийн засаг руугаа их хэмжээний хөрөнгө, мөнгө цутгаж байлаа. Үүний хүчээр хятадууд эдийн засгийн өсөлтөө хадгалж, унтаж байсан байсан гангийн үйлдвэрлэлээ нойрноос нь сэрээж чадсан юм. Харин энэ үед хятадын уурхайнууд өсөн нэмэгдэж байсан нүүрсний эрэлтийг хангаж чадахгүй байв. Энэ нь хятадтай хил залгаа оршдог манай улсын хувьтаатай боломж, ховорхон завшаан байсан юм. Манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн зэс үнэгүйдэж байх тэр мөчид хятадын зах зээлд нүүрсээ төвөггүйхэн борлуулж, зовлонгүй ашиг олох завшаан олдсон гэсэн үг. Аманд орсон шар тосыг хэлээрээ түлхэхийг хэн хүсэх билээ. Монголын компаниуд ч хятад руу ахиу нүүрс экспортлох боллоо. Үүний нөлөөгөөр 2009 оны есдүгээр сараас эхлэн нүүрсний экспорт урьд хожид байгаагүйгээр огцом өссөн юм. Жилдээ дээд тал нь 4 сая тонн нүүрс экспортолдог байсан манай улс 2009 онд 7 сая тонн, 2010 онд 16 сая тонн, 2011 онд 21 сая тонн, 2012 онд 20 сая тонн, 2013 онд 18 сая тонн нүүрс урд хөрш рүү экспортолсон нь үүний нэг нотолгоо юм. Ийнхүү жил ирэх тусам нүүрсний экспорт нэмэгдэж байсан учир манай улс 2012 онд 31 сая тонн нүүрс дэлхийн зах зээлд экспортлох зорилт тавив. Гэвч эцэстээ энэ нь мөрөөдөл болж хувирсан юм. 2012 оны эхний найман сарын байдлаар 12 сая тонныг экспортолсон үзүүлэлттэй байв. 2012 оны эхнээс хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний эрэлт хумигдахын хэрээр манай улсын төлөвлөгөө тасалдаж эхлэв. Тиймээс 2012 оны төсөвт тодотгол хийж, нүүрсний экспортын төлөвлөгөөг 23 сая тонн болгож бууруулсан юм. Мөн экспортын үнийг 34 ам.доллараар бууруулж, нэг тонн нүүрсний үнэ 165 ам.доллар байхаар төсөвт тодотгол хийсэн юм. Гэвч төсөвт тусгасан энэ төлөвлөгөө мөн л биелсэнгүй. 2012 онд нүүрсний экспорт 21 сая тонн шүргэж, үнэ нь төсөвт тусгаснаас буурч 108 сая ам.доллар болсон юм. Үүнээс болж 2012 онд төсөв болон гадаад худалдаа чамгүй алдагдалтай гарсан байдаг. Тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын Орлогын хэлтсийн мэргэжилтэн Энхзул: Энэ гашуун туршлагаас сургамж авч 2013 оны төсөвт экспортлох боломжтой нүүрсний бодит тоог тусгасан талаар хэлж байсан юм. Ингээд манай улс 2013 онд 28 орчим сая тонн нүүрс экспортолно гэж төсөвт тусгажээ. Үүгээр тооцвол 2013 оны эхний улиралд дор хаяж 7 сая тонн нүүрс гадаад зах зээлд экспортолсон байх ёстой байлаа. Гэтэл тайлант хугацаанд ердөө 3,4 сая нүүрс экспортолсон байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй, 2012 оных шиг төлөвлөгөө тасалдсан үзүүлэлттэй явлаа.

-Чалко компанитай байгуулсан гэрээг өөрчлөх асуудлыг сөхөв-

Эрдэнэс-тавантолгой компани 2011 оны долоодугаар сард хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас 250 сая ам.доллар зээлсэн бол, 2012 онд нэмж 100 сая ам.доллар зээлжээ. Үүнийг нүүрсээр барагдуулах үүргийг Эрдэнэс-тавантолгой компани гэрээгээр хүлээсэн байдаг. Ингэхдээ нэг тонн нүүрсний суурь үнэ 70 ам.доллар байхаар. Хэрэв хятадын зах зээлд нүүрсний индекс буурвал үүнд уялдуулж нүүрсний үнээ бууруулахаар Чалко компанитай Эрдэнэс-тавантолгой компани тохиролцжээ. Энэ аргачлалаар 2013.04.20-ны өдрийн байдлаар 164 сая ам.долларын зээлийг нүүрсээр барагдуулаад байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Цанхийн зүүн хэсгийг 2011 онд ашиглалтад оруулж, эхний жил 800-900 мянган тонн нүүрс, 2012 онд 2,4 сая тонн нүүрс олборлож экспортолсон. Ингэхдээ, тонн нүүрсийг 53-70 ам.доллараар нийлүүлж Чалкод төлөх 350 сая ам.долларын тал хувийг барагдуулсан юм. Гэвч ямагт зах зээлийн үнээс доогуур ханшаар нүүрсээ нийлүүлж зээлээ төлж иржээ. Тиймээс Эрдэнэс-тавантолгой болон Чалко компанийн хооронд 2011 онд хийгдсэн гэрээг өөрчлөх асуудлыг шинэчлэлийн засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа сөхсөн байдаг. Гэрээнд өөрчлөлт оруулах хүртэл Чалкод нэг ч тонн нүүрс нийлүүлэхгүй гэж Эрдэнэс-тавантолгой компанийн экспортыг 2013 оны нэгдүгээр сарын 14-ний өдөр албан ёсоор зогсоож байсан юм. Чалкотой хийсэн хэлэлцээр Оюутолгойн хэлэлцээртэй адил удаан үргэлжилсэн. Гэхдээ Оюутолгойн хэлэлцээрийг бодвол Чалкогийн хэлэлцээрийг 2013 онд багтаан дуусгаж чадсан юм. Өмнөх гэрээгээр нэг тонн нүүрснээс 10 ам.долларын алдагдал хүлээж байсан. Хэлэлцээр хийснээр зүүн Цанхийн нүүрсийг алдагдалгүй бага зэргийг ашигтай болгож чадсан гэж Эрдэнэс-тавантолгой компанийнхан мэдэгдэж байсан юм. Тиймээс тус компани 2013 оны есдүгээр сараас экспортоо сэргээж, Чалкод дахин нүүрс нийлүүлж эхэлсэн юм. Уг нь 2013 онд багтаан 3 сая тонн нүүрс тус компанид нийлүүлж, үлдэх өр зээлээс гаргахаар төлөвлөж байсан ч амжсангүй, 2014 онтой золгосон юм. Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацын гүйцэтгэх захирал Алгаа: Чалкотой хийсэн хэлэлцээр удаан үргэлжилсэн учраас нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй байх нэг шалтгаан болсон тухай хэлдэг юм.

-Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний эрэлт багасав-

Нөгөө талаас хятадын гангийн үйлдвэрлэл 2013 онд үргэлжлэн буурч нүүрсний эрэлтийг сааруулж байлаа. Үүнтэй санал нэгдэхгүй байхын ч аргагүй. Хятадын коксжих нүүрсний импорт 2013 оны нэгдүгээр сард 6 хувиар, хоёрдугаар сард 24 хувиар, гуравдугаар сард 15 хувиар тус тус буурсан байдаг. Нэг ёсондоо, хятадын коксжих нүүрсний импорт 2013 он гарснаас хойш 45 хувиар буурсан юм. Эндээс монголын нүүрсний зах зээл өдөр ирэх тусам хумигдаж байсан нь харагддаг. Үүний улмаас манай улс 2013 оны эхний улиралд 3,4 сая тонн нүүрс экспортолсон хэрэг. Нүүрсний экспорт буурахын хажуугаар үнэ нь уруудаж байсан нь санаагаа чилээх дараагийн асуудал байв. Тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Гадаад худалдааны статистик хариуцсан мэргэжилтэн Цэвэлмаа: 2012 оны эхний улиралд манай улс нэг тонн нүүрсээ 108 ам.долларын дундаж ханшаар урд хөршид нийлүүлж байсан бол, 2013 оны эхний улиралд 60 ам.доллараар нийлүүлсэн тухай бататган хэлдэг юм. 2013 онд нэг тонн нүүрсний зах зээлийн үнэ төрлөөсөө хамаарч 83-161 ам.доллар байхаар. Харин нэг тонн нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ төрлөөсөө хамаарч 65-131 ам.доллар байхаар 2013 оны төсөвт тусгажээ. Нүүрсний зах зээлийн үнээс тэнцвэржүүлсэн үнийг хассаны дараа үлдэх орлогыг тогтворжуулалтын санд хуримтлуулах ёстой байлаа. Ингээд нүүрсний олборлолт болон борлуулалтын орлогоос тогтворжуулалтын санд 66 тэрбум төгрөг, харин улсын төсөвт 466 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр 2013 оны төсөвт тусгажээ. Гэвч тухайн үед нүүрсний зах зээлийн үнэ тэнцвэржүүлсэн үнээс доогуур оров. Үүнээс болж нүүрсний орлогоос тогтворжуулалтын сан болон төсөвт төвлөрүүлэх төлөвлөгөө тасалдаж эхэлсэн юм. Үүний нөлөөгөөр төсвийн орлого 2013 оны эхний улиралд 7,3 хувиар буюу 87 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан дүнтэй гарсан юм. Тиймээс тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын хэлтсийн дарга Батбаяр: Нүүрсний зах зээл дэх таагүй байдал удаан үргэлжилбэл 2013 оны төсөвт тодотгол хийх шаардлага тулгарна гэдгийг хэлж байлаа. Нүүрсний экспорт буурч, уг түүхий эдийн үнэ унасан нь гадаад худалдаа 2013 оны эхний улиралд 395 сая ам.долларын алдагдалтай гарахад нөлөөлөөд зогсохгүй төсөвт ийнхүү дарамт учруулж байсан юм. Тиймээс хятадын нүүрсний зах зээл ойрын хугацаанд сэргэх эсэхт БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Ванг Шаулинг: Хятадын эдийн засаг 2018 он хүртэл жилд наймаас доошгүй хувиар өсөх төлөвтэй байна. Энэ хэрээр үйлдвэрлэл өргөжиж, нүүрсний эрэлт нэмэгдэнэ гэж ярьж байв. Хятадууд дотоодын хэрэгцээндээ зориулж жилд гаднаас 300 орчим сая тонн нүүрс импортлон авч хэрэглэдэг байна. Үүний дийлэнхийг өмнө нь Индонези улсаас авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд хятадын нүүрсний зах зээлд АНУ хүч түрэн орж ирэх болжээ. Индонезийг бодвол Америкийн нүүрс хятадын далайн боомтуудад хямд хүрч байсантай энэ нь холбоотой. Тиймээс түүхий эдээ урд хөршийн зах зээлд нийлүүлэхийн тулд Засгийн газар Чалкотой хийсэн гэрээг өөрчлөх хүртэл тавантолгойн нүүрсийг экспортлохгүй гэсэн байр сууринаасаа ухрахад хүрсэн юм. Тодруулбал, тавантолгойн бүтээгдэхүүнийг 2013.04.22-ноос Хятадын Чалко компанид урьдийн адил нийлүүлж эхэлсэн юм. Ингэхдээ тавантолгойн нэг тонн нүүрсийг хятадын төрийн өмчийн компанид 50 ам.доллараар нийлүүлж эхэлсэн гэх мэдээлэл цацагдаж байлаа.

-Эрдэнэс тавантолгойн гүйцэтгэх захирлаар австрали хүн томилогдов-

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй тавантолгойн ордын төрийн эзэмшлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах Эрдэнэс тавантолгой охин компанийг 2011.12.23-ны өдөр Эрдэнэс монгол компанийн дэргэд албан ёсоор байгуулсан болохыг дээр дурдсан. Ингэснээр тавантолгойн ордын үйл ажиллагааг Эрдэнэс тавантолгой охин компани явуулах ёстой болсон ч, энэ байгууллагыг удирдах хүнгүй байсан тал бий. Дээрээ гүйдлээ олохгүй бол, доороо суудлаа олохгүй гэж үг бий. Тиймээс Төрийн өмчийн хорооноос 2010 онд нэлээд олон сонгон шалгаруулалт зарласны нэг нь Эрдэнэс тавантолгой охин компанийн гүйцэтгэх захирлыг сонгон шалгаруулах явдал байлаа. Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлын сонгон шалгаруулалтад Канад, Герман, Австарлийн иргэд тунаж үлдсэн гэх мэдээллийг тухайн үед албаныхан өгч байсан. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Тэднээс австарлийн иргэн Эрдэнэс-тавантолгой компанийг толгойлох магадлалтайг хэлж байсан юм. Гэхдээ нөхцөл байдал хаашаа ч эргэж магадгүй гэдгийг тэрбээр нэмж хэлж байлаа. Учир нь Эрдэнэс монгол компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаж, Эрдэнэс-тавантолгой охин компанийхаа төлөөлөн удирдах зөвлөлийг томилох ёстой байжээ. Эрдэнэс-тавантолгойн шинээр томилогдсон ТУЗ-ийн гишүүд хуралдаж Канад, Австрали, Германы иргэдээс хэнийг Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлаар томилохыг шийдвэрлэх ёстой байсан аж. Энэ дагуу Эрдэнэс монгол компанийн ТУЗ хуралдаж, Эрдэнэс тавантолгой компанийн ТУЗ-ийг томилсон байгаа юм. Харин Эрдэнэс тавантолгой компанийн ТУЗ хуралдаж компанийнхаа гүйцэтгэх захирлаар Австралийн иргэнийг сонгон шалгаруулжээ. Ийнхүү Төрийн өмчийн хорооноос зарласан улс орны эдийн засагт нэн чухал, олны анхаарлыг татсан сонгон шалгаруулалт 2011 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар дуусч эцсийн дүн ингэж гарсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугарын хэлсэн ёсоор болж, Эрдэнэс-Тавантолгойн гүйцэтгэх захирлаар австралийн иргэн сонгогдож, энэ компанийн удирдах албан тушаалтны суудал эзэнтэй болсон юм. Тэрбээр өндөр цалин хүссэн гэдэг. Тиймээс цалин мөнгөн дээрээ тохиролцоогүйн үндсэн дээр Эрдэнэс-тавантолгойн гүйцэтгэх захирлыг 2011.06.18-ныг хүртэл томилоогүй байсан гэх нь бий. Гэхдээ 2011 оны зургаадугаар сардаа багтаан тус охин компанийн гүйцэтгэх захирлыг томилох талаар яригдаж байсан билээ. Тэр болтол Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал Энэбиш охин компанийнхаа гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгчийн албыг давхар хашиж байсан юм. Энэ цагаас хойш тавантолгойн гүйцэтгэх захирал хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ.

-Эрдэнэс-тавантолгойн ТУЗ-ын дарга 6 сая төгрөгийн цалин авдаг уу-

2015-01-28. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны энэ өдрийн хуралдаанаар Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанд хийсэн шалгалтын дүнг хэлэлцсэн. Тус байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсгийн ахлагч Д.Хаянхярваатай энэ асуудлаар цөөн хором ярилцаж байсныг эргэн сануулж байна.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компанид хийсэн шалгалтаар ямар зөрчлүүд илрэв?
– Энэ компанийн ажил байдалтай танилцлаа. Тухайлбал, энэ компани УИХ болон Засгийн газрын тогтоолоор өгөгдсөн үүрэг даалгаврыг хэр биелүүлж вэ. Ямар алдаа дутагдал байна гэдэг дээр анхаарлаа хандуулсан. Харин санхүүгийн үр ашиг талаас нь Үндэсний аудитын газар ажилласан гэж ойлгож болно. Ер нь Тавантолгойн ерөнхий дүр төрхийг харахад төрийн өмчийн компаниуд дээр гардаг нийтлэг дутагдал бүхэлдээ ажиглагдлаа. Манай улс төрийн өмчийн компаниудад улс төрийн томилгоо хийдэг. Үүнээс болж аж ахуйн нэгжүүд бизнесийн сонгодог утгаар ажиллаж чадахгүй, хүндрэл гарч байгаа нь Эрдэнэс-Тавантолгой компани дээрээс харагдлаа. Тухайлбал, бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ хууль бусаар шахах нийтлэг зүйл байсан. Энэ зүйлүүдийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд тусгасан байгаа.

-Макмахан компанитай байгуулсан гэрээ өндөр өртөгтэй. Тиймээс энэ гэрээг шинэчилсэн гэж ярилаа. Гэрээний төлбөрийг хэд болгож бууруулсан юм бол?
– Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанд өнгөрсөн оны дундуур шалгалт хийхэд, гадаадын зарим компанитай байгуулсан гэрээ өндөр өртөгтэй байсан. Макмахан компани Тавантолгойн Зүүн цанхиас нүүрс олборлож өгөх гэрээтэй. Харин Баруун цанхиас үндэсний компаниуд нүүрс олборлож өгөх гэрээтэй. Гэтэл гадаадын компани дотоодын компаниас өндөр үнээр нүүрс олборлож өгч байсан байгаа юм. Тиймээс гадаадын компанитай байгуулсан гэрээг сайжруулах шаардлагыг тавьсан. Энэ дагуу Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн удирдлагууд Австралийн Макмахан компанитай байгуулсан гэрээ, мөн Хятадын Чалко компанитай байгуулсан гэрээг сайжруулах дээр тодорхой алхмууд хийж ажилласан. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр гэрээний чанар чансааг сайжруулах чиглэл дээр компанийн удирдлагууд сайн ажилласан гэж үзэж байгаа.

-Чалко компаниас авсан 350 сая ам.долларын зээлээ Эрдэнэс-Тавантолгой компани нүүрсээр барагдуулж байгаа. Анх нэг тонн нүүрсийг 70 ам.доллараар нийлүүлэх гэрээ хийсэн ч хожим үүнд өөрчлөлт оруулсан. Зарим хүмүүс гэрээг дордуулсан гэж үзэж байгаа ч компанийн удирдлагууд сайжруулсан гэж яриад байгаа. Тухайлбал, нүүрсний суурь үнэ 70 ам.доллар байсныг 90 ам.долларт хүргэсэн тухай өнөөдөр ярилаа?
– Тийм зүйл байхгүй. Гэрээнд өөрчлөлт оруулж 70 ам.долларыг 90 ам.доллар болгосон зүйл байхгүй.

– Эрдэнэс-Тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаагаа Засгийн газарт өгч эх орны хишгийн сая төгрөгөө бэлнээр авах хүсэлт илэрхийлсэн цөөнгүй иргэн бий. Гэтэл энэ хүмүүст Засгийн газар мөнгийг нь олгоогүй. Тиймээс хувьцааных нь бичилтийг ядаж хийсэн байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр 1.1 сая иргэнд хувьцааны бичилт хийгээгүй байна гэсэн асуудал яригдлаа?
– Тийм. Энэ бол хийгдээгүй, шийдэгдээгүй асуудал мөн. Иргэн бүрт 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшүүлэх асуудлыг УИХ болон Засгийн газрын тогтоолоор хийж хэрэгжүүлэх ёстой байсан. Гэтэл энэ дээр өөдтэй нэг ч алхам хийгдээгүй байсан. Эдийн засгийн байнгын хороонд өгсөн санал дүгнэлтэндээ үүнийг тусгасан байгаа. Цаашид энэ ажил хийгдэх ёстой. Гэвч үүнийг ярихаар хууль эрхзүйн талаасаа боломж байгаагүй мэтээр тайлбарладаг. УИХ болон Засгийн газар гаргасан хууль тогтоомжуудаа эргэн харах зайлшгүй шаардлага байгаа нь эндээс ажиглагдлаа.

– Компанийн удирдлагын зүгээс 400 сая ам.долларын алдагдалтай ажиллаж байгаа гэсэн мэдээлэл хийлээ. Гэтэл зарим нь 854 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байгаа гэж ярьж байна. Ер нь долларын ханшийн өсөлтөөс компанийн алдагдал тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа байх?
– Алдагдлын хэмжээ 854 тэрбум төгрөг гэж хэлж чадахгүй. Тухайн үед шалгаж байхад, Эрдэнэс-Тавантолгойн алдагдал ийм хэмжээнд байгаагүй. 600 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байсан. Долларын ханшийн зөрүүгээс 79 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн байдал тус компани дээр шалгалт явуулж байх үед ажиглагдсан. Ер нь Монголын бүх аж ахуйн нэгжүүд долларын ханшийн зөрүүгээс болж, их хэмжээний алдагдал хүлээж байна. Өмнөх Засгийн газраас явуулсан бодлогын алдаанаас болж эдийн засаг хүндэрч, валютын ханшийг өссөнөөс болж дотоодын бүх компаниуд хохирч байгаагийн нэг илрэл нь Эрдэнэс-Тавантолгой болж байна.

– Нийт алдагдлын ердөө 79 тэрбум төгрөг нь долларын ханшийн өсөлттэй холбоотой гэж байна. Тэгвэл үлдэх алдагдал чухам юутай холбоотой юм бол?
– Энэ алдагдал гэхээсээ илүүтэй зээлүүд. Өөрөөр хэлбэл, үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд Чалко компаниас 250 сая ам.доллар зээлсэн. Үүний тодорхой хэсгийг Хүний хөгжил санд төвлөрүүлсэн бол тодорхой хувиар нь компанийн үйл ажиллагаанд зарцуулсан. Мөн үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэхийн тулд дотоодын банкуудаас нэмж зээл авсан байгаа юм. Гадаад, дотоодоос авсан зээлийн хүү явсаар байгаа. Үүнээс гадна нүүрсний үнэ унаж, борлуулалт багассантай уялдаад алдагдал хүлээсэн зүйл бас бий.

-Компанийн удирдлагуудтай холбоотой санхүүгийн зөрчил байна гэсэн асуудал бас яригдсан шүү дээ. Тухайлбал, тус компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга болон гишүүд хууль бусаар их хэмжээний цалин авдаг гэсэн?
– Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн даргаар Г.Дэнзэн ажиллаж байх үед, ТУЗ-ын дарга 6 сая төгрөгийн, гишүүд 1.8 сая төгрөг цалин авахаар шийдвэрлэсэн юм байна. Төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын ТУЗ-ын дарга болон гишүүдийн цалин хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлснээс ихгүй байна гэсэн Засгийн газрын тогтоол, шийдвэрийг энэ нь зөрчсөн байгаа юм. Үүнээс гадна, уг компанийн төвд 123 хүн ажилладаг нь үргүй зардал гаргаж байгаа зэрэг асуудлууд байсан. Энэ нь зөвхөн уг компанид байгаа асуудал биш. Төрийн өмчийн бүх компаниудад байгаа дутагдал юм.

-Цанхийн баруун талбайд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар тендер зарлав-

Тавантолгойн ордод 2009 оны хоёрдугаар сарын 7-ны өдрийн байдлаар 7 орны томоохон компаниуд хөрөнгө оруулах сонирхлоо илэрхийлж, Засгийн газартай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж байжээ. Тухайлбал, Энэтхэгийн төмөр, ган, эрчим хүч үйлдвэрлэдэг Жиндаал стиил энд Пауэр компани Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа Засгийн газарт ирүүлж байжээ. Энэ компанийн гүйцэтгэх захирал, тус улсын тэрбумтан Навээн Жиндал нь тухайн үед Энэтхэгийн парламентийн гишүүн байсан бөгөөд 2008 онд манай улсад ирж уул уурхайн салбарт хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлээд буцсан гэдэг. Мөн тавантолгойн ордод оросын компаниуд хөрөнгө оруулалт хийх саналаа ирүүлж байсан юм. Тодруулбал, хойд хөршийн Ренова, Базовый элемент зэрэг компаниуд хөрөнгө оруулалт хийх саналаа ирүүлж байжээ. Мөн энэ ордод оросын Северсталь компани хөрөнгө оруулах сонирхолтой байгааг тус улсын Коммерсант сонинд нийтэлж байсан нь саяхан. Тухайн үед дээрх гурван компани хамтран консерциум байгуулаад байгаа тухай ч дуулдаж байв. Энэ консерциумдаа Оросын төмөр замыг татан оролцуулж магадгүй тухай Ведомости сонинд мөн нийтэлж байсан юм. Оросын төмөр зам консерциумд нэгдвэл, Ренова, Базовый Элемент, Северсталь компаниудаас бүрдсэн консерциумыг ахлах тухай оросын хэвлэлүүд бичиж байлаа. Тухайн үед хойд хөршийн зарим хэвлэлд Оросын төмөр зам хэдийнэ тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монголын Засгийн газартай хийхээр тохиролцсон талаар бичиж байсан тал бий. Харин үүнийг Оросын төмөр замын удирдлагууд үгүйсгэсэн юм. Тухайн үед оросын хэвлэлүүд Тавантолгойн ордод 8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Монголын Засгийн газар тавантолгойн ордын 49 хувийг 2 тэрбум америк доллараар гаднын хөрөнгө оруулагчдад өгөх тухай нийтэлж байсан юм. Оросын төмөр зам тавантолгойд хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа тухай хойд хөршийн хэвлэлүүдэд бичигдэж байсан ч, үүнийг тус байгууллагын дарга Якунинаас манай улсад ирэх үеэр өөрөөс нь тодруулахад үгүйсгэсэн хариулт өгч байсан билээ. Харин Дэлхийн банк Сингапур улсын Сангийн яамтай хамтран Дэд бүтцийн дээд хэмжээний уулзалтыг 2009.11.02-ны хавьцаа зохиоход, тэр үеийн сангийн дэд сайд Очирхүү оролцож, The wall street сэтгүүлд ярилцлага өгсөн байдаг юм. Ярилцлагын товч агуулгыг Сангийн яамныхан орчуулж, албан ёсоор өөрийн веб хуудсандаа байршуулсан байдаг. Тэр үеийн Сангийн дэд сайд Очирхүү: Монголын Засгийн газар тавантолгойн 49 хувийн хувьцаанаас 5-6 тэрбум америк долларын ашгийг 2010 оны эхний хагас жилээр олох арга зам хайж байгаа. Хувьцаа нь багцаараа олон талт хөрөнгө оруулагчдад худалдаалагдаж болзошгүй. Монгол Улсын Засгийн газарт одоогоор АНУ, Орос, Хятад, Энэтхэг, Япон зэрэг орны 10 хөрөнгө оруулалтын санал ирээд байгаа. Бид одоогоор хөрөнгө оруулагчдад хүсэлтээ тавьж байна. Саналыг хүлээж авсан талуудтай хийсэн хэлэлцээр хэвээрээ үргэлжилнэ хэмээн ярилцлагадаа дурдсан байгаа юм. Тэгвэл 2010.04.24-ний хавьцаа Засгийн газар Тавантолгойн нүүрсний ордын талаар хэлэлцэхэд уг ордод хөрөнгө оруулах сонирхлоо дараах компаниуд илэрхийлсэн байна.

Бразилийн Вале
Энэтхэгийн Жиндал стил энд пауэр
БНСУ-ын 11 компаниас бүрдсэн консерциум
ОХУ-ын 2 компаниас бүрдсэн консерциум
ОХУ-ын Оросын төмөр зам нийгэмлэг
Америкийн Пибоди энержи болон Хятадын Шинхуа энержи компанийн хамтарсан консерциум
Японы Мициу энд ко компани, тус улсын Иточу корпорациар ахлуулсан Сожиц, Марубени, Сумитомо компаниудын хамтарсан консерциум
Щвейцари-Австралийн хамтарсан Экстрата компани,
Хятадын Эрдос Чинглон коал компаниуд тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлээд байсан юм.

Эндээс БНСУ-ын консерциум Тавантолгойд хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлж байсныг анзаарч болно. Тиймээс тус консерциумыг ахалж байсан Солонгосын төрийн өмчит КОРЕС корпораци манай улсад төлөөгчийн газраа нээж байжээ. Гэх жишээтэй нэр дурдсан дээрх компаниуд тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлсэн гэдэг. Сонгон шалгаруулалтын бичиг баримт тодорхой болсны дараа Засгийн газар зөвшөөрсөн тохиолдолд, хөрөнгө оруулах сонирхлоо илэрхийлсэн дээрх компаниудад урилга хүргүүлж, хоёр сарын дараа тэднээс материалыг нь хүлээн авах ёстой байв. Үүний дараа хөрөнгө оруулах санал тавьсан компаниудын санхүү, техникийн саналыг харгалзан үзэж сонгон шалгаруулалтыг нээлттэй хэлбэрээр явуулна гэж Засгийн газар үзэж байсан юм. Ер нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар, Эрдэнэс монгол, Хөрөнгө оруулагч хооронд байгуулахаар яригдаж байлаа. Ингээд Тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт хамтран ажиллах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах олон улсын нээлттэй тендерийг УИХ-ын 39-р тогтоолын дагуу Төрийн өмчийн хороо зарласан байдаг. Тендерийн материалыг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдрөөс 2011 оны нэгдүгээр сарын 31-нийг хүртэл хүлээн авсан байгаа юм. Тендерт гадаад, дотоодын 15 консерциум материалаа ирүүлсэн бөгөөд үүнийг үнэлгээний хороонд шилжүүлсэн байна. Үнэлгээний хороо шаардлага хангасан консерциумуудын хураангуй жагсаалтыг тэдний дундаас гаргасан байдаг. Үүгээр урьдчилсан шалгаруулалтад буюу хураангуй жагсаалтад зургаа нь тунаж үлджээ. Тодруулбал:

Хятадын Шинхуа энержи
Люксембургийн Арселор металл лимитед
АНУ-ын Пибоди энержи компани
Бразилийн Вале
Австрали, Швейцарийн Экстрата коал
ОХУ-ын Оросын төмөр зам урьдчилсан шалгаруулалтад тунаж үлдсэн гэх мэдээлэл гарч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай.

Стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруух ажил энд хүрээд зогссон билээ. Тэд хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас тендер дөрвөн жилийн хугацаанд гацаанд байсан гэдэг. Тэгвэл шинэчлэлийн засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268 тогтоол гаргаж, стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох ажлыг үргэлжүүлэхээр болсон юм. Өмнө нь зөвхөн баруун цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан бол, шинэчлэлийн засгийн газрын шийдвэрээр баруун, зүүн цанхид хоёуланд нь оруулахаар болов. Ингэхдээ, 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн дээрх зургаан оролцогчийг дараагийн шатны шалгаруулалтад оруулахыг зөвшөөрсөн юм. 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн дээрх зургаан компани тавантолгойн цанхийн 49 хувьд хөрөнгө оруулах бол, 51 хувьд нь дотоодын Энержи ресурс компани оролцох мэдээлэл тухайн үед гарч байлаа. 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө тэднээс тендерийн саналыг нь авах ёстой байсан ч, улстөрийн тогтворгүй байдлаас болж мөн оны арванхоёрдугаар сарын 1 хүртэл хойшилж байсан юм. Энэ мэдээлэл гарснаас хойш Монголиан майнинг корпорацийн /0975/ хувьцааны ханш тасралтгүй уруудаж байлаа. Үүнээс гадна, тус компани 5.56 – 5.60 тэрбум ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 0.28 хонгконг доллараар гаргахаар болсон нь үнэт цаасных нь ханш унахад давхар нөлөөлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, улстөрийн тогтворгүй байдлаас гадна, хямд үнээр нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаа нь ханш унахад давхар нөлөөлж байсан юм. Ийм нөхцөл байдалтай дээрх компаниудтай тэргүүн шадар сайд Алтанхуягаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн дөрвөн сар гаруйн хугацаанд УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд заасны дагуу дамжин өнгөрөх тээвэр, угтуулан тавих нөхцөл, урьдчилгаа төлбөр, боомт ашиглалт, борлуулалт, хөрөнгө оруулалтын нөхцөлийн асуудлаар тус бүр хэлэлцээ явуулсан байдаг. Хоёрдугаар шатны хэлэлцээрийн үр дүнд, гурвыг нь тавантолгойн Цанхийн баруун хэсэгт өрсөлдүүлэхээр болсон байгаа юм. Тодруулбал:

АНУ-ын Пибоди энержи
Хятадын Шинхуа энержи
Оросын төмөр зам тавантолгойн цанхийн баруун хэсгийг хамтран ажиллах тендерт тунаж үлдсэн болохыг тухайн үед албаныхан хэлж байлаа.

Тэднээс нэгийг нь сонгож, монгол улс хамтран ажиллах гэрээ байгуулах тухай яригдаж байсан нь нэгэнт нийтэд ил болсон мэдээлэл. Ялагч 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэгдэх тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт олборлолт явуулж, гадаад зах зээлд нүүрс экспортлох эрхтэй болох байв. Ялчихвал ашигтай бизнес тул консерциумууд ширүүхэн тулаанд ялахыг хичээж байсан нь мэдээж. Гэвч консерциумууд стратегийн хөрөнгө оруулагчийн тулаанд ганц нэгээрээ оролцоод ялах магадлал тун ч бага байсан гэх нь бий. Тиймээс өрсөлдөгчид хоорондоо нэгдэх байдлаар ялалт байгуулахыг оролдож байсныг учир мэдэх хүмүүс хэлдэг. Тэр үеийн Стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн ажлын хэсгийн гишүүн Ч.Хүрэлбаатар: Ажлын хэсгийнхэн дүгнэлтээ үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулсан. Тендер шалгаруулах комиссын гаргасан энэхүү шийдвэрийг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дараа, УИХ-аар хэлэлцэн шийдвэрлэх талаар 2011 онд хэлж байсан юм. Цанхийн баруун хэсэгт нүүрсний орд ашиглах, олборлох, борлуулах, бүтээгдэхүүн тээвэрлэхтэй холбоотой дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын төсөлд хөрөнгө оруулах стратегийн хөрөнгө оруулагчаа 2011 оны зургаадугаар сард багтаан сонгон шалгаруулах ёстой байжээ. Дээрх оролцогчдоос БНХАУ-ын Шинхуа энержи 40 хувь, АНУ-ын Пибоди энержи 24 хувь, Орос-Монголын хамтарсан консерциум 36 хувь хамтран эзэмшихээр яригдаж байсан ч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс энэхүү сонгон шалгаруулалтыг буцаасан гэдэг. Зарим нь тэд хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас тендер дөрвөн жилийн хугацаанд гацаанд байсан тухай хэлдэг юм. Тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Энэбиш: Тавантолгойн ордын баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч тодорхойгүй байсан учраас энэ нь уг ордын зах зээлийн үнэлгээг гаргахад хүндрэл учруулж байсан талаар хэлдэг. Тавантолгойн ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд Эрдэнэс тавантолгой компанийн эзэмшилд байдгийг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, монгол улсын иргэд 6 тэрбум тонн нүүрсээр баталгаажсан компанийн хувьцааг эзэмшиж байгаа юм. Энэ нь баярлууштай хэрэг ч, хэдэн төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа эзэмшиж байгаагаа тухайн үед мэдэхгүй суулаа. Тавантолгойн ордын цанхийн баруун хэсэгт үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийн асуудал хэрхэх нь тодорхойгүй байсан нь Эрдэнэс тавантолгойн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ хийгээд, Эрдэнэс тавантолгой компанийн зах зээлийн үнэлгээг тодорхойлох боломжгүй болгож байсан юм. Гэхдээ хожим Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцааг 933 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр зарласан байдаг. Энэ тухай хожим өгүүлэх тул нурших нь илүүц юм. Үүнээс гадна, тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй учраас уг талбайг 2013 онд ашиглалтад оруулсан байдаг. Энэ талбайд Хишиг арвин индустриал, Үндэсний олборлогч, Мега компаниудын хамтарсан Монгол уурхайчин түншлэл гэрээгээр нүүрс олборлож эхэлсэн байдаг. Тэд 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлж, есдүгээр сард экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байдаг юм.

-Монгол- 999 нэгдэл байгуулагдав-

2010-05-08. Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах санал илэрхийлсэн дээрх гадаадын компаниудтай дотоодын үндэсний компаниуд өрсөлдөж хүч сорихоор шийдсэн юм. Ингээд Монгол-999 үндэсний нэгдэл байгуулж, тавантолгойд хүч сорино гэдгээ албан ёсоор зарлаж байлаа. Олны хүч оломгүй далай гэдэг. Үүний нэгэн адилаар манай үндэсний компаниуд нэгдэж, хөрөнгө мөнгөө нийлүүлж, тавантолгойд хүч үзье гэж шийджээ. Тухайн үед Монгол базальт компанийн захирал Ариунболд: Монгол-999 үндэсний нэгдэлд одоогоор 700 гаруй компани нэгдээд байна хэмээн ярьж байсан юм. Тавантолгойд хүч соръё гэсэн хүсэлтэй аж ахуйн нэгжүүдэд Монгол-999 үндэсний нэгдэлийн үүд хаалга үргэлж нээлттэй болохыг тэрбээр хэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 999 компани гэж хязгаар тогтоохгүй, 9999 компани ч нийлж тавантолгойд хөрөнгө оруулах боломжтой гэдгийг онцолж байсан юм. Тухайн үед компаниуд нэгдэж дуусаагүй байсан учраас тавантолгойд хэрхэн хөрөнгө оруулах нэгдсэн бодлого гараагүй байна гэж Монгол-999 үндэсний нэгдэлийнхэн хэлж байлаа. Гэхдээ тэд компаниуд нэгдэж дуусахыг хүлээлгүйгээр хөрөнгө оруулалтын талаар ярилцаж эхэлсэн байв. Тэд тавантолгойн ордод 4 орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж үзэж байлаа. Энэ нь тухайн үеийн ханшаар 5,6 их наяд төгрөгтэй тэнцэж байсан юм. Үүгээр тооцвол, тухайн үед нэгдээд байсан 700 гаруй аж ахуйн нэгжүүдийн нэг компаниас л 800 орчим сая төгрөг гаргахад, тавантолгойд хөрөнгө оруулах хөрөнгийн эх үүсвэртэй болно гэж үзэж байсан юм. Хэрэв компаниуд энэ мөнгийг гаргаж чадахгүй бол, дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоно. Гадаадын компаниуд хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгож манай улсын уул уурхайн ордуудад хөрөнгө оруулж байхад, бид ч гэсэн чадна гэж Монгол-999 үндэсний нэгдэлд элсээд байсан компанийн төлөөллүүд үзэж байлаа. Тухайлбал, Өгөөж хувьцаат компанийн захирал Түмэнгэрэл: Хэрэв энэ мөнгийг босгож чадвал тавантолгойн ордод 100 хувь хөрөнгө оруулна гэж хэлж байсан юм. Оюутолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэж байхад, манай үндэсний компаниуд энэ ордод хөрөнгө оруулья гэж огт дуугараагүй. Оюутолгойн алт, зэсийг далд уурхайн аргаар олборлох шаардлагатай тул энэ төрлийн олборлолтыг дотоодын аж ахуйн нэгжүүд хийх боломжгүй. Далд уурхайгаас зэс олборлох туршлага байхгүй учраас оюутолгойд хөрөнгө оруулья гэж дуугарах үндэсний компани тухайн үед олдоогүй хэрэг.Харин тавантолгойн хувьд монголчуудад нүүрс олборлох туршлага байгаагаас гадна, мэргэжлийн боловсон хүчин хангалттай бий. Энэ нөөц бололцоогоо ашиглаж, тавантолгойд 100 хувь хөрөнгө оруулья гэж үндэсний компаниуд бардам дуугарч байсан нь энэ. Ийнхүү үндэсний компаниуд нэгдэж Монгол-999 нэгдэл байгуулж, тавантолгойг 100 хувь өөрсдөө ашиглая гэж байсан ч, тэднийг шүүмжлэх хүн цөөнгүй байлаа. Уул уурхайн мэргэжилтэн Бямбажав: Төр иргэн бүрт олгох 1.5 сая төгрөгийнхөө тодорхой хэсгийг хувьцаа хэлбэрээр тараах нь дамжиггүй. Ингэхдээ, тавантолгойн хувьцаанаас тарааж таарна. Тиймээс тавантолгойн ордын тодорхой хэсэг нь ард түмний гарт хувьцаа хэлбэрээр очино. Дээр нь гадаадын компаниудыг тавантолгойд оруулах нь дамжиггүй. Тиймээс манай үндэсний компаниуд тавантолгойг 100 хувь ашиглах боломжгүй. Манай үндэсний компаниуд хөрөнгө мөнгөө нэгтэж, өөрсдийн ашиглаж болох нөөц бололцооны хэрээр тавантолгойн тодорхой хувийг ашиглах нь зүйтэй байх гэж хэлж байсан юм. Тавантолгой том орд. Үндэсний компаниуд дангаараа тавантолгойг ашиглаж хүчрэхгүй. Тиймээс үндэсний компаниуд тавантолгойн тодорхой хувийг буюу 30 хувийг ашиглавал дээргүй юу гэсэн санал тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Нэг компани багаар бодоход 4 ажилтай гэж тооцоход, 999 компани нэгдэж тавантолгойд хөрөнгө оруулвал 30 мянган хүн тасралтгүй ажлын байртай болох тооцоолол гарч байлаа. Нэг хүний цаана дөрвөн ам бүл байгаа гэж тооцвол, 120 мянган хүний амьдралын баталгаа хангагдана гэж үзэх хүмүүс байсан юм. Гэхдээ ийм бололцоо бий болох эсэх нь үндэсний компаниуд Засгийн газраас тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлж чадах эсэхээс шууд хамаарах байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордод шаардлагатай хөрөнгийг босгож чадах эсэхээс ихээхэн хамаарах байлаа. Хэрэв, үндэсний компаниуд, тэдний нэгдэл мөнгө босгож чадвал, тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн 96 хувь дээр хөрөнгө оруулах хувилбар байж магадгүй гэж нэг хэсэг яригдаж байсан юм.

-Цанхийн зүүн талбайд гэрээт олборлогч оруулахаар тендер зарлав-

Цанхийн зүүн хэсэгт буюу Эрдэнэс-тавантолгой команийн захиалгаар гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгон шалгаруулах олон улсын нээлттэй тендерийг Төрийн өмчийн хорооноос 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр зарласан байдаг. Оролцогчдын материалыг хүлээж авах хугацааг 2011 оны нэгдүгээр сарын 27-ны өдрөөс тасалбар болгосон байгаа юм. Тендерт гадаад, дотоодын 9 компани тухайн үед саналаа ирүүлж байсан гэдэг. Тухайлбал:

Монголын Жи эм эм си,
Тавантолгой транс,
Монгол-Канадын хамтарсан Кану,
Хятадын Эрдос хөрөнгө оруулалтын групп, Шанси коал, Солонгосын Корес байгууллагаар ахлуулсан консерциум,
Германы Би би эм оперта групп,
Австралийн Макмахан холдингс лимитед,
Лейтон ази лимитед
БНЭУ-ын MESCO steel зэрэг компаниуд тавантолгойн ордод гэрээгээр нүүрс олборлох саналаа ирүүлж байжээ.

Гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулах тендерт гурван компани тунаж, 2011 оны зургаадугаар сард багтаан ялагчаа тодруулах ёстой байлаа.

БНЭУ-ын Меско стиил, эсвэл Австралийн Лейтон хоёрын аль нэг нь
Австралийн Макмахон холдингс
Германы Би би эм оперта компаниуд гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулах тендерт тунаж хүч сорьж байжээ.

Тэдгээрээс хэн нь олон улсын түвшинд үйл ажиллагаа явуулдаг, тэргүүний техник технологитой, өндөр стандарт бүхий туршлагатай, Эрдэнэс-тавантолгойн компанийн хувьцааг дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гаргахад нөлөөлөх нэр хүндтэй вэ. Тэр компанийг сонгож гэрээт олборлогчоо болгоно гэж албаныхан тухайн үед мэдэгдэж байсан юм. Сонгогдсон компани тавантолгойн ордын зүүн хэсэг буюу эрдэнэс-таватолгойн уурхайгаас нүүрс олборлох, хөрс хуулалтын ажил гүйцэтгэх, уурхайн төлөвлөлт, зохион байгуулалттай холбоотой үйл ажиллагааг гэрээгээр тохиролцож явуулах байсан юм. Тэгвэл эцсийн шатанд Австралийн Макмахан холдингс компани шалгарсан бөгөөд тус компанитай 10 жилийн хугацаатай гэрээ байгуулж, цанхийн зүүн талбайгаас жилд 15 сая тонн нүүрс олборлуулахаар болсон байдаг. Гэрээт олборлогч 2012 оноос албан ёсоор нүүрс олборлож эхэлсэн бөгөөд эхний жил 4 сая тонныг олборлох төлөвлөгөө гарган ажилласан байдаг. Дашрамд дурдахад, гэрээт олборлогчийг сонгох хүртэл тавантолгойн үйл ажиллагааг эхлүүлэх бэлтгэл ажлыг Эрдэнэс монгол компани өөрсдөө хангасан байдаг. Тодруулбал, цанхийн зүүн хэсэгт Эрдэнэс-тавантолгой уурхай байгуулж, Эрдэнэс монгол компани хөрс хуулж, үйлдвэрлэл эхлүүлэхэд бэлэн болгосон юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Тавантолгойд хөрс хуулалтын ажил эхлүүлж, үйлдвэрлэл явуулахад бэлэн болсон тухай мэдэгдэж байсан нь үүний нэг нотолгоо билээ. Тэгвэл тэр үеийн Эрдэнэс монгол компанийн ерөнхий захирал Энэбиш: Тавантолгойгоос хоёр сарын дараа бүтээгдэхүүн экспортлох боломжтой болно гэж 2011 оны нэгдүгээр сарын 12-ны хавьцаа мэдэгдэж байв. Тэгвэл Эрдэнэс-тавантолгой уурхайгаас буюу цанхийн зүүн хэсгээс 2011 оны зургаадугаар сарын 4-ний өдөр 100 тоннын даацтай 40 машин нүүрс ачуулж экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байна. Тавантолгойн ордын цанхийн зүүн хэсэгт Эрдэнэс-тавантолгой уурхайг 2010 онд байгуулж, 2011 оны наймдугаар сараас бүтээгдэхүүнээ хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид нийлүүлж эхэлсэн бол, энэ талбайгаас 2012 оноос ийнхүү гэрээт олборлогч нүүрс олборлож эхэлсэн гэсэн үг юм. Гэвч тус компанитай байгуулсан гэрээг шинэчилэхээр 2014 оны наймдугаар сараас хэлэлцээр хийж эхэлсэн байдаг. Хэлэлцээр жил орчим үргэлжилсэн ч хоёр тал ойлголцолд хүрээгүйн улмаас Макмахан холдингс компани 2015 оны зургаадугаар сард манай улсаас гарч явсан гэдэг. Ингэхдээ тус компани зүүн цанхид нүүрс олборлох эрхээ хятадын компанид 65 сая ам.доллараар шилжүүлээд гарсан гэх мэдээлэл бий. Ингэснээр тавантолгойн зүүн цанхийн гэрээт олборлогч нь Австралийн компани бус, Хятадын компани болж хувирсан хэрэг. Ингээд 2015 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр хавьцаа Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан зүүн цанхийн шинэ гүйцэтгэгч компани руу өөрийн 200 гаруй ажилтнаа шилжүүлэх шийдвэр гаргасан тухай дуулиан мандав. Үүнтэй холбогдуулан тус компанийн ажилчид эсэргүүцлээ илэрхийлж, тав хоногийн суулт зарлаж байсан нь саяхан. Баруун цанхид гэрээгээр нүүрс олборлодог Монгол уурхайчин нэгдэл ажилчдаа өөрсдөө цалинжуулж байсан бол, зүүн цанхийн гэрээт олборлогчид Эрдэнэс-тавантолгой компаниас цалинждаг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Макмахан холдингс компаниар нүүрс олборлуулсны төлбөр төлөхийн зэрэгцээ энэ талбай дээр ажиллаж ирсэн 200 гаруй ажилтанг өөрөөсөө цалинжуулж иржээ. Тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Батбилэг: Тиймээс зардлаа бууруулахын тулд эдгээр ажилчдаа шинэ гэрээт олборлогч руу шилжүүлэхээр болсон тухай хэлж байсан юм. Тухайн үед Эрдэнэс-тавантолгой компани 650 гаруй ажилтантай үйл ажиллагаа явуулж байснаас 200 гаруйг нь зүүн цанхийн шинэ гүйцэтгэгч компани руу шилжүүлэхээр болсон байна. Харин ажилчид Эрдэнэс-тавантолгой компаниас явахгүй гэдгээ илэрхийлж суулт зарлахад хүрсэн тал бий. Тухайн үед энэ үл ойлголцол хэдийг хүртэл үргэлжлэх нь тодорхойгүй байлаа. Хэрэв үл ойлголцол шийдэгдвэл шинэ гэрээт олборлогч сарын дотор зүүн цанхийн олборлолтыг сэргээх боломжтой хэмээн мэдэгдэж байв. Макмахан холдингс компанитай хэлэлцээр эхлүүлсэнтэй холбоотойгоор 2014 оны наймдугаар сараас зүүн цанхийн олборлолтыг зогсоосон талаар дээр дурдсан билээ.

–Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид тодров-

Ийнхүү хэдэн жилийн өмнө хоёр тендер зарласан ч, нэг нь тодорч, нөгөө нь тодроогүй юм. Тодруулбал, цанхийн зүүн хэсэгт нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулах тендерт гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн Макмахан шалгарсан тухай дээр өгүүлсэн. Эрдэнэс тавантолгой компани: Энэ цагаас хойш тус компани цанхийн зүүн хэсэгт нүүрс олборлож байсан ч, олборлолтын зардал өндөр байсан учраас гэрээг сайжруулах хүртэл үйл ажиллагааг нь түр зогсоож байсан талаар хэлдэг. 2010 онд зарлагдсан гэрээт олборлогчийн тендерт Австралийн Макмахан шалгарсан ч, түүнтэй байгуулсан гэрээг сайжруулах асуудал ийнхүү дахин сөхөгдсөн билээ. Тэгвэл хожим энэ талбайд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн байдаг. Энэ талаар Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал асан Батсуурь: Хамтарсан засгийн газрын үед зөвхөн баруун цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан бол, шинэчлэлийн засгийн газраас 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргасан 268-р тогтоолд баруун, зүүн цанхид хоёуланд нь хөрөнгө оруулагч оруулахаар тусгасан талаар өгүүлж байсан юм. Тодруулбал, Шинэчлэлийн засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268 тогтоол гаргаж, стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох ажлыг үргэлжлүүлэхээр болсон тухай дээр өгүүлсэн. Баруун, зүүн цанхийн 51 хувьд дотоодын компаниуд орох бол, 49 хувьд гадаадын хөрөнгө оруулагч оруулна. Дотоодын компаниудад нүүрс олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх, экспортлох үйл ажиллагааг таваас доошгүй жил эрхэлсэн, хувьцааных нь хяналтын багц Монгол Улсын иргэний өмчлөлд сүүлийн таван жил байсан дотоодын компани байх ёстой гэсэн шалгуур тавьсан байгаа юм. Харин 49 хувьд хөрөнгө оруулах гадаадын компанийн тухайд 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн 6 оролцогчийг дараагийн шатны шалгаруулалтад үргэлжлүүлэн оруулахыг зөвшөөрсөн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Пибоди энержи, Шинхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата зэрэг компаниудыг тавантолгойн цанхийн 49 хувьд оруулах боломжтойг нэрлэж байсан юм. Тендерийн саналыг 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 1-ний дотор авах байсан ч, мөн оны арванхоёрдугаар сарын 1-ний өдрийн дотор авахаар хойшлуулж байсан тал бий. Засгийн газрын шинэ бүтэц, бүрэлдэхүүн тухайн үед тодорхойгүй байсан учраас тендерийн саналыг дахин хойшлуулж магадгүй гэж байсан ч тэгсэнгүй. Ингээд Эрдэнэс тавантолгой компани 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нд хөрөнгө оруулагчдаас саналыг нь авсан байдаг. Тэдний техникийн саналыг авч үнэлэхэд Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэлээс гадна, Пибоди Энержи компани зохих оноогоо авчээ. Энэ хоёр оролцогчоос санхүүгийн саналыг нь авахад, Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэл боломжийн нөхцөл тавьж, тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар тодорсон юм. Нэг ёсондоо тавантолгойн цанхийн 49 хувьд гадаадын Шэнхуа энержи, Сумитомо, 51 хувьд дотоодын Энержи ресурс компани оролцохоор тунаж үлджээ. Манай улс Шинхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниудтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах тухай тэр үед яригдаж байсан. Хөрөнгө оруулагчдад Эрдэнэс-тавантолгой компанийн эзэмшилд дэх ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлүүдийг шилжүүлэхгүй. Тэд баруун, зүүн цанхид нүүрс олборлохоос гадна, нэмэлт хайгуул хийж нөөцийг нэмэгдүүлэх ёстой гэгдэж байлаа. Ингэхдээ эхний 2,5 жилд багтаан 30 сая тонн нүүрс баяжуулж, хоёроос доошгүй орны зах зээлд нийлүүлэх нөхцөлтэй байжээ. Үүнээс гадна, Эрдэнэс-тавантолгой компанийн өмнөөс Чалкод өгөх өрийг хөрөнгө оруулагчид төлөх ёстой байсан байна. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын Чалкод төлөх өр төлбөрийн үлдэгдлийг хариуцан барагдуулж, тус компанитай байгуулсан гэрээний үүргийг хариуцах ёстой гэж үзэж байлаа. Хөрөнгө оруулагч нь улсын төсөвт төлөх татвар, хураамж, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг хариуцна. Мөн борлуулалтын орлогын тодорхой хувийг хөрөнгө оруулж хамтран ажилласны гэрээний төлбөрт төлөх ёстой байжээ. Шаардлагатай тохиолдолд нэмж төлөх, борлуулалтын орлогын тодорхой хэсгийг урьдчилан өгөх талаар хөрөнгө оруулагчтай хэлэлцээр хийхээр төлөвлөж байсан байна. Мөн стратегийн хөрөнгө оруулагчид Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг өөрийн хөрөнгө оруулалтаар барих ёстой. Төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш 30 жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлнэ. Мөн Тавантолгой- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг ашиглалтад оруулсны дараа коксжих нүүрсний зах зээлийн нөхцөл байдалтай уялдуулан Тавантолгой-Сайншанд чиглэлийн төмөр замын төсөлд оролцуулах боломжийг олгохоор төлөвлөж байсан юм. Гэвч олон жил яригдсан стратегийн хөрөнгө оруулагчийн сураг өнөөдрийг хүртэл алга. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ ч энэ ордод хийгдээгүй байгаа юм. Хөрөнгө оруулагчдыг Цанхид оруулснаар 2 тэрбум ам.доллар босгохоор төлөвлөж байсан гэх мэдээлэл байдаг юм.

-Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай гурван төрлийн гэрээ байгуулахаар ярилцав-

Манай улс тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудтай гурван төрлийн гэрээ байгуулахаар тухайн үед төлөвлөж байлаа. Тухайлбал, хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэсэн гурван гэрээ хийхээр яригдаж байсан юм. Эдгээр гэрээг байгуулахын тулд Монгол Улсын сайд М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн 2015 он гарснаас хойш 350 гаруй асуудлыг хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцсэн аж. 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд албан ёсоор эхэлсэн анхан шатны мэдээлэл солилцох хэлэлцээр гурван долоо хоног үргэлжилж ойлголцолд хүрсэн байна. Тиймээс 2015 оны нэгдүгээр сарын 26-нд
хоёр дахь шатны хэлэлцээрийг эхлүүлсэн байгаа юм. Харин 2015 оны хоёрдугаар сарын 26-нд гурав дахь шатны хэлэлцээрийг эхлүүлсэн ч, Засгийн газрын 2014 оны 268 тогтоолын дагуу тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид Эрдэнэс тавантолгой компанийн өмнөөс Чалкод төлөх өрийг барагдуулах асуудлыг нарийн судлах хэрэгтэй гэж үзжээ. Тиймээс гурав дахь шатны хэлэлцээр гацаанд орсон ч, хоёр тал дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, үлдсэн ганц асуудлаа хэлэлцэж эхэлсэн байгаа юм. Уг хэлэлцээр Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэгийн засгийн газрын үед хийгдэж байсан гэдгийг тодотгон хэлэн нь зүйн хэрэг юм. Тэрбээр засгийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа бүхий л ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийх гэж ухаан мэдрэлгүй улайран дайрч байсан нэгэн гэдгийг монголын ард түмэн андахгүй. Тухайлбал, Дубайд оюутолгойн далд уурхайн гэрээг үзэглээд ирсэн. Араас нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх гэж яаравчилсан энэ байлаа. Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг: Хэлэлцээр ахицтай байгаа. Тавантолгойн хэлэлцээр төгсгөлийн шатандаа орж хоёр тал зарчмын шийдлүүддээ хүрсэн учраас Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж, зохих шийдвэр гарсны дараа төслийг эхлүүлэх боломжтой. Ингэснээр тавантолгойн бүтээн байгуулалт эхэлж зургаан жил гацсан төмөр замын ажил урагшлах боломжтой боллоо. Гэрээ хийгдсэнээр Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замд оруулсан 300 гаруй сая ам.доллараа манай улс эргүүлэн олж авах боломжтойгоос гадна, хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авна. УИХ зөвшөөрвөл энэ урьдчилгаа төлбөрөөр 1,8 сая иргэний 1072 ширхэг хувьцаанд, хүн тус бүрт 2015 онд 100 мянган төгрөгийн ногдол ашгийг тусгай сангаар дамжуулан хуваарилах боломж байгаа. Цаашид 1072 хувьцааны үнэ цэнийг дээшлүүлэхийн тулд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг Эрдэнэтийн 51 хувь, Оюутолгойн 34 хувь багтдаг Эрдэнэс монгол компанийн хувьцаа руу шат ахиулан хувиргах асуудлыг шийдэх боломжтой гэсэн агуулга бүхий мэдэгдлийг олон нийтэд хандаж хийж байсан байх юм. Хаврын чуулганы өмнөх өдөр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр ийн мэдэгдсэн нь УИХ-ын дарга М.Энхболдыг хариу мэдэгдэл хийхэд хүргэв.

Бодвол М.Энхболдын хотын фракцын эрх ашигт үл нийцсэн юм байлгүй. Тэрийгээ монгол улсын эрх ашигтай холбож хэмээн сүр дуулиантай чуулганы индэрээс мэдэгдэл хийх нь тэр. Тухайлбал, хаврын чуулганыг нээж үг хэлэх үеэрээ тэр үеийн УИХ-ын дарга М.Энхболд: Хэлэлцээрийг байгуулж байгаа нөхцөлөөс харахад манай эдийн засаг нэг зах зээлээс бүрэн хамааралтай болох нөхцөл үүсч байна. Энэ нь УИХ-аас 2010 онд баталсан үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд заасан нэг улсын хөрөнгө оруулалтыг нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгээс ихгүй байлгана гэсэнтэй нийцэхгүй байна хэмээсэн байдаг. Мөн иргэдийн эзэмшиж буй 1072 ширхэг хувьцааг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай тохиролцоо хийгдээгүй. Төрийн өмчит Монголын төмөр зам компанийн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд оруулсан зардлыг шалгасны дараа хөрөнгө оруулагчид төлбөрөө төлөх зэрэг заалтууд хөрөнгө оруулалтын гэрээний төсөлд оруулсныг спикер ихэд шүүмжилж байлаа. Тиймдээ ч ноцтой үр дагавартай, хэлэлцээр байгуулахыг зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байдаг. 2010 оны 39-р тогтоолын дагуу Тавантолгойн ордыг ашиглах гэрээг УИХ-аар хэлэлцэж шийдвэрлэх ёстой. Хэрэв тавантолгойн ордыг ашиглах гэрээ хэлэлцээрийг УИХ-аар хэлэлцүүлэхгүйгээр гарын үсэг зурах шийдвэр гаргасан, гарын үсэг зурахаар оролдсон сайд нарт хариуцлага тооцно гэдгээ тэрбээр илэрхийлсэн байдаг юм. Ерөнхий сайд өргөн барьсан тохиолдолд УИХ цаг алдахгүй хэлэлцэж, гарын үсэг зурах эрхийг олгоно хэмээн мэдэгдсэн байдаг. Мөн тэрбээр миний нэр дээр тавантолгойн гэрээний төсөл ирсэн. Үүнийг УИХ-ын гишүүдэд болон цахим хуудсанд байршуулсан байгаа. Яагаад УИХ-ын цахим хуудсанд байршуулсан бэ гэхээр Тавантолгойн онцлогтой компани. Нийт иргэд хувьцаатай. Ийм том хэмжээний хэлцлийг хувьцаа эзэмшигчид бүгд мэдэж ойлгох ёстой. Энэ бол нууц биш, ил байх ёстой. Засгийн газрын хэлэлцээрийг анхнаасаа ил тод байлгахыг шаардсан. Одоо үр дүнд хүрч байна. Яг гарын үсэг зурахад бэлдсэн гэрээний төслийг монголчууд та бүхэндээ, иргэддээ ил болгож байгаа нь энэ гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Мөн төрийн өмчит Монголын төмөр зам компанийн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд оруулсан зардлыг шалгасны дараа хөрөнгө оруулагчид төлбөрөө төлөх зэрэг заалтууд гэрээний төсөлд туссаныг онцолж байв. Харин үүнд Монгол Улсын сайд бөгөөд Тавантолгойн ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайхан: Нэг улсын хөрөнгө оруулалтыг нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгээс ихгүй байлгах гэсэн аюулгүй байдлын баримтлалын заалтыг зөрчөөгүй. Иргэдийн 1072 хувьцаа нь зөвхөн УИХ-аар шийдэгдэх манай дотоод асуудал. Монголын төмөр зам компанийн зардлыг шалгасны дараа Засгийн газраас төмөр замд оруулсан хөрөнгийг төлөх гэдгийг хүлээж авахгүй гэж байгаа нь олон улсын бизнесийн стандартад нийцэхгүй. Хэрэв буруу ашиглагдсан мөнгө илэрвэл, үүнийг хөрөнгө оруулагч хариуцах тулгалт хийх нь авлигатай тэмцэх болон шударга ёсонд үл нийцнэ. Консерциумуудтай эцэслэн тохирсон гэрээг ажлын хэсгийнхэн зөвхөн Засгийн газарт танилцуулах ёстой. Харин Засгийн газар хүрсэн үр дүнг УИХ-д танилцуулах ёс жаягтай. Гэтэл Засгийн газарт танилцуулж амжаагүй асуудлаар гарын үсэг зурсан сайд нарыг огцруулах асуудлыг тавих болно гэж УИХ-ын дарга М.Энхболд мэдэгдсэн нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагуудын харилцааг эвдэж байна. Хөрөнгө оруулагчтай гэрээ байгуулах хууль эрхзүй Засгийн газарт хүрэлцээтэй бий. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс өгсөн зөвлөмжийн дагуу Засгийн газар асуудлаа хэлэлцэнэ гэж хариу мэдэгдэл хийж байсан юм. Мөн тэрбээр 2015 оны хоёрдугаар сард яригдаж байсан гэрээний төслийг нийтэд ил болгосон. Үүнээс хойш нэлээд өөрчлөлт орсон гэж мэдэгдэж байсан юм. Хэдийгээр ийм мэдэгдэл хийсэн ч, УИХ дахь АН-ын бүлгийн хурлаар энэ асуудал яригдаж, хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар бие даан шийдэх бус, УИХ-д оруулж шийдүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн юм. УИХ дахь МАН-ын бүлэг ч мөн ийм шийдвэр гаргасан байдаг.

Тиймээс Засгийн газрын хуралдаанаар тавантолгойн гэрээний төслийг хэлэлцэж УИХ-д өргөн барихаар тогтсон байдаг. УИХ дахь АН-ын бүлгийн хуралдааны үеэр Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг Тавантолгойн гэрээг УИХ-аар оруулж шийдүүлье. Гагцхүү 14 хоногийн дотор хэлэлцэж өгнө үү гэсэн хүсэлт тавьж байжээ. Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэрээнүүд Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдэж, эцсийн шийдлээ олох төлөвтэй байсан ч, ийнхүү ар араасаа гарсан олон мэдэгдлийн үр дүнд УИХ-аар оруулж шийдүүлэх болсон байдаг. Ингээд 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 17-нд Тавантолгойн гэрээний төслүүдийг холбогдох бичиг баримтын хамт УИХ-ын Тамгын газарт хүргүүлж, УИХ-ын даргад хүргүүлэх тов хүссэн байгаа юм. Энэ талаар Монгол Улсын сайд асан Энхсайхан: УИХ-ын дарга цаг товлохыг хүлээж байна. УИХ-ын Тамгын газар баримтын бүрдлийг шалгаж байна. Хуулиар 72 цаг шалгах эрхтэй гэж өөрийн твиттер хуудсаараа дамжуулан мэдэгдэж байсан байгаа юм. Үүгээр тооцвол 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 20-нд багтаж УИХ-аар хэлэлцэх хүлээлттэй байв. Гэвч бичиг баримтын бүрдэл дутуу байна гэдэг үндэслэлээр УИХ-ын Тамгын газар Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар руу уг гэрээний төслүүдийг буцаасан байгаа юм. Тиймээс дутуу баримт бичгийг 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны 16 цагаас өмнө ирүүлэхийг хүссэн ч, ирүүлээгүй аж. Тиймээс тогтоолын төслийн бүрдлийг хангаж ирүүлтэл, УИХ-ын даргад өргөн мэдүүлэх хугацааг товлох боломжгүй гэж мэдэгджээ. Ийм агуулга бүхий албан бичгийг тэр үеийн УИХ-ын Тамгын газрын дарга Болдбаатар Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Баярцогтод хаягласан байгаа юм. Зарим эх сурвалжууд гэрээнд Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцааг эзэмшиж буй Монгол Улсын иргэдийн гэрийн үсэг байхгүй гэх шалтгаанаар буцаасан гэж жиг жуг гэцгээж байлаа. Энэ нь ч үнэний ортой байх магадлал өндөр байлаа. Учир нь тэр үеийн УИХ-ын дарга М.Энхболд: 2 сая хувьцаа эзэмшигчдээсээ зөвшөөрлийг нь аваагүй тул Тавантолгойн тогтоолыг буцаалаа гэж твиттер хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Харин тэр үеийн Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан: Засгийн газрын 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-ний өдрийн 181-р тогтоолын 3-р заалтын дагуу хоёрдогч зах зээлийн арилжаа эхлэх хүртэл Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг худалдахгүй, бусдад шилжүүлэхгүй, аливаа хэлбэрээр захиран зарцуулахгүй байх нөхцөлтэйгөөр иргэдэд эзэмшүүлэхээр заасан байдаг. Тйимээс Засгийн газар дийлэнх хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хувьд их хэмжээний хэлцэл байгуулах эрхийг гүйцэтгэх удирдлагад олгох бүрэн эрхтэй. Нэг ёсондоо, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа олон улсын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдаагүй нөхцөлд Монгол Улсын иргэдийн эзэмшиж байгаа 1072 ширхэг хувьцаа саналын эрхгүй. Тэр ч утгаараа саналын эрхгүй хувьцаа эзэмшигчдийн зөвшөөрлийг авах ямар ч боломжгүй гэж мэдэгдэж байсан юм. Тиймээс бичиг баримтын дутууг бүрдүүлж Засгийн газар тавантолгойн төслийг УИХ-д дахин өргөн барьсан гэх нь бий. Ийнхүү Ерөнхий сайд нь 14 хоногийн дотор хэлэлцүүлэх хүсэлт бүлгийн гишүүддээ тавьсан ч, бичиг баримтын бүрдэл дутуу байна гэдэг үндэслэлээр буцаагдаж хойшлогдсон тал бий. Тиймээс уг хуулийн төслийг Ч.Сайханбилэгийн хүссэн хугацаанд УИХ-аар хэлэлцээгүй гэж ойлгож болно. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдлаа гэхэд, манай улсад орж ирэх мөнгөн урсгал хэдэн төгрөгөөр хэмжигдэх. Мөн хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулагдсанаар манай улсад ямар ашигтай вэ гэдэг асуулт тухайн үед гарч байсан нь мэдээж. Үүнд Тавантолгойн дэд ажлын хэсгийн ахлагч Жавхланбаатар: Эхний жил 650 сая ам.долларын урсгал орж ирнэ. Үүний 200 сая ам.доллар нь урьдчилгаа төлбөр байх юм. Үүнийг хожим татварт суутгуулна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тавантолгойн нүүрсний ордод Эрдэнэс тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулдаг болохыг дээр дурдсан. Хэрэв хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдвал Энержи ресурс компани Эрдэнэс тавантолгойн талбайд үйл ажиллагаа явуулж, нүүрс экспортлох эхлэл тавигдах байсан юм. Цаашлаад гэрээ байгуулагдсаны дараа тавантолгойн баруун цанхийн нүүрсийг Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт боловсруулж, экспортлох зорилт тавьж байжээ. Сумитомо корпорацийн Нүүрсний газрын захирал Ишихара Сүсүмүг: Японы Сумитомо компани гуравдагч зах зээлд нүүрс нийлүүлэх ажлыг хариуцаж байгаа талаар тухайн үед хэлж байсан юм. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 24-ний хавьцаа Япон улсаас Монгол Улсад суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Такенори Шимизү: Япон улсын эдийн засгийн 25 хувь нь нүүрсэн дээр суурилсан байдаг. Япон улс хэрэгцээт нүүрснийхээ 99 хувийг Индонейз болон Австрали улсаас худалдаж авдаг. Цаашид зөвхөн энэ хоёр улсаас нүүрс импортлохгүй. Өөр бусад орноос нүүрс импортлох зорилт тавьж байна гэсэн тайлбарыг өгч байв. Гэвч гуравдагч зах зээлд нүүрсээ нийлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл бол төмөр зам юм. Уг нь манай улс шинээр 5600 километр төмөр зам барьж, урд болон хойд хөршийн төмөр замаар гуравдагч зах зээлд хүрэхээр 2010 онд баталсан төрөөс баримтлах төмөр замын бодлогын баримт бичигт тусгасан байдаг. Гэвч энэ ажил олон жил гацсан учраас гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж чадахгүй өдийг хүрсэн билээ. Тэгвэл 2015 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр хавьцаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэ манай улсад 4 цагийн ажлын айлчлал хийх үеэр талууд тавантолгойн зүүн чиглэлийн төмөр замын төсөл болон холбогдох дэд бүтцийн төслүүдэд хамтран ажиллах тухай хоёр орны Засгийн газар хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурсан байдаг. Харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсны дараа хоёр улсын ерөнхий сайд мэдээлэл хийж байсан юм. Мэдээллийн эхэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг: Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэ-тэй 2015 онд хоёр дахь удаагаа уулзаж өргөтгөсөн хэлэлцээ амжилттай хийсэндээ сэтгэл хангалуун байна хэмээн илэрхийлсэн байдаг. Эндээс тэрбээр Засгийн газрын тэргүүн байхдаа бүхий л ордууд руу, тэр байтугай төмөр зам руу гар дүрч байсан нь үүгээр нотлогддог билээ. Харин Япон улсын ерөнхий сайд асан Шинзо Абэ: Япон, Монгол хоёр улс нь бүс нутгийн стратегийн чухал түнш орнууд юм. Миний өмнөх айлчлалаас хойш Япон-Монголын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр, Улаанбаатарын шинэ нисэх буудал барих төсөл зэрэг дээд түвшинд ярилцаж тохирсон асуудлууд бодитоор урагшиллаа хэмээн онцолж байсан нь саяхан.

Баруун цанхийг эргэлтэд оруулж, Шинхуаг түншлэгчээ болголоо

Цанхийн зүүн хэсгийг 2011 онд эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан бол, цанхийн баруун хэсгийг 2013 онд эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан жил болсон юм. Зүүн цанхиас олборлосон нүүрсийг гэрээний дагуу 100 хувь Чалкогийн өрөнд ачиж байсан учраас Эрдэнэс-тавантолгой компани ямар ч ашиггүй ажиллаж иржээ. Тиймээс Эрдэнэс-тавантолгой компанийнхан өөрсдөө баруун цанхийн уурхайг нээсэн байгаа юм. Ингэхдээ 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлсэн бол, есдүгээр сараас экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байна. 2013 онд Монгол – уурхайчин нэгдэл тэнд гэрээгээр нүүрс олборлож байсан бөгөөд мөн онд 2,5 сая тонн нүүрс олборлох зорилт тавьжээ. Үүний 1 сая тонныг нь хэдийнэ уурхайн аман дээр борлуулсан бол, үлдэх нүүрсийг ондоо багтаан худалдахаар төлөвлөж байлаа. Зүүн цанхийн нүүрсийг хятадын Чалко компанид төлөх өрөнд ачуулж байсан бол, Баруун цанхийн нүүрсийг 20-30 хувийн ашигтай худалдаж 100 орчим сая ам.долларын борлуулалтын орлого олсон байгаа юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани цанхийн зүүн хэсгийн нүүрсийг гэрээ дуустал буюу 5 жилийн хугацаанд Чалкод нийлүүлэх байжээ. Харин баруун цанхийн нүүрсийг аль болох олон худалдан авагчдад нийлүүлэх бодлого барьж байлаа. Тухайлбал, Винсвей зэрэг бусад компаниудтай үргэлжлүүлэн хамтрахаас гадна, Шинхуа компанитай түлхүү хамтрах бодлого барьж байжээ. Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг 2013 онд урд хөршид айлчлах үеэрээ Тавантолгой, Энержи ресурс, Эрдэнэс-тавантолгой компаниуд хятадын Шинхуа компанид 20 жилийн хугацаанд 1 тэрбум тонн нүүрс нийлүүлэх гэрээг үзэглэсэн юм. Энэ дагуу Эрдэнэс-тавантолгой компани Шинхуа компанитай ирэх жилүүдийнхээ борлуулалтын яриа хэлэлцээрийг хийсэн байгаа юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани 2014 онд Шинхуа компанид 6 орчим сая тонн нүүрс борлуулахаар урьдчилсан байдлаар тооцож байсан гэдэг. Тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Нүүрсний борлуулалтын орлогын 50-иас дээш хувийг урьдчилж авахаар Шинхуа компанитай ярилцсан тухай хэлж байсан юм. Шинхуа компанийн төмөр замыг ашиглаж хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээс гадна, далайд гарч Япон, Солонгос руу бүтээгдэхүүнээ борлуулах бололцоо байсан учраас тэр аж. Тиймээс ч тэд экспортоо нэмэгдүүлэх үүднээс Эрдэнэс-тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой, Монголын төмөр зам компаниуд Шинхуа компанитай хамтран Гашуун сухайтын боомтоос урд хөршийн Ганц модны боомт хүртэл хил хооронд 10 километр төмөр зам барихаар болсон юм.

-Тавантолгойд хөрөнгө оруулагчид ирж, гэрээт олборлогчид явах уу-

2014.12.26. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн эзэмшилд тавантолгойн ордын зургаан тэрбум тонн нүүрсний нөөц бий. Үүний хоёр тэрбум тонн нь зөвхөн цанхийн талбайд тогтоогдсон юм. Ийм нөөц бүхий талбайг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулах шийдвэр одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Энэ дагуу баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох тендерийг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын найманд зарласан байдаг. Харин зүүн цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгох тендерийг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-нд зарлаж байсан юм. Ийнхүү хэдэн жилийн өмнө хоёр тендер зарласан ч, стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй. Уг нь баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох тендерт тухайн үед 15 оролцогч санал ирүүлснээс, хураангуй жагсаалтад Пибоди Энержи, Шэнхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата зэрэг зургаан оролцогч тунаж үлдсэн юм. Гэвч хэлэлцээрийн явцад эдгээр зургаан оролцогч хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн явц гацаанд орсон гэдэг. Харин зүүн цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгон шалгаруулах тендерийн ялагч тодорч байсан юм. Энэ тендерт гадаадын гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн Макмахан шалгарч, зүүн цанхиас гэрээгээр нүүрс олборлож эхэлсэн юм. Харин гаргасан бүтээгдэхүүнийг Эрдэнэс-Тавантолгой компани өөрөө экспортолж ирсэн. Гэхдээ тус компани нэлээд олон жил зүүн цанхийн борлуулалтаас нэг ч төгрөгийн ашиг олоогүй гэхэд хилсдэхгүй. Энэ нь Чалкогоос авсан 350 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөртэй шууд холбоотой. Манай улс зүүн цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын төрийн өмчийн компаниас энэ мөнгийг зээлсэн ч, 310 сая ам.долларыг нь хүний хөгжил санд төвлөрүүлж эх орны хишиг олгоход зарцуулчихсан болохыг дээр дурдсан. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан зүүн цанхийн нүүрсийг тонныг нь 70 ам.доллараар нийлүүлж, Чалко компаниас авсан 350 сая ам.доллараа барагдуулах ёстой байлаа.

2011 оны наймдугаар сарын 4-нөөс эхлэн Хятадын төрийн өмчийн компанид нүүрс нийлүүлж, зээлийнхээ тодорхой хувийг барагдуулсан. Гэвч Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед нүүрсний экспортыг зогсоох замаар, гэрээний үнийг нэмэх гэсэн биш бүр дордуулж орхисон тал бий. Өөрөөр хэлбэл, 70 ам.доллараас доош үнээр нүүрсээ нийлүүлэхэд хүрсэн юм. Нуухыг нь авах гээд нүдийг сохолно гэдгийн үлгэрийг үзүүлсэн гэсэн үг. Ийм л шалтгааны улмаас Чалко-гийн өрөөс хагацаж чадаагүй суусан талтай. Уг нийтлэлийг бичиж байх үед 2014-12-26-ны байдлаар манай улс Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанид 110 сая ам.долларын үндсэн, 20 сая ам.долларын хүүгийн төлбөр төлөх үлдээд байна. Эрдэнэс-Тавантолгой компани зүүн цанхийн нүүрсийг ийнхүү өрөнд ачиж байсан учраас ямар ч ашиггүй ажиллаж ирсэн юм. Тиймээс арилжааны банкуудаас 140 сая ам.доллар зээлж, үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж байжээ. Гэхдээ үүнийг хэдийнэ барагдуулсан. Тухайлбал, 2012-2013 онд хөгжлийн банкнаас 200 сая ам.доллар зээлээр дээрх өрийг барагдуулсан байгаа юм. Харин үлдэх хэдээр нь үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ, арилжааны банкуудаас нэмж 80 сая ам.долларын зээл авсан байгаа юм. Энэ зээлийг графикийн дагуу хугацаанд нь барагдуулж байгаа талаар Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал асан Я.Батсуурь мэдэгдэж байсан удаатай. Харин хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.долларыг хэрхэх нь тодорхойгүй байсан юм. Энэ мөнгийг Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлэхээр төлөвлөж байсан ч, тухайн үед хараахан шийдэгдээгүй байлаа. Энэ талаар тус банктай үргэлжлүүлэн хэлэлцэж байсан ч, нааштайгаар шийдвэрлэж чадахгүй бол хүний хөгжил сан руу оруулсан 310 сая ам.доллараа Засгийн газраас авч, хөгжлийн банкны өрийг барагдуулах гарц байсан юм. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан ийнхүү Чалко-гоос гадна, дотоодын банкуудад багагүй өртэй суулаа. Энэ байдлаасаа гарахын тулд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан баруун цанхид 2013 онд гэрээт олборлогч оруулсан байгаа юм. Тодруулбал, Хишиг арвин индустриал, Үндэсний олборлогч, Мега компаниудын хамтарсан Монгол уурхайчин түншлэлийг гэрээт олборлогчоор оруулсан юм. Тэд 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлж, есдүгээр сард экспортоо албан ёсоор эхлүүлж байжээ.

Ингэж л цанхийн баруун, зүүн хэсэг хоёулаа гэрээт олборлогчтой болсон юм. Гэрээт олборлогчид 2014 онд 4.5 сая тонн нүүрс олборлосон. 2013 онд олборлосон бүтээгдэхүүнийг оролцуулж тооцвол, Эрдэнэс-Тавантолгой компани тухайн үед 5,7 сая тонн нүүрс экспортлоод байна. Үүнийг тонныг нь 32-36 ам.доллараар худалдсан тухай компанийн удирдлагууд мэдэгдсэн. Нүүрсний үнэ 2014 он гарснаас хойш 30 гаруй хувиар буурсан тухайн үед, Макмаханы олборлолтын зардал өндөр байсан нь асуудал дагуулж байжээ. Манай улс энэ компанид 500 сая ам.доллар төлж, таван жилийн хугацаанд нүүрс олборлуулах гэрээ байгуулсан гэгддэг. Тиймээс Макмахан компанитай олборлолтын зардлыг бууруулах талаар дахин хэлэлцээр хийж байгаа гэгдэж байсан юм. Энэ шалтгааны улмаас 2013 оны долоодугаар сард зүүн цанхийн экспортыг дахин зогсоосон юм. Нөгөө талаас үнэ унасантай холбоотойгоор баруун цанхиас ч ашиг олох нь багасчээ. Манай улс баруун, зүүн цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан ч, энэ мэт хүндрэлтэй асуудлууд тулгарч байлаа. Тиймээс төр цанхийн талбайгаас холдож, стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрсэн юм. Энэ шийдвэрийг Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед гаргасан байдаг. Тодруулбал, Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолыг 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргаж, цанхийн баруун, зүүн талбайд хоёуланд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар болсон юм. Ингэхдээ хэдэн жилийн өмнө зарлагдсан стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн Пибоди Энержи, Шэнхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата гэсэн зургаан оролцогчийг цанхийн талбайд өрсөлдөх эрх олгосон. Эдгээр оролцогчдод дараагийн шатны шалгаруулалтад оролцох урилга явуулахад, хоёр нь тендерт үргэлжлүүлэн оролцох санал ирүүлжээ. Тодруулбал, Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэлээс гадна, Пибоди Энержи компани тендерт оролцох санал ирүүлсэн байгаа юм. Манай талаас цанхийн талбайн 51 хувьд дотоодын, 49 хувьд гадаадын компани оруулах болзол тавьсан байна. Гэтэл америкийн Пибоди Энержи компани энэ болзлыг хангаагүй гэнэ.

Тиймээс Хятадын Шэнхуа энержи, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгаруулсан байна. Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолд хөрөнгө оруулагчид эхний 2.5 жилд багтаан 30 сая тонн нүүрс баяжуулж, хоёроос доошгүй орны зах зээлд нийлүүлэх ёстой гэсэн болзол тавьсан. Шэнхуа энержи компани Хятадад өөрийн гэсэн ложистикийн сүлжээ, төмөр замтайгаас гадна, нүүрсний томоохон зах зээлтэй. Тухайлбал, энэ компанийн төмөр зам хятадын Ганц модны боомтоос цааш далайд гардаг байна. Тиймээс уг компанийн төмөр замыг ашиглаж, Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээс гадна, Японы зах зээлд хүргэх бололцоотой гэж үзжээ. Тавантолгойн нүүрсийг гуравдагч зах зээлд борлуулах ажлыг Японы Сумитомо корпораци хариуцна гэдгээ ч илэрхийлээд байгаа юм. Ийнхүү манай улс Тавантолгойн нүүрсийг Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдээс гадна, гуравдагч орны зах зээлд хүргэхийн тулд Монгол, Хятад, Японы түншлэлийг ийн сонгож байсан юм. Зорилтод зах зээлдээ хүрэхэд манай талын гэхээс, гаднын дэд бүтцийн хувьд асуудалгүй. Тиймээс ч, хөрөнгө оруулагчид Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барих ёстой. Төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх юм. Анх энэ төмөр замыг барихаар Энержи ресурс компани концессын гэрээ байгуулж байсан удаатай. Гэвч төмөр замын ажилд зарцуулсан 94 орчим тэрбум төгрөгийг буцаан өгөхөөр болж, Зам тээврийн яам, Төрийн өмчийн хороо, Монголын төмөр зам, Энержи ресурс компаниуд хооронд байгуулсан гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд гэрээг хүчингүй болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байсан энэ төмөр замын гэрээг цуцлаж, төр дундаас нь орж ирсэн гэсэн үг юм. Тиймээс Тавантолгой – Гашуун сухайт чиглэлийн 267 километр төмөр замыг барихад шаардлагатай 800 орчим сая ам.долларын тодорхой хувийг хөгжлийн банкнаас гаргаж ирсэн.

Тэгвэл энэ төмөр замаас төр эргээд гарах ёстой болсон гэсэн үг юм. Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниуд төмөр замыг үргэлжлүүлэн барьж, гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх ёстой учраас тэр юм. Үүнээс гадна, Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгараад байсан Шэнхуа, Энержи ресурс компаниуд Тавантолгой, Эрдэнэс-Тавантолгой компанитай хамтран хил хооронд 18 километр төмөр зам барихаар болсон тал бий. Тэд хамтран 2014 оны гуравдугаар сарын 7-нд Гашуун-сухайтын төмөр зам хамтарсан компани байгуулж, 51 хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд, 49 хувийг Хятадын Шэнхуа компани эзэмшихээр болсон юм. Тавантолгой – Гашуун сухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр зам, Гашуун сухайт –Ганцмод чиглэлийн 18 километр төмөр зам баригдвал, Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд хүрэхээс гадна, гуравдагч зах зээлд хүрэх гарц улам нээлттэй болох аж. Төмөр зам, баяжуулах үйлдвэр зэргийг барихад зориулж хөрөнгө оруулагчид 4 тэрбум ам.доллар гаргах боломжтой гэсэн санал ирүүлээд байна. Үүнийг гадаадын томоохон банкуудаас зээлж, хөрөнгө оруулалт хийх байх гэсэн таамаг байлаа. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн эзэмшилд байсан ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлүүдийг хөрөнгө оруулагчид руу шилжүүлэхгүй учраас, дээрх компаниуд гадаадын банкуудаас зээл авахад лиценз барьцаалах боломжгүй гэсэн тайлбарыг ч ажлын хэсгийнхэн өгч байсан юм. Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд манай улсад ийм хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байснаас гадна, 200-300 тэрбум төгрөгийн урьдчилгаа өгөхөөр ярилцаж байжээ. Мөн Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн өмнөөс Чалко-д өгөх 130 сая америк долларын өрийг ч хариуцахаар болжээ. Ийм болзлоор Тавантолгойн баруун, зүүн цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагчаар Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс орно гэгдэж байлаа. Эндээс баруун, зүүн цанхийн гэрээт олборлогчидтой хийсэн гэрээг цуцлах уу гэсэн асуулт гарч байсан юм. Стратегийн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Шэнхуа энержи компани өөртөө 20 жилийн хугацаанд 1 тэрбум тонн нүүрс нийлүүлэх үү гэсэн асуулт мөн урган гарч байлаа. Энэ талаар Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах, хэлэлцээр хийх ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайхан: 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниудтай хэлэлцээр эхлүүлнэ. Энэ үеэр эдгээр асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн тайлбар тухайн үед өгч байсан юм.

-Я.Батсуурь: Чалкогоос өөр компанид нүүрс нийлүүлж, зээлээ төлөх боломжтой-

2014-05-01. Засгийн газрын тэргүүн 2014 онд БНХАУ-д айлчлах үеэр Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компани хамтран 20 жилийн хугацаанд нэг тэрбум хүртэлх тонн нүүрс Хятадын Шэн Хуа Энержи компанид нийлүүлэхээр тохиролцсон. Үүний эхлэл болгож Эрдэнэс-Тавантолгой компани 450 мянган тонн нүүрс Шэн Хуа Энержи компанид 2014 оны тавдугаар сард нийлүүлэхээр болсон юм. Энэ болон бусад асуудлаар тэр үеийн Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсуурьтай ярилцаж байсан юм.

– Энэ жил манай улс 31 сая тонн нүүрс экспортлохоор төлөвлөсөн. Үүний хэдэн хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой компани дангаараа экспортлох боломжтой вэ?
– Манай компани нүүрсний томоохон олборлогч, экспортлогч болохоор ажиллаж байна. Нүүрсний компаниуд 31 сая тонн нүүрс экспортлохоос, гуравны нэгийг нь манай компани дангаараа экспортлох зорилт тавьсан. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-Тавантолгой компани энэ онд хоёр уурхайгаасаа 11 сая тонн нүүрс олборлож, экспортлох шахуу төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Эхний улиралд нүүрсний зах зээл маш муу, уналттай байсан ч бид ойролцоогоор нэг сая тонн нүүрс экспортлож чадсан. Эрдэнэс-Тавантолгой компани өнгөрсөн оны эхний улиралд 100 мянган тонн нүүрс экспортлож байсантай харьцуулахад энэ бол амжилт. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад нүүрсний экспорт 10 дахин өссөн нь чамлахаар үзүүлэлт биш л дээ.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гэрээт олборлогчид Цанхийн баруун, зүүн хэсэгт нэгэн зэрэг нүүрс олборлож байгаа. Тэд хоёр уурхайгаас хэдэн тонн нүүрс олборлож, үүний хэдийг нь экспортлосон гэсэн үг үү?
– Он гарсаар баруун, зүүн Цанхиас хоёр сая тонн нүүрс олборлосон. Үүний талыг экспортлосон бол талыг нь борлуулж амжаагүй байна. Борлуулаагүй нүүрсэн дээр өнгөрсөн оны үлдэгдлээ нэмж тооцвол манайд 2.5 сая тонн нүүрс ачуулахад бэлэн байна. Дээр нь хөрс хуулж, олборлоход бэлэн болгосон хоёр сая тонн нүүрс манайд мөн бий. Үүнийг оролцуулбал, манайд 4.5 сая тонн нүүрс борлуулахад, ачуулахад бэлэн байгаа. Манай компани он гарсаар Хятадын найман том худалдан авагчтай нүүрс борлуулах гэрээ байгуулсан. Тэдэнд нийт 4.25 сая тонн нүүрс нийлүүлэхээр тохиролцоод байгаа юм. Үүнийг багаар буюу уурхайн амны нөхцөлөөр тонныг нь 35 ам. доллараар худалдана гэж тооцвол, ойрын үед 150-160 сая ам.долларын борлуулалтын орлого орж ирэх боломжтой.

– Олборлосон нүүрснийхээ талыг оны эхэнд экспортлосон гэлээ. Гэтэл экспорт зогссоноос болж баруун Цанхийн гэрээт олборлогчдын төлбөрийг өгч чадахгүйд хүрсэн гэж яригдаад байгаа. Энэ ямар учиртай юм бол?
– Цанхийн баруун хэсэгт Монголын үндэсний олборлогч, Хишиг арвин, Мера гэсэн гурван компанийн хамтарсан Монгол уурхайчин нэгдэл гэрээгээр нүүрс олборлодог. Энэ нэгдэлд хийсэн ажилд нь тааруулж, уулын цулыг метр кубээр нь үнэлж гэрээгээр нүүрс олборлосны төлбөрийг төлдөг. Бид барууны Цанхийнхаа нүүрсийг худалдаж төлбөрөө төлнө шүү дээ. Баруун Цанхийн гэрээт олборлогч оны эхнээс үйл ажиллагаагаа зогсоолгүй, олборлолт хийсэн. Гэтэл баруун Цанхийн борлуулалт уурхайн аман дээр хэд хоног зогсож, саатсан л даа. Үүнээс болж манай компани гэрээт олборлогчид 60 тэрбум төгрөгийн өртэй болчихсон. Үүнээс болж хоёр компанийн хооронд бага зэргийн зөрчил, хүндрэл үүссэн тал бий. Гэхдээ баруун Цанхийн борлуулалтыг өнгөрсөн хоёр долоо хоногт амжилттай явуулж, гэрээт олборлогчид төлөх төлбөрийн 70 хувийг барагдуулсан. Одоо хоёр компани хамтын ажиллагаагаа хэвийн үргэлжлүүлж байна. Ийм л асуудал үүссэн. Түүнээс манай экспорт бүхэлдээ зогссон юм биш.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компани Чалко компанид 130 сая ам.доллар төлөх дутуу байгаа. Нүүрсний үнэ өндөр байвал багахан нүүрс нийлүүлж, өрөө төлчих боломжтой. Гэвч сүүлийн үед нүүрсний үнэ унаж, Чалко компанид ахиу нүүрс нийлүүлж өрөө дарах дүр зураг ажиглагдах боллоо?
– Чалко компанитай байгуулсан гэрээний дагуу Ганц модны нөхцөлөөр тус компанид нүүрс нийлүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, 57-60 ам.доллараар нүүрсээ нийлүүлэх ёстой гэсэн үг л дээ. Энэ үнээр тооцвол, хоёр сая гаруй тонн нүүрсээр үлдэх зээлээ төлөх бололцоотой ч, сүүлийн үед Чалко компанийн борлуулалт хүндэрч манайхаас бүтээгдэхүүн авахаа хязгаарлаж байна. Гэхдээ тус компани бидэнд боломж олгосон. Ямар боломж вэ гэхээр зүүн Цанхийн нүүрсийг өөр компаниудад худалдаж, орлогыг нь Чалко-д шилжүүлж болно гэсэн боломж олгож байгаа. Чалко компани гэрээний дагуу өмнө нь бидэнд ийм боломж олгодоггүй байсан юм.

-Чалко-той дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, гэрээнд өөрчлөлт оруулсан гэсэн үг үү?
– Гэрээнд өөрчлөлт оруулах талаар дахин ярилцаж, ерөнхийдөө ийм тохиролцоонд хүрсэн. Энэ бол чухал тохиролцоо. Ийм тохиролцоо хийснээр бид нүүрсээ цаашид Уурхайн амны, Цагаан хадны, Ганц модны гэсэн гурван нөхцөлөөр худалдах боломжтой болж байгаа юм. Бид нэг тонн нүүрсийг Уурхайн амны нөхцөлөөр 35 ам.доллараар, Цагаан хадны нөхцөлөөр 48.5 доллараар, Ганц модны нөхцөлөөр бол 57 ам.доллароор одоогоор худалдаж байна. Цаашид энэ гурван нөхцөлийн аль алинаар нь нэгэн зэрэг нүүрсээ худалдвал, одоо бэлэн байгаа 4.5 сая тонн нүүрсээ хурдан хугацаанд борлуулж Чалко-гийн үлдэх өрийг түргэн дарах боломжтой. Бид мэдээж нүүрснийхээ үнийг Чалко-д нийлүүлж байгаа үнээс ахиулахыг л бодож байгаа.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компани Хятадын найман компанид нүүрсний нийлүүлэх гэрээ хийсний нэг нь Шэн Хуа компани. Тус компанид энэ сард 450 мянган тонн нүүрс Цагаан хадны нөхцөлөөр нийлүүлэхээр тохиролцсон гэсэн. Чалкогийн аваагүй нүүрсийг цаашид энэ компанид нийлүүлээд явах бололцоотой юу?
– Хятадын Шэн Хуа компанид 450 мянган тонн нүүрс нийлүүлэх гэрээг өнгөрсөн сарын 17-нд үзэглэсэн. Ингэхдээ нэг тонн нүүрсийг Цагаан хадны нөхцөлөөр буюу 48.5 ам. доллараар нийлүүлэхээр тохиролцсон. Ийм хэмжээний нүүрсийг энэ үнээр тавдугаар сард нийлүүлнэ. Үүний нийт төлбөр 21.8 сая доллар болж байгаа. Тэгвэл энэ төлбөрийн 80 хувь нь буюу 17.4 сая доллар ороод ирчихсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, төлбөрийн урьдчилгаа манай дансанд байршсан байгаа. Энэ бол Шэн Хуа компанитай 20 жилийн хугацаанд хийх томоохон худалдаа наймааны эхлэл. Цаашид бид нүүрснийхээ хэмжээ болон үнээ сар тутам тохироод явах юм. Одоогоор нүүрсний үнэ тогтворгүй өсч, уруудаж байгаа учраас тус компанитай хатуу үнэ тохироод явах бололцоогүй байна. Тиймээс хоёр компани хэлэлцээд, сар тутам нүүрсний хэмжээ болон үнээ тохироод явъя гэсэн шийдэлд хүрсэн. Үүнээс гадна, бусад компаниуддаа нүүрсээ нийлүүлээд явна.

-Тавантолгойн бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулаг гурван компани урт хугацаанд Шэн Хуа Энержи компанид нийлүүлэхээр тохиролцсон. Үүнээс гадна тус компанитай хамтарч хийх томоохон ажил бол хил хооронд барих төмөр зам шүү дээ. Төмөр замын барилгын ажил хэзээ эхлэх вэ?
– Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг өнгөрсөн онд БНХАУ-д айлчлах үеэр Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компани Хятадын Шэн Хуа Энержи компаниай хамтран хил хооронд төмөр зам барих тохиролцоонд хүрсэн. Үүнээс хойш дөрвөн компани долоо хоног бүр тогтмол уулзаж, яриа хэлэлцээр хийсний үр дүнд өнгөрсөн сарын 7-нд Гашуун сухайтын төмөр зам хамтарсан компани байгуулсан. Энэ компанийн 51 хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд хамтран эзэмших бол үлдэх 49 хувийг Хятадын Шинхуа компани эзэмшинэ. Зураг төслийн ажил дуусангуут Гашуун сухайтын төмөр зам хамтарсан компани зургаадугаар сараас төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлнэ. Хагас жилд багтаагаад хил дамнасан 18 км төмөр зам барьж, ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна.

– Манай Гашуунсухайтын боомтоос урд хөршийн Ганц модны боомт хүртэл төмөр замтай болвол хилийн нэвтрүүлэх чадвар хэдэн хувиар нэмэгдэх боломжтой вэ?
-Хил хооронд 18 км төмөр зам барина гэж би түрүүн хэлсэн. Энэ бол асар өндөр ач холбогдолтой төмөр зам болох юм. Энэ төмөр замыг барьж ашиглалтад оруулснаар 20 сая тонн нүүрс тээвэрлэх бололцоотой учраас тэр л дээ. Өнөөдөр манай улсад ийм төмөр зам байхгүй учраас Цагаан хаднаас Ганц модны боомт хүртэл авто машинаар тээвэрлэлт явуулж байна. Энэ нь хил дээр уртаас урт дараалал, цуваа, түгжрэл үүсгэдэг. Үүнээс болоод манай компаниудын экспорт ч буурах тал бий. Хэрэв төмөр зам ашиглалтад орвол хил дээрх ачааны автомашины дараалал, цуваа, түгжрэл арилж, хилийн нэвтрүүлэх чадвар нэмэгдэж, манай компаниудын нүүрсний экспорт нэмэгдэх давуу талтай.

– Хил хооронд төмөр замаар нүүрсээ экспортловол тээврийн зардал буурах байх. Тээврийн зардлын судалгааг мэдээж хийсэн байх?
-Ачааны автомашинаар хил дамнуулан тээвэрлэлт хийхэд, тонн тутамд 8-9 ам.долларын өртөг гардаг л даа. Гашуунсухайт-ын боомтоос Ганц мод-ны боомт хүртэл 18 км төмөр зам барьж ашиглалтад оруулбал хил хоорондын тээвэрлэлтийн зардлыг 5-6 ам.доллараар бууруулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, хил хооронд нүүрс тээвэрлэхэд 2-3 ам.долларын зардал гарах ийм тооцоог бид хийгээд байна. Хятадын Шэн Хуа Энержи компанитай Тавантолгойн бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулдаг гурван компани хамтран Гашуунсухайт-аас Ганц мод-ны боомт хүртэл төмөр зам барьж, ашиглалтад оруулснаар хилийн ачаалал буурна, тээвэрлэлтийн зардал багасна, нүүрсний экспорт нэмэгдэнэ гээд их олон талын ач холбогдолтой байх юм.

– Эрдэнэс-Тавантолгой компани Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт нүүрсээ угааж, экспортод гаргахаар төлөвлөж байгаа шүү дээ. Хэдэн тонн нүүрс угаахаар хэлэлцэж байна. Яриа хэлэлцээр эцэслэсэн үү?
-Манай компани жилд 20 сая тонн нүүрс усаар угаах үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж, эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулаад байгаа. Гэвч энэ ажлаа түр хойш тавьсан. Японы Нагата инженеринг компанитай хамтран элс ашиглан хуурай аргаар нүүрс баяжуулах технологийг туршиж үзэхэд амжилттай болсон учраас усаар угаах үйлдвэрээ түр хойшлуулаад, элсээр угаах туршилтын үйлдвэр барихаар эхний ээлжинд төлөвлөж байна. Говь нутаг ус ховор учир өртөг өндөртэй. Тиймээс элсээр угаах туршилтын үйлдвэрийг барихаар төлөвлөж байгаа. Энэ нь амжилттай болвол хуурай аргаар баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлээд явах юм. Тэр болтол Энержи ресурс компанийн угааж баяжуулах үйлдвэрийг хамтран ашиглахаар ярилцаж байна. Ингэхдээ хоёр талаасаа ижил хэмжээний нүүрс нийлүүлж Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт угааж, бүтээгдэхүүнээ Хятадын зах зээлд хамтраад худалдахаар ярилцаж байгаа юм. Энержи ресурс компанитай хийж буй гэрээ хэлэлцээр төгсгөлийн шатандаа яваа. Удахгүй гэрээнийхээ төслөө ТУЗ руу оруулж батлуулах чиглэлээр ажиллаж байна.

-Зүүн цанхийн олборлолт хэзээ сэргэх вэ-

2015-10-20. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө манай улс Тавантолгойн ордын Цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулах тендер зарласан. Энэ тендерт гадаадын гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн MacMahon Holdings компани шалгарсан юм. Тиймээс тус компанитай гэрээ байгуулж, 2011 оноос нүүрс олборлуулж эхэлсэн. Гэвч тус компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэхээр 2014 оны наймдугаар сараас хэлэлцээр хийж эхэлжээ. Хэлэлцээр жил орчим үргэлжилсэн ч, хоёр тал ойлголцолд хүрээгүйн улмаас MacMahon Holdings компани 2015 оны зургаадугаар сард манай улсаас гарч явсан гэдэг. Ингэхдээ тус компани Зүүн Цанхид нүүрс олборлох эрхээ Хятадын TT VJ CO компанид 65 сая ам.доллараар шилжүүлээд гарсан гэх мэдээлэл байдаг юм. Ингэснээр Тавантолгойн Зүүн Цанхийн гэрээт олборлогч нь Австралийн MacMahon Holdings бус, Хятадын TT VJ CO болж хувирсан хэрэг. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан шинэ гэрээт олборлогч болох TT VJ CO компани руу өөрийн 200 гаруй ажилтнаа шилжүүлэх шийдвэрийг тухайн үед гаргасан байна. Үүнтэй холбогдуулан тус компанийн ажилчид эсэргүүцлээ илэрхийлж, суулт зарласан юм. Тавантолгойн ордын Цанхийн хэсгийг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулах шийдвэр одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байсан тухай дээр дурдса. Энэ дагуу Баруун Цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч, Зүүн Цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгох тендерийг хэдэн жилийн өмнө зарласан юм. Гэвч тухайн үед стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй учраас хожим энэ талбай руу Монгол уурхайчин нэгдэлийг гэрээт олборлогчоор оруулсан. Харин Зүүн Цанхийн гэрээт олборлогчоор Австралийн MacMahon Holdings компани орж ирсэн тухай мөн дурдсан. Энэ хоёр гэрээт олборлогчийн нэг нь ажилчдаа өөрсдөө цалинжуулдаг бол, нөгөө нь Эрдэнэс-Тавантолгой компаниас цалинждаг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-Тавантолгой компани MacMahon Holdings компаниар нүүрс олборлуулсны төлбөр төлөхийн зэрэгцээ энэ талбай дээр ажиллаж ирсэн 200 гаруй ажилтанг өөрөөсөө цалинжуулж иржээ. Тиймээс зардлаа бууруулахын тулд эдгээр ажилчдаа шинэ гэрээт олборлогч TT VJ CO компани руу шилжүүлэхээр болсон байгаа юм. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 650 гаруй ажилтантайгаас 200 гаруйг нь шинэ гэрээт олборлогч TT VJ CO компани руу ийнхүү шилжүүлэхээр болжээ. Харин ажилчид Эрдэнэс-Тавантолгой компаниас явахгүй гэдгээ илэрхийлж суулт зарлаад байсан юм. Энэ үл ойлголцол хэдий хүртэл үргэлжлэх нь тухайн үед тодорхойгүй байлаа. Хэрэв үл ойлголцол ойрын хугацаанд шийдэгдвэл шинэ гэрээт олборлогч сарын дотор Зүүн Цанхийн олборлолтыг сэргээх боломжтой гэгдэж байсан юм.

MacMahon Holdings компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэх хэлэлцээр эхлүүлсэнтэй холбогдуулан 2014 оны наймдугаар сараас Зүүн Цанхийн олборлолтыг зогсоосон юм. Гэвч хэлэлцээрт ахиц гараагүй учраас MacMahon Holdings компани Зүүн Цанхиас гарч, оронд нь шинэ гэрээт олборлогч ийнхүү орж ирлээ. Энэ хугацаанд буюу 2014 оны наймдугаар сараас хойш тус талбайгаас нэг ч тонн нүүрс олборлож экспортлоогүй гэж ойлгож болно. Үүнээс өмнө ч Чалкотой байгуулсан гэрээг сайжруулах зорилгоор Зүүн Цанхийн экспортыг жил гаруйн хугацаанд мөн зогсоож байсан юм. Тодруулбал, манай улс Зүүн Цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас 350 сая ам.доллар зээлж, үүнийгээ Зүүн Цанхийн нүүрсээр барагдуулахаар тохиролцсон. Энэ дагуу 2011 оны наймдугаар сарын 4-нөөс эхлэн Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанид нүүрсээ тонныг нь 70 ам.доллараар нийлүүлж, зээлийнхээ тодорхой хувийг барагдуулсан юм. Гэвч өмнөх Засгийн газрын үед нүүрсний экспортыг зогсоох замаар, гэрээний үнийг нэмэх оролдлого хийсэн нь нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолсонтой ижил зүйл болсон тухай өгүүлсэн. Нүүрсний үнэ унасан үед, гэрээний үнэ нэмэх оролдлого хийсэн нь Зүүн Цанхийн бүтээгдэхүүнийг тонныг нь 70 ам.доллараас доош үнээр нийлүүлэхэд хүргэсэн гэж шүүмжилдэг юм. Ийнхүү Чалкотой байгуулсан гэрээг сайжруулахын тулд 2013 оны эхнээс жил гаруйн хугацаанд Зүүн Цанхийн олборлолт болон экспортыг зогсоож байлаа. Үүнээс хойш олборолт, экспортыг сэргээсэн ч 2014 оны наймдугаар сараас MacMahon Holdings компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэх зорилгоор дахин энэ талбайн үйл ажиллагааг зогсоосон юм. Ийнхүү Чалко болон Макмахан компанитай хэлэлцээрийн ширээний ард суух бүрт Зүүн Цанхийн олборлолт, экспортыг зогсоож ирсэн ч, Чалкогийн өрөөс хагасрахгүй байх нэг шалтгаан болж байсан юм. 2014 оны эцэст энэ компанид 130 сая ам.доллар удахгүй нүүрсээр барагдуулаад төлчихнө гэж яриад сууж байсан бол, 2015 оны аравдугаар сарын 20-нд үүнтэй ойролцоо тоо бас л яриад сууж байлаа. Ингэснээр тухайн үед тус компанид 115 сая ам.доллар төлөх дутуу үлдсэн байв. Ийнхүү Зүүн Цанхийн уурхай зогсонги байсан нь өр зээл хасагдахгүй байх шалтгаан болж байлаа. Нөгөө талаас дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ унаж байсан нь тус компанийн санхүүд хүндрэл учруулсан хэвээр байлаа. Зүүн Цанхийн олборлолт зогссон ч Баруун Цанхийн олборлолт хэвийн явж байсан талтай. Монгол уурхайчин нэгдэл 2015 он гарснаас хойш Баруун Цанхиас 3,6 сая тонн нүүрс олборлож экспортолжээ. Баруун Цанхийн нүүрсийг уурхайн амнаас 2014 оны эцэст 40 ам.доллараар худалдаж байсан бол, 2015 оны эцэст 26 ам.долларын дундаж ханшаар худалдаж байлаа. Ийнхүү нүүрсний үнэ унасан үед Зүүн Цанхийн олборлолтыг яаралтай эхлүүлэхгүй бол Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн санхүү улам хүндэрнэ гэдгийг албаныхан хэлж байсан юм. Гэхдээ энэ нь Эрдэнэс-Тавантолгойн ажилтан болон удирдлагын хооронд үүссэн үл ойлголцол хэдий хугацаанд үргэлжлэхээс хамаарах байлаа.

-Тавантолгойн орд таван хэсгээс бүрддэг-

Монголчууд хоёр хөршдөө нүүрс экспортолно гэж байгаа ч, тэд асар их нүүрсний нөөцтэй. 2008 онд хийсэн судалгаагаар ОХУ 157 тэрбум нүүрсний нөөцтэй бол, БНХАУ 115 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй байх жишээтэй. Дээрх нөөцийн тал хувь нь коксжих нүүрсний ангилалд багтаж байгаа юм. ОХУ 108 тэрбум тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй бол, БНХАУ 52 тэрбум тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй гэгдэж буй. Тавантолгойн нүүрстэй дүйцэхүйц илчлэгтэй, чанартай их хэмжээний коксжих нүүрс хоёр хөршид байсаар байхад эдгээр зах зээлд нүүрс нийлүүлнэ гэж ярих нь хэтэрхий эрсдэлтэйг мэргэжилтнүүд сануулдаг. Тухайлбал, манай хойд хилийн цаана оросын Улаан үүдэд коксжих нүүрсний асар том орд бий. Энэ нь манай нүүрсийг өрсөлдөх чадваргүй болгодог болохыг судлаачид хэлдэг. Оросууд тавантолгойгоос нүүрс авч байснаас гаалийн татваргүй, нэмэгдсэн өртөг шингээгүй, газарзүйн байрлалаараа манайхаас хамаагүй дөт Улаан-Үүдээс буюу дотоодоосоо нүүрс авах нь ашигтай учраас тэр юм. Хойд хөрш хангалттай хэмжээний нүүрсний нөөцтэй учраас монголчууд тийшээ төмөр зам тавиад, тээвэрлээд очсон ч авахгүй нь ойлгомжтой юм. Өөрөөр хэлбэл, хойд хөршид нүүрсний зах зээл бараг байхгүй гэж ойлгож болно. Тэр үеийн УИХ-ын гишүүн, өнөөгийн Эрдэнэт үйлдвэрийн захирал Бадамсүрэн: Орос, Хятадын бүх газарт буюу хоёр хөршийн өнцөг булан бүрт коксжих нүүрс байхгүй. Тиймээс манай хилтэй ойролцоох газрууд Монголоос нүүрс авсан нь ашигтай гэсэн товч тайлбар өгч байсан юм. Үнэхээр ч орос, хятадын өнцөг булан бүрт коксжих нүүрс байхгүй аж. Тухайлбал, Өвөрмонгол нүүрсний томоохон нийлүүлэгч хэдий ч, томоохон худалдан авагчид тооцогддог байна. Өвөрмонголын өөртөө засах орны Бугатад нүүрсний томоохон орд байдаг хэдий ч, энэ нь гол төлөв эрчим хүчний нүүрс юм. Эрчим хүчний нүүрсээр төмөр хайлуулж үл дийлнэ. Өвөрмонголын Бугат орчмын нүүрсний баяжигдах чанар маш бага. Тиймээс цахилгаан станцууд нь тухайн нүүрсэндээ тохирсон бага илчлэгийн зуухтай. Үүнийгээ эрчим хүчний салбарт хэрэглэдэг аж. Тиймээс өвөрмонголчууд нүүрсний нөөцтэй ч, манайхаас чанартай нүүрс авах сонирхолтой байдаг аж. Ер нь урд хөршид нүүрсний эрэлт бий ч, Хубай мужаас бусад газарт нүүрсний хэрэгцээ байхгүйг зарим хүмүүс хэлдэг юм. Хятадын бүхий л мужуудад нүүрс олборлож, түүнийгээ баяжуулж, кокс болгож Хубай мужид нийлүүлдэг байна. Хятадын Хубай мужид нүүрсний томоохон орд байдаггүйтэй энэ нь холбоотой юм. Тэгээд ч хятадын гангийн үйлдвэрүүд гол төлөв Хубай мужид байрладаг байна.

Тиймээс энэ мужид тавантолгойн нүүрсийг хүргэж болох талтай. Нөгөөтэйгүүр хятадын Бохай тэнгисийн эрэг орчим байрладаг гангийн үйлдвэрүүдэд нүүрсээ нийлүүлж болно. Бохайн булангийн боомтууд терминалуудаа нүүрсний, нурмаг ачааны гэж хүчин чадлаар нь ангилсан байдаг билээ. Гангийн үйлдвэрт кокс ихээр хэрэглэгддэг тул, тавантолгойн түүхий эдийн зах зээл ёстой л энд байх шиг. Гэвч монголчуудын тэмүүлээд байгаа Хятадын гангийн зах зээлд Австрали улс түлхүү нүүрс нийлүүлдэг байх юм. Австрали ямар нэг улсаар дамжихгүй шууд далайд гарцтай. Усан замын тээврээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортолдог тул үнийн хувьд өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн урд хөршид нийлүүлж байгаа юм. Ингэхдээ Австарли улс жилд 85 сая тонн нүүрс хятад руу экспортолдог гэх мэдээлэл бий. Тиймээс Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийг коксжих нүүрсээр хангахын тулд Австралитай өрсөлдөх наад захын шаардлага тулгардаг. Гэвч Австралитай чанартай нүүрсээр өрсөлдөж чадах ч, хямд үнээр өрсөлдөх амаргүй. Австралиас Хятадын Шэнжэн боомт хүртэл 7000 километр газарт нүүрс тээвэрлэхэд нэг тонн нүүрсний зардал ердөө 18 доллар гардаг гэх судалгаа олон жилийн өмнө гарч байлаа. Тэр үеийн ханшаар тооцоход, манай улс 7000 километр газарт нэг тонн нүүрс авто замаар тээвэрлэхэд 525 ам.доллар, төмөр замаар тээвэрлэхэд 175 ам.долларын зардал гарахаар байв. Өөрөөр хэлбэл, Тавантолгойн ордоос Гашуун сухайтын боомт хүртэл 240-хөн километр газарт нүүрс тээвэрлэхэд, нэг тонн нүүрсний тээврийн зардал 18 ам.доллар болж байх жишээтэй. Усан замын тээвэр авто болон төмөр замынхаас хэд дахин хямд болох нь эндээс харагддаг. Эндээс манай улс хятадын Бохай тэнгисийн эргийн гангийн үйлдвэрүүдэд авто болон төмөр замаар нүүрс тээвэрлэж хүргэхэд, тэр нь усан замаар тээвэрлэсэн Австралийн нүүрснээс хамаагүй өндөр үнэтэй байхаар харагддаг. Хятадууд үнэтэйг нь авах уу, хямдыг нь авах уу гэдэг ёстой л тэдний сонголт. Монголчууд зах зээлийнхээ нэгээхэн гарцыг хятад гэж тодорхойлсон болохоор ямар нэг аргаар Австралийн нүүрснээс хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн урд хөршид нийлүүлж байж сая нэг зах зээлтэй золгоно. Австралийн Засгийн газар нүүрснийхээ экспортын татварыг 30 хувьд хүргэсэн гэх таатай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Тус улсын нүүрсний экспортын уг татвар нь мөрдөгдөж эхэлвэл нүүрснийх нь үнэ өснө гэсэн таамагд эдийн засагчдын дунд байлаа. Тиймээс энэ үед Австралийн зах зээлийг замаас нь булааж болох ч, тус улс экспортын дээрх татвараа цуцалбал, байдалаа хаашаа ч эргэж магадгүй нөхцөл байдал үүсч, дахиад зах зээлгүй хоцорч мэдэхээр байв. Товчхондоо, хятад руу ахиад хямд үнэтэй нүүрс очино гэсэн үг юм. Азаар БНХАУ Австарлиас нүүрс авахгүй тухай мэдээ хэдэн сарын өмнө дуулдав. Энэ бидэнд ховорхон олдох завшаан билээ. Дан ганц зах зээлтэй байхын эрсдэл нь энэ юм. Оросын хоёрдогч зах зээл бүрхэг болохыг дээр дурдсан. Тиймээс Солонгос, Япон, Энэтхэгийн төмөрлөгийн үйлдвэрүүдэд буюу гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ хүргэх, нийлүүлэх, худалдах шаардлага давхар тулгарсаар ирсэн юм. Манай улс тавантолгойн бүлэг ордоос жилд 30 сая тонн нүүрс төмөр замаар тээвэрлэнэ гэж тооцож буй. Зах зээлгүй бол тавантолгойн түүхий эдийг яаж эргэлтэд оруулах билээ. Тиймээс тавантолгойн ордыг эргэлтэд оруулна гэж ярихаас илүүтэй, хэрхэн зах зээлтэй холбох вэ гэдгийг нэн түрүүнд ярих шаардлага тулгардаг. Ер нь аливаа түүхий эдийг зах зээлтэй холбохын тулд, дэд бүтэц, тэр дундаа замын асуудал хамгийн чухал. Ямар замаар, юугаар тээвэрлэх үү гээд асуудал ар араасаа ундарна. Түүхий эдээ үнэ цэнэд хүргэж чадах эсэх нь авто, төмөр, усан замын альнаар нь тээвэрлэхээс гадна, дөт боомтоос ихээхэн шалтгаалдаг учраас ингэж хэлж байгаа юм. Тиймээс хоёр хөршийн боомт, транзит тээвэр, тээврийн зардал, гаалийн тариф, дэлхийн зах зээлийн үнэ юу юунаас илүү чухал. Бид такси барихдаа километр тутамд мөнгө төлдөг. Үүний нэгэн адилаар хоёр хөршийн төмөр замаар нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд мөнгө төлөх нь дамжиггүй. Тиймээс манайтай хамгийн ойр хоёр хөршийн боомт, төмөр замыг сонгож хямд зардлаар далайд гарч, гуравдагч зах зээлд хүрэх шаардлага тулгарч ирсэн нь нууц биш юм.

-Тавантолгойн тээвэр ба авто, төмөр, усан зам-

Тавантолгойн ордоос жилд 30 сая тонн нүүрс олборлоно гэж яригдах болов. Бүтээгдэхүүнээ олон худалдан авагчид нийлүүлж, олон зах зээлтэй байвал эрсдэл багатай бөгөөд манай улсад ашигтай юм. Харин бүтээгдэхүүнээ экспортлоход эхлээд авто замаар, дараа нь төмөр замаар, эцэст нь усан замаар тээвэрлэж байж сая нэг хүссэн зах зээлдээ буюу зүүн азийн орнууд, цаашлаад европын холбооны улсуудад хүрэх юм. Тиймээс авто, төмөр, усан замын тээврийн талаарх мэдээллийг түүвэрлэв.

-Экспортын нүүрс тээврийн автомашины тоог нэмэгдүүлнэ-

Хувийн хэвшлийн Энержи ресурс компани Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлд 239 километр авто зам барьж 2011 онд ашиглалтад оруулсан байдаг. Жилд 15 сая тонн нүүрс экспортлох хүчин чадалтай гэгдэх энэ авто зам хэтэрхий нарийн гэдгээрээ мэргэжлийн хүмүүсийн шүүмжлэлд тухайн үед өртөж байлаа. Тухайлбал, Энержи ресурс компанийн нүүрс экспортолдог ачааны хүнд даацын автомашин 2,4 метрийн өргөнтэй. Харин ашиглалтад оруулсан авто замын өргөн 5 метр. Өөрөөр хэлбэл, ачааны машинууд зөрөхийн аргагүй нарийн авто зам гэсэн шүүмжлэлд өртөж байсан нь нууц биш. Тиймээс хувийн хэвшлийн Энержи ресурс компанийн барьсан авто замын зэргэлдээ орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани 12 метрийн өргөнтэй авто зам барихаар төлөвлөж, маршрут чиглэлээ гаргаж байсан гэдэг. Харин Засгийн газрын 2013 оны Нүүрсний экспортыг дэмжих талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 299 дүгээр тогтоолоор авто замын асуудлыг шийдвэрлэж өгсөн юм. Улмаар 2014 онд хувийн өмчит Энержи Ресурс компани, орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани, төрийн өмчит Эрдэнэс-Тавантолгой компаниудын оролцоотойгоор Гашуун сухайт авто зам компанийг байгуулж, Эрдэнэс Монгол компани хариуцагчаар нь ажиллаж эхэлжээ. Ингэснээр тус тусын замаар бүтээгдэхүүнээ экспортлох бус, нийлээд нэг замаар түүхий эдээ тээвэрлэдэг болжээ. Авто замаар нүүрс экспортолж эхэлснээр Тавантолгой-Гашуунсухайт хүртэл 240 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд доод тал нь 18 ам.долларын зардал гардаг болсон гэх судалгаа гарч байв. Өөрөөр хэлбэл, авто замаар нэг тонн нүүрс нэг километр газарт тээвэрлэхэд доод тал нь 0,075 центийн зардал гарах болов. Авто замтай болсноор жил ирэх тусам манай улсын нүүрсний экспорт нэмэгдэж эхэлсэн билээ. Гэвч дэлхий нийтэд тархсан Ковид-19 цар тахалтай холбоотойгоор нүүрсний экспортод хүндрэл гарч болзошгүй байдал хэдэн сарын өмнө үүссэн. Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газраас гаргасан статистик мэдээллээс харахад, манай улс 2019 онд 36,4 сая тонн экспортолсон бол, 2020 онд 28,5 сая тонн нүүрс экспортолжээ. Өнгөрсөн оны мөн үеийнхээсээ нүүрсний экспорт 21,6 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан юм. Харин 2021 оны нэгдүгээр сард Монгол Улсын нүүрсний экспортын хэмжээ 2.49 сая тонн болж, өмнөх жилийн мөн үеэс 3 хувиар, 2020 оны арванхоёрдугаар сараас 57 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан. Үүнд БНХАУ руу 2.31 сая тонн нүүрс экспортолсон нь өмнөх жилийн мөн үетэй харьцуулахад ижил түвшинд байжээ. Харин өмнөх сартай харьцуулахад 50 хувиар өссөн байна. Нэгдүгээр сарын 25-28-ны өдрүүдэд Ганц мод боомтоор 496 тээврийн хэрэгсэл нэвтрүүлсэн нь 2020 оны арванхоёрдугаар сараас хойш хамгийн өндөр үзүүлэлт болжээ. Ийнхүү нүүрсний экспорт оны эхнээс өссөн ч, өнгөрсөн онд бууралттай гарсан учраас Хилийн боомтын үндэсний зөвлөлийн хурлаар, нүүрсний экспортын нөхцөл байдал, улсын хэмжээнд өдөрт гаргах экспортын нүүрс тээврийн автомашины тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээний талаар хэлэлцэж, уг асуудлаар Сангийн сайд Б.Жавхлан тэргүүтэй зөвлөлийн гишүүд, албаны бусад төлөөлөл газар дээр нь очиж ажилласан юм.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар төмөр замын ажлыг гацаанаас гаргав-

Авто замаар тээвэрлэснээс төмөр замаар уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортлох нь зардлын хувьд хамаагүй төсөр байх нь ойлгомжтой юм. Тавантолгойн ордын нүүрсийг зах зээлтэй холбохын тулд юуны түрүүнд төмөр зам хэрэгтэй. Тиймээс энэ талаар Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогод тусгаж өгсөн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Бат-Эрдэнэ: Төмөр замын бодлого маань нэгдүгээрт одоогийн босоо төмөр замаа сайжруулж цахилгаанжуулна. Хоёрдугаарт өнөө маргаашдаа хийх зүйл бол бид уул уурхайгаа түшиглэсэн төмөр зам барих хэрэгтэй. Үүний тулд, Оюутолгой, Тавантолгойгоос Сайншанд руу оруулах төмөр замыг барих хэрэгтэй. Сайншандаас цааш Чойбалсан руу холбох. Үүнийгээ дагаад Сайншандад аж үйлдвэрийн парк байгуулна. Дараа нь зүүн бүсийн төмөр зам барих хэрэгтэй. Зүүн бүсийн төмөр зам бол, Дорнод, Матад, Рашаантаар байна уу, зүүн тийшээ хятад руу гарах төмөр зам юм. Өндөр Хаанаас – Сүхбаатараар дайраад Бичигтийн боомтоор урагшаа гарах замын талаар мөн ярьж байгаа. Тэгээд баруун тийшээ Завханы чиглэлд урд, хойд хөршөөс холбосон зам бас яригдаж байна. Цаашлаад Говь-алтай, Хөвсгөл рүү очсон зам төлөвлөж байна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогод эхний ээлжинд Тавантолгой –Сайншанд– Баруун урт –Хөөт- Чойбалсангийн чиглэлд төмөр зам барихаар тусгаж байлаа. Нэг талаас тавантолгойн нүүрсийг Сайншандад хүргэж тэнд нь боловсруулж урд хөрш рүү экспортлох. Нөгөө талаас Сайншандад боловсруулсан нүүрсийг Чойбалсангаар дамжуулж хойд хөрш рүү экспортлохоор төлөвлөсөн учраас тэр юм. Гэтэл стратегийн ордуудаас өргөн төмөр зам татаж бүтээгдэхүүнээ экспортлохоос өмнө, Энержи ресурс компани өрсөж Ухаа худагаас Гашуун сухайтын чиглэлд нарийн төмөр зам тавихаар болсон талаар олон жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн билээ. Манай улс санхүүжилтгүйн улмаас энэ төмөр замыг хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар бариулах шийдвэр хэдэнтээ гаргасан ч, үндэсний аюулгүй байдалд харшлана хэмээн үзэж энэ тогтоолуудыг хэдэнтээ няцаасан байдаг юм. Ийнхүү нэг тогтоолыг нөгөө тогтоолоор үгүйсгэж, энэ төмөр замыг хэн барих нь тодорхойгүй явсаар олон жилийг ардаа орхисон билээ. Уг нь Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг дотоодын Энержи ресурс компанид 2008 онд анх олгож байжээ. Засгийн газрын 2008 оны зургаадугаар сарын 18-ны өдрийн Төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрөл олгох тухай 252-р тогтоолоор Энержи ресурсэд энэ эрхийг олгосон байгаа юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү…Гэхдээ удалгүй үүнд өөрчлөлт оруулсан юм. Манай улс 2010 оны зургаадугаар сарын 24-ны өдөр Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогоо тодорхойлж, стратегийн ордуудыг дайрсан 5683 километр төмөр зам шинээр барихаар болсон юм. Үүнээс нэг, хоёрдугаар шатны 1800 километр төмөр замыг эхний ээлжинд барихаар төлөвлөж, суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр замд компанид олгох шийдвэрийг 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Засгийн газар 283-р тогтоолоороо гаргаж байжээ. Эхний ээлжийн 1800 километр төмөр замын нэг хэсэгт Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр зам багтаж байлаа. Тэр ч утгаараа энэ төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр замд олгосон гэсэн үг юм. Энэ тогтоолд Тавантолгойн ордыг хамтарч ашиглах стратегийн хөрөнгө оруулагчдад төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу шилжүүлэх санал боловсруулах тухай ч давхар тусгаж өгсөн байгаа юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү… Өөрөөр хэлбэл, Ухаанхудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр зам компанид шилжүүлсэн ч, Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид тодормогц тэдэнд холбогдох хуулийн дагуу шилжүүлэхээр төлөвлөж байжээ. Гэхдээ энэ нь мөнхийн шийдвэр байсангүй. Тавантолгойн Баруун цанхийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендер удааширсан учраас Засгийн газар 2012 оны тавдугаар сарын 9-нд 161 тоот тогтоол гаргаж, Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих, ашиглах, шилжүүлэх концессийн гэрээг Энержи ресурс болон Энержи ресурс райл компаниудтай байгуулах зөвшөөрөл олгожээ. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү…

Ингэж л Энержи ресурс компани 2008 онд эхэлсэн ажлаа дахин үргэлжлүүлэх боломжтой болжээ. Гэвч Засгийн газар 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 121 тоот тогтоол гаргаж, Энержи ресурс болон Энержи ресурс райл компаниудтай байгуулсан концессийн гэрээг цуцлах шийдвэр гаргасан байх юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү… Ингээд 2012 оны тавдугаар сарын 31-нд зурагдсан Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц барих, ашиглах, шилжүүлэх концессын гэрээг цуцлахыг Зам тээврийн сайд, Төрийн өмчийн хорооны дарга нарт даалгасан байгаа юм. Харин нэг, хоёрдугаар шатанд барих төмөр замын суурь бүтцийг барих төслийг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчтай хамтарсан тусгай зориулалтын компани байгуулах замаар хэрэгжүүлэхийг Монголын төмөр зам компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд даалгажээ. Өөрөөр хэлбэл, 1800 километр төмөр замыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчаар хамтран бариулахаар болж Ухаахудаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын гэрээг цуцалсан байгаа юм. Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудаас гадна, сонирхсон бусад хөрөнгө оруулагчтай хэлэлцээр хийхээр тогтоолд тусгажээ. Ингэхдээ төслийг хамтран хэрэгжүүлэх бүтэц, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, нөхцөлийг тохирч, Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудын төмөр замын төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтын зардлыг шинэ төмөр замын нэг, хоёрдугаар ээлжийг барих гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай тусгай зориулалтын компанид оруулж, хөрөнгө оруулалтыг тооцож, хувьцаа эзэмшүүлэх, эсвэл буцаан олгох талаар хэлэлцээ хийхийг Зам тээврийн сайдад даалгасан байгаа юм. Мөн энэ тогтоолд Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг гүйцэтгэж байсан компаниудыг үргэлжлүүлэн ажиллах асуудлыг салбарын сайдад нь даалгажээ. Энэ дагуу Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлд баригдах төмөр замын төслийн хөрөнгө оруулалт, гүйцэтгэлийг хянаж, дүгнэн баталгаажуулалт хийх үүрэг бүхий ажлын хэсэг Эдийн засгийн хөгжлийн, Сангийн, Зам тээврийн сайд нарын 2013 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн хамтарсан тушаалаар байгуулагдсан байна. Энэ даруй төслийн хөрөнгө оруулалтыг дүгнэх ажлын хэсэг байгуулагдаж Энержи ресурс компани Ухаанхудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 2008-2012 он хүртэл төмөр замын төсөлд оруулсан 93 тэрбум 677 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хүлээн зөвшөөрөх боломжтой гэсэн дүгнэлтийг 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 26-нд гаргасан байна. Гэхдээ үүнийг тус компанид буцааж өгөлгүйгээр концессын гэрээг цуцласан байгаа юм. Шалтгаан нь уг компанийг шинэ төмөр зам төслийн 49 хувьд оруулах нөхцөл тавьсантай холбоотой гэдэг. Тодруулбал, Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудын төмөр замд оруулсан хөрөнгийг Шинэ төмөр зам тусгай зориулалтын компанид оруулж хувьцаа эзэмшүүлэх, эсвэл буцаан олгох нөхцөл тавьсан байгаа юм. Улмаар 2013 оны хоёрдугаар сарын 28-нд Шинэ төмөр зам тусгай зориулалтын компани байгуулж, 49 хувийг нь эзэмших гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг сонгон шалгаруулах тендер олон улсад нээлттэй зарлажээ. Энэ тендерийн хураангуй жагсаалтад 10 компани тунаж үлдсэний нэг нь Энержи ресурс компани гэгдэж байлаа. Хэрэв тус компани шинэ төмөр замд хөрөнгө оруулна гэвэл хувьцаа эзэмшүүлнэ. Харин оруулахгүй гэвэл мөнгийг нь буцаан олгохоор төлөвлөсөн байсан гэсэн үг. Гэвч хэлэлцээр шийдэгдээгүй байсан учраас тус компанийн төмөр замд оруулсан хөрөнгийг буцаан олголгүй явж иржээ.

Улмаар Зам тээврийн яам, Төрийн өмчийн хороо, Монголын төмөр зам, Энержи ресурс компаниуд гэрээ байгуулснаар концессын гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд цуцалсан гэгддэг. Хэдийгээр тийм ч төмөр замын суурь бүтцийн гүйцэтгэгч компанийг хэвээр үлдээсэн байгаа юм. Тус чиглэлд баригдах 267 километр орчим төмөр замын суурь бүтцийг барих ажлын хүрээнд Энержи ресурс рейл компанийн Samsung C&T компанитай байгуулсан гэрээний эрх, үүргийг зохих журмын дагуу шилжүүлэн авч барилгын ерөнхий гүйцэтгэгчийг үргэлжлүүлэн ажиллуулах тухай Зам тээврийн сайд, Төрийн өмчийн хорооны даргын хамтарсан тушаал 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өдөр гаргасан учраас тэр юм. Энержи ресурс рейл болон Samsung C&T компанитай МТЗ-ТӨ-1322/02, ER-13-006 тоот Эрх, үүрэг шилжүүлэх гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-ны өдөр байгуулж байжээ.
Samsung C&T гэрээ байгуулснаар Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлд баригдах төмөр замын барилгын ажлыг 2013 оны тавдугаар сарын 15-ны өдөр эхлүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих барилгын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Самсунг Си эн Ти компни хэвээр үлдэж, энэ компанитай үргэлжлүүлэн ажиллах гэрээг Монголын төмөр зам компани үзэглэсэн байгаа юм. Ингэж л Монголын төмөр зам компани Солонгосын
Samsung C&T компанитай хамтран ажиллаж, Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замыг үргэлжлүүлэх эхлэл тавигдсан юм. Энэ төмөр замын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Samsung C&T компани, туслан гүйцэтгэгчээр үндэсний 13 компани ажиллаж байжээ. Тэд өнгөрсөн хугацаанд газар шорооны ажлыг 90 хувьд хүргэсэн бол, нийт төсөл 50 хувьд хүрсэн тухай мэдэгдэж байлаа. Ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдвэл Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр зам 2014 оны аравдугаар сард ашиглалтад орох боломжтой гэж гүйцэтгэгч компаниуд нь мэдэгдэж байсан тал бий. Гэхдээ төмөр замыг хугацаанд нь ашиглалтад оруулах нь санхүүжилтээс ихээхэн хамаарах байжээ. Энэ төсөлд Чингис бондоос 212 сая ам.доллар тухайн үед зарцуулсан байсан бөгөөд үлдэх 51 хувийг нь хэн гаргах нь тодорхойгүй ийм байдалтай байсан юм. Тэр үеийн Монголын төмөр зам компанийн дэд захирал П.Бат-Эрдэнэ: Төмөр замын ажлыг Монголын төмөр зам компани үргэлжлүүлсэн. Ингэхдээ Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын санхүүжилтэд өнгөрсөн хугацаанд Чингис бондоос 212 сая ам.доллар зарцуулсан байдаг. Үүгээр Samsung C&T компани барилгын ажлыг гүйцэтгэж, төмөр замын газар шорооны ажлыг 90 хувьд, нийт төслийг 50 хувьд хүргэсэн талаар бататган хэлдэг юм /энэ тухай түүний ярилцлагыг доор нийтэлсэн болно/. Удалгүй шинэчлэлийн Засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн арга хэмжээний тухай 268-р тогтоол гаргаж нэлээд удаан гацаанд байсан тавантолгойн тендерийг урагшлуулах шийдвэр гаргасан байдаг. Энэ дагуу тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компанийн хамтарсан консерциумыг шалгаруулсан байдаг. Засгийн газрын 268-р тогтоолд зааснаар тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдыг сонгон шалгаруулж, тэдний хөрөнгөөр Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 267 километр төмөр замыг барьж байгуулах ёстой байлаа. Харин 30 жилийн дараа суурь бүтцийн 51 хувийг төрд шилжүүлэхээр Засгийн газрын тогтоолд тусгаж өгсөн байжээ. Гэтэл Монголын төмөр зам компани энэ төмөр замд өнгөрсөн хугацаанд чамгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Нэгэнтээ хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барих бол, энэ төмөр замд Монгол Улсаас зарцуулсан хөрөнгийг буцаан авах ёстой нөхцөл байдал үүссэн нь нууц биш. Тэр үеийн Монгол Улсын Шадар сайд М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн хөрөнгө оруулагчтай хийх хэлэлцээрийг 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд албан ёсоор эхлүүлсэн байдаг. Анхан шатны мэдээлэл солилцох хэлэлцээр гурван долоо хоног үргэлжилж ойлголцолд хүрсэн учраас хоёр дахь шатны хэлэлцээрийг 2015 оны нэгдүгээр сарын 26-нд эхлүүлсэн талаар дээр дурдсан болно.

Гэвч энэ үеэр төмөр замтай холбоотой хэд хэдэн асуудал сөхөгджээ. Тухайлбал, Засгийн газар 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр 121-р тогтоол гаргаж, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Монголын төмөр зам компаниар бариулахаар болж, энэ тогтоол хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан юм. Өмнөх тогтоолоо хүчингүй болгоогүй байж, 2014 оны наймдугаар сарын 20-ны өдөр шинэчлэлийн засгийн газар 268-р тогтоол гаргаж Тавантолгой- Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг концессын гэрээний дагуу хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр барьж байгуулах шийдвэр гаргасан тухай асуудал сөхөгдсөн юм. Ийнхүү тухайн үед Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр зам дээр дээрх хоёр 121 болон 268-р тогтоолууд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байлаа. Үүний аль нэгийг хүчингүй болгох тухай асуудал хэлэлцээрийн үеэр сөхөгдсөн гэсэн үг юм. Тиймээс салбарын яам нь 2012 оны 121-р тогтоолыг хүчингүй болгох саналаа Засгийн газарт тавьсан аж. Өөрөөр хэлбэл, өмнөх тогтоолыг хүчингүй болгож, хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр уг төмөр замыг бариулна гэсэн тогтоол хэвээр үлдэх төлөвтэй байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн УИХ-ын дарга З.Энхболд: төмөр замын 51 хувийг төр эзэмших ёстой гэсэн байр суурийг нэгэн сайтад ярилцлага өгөхдөө илэрхийлсэн байгаа юм. Суурь бүтцийн 51 хувь нь төрийн мэдэлд байна, бүх хүнд нээлттэй, нэг тарифаар үйлчилнэ гэсэн хуультай учраас Тавантолгойн төмөр замыг Энержи ресурс, Сумитомо, Шинхуа энержи компанийн хослолд эзэмшүүлж болохгүй гэсэн утгатай байр суурь илэрхийлсэн байгаа юм. Харин тэр үеийн Монгол Улсын сайд, ажлын хэсгийн ахлагч М. Энхсайхан: Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр замыг барихад 1 тэрбум 160 сая ам.доллар шаардлагатай. Үүний 51 хувийг төр өмчилбөл, 600 орчим сая ам.доллар гаргах хэрэгтэй болно. Энэ мөнгийг гаргах бололцоо манай улсад байхгүй учраас хуулийн бусад заалтыг ашиглаж, төмөр замаа хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр бариулж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувийг нь төр авах нь оновчтой гэж мэдэгдэж байсан юм /энэ тухай түүний ярилцлагыг доор нийтэлсэн болно/. Монголын төмөр замын тээврийн тухай хуулийн зургаадугаар зүйлд: Төмөр зам стратегийн чухал ач холбогдолтой учраас Монголын төр 51 хувийг нь өмчлөх ёстой гэж тусгажээ. Үүгээр явах гээд нэлээд хугацаа алдсан, хөрөнгө байхгүй учраас холбогдох хууль тогтоолд заасан өөр боломжийг сонгосон аж. Энэ нь хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр төмөр замаа барьж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувийг нь төрд шилжүүлэх хувилбар байжээ. Ийнхүү Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай шийдвэрлэх хэлэлцээр хийж байхад төрийн түшээд төмөр замын асуудал дээрээ нэгдсэн ойлголцолд хүрч чадахгүй дахиад л хоёр тал болчихсон тал бий. Улстөрчид өнгөрсөн хугацаанд энэ мэт нэгдсэн ойлголцолд хүрч чадаагүйн улмаас нэг тогтоолоос нөгөө тогтоолын хооронд төмөр зам удааширсан гашуун туршлага бидэнд бий. Тиймээс цаашид үүнийгээ нэг мөр болгохын тулд улстөрчид нэгдсэн ойлголцол хүрэхийн зэрэгцээ Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд үйлчилж байгаа тогтоолуудаа цэгцлэх шаардлага тулгарсан юм. Тодруулбал, Засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоол, 2014 онд 268-р тогтоол хоёулаа хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан учраас Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг хэн барихыг улам тодорхойгүй болгож байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 121-р тогтоолд зааснаар Монголын төмөр зам компани, 268-р тогтоолд зааснаар хөрөнгө оруулагчид барих ёстой мэт хоёрдмол ойлголтыг бий болгоод байсан юм. Тиймээс энэ хоёр тогтоолын аль нэгийг хүчингүй болгож, төмөр замаа хэн барихаа тодорхой болгох ёстой байлаа. Энержи ресурсийн тавих гэж байсан нарийн төмөр зам, Монгол Улсын Сайншанд руу татах гэж байсан өргөн төмөр замаас болоод багагүй талцал гарч тогтоол шийдвэрүүд хэдэнтээ өөрчлөгдсөн байдаг. Нэг тогтоолоос нөгөө тогтоолын хооронд төмөр замын ажил удааширч, өмнө нь хийгдсэн суурь бүтэц элэгдэл хорогдолд орж, гүйцэтгэлийн ажил бүрмөсөн зогсоод байсан цаг саяхан.

Харин У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын шийдвэрээр 2020 оны гуравдугаар сараас төмөр замын барилга угсралтын ажлыг дахин эхлүүлсэн юм. Ингэснээр Тавантолгой – Гашуунсухайт чиглэлд 208 километр төмөр замын газар шорооны ажил, мал амьтны гарц, гүүр, хоолойн ажлыг дуусгаж, эвдрэл гэмтлийг засжээ. Доод бүтцийн ажил 95 хувьд, хоолой 98 хувь, гүүр 37 хувь, дээд бүтцийн ажил 32 хувьтай үргэлжилж байгааг албаныхан хэлж байв. 2020 оныг 73 километр төмөр зам угсарч, 93 километр бетон дэр өрсөн үзүүлэлттэй үдсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын ажил 2022 оны долоодугаар сарын 1-нд дуусгах бөгөөд Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Баян-Овоо, Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрээр 240 километр үргэлжлэх юм. Уг төмөр зам ашиглалтад орсноор жилд 30 сая тонн нүүрс тээвэрлэж, тээвэрлэлтийн зардал одоогийнхоос 4 дахин буурч, тавантолгойн олборлолт 3 дахин нэмэгдэнэ гэж тооцоолжээ. Тэр хэрээр улсын төсөвт жилд 28 сая америк долларын татвар төлж, 25 жилийн хугацаанд 1 тэрбум америк доллар төвлөрүүлнэ гэж тооцоолж байгаа юм. Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгаас Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших Тавантолгой чиглэлд баригдаж буй төмөр замын барилгын ажил ч мөн хуваарийн дагуу тасралтгүй үргэлжилж байна. Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлд тавигдах 414 гаруй километр төмөр замын доод бүтцийн ажил дуусч, хоолойн ажил 97, зөрлөгийн барилга 73, өртөөний барилга 41 хувийн явцтай байгаа. Дээд бүтцийн 54 километр ажлыг Улаанбаатар төмөр зам, 16 орчим километрийг Зэвсэгт хүчний жанжин штаб гүйцэтгэсэн гэх мэдээлэл бий. Төмөр замын 27 байршилд тавих 2500 орчим метр гүүрийн ажлын явц 73 хувь, эрчим хүчний шугамын ажил 60 хувьд хүрсэн мэдээлэл ч байна. Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны дотор дээд бүтцийн барилга угсралтаа дуусгахаар төлөвлөгөө гаргаж ажилласан. Бүтээн байгуулалтад дотоодын 94 аж ахуйн нэгж, 6000 гаруй инженер, техникийн ажилчин, 2900 техник оролцож байгаа юм. Уг төмөр замын трассын дагуу аж ахуйн нэгжүүд уул уурхайн 37 ашиглалтын лиценз эзэмшдэг билээ. Мөн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлтэй холбох 22 километр төмөр замын суурь бүтцийн барилгын ажлын зөвшөөрлийг Тавантолгой төмөр зам компанид олгох шийдвэрийг Засгийн газрын 2020 оны есдүгээр сарын 23-ны өдөр гаргасан юм. Тухайн үед инженерийн нарийвчилсан зураг төсөл, байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ хийлгэж, ажлаа яаралтай эхлүүлэхийг холбогдох сайд нарт даалгасан байдаг. Шаардагдах хөрөнгийг зураг төслийн магадлал хийсэн дүнгээр Эрдэнэс Тавантолгой компани санхүүжүүлэх юм. Дээрх хоёр чиглэлийг холбосноор төмөр замын гол магистраль шугамтай шууд холбогдох юм.

П.Бат-Эрдэнэ: МТЗ компаниар төмөр зам бариулах шийдвэр хүчинтэй байгаа…

Засгийн газраас 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргасан 268-р тогтоолын дагуу Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудын хамтарсан консерциум Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барьж, 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх тухай асуудал яригдаж байлаа. Энэ төмөр замд манай улсаас зарцуулсан хөрөнгийг буцаан авах тухай давхар яригдаж байсан юм. Тиймээс манай улс өнгөрсөн хугацаанд энэ төмөр замд хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын ажил хэдэн хувьтай байгаа талаар тэр үеийн Монголын төмөр зам компанийн дэд захирал П.Бат-Эрдэнэтэй 2015 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдөр ярилцсан юм.

-Ухаа худаг–Гашуунсухайт чиглэлийн 267 км төмөр замын төслийг танай компани 2013 оноос хойш хариуцаж ирсэн. Энэ төмөр замын ажил хэдэн хувьтай байна?

– Энэ төмөр замыг барих тусгай зөвшөөрлийг Засгийн газрын 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдрийн 121-р тогтоолоор манай компанид олгосон. Энэ дагуу 2013 оны нэгдүгээр сард санхүүжилтийг нь шийдвэрлэсэн. Ингэхдээ энэ санхүүжилтийг чингис бондоос гаргахаар болсон. Нийтдээ 400 сая ам.доллар гаргахаас эхний ээлжинд 200 сая ам.долларыг Хөгжлийн банкаар дамжуулж олгосон. Цаг хугацааны хувьд 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд барилгын гүйцэтгэгчтэй гэрээ үзэглэж, ажил эхэлсэн. Өнөөдрийн байдлаар газар шорооны ажил 90 гаруй хувьтай байна. Харин нийт төслөөр аваад үзвэл 50 орчим хувьтай явна. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд нэлээд онцлогтой барилгын ажлууд хийгдэж байгаа. Тухайлбал, Өмнөговь аймгийн Умдайн голын сайр дээгүүр 435 метрийн урттай гүүрийн тулгуур барисан. Дээр нь хоёр газар бутламал чулуун дайрганы үйлдвэр байгуулсан. Мөн төмөр бетон дэрний үйлдвэрийн барилгын ажлууд хийгдсэн. Тоног төхөөрөмж нь ороод ирчихсэн, хараахан угсрагдаагүй байна. Царигийн асуудалтай холбогдуулаад төмөр бетонон дэрний хэвээ солих тухай яригдаж байгаа.

– Энэ төмөр замын барилгын ажил 50 хувьтай яваа гэлээ. Үүнд хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт зарцуулав?

-2015 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдрийн байдлаар 212 сая ам.доллар зарцуулчихаад байна.

-Тавантолгойн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолд зааснаар хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг барьж, 30 жилийн дараа улсад 51 хувийг нь эргүүлж өгнө. Тиймээс энэ төмөр замд оруулсан 280 сая ам.доллараа манай улс хөрөнгө оруулагчдаас авна гэсэн асуудал яригдаж байна. Гэтэл танайх 212 сая ам.доллар гэлээ. Энэ хоёр тоо яагаад зөрөөд байгаа юм бол?

-Би түрүүн 212 сая ам.доллар гэсэн шүү дээ. Энэ бол чингис бондоос гаргасан мөнгө байгаа юм. Үлдсэн 60 сая ам.доллар нь энэ төслийг өмнө гүйцэтгэж байсан Энержи ресурс компанитай хамаатай. Тус компани манайд тусгай зөвшөөрөл өгөх хүртэл 2008-2012 онд энэ төмөр замд 60 сая ам.доллар зарцуулсан. Үүнийг оролцуулаад Ухаахудаг –Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 280 сая ам.доллар зарцуулчихаад байгаа юм.

– Энэ 60 сая ам.долларыг Энержи ресурс компанид өнгөрсөн хугацаанд өгөөгүй юм шиг дүр зураг сая харагдлаа?

-Үүнийг өгөөгүй байсан. Яагаад өгөөгүй вэ гэхээр Энержи ресурс компанийн гаргасан хөрөнгийг хувьцаанд хөрвүүлэх, эсвэл буцааж өгөх гэсэн тогтоолтой юм. 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд гаргасан 121-р тогтоол гэсэн үг. Аль нэгээр нь явъя гэхээр хэлэлцээр дуусаагүй байсан. Төмөр замын бодлогын нэг, хоёрдугаар шатанд 1800 киллометр төмөр зам барих ёстой. Энэ төмөр замын нэг хэсэг нь Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам юм. Үүнээс гадна, монгол улсын зүүн нутгаар төмөр зам барина. Эдгээр нь нийлээд нэг том төсөл. Том төсөлд хөрөнгө оруулагчаар буюу хувь эзэмшигчээр орох боломж Энержи ресурс компанид байсан. Одоо ч байгаа. Энэ хэлэлцээр дуусаагүй учраас тус компани хувь эзэмших үү, мөнгөө авах уу гэдэг нь эцэслэгдээгүй гэсэн үг.

-Одоогоор төмөр замд 280 сая ам.доллар зарцуулсан гэж байна. Үүнийг байж болох зардлаас давсан гэж үзэх хүмүүс байна?

– Энэ бол өндөр тоо биш. Өнөөдөр олон улсад нэг киллометр төмөр замыг 1-2 сая ам.доллараар баридаг гэж яридаг хүмүүс бий. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд нэг киллометр төмөр замыг төчнөөн төгрөгөөр барина гэж цээжээр хэлэх бололцоогүй. Төмөр замыг авто замтай харьцуулахад тэс өөр. Манай хэллэгээр төмөр зам хэвгий, өгсүүр, уруу, тахир, тойруу байдаг. Ер нь төмөр замыг аль болох шулуун, өгсүүр, тойруу багатай барих шаардлагатай байдаг. 1 километр төмөр замын газар шорооны ажил, 10 километр авто замын газар шорооны ажилтай тэнцдэг. Төмөр замын газар шорооны ажил маш өндөр өртөгтэй байдаг. Тухайлбал, хятадууд Зүүн хатавч гэдэг газар төмөр зам барьж байна. Километрийг нь 2.5-3 сая ам.доллараар барьж байх жишээтэй. Манай зардал энэ хавьцаа байгаа. Суурь бүтцийн хувьд ийм өртөгтэй. Дээрээс нь хөдлөх бүрэлдэхүүн нэмэгдэх ёстой. Тэгэхээр энэ бол өндөр тоо гэж хэлэх боломжгүй. Ер нь зургаараа, төсвөөрөө мөнгө нь тодорхойлогдоод явдаг зүйл.

– Хэрэв 280 сая ам.доллараа буцаагаад авлаа гэхэд, үүний 60 сая ам.долларыг Энержи ресурс компанид өгөх тухай асуудал яригдах уу?

– Үүнийг бэлэн бусаар авсан учраас, бэлэн мөнгөөр өгнө гэсэн ойлголт байхгүй. Засгийн газрын 2014 оны 268-р тогтоолоор тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулаад байгаа. Шалгарсан консерциумд Энержи ресурс компани багтсан. Мэдээж бэлэн мөнгө олгохгүй. Энэ мөнгө тэр төсөлдөө тооцогдоод, хэрхэн зохицуулагдах нь хэлэлцээрийн шатанд тодорхой болно. Хэлэлцээрийг Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан ахлаад явж байгаа. Тиймээс энэ хэлэлцээртэй холбоотой асуудлыг ажлын хэсгээс лавлах нь зүйтэй. Манай компанийн хувьд мэдээж гаргасан мөнгөө буцааж авах ёстой. Тэгэх талаараа ажиллаж байгаа.

-Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Шинхуа энержи компани өнгөрсөн баасан гаригт Монголын төмөр зам компани дээр ажилласан гэсэн. Ямар асуудал яригдсан юм бол?

– Хөрөнгө оруулахаар санал ирүүлсэн компаниудтай ажиллаж байна. Төсөл хэрэгжүүлж байсны хувьд түрүүний ярьсан 280 сая ам.долларыг хаанаас босгосон. Үүгээр юу хийсэн. Төмөр замын явц болон технологитой холбоотой материалуудыг танилцуулах зэргээр ажиллаад явж байна. Харин компанийн бусад нууцтай холбоотой зүйлийг гаргаж өгөхгүй гэсэн зүйл болсон. Манай компани хэдийгээр төрийн өмчийнх ч гэсэн, бизнесийн үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага. Улаанбаатар төмөр замтай холбоотой зүйлүүдээ гаргаж өгөхгүй шүү гэсэн. Түүнээс айхтар ноцтой зүйл болоогүй.

-Засгийн газраас өнгөрсөн онд гаргасан 268-р тогтоолоор хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг өөрсдийн хөрөнгөөр барьж, 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрд эргүүлэн өгөх ёстой. Гэтэл засгийн газрын 2012 онд гаргасан 121-р тогтоолоор танай компани энэ төслийг хэрэгжүүлж байгаа. Энэ төмөр зам дээр өнөөдөр хоёр хүчин төгөлдөр тогтоол үйлчлээд байгаа юм биш үү?

-Засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоол өнөөдрийг хүртэл цуцлагдаагүй байна. Гэтэл 2014 онд засгийн газрын 268-р тогтоол гарчихсан. Хэлэлцээр хийгдээд байдаг. Гэтэл хоёр төрлийн, хоёр ойлголт төрүүлсэн зүйл байхаар төсөлд сөрөг нөлөөтэй л дээ. Цаг хугацаа алдах зүйл гарч ирж магадгүй. Уг нь төслийг цаг хугацаатай уралдаж хийх ёстой шүү дээ. Нүүрсээ хямд өртгөөр зөөх, байгаль орчинд ээлтэй байдлаар тээвэрлэх төмөр зам манайд хэрэгтэй байна.

М.Энхсайхан: Төмөр замын 51 хувийг төр өмчилнө гэвэл түүндээ таарах хөрөнгийг гаргах хэрэгтэй болно…

Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай хийх хоёр дахь шатны шийдвэрлэх хэлэлцээр явагдаж байхад УИХ-ын дарга Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын тодорхой хувь төрийн мэдэлд байх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байдаг. Үүнтэй холбогдуулан ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайханаас 2015 оны хоёрдугаар сарын 1-нд сэтгүүлчид дараах тайлбарыг авсан юм.

-Тавантолгой-гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын тодорхой хувь төрийн мэдэлд байх ёстой гэсэн асуудал яригдах боллоо?

-2010 оноос хойш тав дахь жилдээ явж байгаа уралдаант шалгаруулалт шүү дээ. Шалгаруулаад хэлэлцээр хийж явж байна. Энэ хооронд монголчууд бид төмөр зам дээр хангалттай улстөржсөн. Өргөн, нарийн төмөр зам гээд. Төр 51 хувийг нь заавал өмчилсөн байх ёстой гэсэн зөндөө юм яригдсан. Гэхдээ тавантолгой төслийг урагш нь явуулахын тулд бид хуулиа л мөрдөх хэрэгтэй. Монголын төмөр замын тээврийн тухай хуулийн 6-р зүйл гэж бий. Энд төмөр зам бол стратегийн чухал ач холбогдолтой, монголын төр 51 хувийг нь өмчлөх ёстой гэж тусгасан. Гэхдээ энэ үйл ажиллагааг хийж чадахгүй бол, дараа энэ нөхцлийг биелүүлэх нөхцөлтэйгөөр тодорхой хугацаанд барьж байгуулаад, ашигласны үндсэн дээр төрд 51 хувийг нь шилжүүлэх бололцоотой ийм заалт хуульд бий. Үүнээс гадна, УИХ-ын 32-р тогтоолд төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн зарчмаар, дараа төмөр замын бүтцийг төрд шилжүүлэх нөхцөлтэйгөөр барьж, ашиглаж болно гэсэн заалтууд байгаа байхгүй юу. Бид 51 хувиа тойрч дэндүү их улстөржиж байна. Тиймээс хуулийн олон гарц байгааг харахгүй, зөвхөн нэг гарцтай юм шиг буруу харж байгаа байдал байгаа юм. Тэгэхээр энэ ойлголтоо манай улстөрчид жигдлэх хэрэгтэй.

-2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд гарсан 121-р тогтоолын дагуу Монголын төмөр зам компани Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барьж байгаа. Гэтэл энэ тогтоолыг хүчингүй болгоогүй байж, 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд засгийн газар 268-р тогтоол гаргаж, энэ төмөр замыг хөрөнгө оруулагчид өөрийн хөрөнгөөр барина. Харин төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэхээр тусгасан. Энэ хоёр тогтоол хоорондоо зөрчилдөөд байгаа юм биш үү?

-Нэг юмыг их сайн ойлгох ёстой. Төмөр замын бүтээн байгуулалт хийнэ гэдэг бол асар их мөнгө шаарддаг. Хэрэв монголын төр өөрөө 51 хувийг нь өмчилнө гээд зүтгэвэл, хөрөнгө оруулагчид 51 хувьдаа таарсан хөрөнгөө гарга гэж хэлнэ. Тэгэхээр тийм чадамж монголын төрд байхгүй. Тиймээс Төмөр замын тээврийн тухай хуулийн 6-р зүйл дэх хувийн хэвшлийг дайчилж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувиа авах нөхцөлтэйгөөр хөрөнгө оруулалт татаж, барьж, ашиглаж болно гэсэн заалтыг хэрэглэж, урагшаа явах шаардлага байгаа. Хэрэв өөрөө хөрөнгөө гаргачихдаг, мөнгөтэй улс байсан бол, ийм асуудал хөндөгдөж ярихгүй шүү дээ. Тийм учраас нэгэнт яваад ирсэн, алдсан, чадаагүй зүйлтэйгээ зууралдаад байх биш. Хуульд байгаа өөр заалтыг ашиглаж ажиллах хэрэгтэй.

-Тэгэхээр засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоолыг хүчингүй болгох ёстой гэсэн үг үү?

-Туршаад яваад ирсэн ч, үр дүнгээ өгөөгүй. Тиймээс эдийн засгийг эрчимжүүлэх УИХ-ын 34-р тогтоол өнгөрсөн онд гаргаж, энэ асуудлууд цаашаа явж байгаа байхгүй юу?

-Хэлэлцээр ямар шатанд явна?

-Хэлэлцээр харьцангуй гайгуй байгаа. Хамгийн гол нь манай улстөрчид нөгөө харддаг, сэрддэг, олон түмнийг татаж оруулдаг ийм байдлаар энэ төслийг хагалаад хаячихгүй бол, энэ төсөл явах учиртай. Монголоос олигтой, дорвитой мэдээлэл гадагшаа цацагдахгүй олон жил болж байна. Мөн манай эдийн засаг өнөөдөр хүнд байдалтай байгаа. Гадаад, дотоод талаасаа энэ төсөл урагшаа явах ёстой. Улстөрчдийг нэгдмэл ойлголтод хурдан хүрээсэй гэж бодож байна.

-Санал нэгдэхгүй байгаа ямар асуудал байгаа вэ?

-Сая миний хэлсэн асуудал. Тухайлбал төмөр замын өмчлөлийн 51 хувиийн талаар улстөрчид зөндөө ярисан. Гэхдээ 51 хувийнхаа хөрөнгийг гаргаж чадахгүй. Ийм байдалтай яваад бүтээгээгүй. Одоо хуульд байгаа өөр нэг арга нь төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр дараа 51 хувийг нь төрд шилжүүлэх нөхцөлтэйгөөр хийж болох. Энэ хувилбарыг ажиллуулах гэхээр, маргаан дэгдээх нь хууль бус, ёс бус болж байгаа юм.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд яг хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа юм?

-Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн 270 киллометр төмөр зам барихад, 1 тэрбум 160 сая ам.доллар хэрэгтэй гэж консерциум техник эдийн засгийн тооцондоо тусгасан байгаа. Хэрэв 51 хувийг төр өмчилнө гэвэл, 600 орчим сая ам.доллар гаргах хэрэгтэй болно шүү дээ. Энэ нь бидний яваад ирсэн гашуун зам, алдсан зам. Тиймээс шинэ маягаар ажиллах гээд байна шүү дээ. Энэ дээр улстөрчид нэг хэлтэй байх хэрэгтэй.

– Тавантолгойн хэлэлцээр хийгдэж байхад, УИХ-аас Засгийн газарт нөлөөлөх ч юм уу, шахах ч юм уу тийм зүйл байна уу?

-Том зүйл харахгүй байгаа ч, улстөрчдийн ойлголтыг будилуулах гэсэн үйлдлүүд гарч байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчид 500 сая ам.доллар өгөхөө болисон гэсэн мэдээлэл гараад байна?

– Монгол улсын засгийн газар консерциумаас тодорхой хэмжээний мөнгийг гаргуулж авах нь зүйтэй гэж дотроо бодож байгаа. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд их хэмжээний мөнгө хийчихсэн байгаа. Тэр мөнгөө буцаагаад гаргуулж авмаар байна. Энэ бол ойролцоогоор 230 сая ам.долларын тухай асуудал. Дээр нь бид Чалко компаниас багагүй мөнгө зээлсэн. Энэ зээлээс 133 сая ам.доллар төлөх дутуу байна. Үүнийг хөрөнгө оруулагчид үүрэх боломжтой гэсэн зарчмаар хэлэлцээр хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, 230 сая ам.доллар дээр 133 сая ам.доллар гэхээр үндсэндээ монголын тал эерэг баланстай гарна гэсэн үг. Дээр нь санхүүгийн байдал хүнд байгаа. Манай эдийн засгийн байдал хүнд байгаа учраас урьдчилгаа мөнгө авна гэсэн бодолтой байгаа. Консерциум 150 сая ам.долларын урьдчилгаа өгөхөд бэлэн байгаа ч, бидэнд өгөх ашгаасаа дараа нөхөн авах нөхцөл тавьж байгаа. Ингээд бодохоор ойрын хугацаанд санхүүгийн олон асуудал шийдэж болох байхгүй юу. Ер нь тавантолгой төслийг тойроод таваас зургаан жил талцахдаа, улсын нуруун дээр 700-800 сая ам.долларын өр үүсгэсэн. Ийм л байдлаас болоод манай санхүүгийн байдал доройтсон, банкуудын байдал хүндэрчихсэн байна. Тиймээс алдаагаа зөв харж, дундуур нь гарч ирэх. Мэдээж консерциумтай хэлэлцээр хийхдээ, улсынхаа эрх ашгийг яаж суулгаж, зөв авч явах уу гэдгээ бодох ёстой.

-Шэнхуа компани Монголын Төмөр зам компани дээр ажилласан гэсэн. Ямар асуудал яригдсан юм бол?

-Монголын төмөр зам компани Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд яаж ажилласан. Ямар хөрөнгө оруулалт хийсэн. Ямар гэрээтэй явж ирсэн гэдгээ хөрөнгө оруулагч нар үзүүлэх ёстой. Монголын төмөр зам компаниас өгсөн мэдээллээр нийт материалын хэмжээ 17 мянган хуудас. Үүнийг скайнердах юм уу, дижитал хэлбэрт оруулах нь зүйтэй биш. Тиймээс олон улсын практикаар датарүүм ажилуулдаг. Энэ датарүүм дээр хятадын хөлсөлж авсан компанийнхан ирж сууж байгаа байхгүй юу. Гэтэл компанийн байрыг гаднынхан хүрч ирээд эзэлчихсэн юм шиг буруу, зөрүү мэдээлэл гарсан. Уг нь датарүүм нь дэлхийн стандарт байхгүй юу.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Шинхуа эзэмшвэл ямар эрсдэл гарах вэ?
– Шинхуа компани төмөр зам эзэмших гээд байгаа асуудал ерөөсөө байхгүй. Харин консерциум эзэмших юм. Үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, борлуулалтыг Шинхуа, Сумитомо, Эм Эм Си-ийн хамтарсан консерциум хариуцна.

-Сумитомо борлуулалтанд оролцож тавантолгойн бүтээгдэхүүнийг хил давуулаад зөөхөөр нүүрсний өртөг өндөр болох юм биш үү?

– Өнөөдрийг хүртэл тавантолгой болон уул уурхайн компаниуд хятадын хамгийн хямдхан зах зээлд гарч байсан. Манай нүүрсийг хятадын хойд хэсэг дээр байгаа компаниуд аваад, өөрийнхөө нүүрстэй холиод үнэ хүргэж цааш нь зардаг байхгүй юу. Тэгэхээр бид өөрсдөө гарах хэрэгтэй биз дээ. Бид өөрсдийнхөө нэрээр өндөр үнэтэй зах зээл рүү гарах хэрэгтэй биз дээ. Өндөр үнэтэй зах зээл рүү нь хүрэх гэхээр хамгийн гол нь тээврийн асуудал байгаа юм. Энэ нь зөвхөн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлд 270 киллометр төмөр зам барих тухай асуудал биш. Хятадын нутгаар тээвэрлэж, өндөр үнэ хүрэх зах зээлд очих ёстой. Энэ тээвэрлэлт дээр Шинхуа компанийн үүрэг оролцоо маш их. Харин японы том гангийн үйлдвэрүүдэд, үнэтэй зах зээлд кокжсих нүүрсээ нийлүүлэхэд Сумитомо компанийн үүрэг оролцоо маш их. Сумитомо бүтээгдэхүүний 20-30 хувийг баталгаа гаргаж аваад, японы гангийн үйлдвэрүүдэд хүргэж өгнө гэдэг бол, тэр хэмжээгээр бидний үнэ цэнийг өндөрт өргөж өгнө. Мөн Сумитомо компани энэ төслөөс эцсийн бүтээгдэхүүн авч борлуулна гэж хэлж байгаа нь, өөрөө энэ төсөлд бусад банкуудаас мөнгө босгох бололцоог нээж өгч байгаа байхгүй юу.

– УИХ-ын зарим гишүүдийн зүгээс 30 жилийн хугацаа хэтэрхий урт байна. Энэ хугацааг наашлуулж болохгүй гэсэн зүйл ярьж байгаа?

-30 жил бол олон улсад байдаг практик. Бид яагаад хугацаа өгч байгаа юм гэхээр, нэгдүгээрт манай төрийн өмчийг мөнхийн авахгүй гэдгийг хэлж байгаа. Хоёрдугаарт хийсэн хөрөнгө оруулалтаа 30 жил дотор нөхөх юм. Харин татвараа авна, хяналтаа тавина. Ер нь 30 жил гэдэг дэлхийн практик. Энэ хугацааг багасгаж болно. Хэрэв багасгавал энэ хугацаанд амжихгүй гээд хөрөнгө оруулагчид төслөөс татгалзах асуудал бас үүсдэг.

-1072 хувьцааны ашгийг монголчууд хэзээ хүртэх бол. Хүлээлт үүсчихээд байна?

-УИХ-ын шийдвэрээр Эрдэнэс-тавантолгой компанийн 20 хувийг иргэдэд хувьцаа болгож өгсөн. Хэрэв бидний хэлэлцээ сайн яваад, энэ төсөл амжилттай болвол, 1072 ширхэг хувьцааг амилуулах санхүүгийн боломж бий болно. 1072 ширхэг хувьцааг амилуулах асуудалд УИХ болон Засгийн газар хамтарч байж шийдлээ олно. Хэрэв энэ төсөл амжилттай явбал, эх үүсвэр нь байгаа гэж хэлэх байна.

– Монголиан майнинг корпорацийн 45 хувь нь монголын эзэмшлийнх. Бусад нь гадаадын мэдлийн компани гэсэн ийм яриа гараад байгаа?

– Монголиан майнинг корпораци хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй, нээлттэй компани. Энэ корпорацийн 60-аад хувийг монголын үндэсний компаниуд эзэмшдэг.

– Монголиан майнинг корпораци их хэмжээний өртэй гэж яригдаад байна?

-Уул уурхайн бизнес заавал банкны зээлээр явдаг ажил. Хүн өөрийнхөө жижигхэн бизнесийг халааснаасаа мөнгө гаргаад хийж болно. Асар том төслүүд бол заавал зээлээр явдаг. Энэ нь мега төслийн онцлог юм. Тиймээс Сумитомо, Шинхуа, Монголиан майнинг корпораци бүгдээрээ банкнаас зээлтэй. Тэр зээлийг монгол ухаанаараа муу өр гэж уншаад байвал буруудна.

-Консерциумд багтсан гурван компанийн оролцоо нь ямар байх вэ?

-Энержи ресурс бол төслийн компани. Энержи ресурс компанийн дээд талд Монголиан майнинг корпораци буюу MMC бий. 60 хувийг нь манай үндэсний компаниуд эзэмшдэг Монголиан майнинг корпораци 51 хувийн хяналтын багцыг барих юм. Харин 49 хувийг хятадын Шинхуа барина. Дараа нь Энежри ресурс төслийн компани японы Сумитомотой 70/30 харьцаатай борлуулалтын компани байгуулах юм. Дараа нь төмөр замаа хариуцсан компани мөн тусад нь байгуулах юм. Өөрөөр хэлбэл, том үйлдвэрлэл, том тээвэрлэлт, том борлуулалт гээд бүгд бие даасан компаниудаар зохион байгуулагдана.

–Далайн тээвэр хамгийн хямд өртөгтэй-

Нүүрсний худалдаа авто, төмөр, усан замын гэсэн гурван тээврийн хэрэгслээр явдаг. Эдгээрээс хамгийн их хувийг далайн тээвэр эзэлдэг байна. Далайн тээврийн үнэ хамгийн бага байдаг учраас тэр. Ер нь хамгийн хямд өртөгтэйд усан тээвэр ордог бол, хамгийн өндөр өртөгтэйд авто зам ордог байна. Тавантолгой-Гашуунсухайт хүртэл 240 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд доод тал нь 18 ам.долларын зардал гардаг болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл Австралиас Хятадын Шэнжингийн боомт хүртэл 7000 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 18 долларын зардал гардаг байх жишээтэй. Тэгвэл далайн тээвэр төмөр замын тээврийн зардлаас 40 хувиар доогуур байдаг гэх судалгаа бий. Эндээс авто, төмөр, усан тээврийн зардал асар их зөрүүтэй болох нь харагдаж байгаа юм. Хэрэв,усан онгоцны багтаамж өндөр байвал, нэг тонн нүүрсний тээврийн зардал дээр дурдсанаас ч бага тусна. Усан онгоцны боомт хотуудад 172 мянган тоннын хүчин чадалтай Кейпсайз, 74 мянган тонн хүчин чадалтай Панамакс, 52 мянган тоннын хүчин чадалтай Супрамакс, 28 мянган тонны хүчин чадалтай Хэндисайз гэсэн онгоцнууд усан замаар нүүрс тээвэрлэх нь элбэг. Усан онгоцны багтаамж нэмэгдэх тусам далайгаар тээвэрлэх ачааны үнэ нь буурдаг байна. Тухайлбал, хамгийн бага багтаамжтай Хэндисайз онгоцоор зургаан удаа нүүрс тээвэрлэж байснаас, хамгийн том багтаамжтай Кейпсайз онгоцоор нэг удаа нүүрс тээвэрлэх нь хамаагүй ашигтай. Олон дахиж явах тээврийн зардалаа хэмнэнэ шүү дээ. Тиймээс өндөр багтаамжтай усан онгоцоор нүүрс тээвэрлэх нь хамгийн бага зардалтайд тооцогддог юм. Усан онгоцны багтаамжаас хамаарч далайн тээврийн ханш тогтдог гэсэн үг. Гэхдээ ямар бүтээгдэхүүн тээвэрлэхээс хамаарч үнэ нь хэлбэлздэг байх юм. Тухайлбал, нүүрс, төмрийн хүдэр, ган, цемент, улаан буудай зэрэг нурмаг ачааны үнэ тарифын Baltic dry index гэж бий. Зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, тээврийн ачаалал, далайн шуурга зэргээс шалтгаалж үнийн индекс гарч, үүнийгээ дагаад тариф нь хэлбэлзэж байдаг. Манай улс дотоодод авто болон төмөр замаар, цаашлаад хоёр хөршийн төмөр замаар далайд гарч гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх зорилго өвөртөлсөөр ирсэн. Тиймээс бүс нутгийн улсуудын далайн боомтод саадгүй хүрэх, таатай нөхцөлөөр ашиглах талаар өнгөрсөн хугацаанд яриа хэлэлцээ өрнүүлж, бүтээгдэхүүнээ далайгаар тээвэрлэж гуравдагч зах зээлд нийлүүлэх гарцыг хайсаар байгаа билээ. Энэ ч үүднээс манай улс далайд гарцгүй улсуудын далбаагаа мандуулах эрхийг хүлээн зөвшөөрөх тухай 1921 оны Барселоны тунхаглал, НҮБ-ын Их далайн тухай 1958 оны конвенц, Олон улсын далайн байгууллагын тухай 1948 оны конвенц, Далайд гарцгүй орнуудын дамжин өнгөрөх худалдааны тухай 1965 оны конвенц, Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенц, Дэлхийн худалдааны байгууллагын Худалдааг хөнгөвчлөх тухай 2013 оны Балигийн хэлэлцээрт тус тус нэгдэж, 1996 онд Олон улсын далайн байгууллагын гишүүнээр элсэн, улмаар 1991 онд Далай ашиглах тухай хууль баталж байжээ. Улмаар 2003 оноос төрийн далбаа ашиглах усан онгоц бүртгэж эхэлсэн байна. Монголын хөлөг онгоцны бүртгэлд бүртгүүлэх тухай албан ёсны хүсэлтийг Монгол-Сингапурын хамтарсан компани хүлээн авдаг байна. Ингэхдээ зэвсэгт хүчин, тэнгисийн цэрэг бус, зөвхөн худалдааны хөлөг онгоц бүртгэдэг гэнэ. Тус компани хөлөг онгоцны өмнөх бүртгэлийн талаарх мэдээлэл, чанар, ангилал, багийн бүрэлдэхүүн болон шаардлагатай бусад мэдээллийг судалж зургаан сарын хугацаатай гэрчилгээ олгодог бөгөөд дахин хүсэлт гаргасан тохиолдолд нэг жилээр сунгадаг байна. 2019 оны судалгаагаар өнгөрсөн хугацаанд 3500 гаруй хөлөг онгоц бүртгэснээс 358 нь идэвхтэй ажиллаж байгаа юм. Монгол Улсын далайн захиргааны газрын мэдээлснээр, идэвхтэй ажиллаж буй хөлөг онгоцнуудаас Сингапурт 107, Малайзад 58, Хонконгод 31, Панамд 24, Белизд 14, БНИУ-д 13, Японд 13, Маршаллын Арлуудын Улсад 12, БНСВУ-д 11, БНХАУ-д 10, бусад оронд 64 байдаг байна. Монгол Улсын хөлөг онгоцны бүртгэлийн орлогоос Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Сингапур дахь Монголын хөлөг онгоцны бүртгэл компани үйл ажиллагааны зардлыг санхүүжүүлдэг бөгөөд Сангийн сайдын баталсан төлөвлөгөөний дагуу улсын төсөвт тодорхой орлого төвлөрүүлдэг байна. Энэхүү орлогоос Олон улсын далайн байгууллагын гишүүнчлэлийн татвар мөн төлдөг байна.

-Далайн 7, төмөр замын 5 боомтоор экспорт хийх гарцтай болов-

Ер нь боомтоо сонгохдоо хүчин чадлыг нь харах хэрэгтэй аж. Манай улс тавантолгойгоос жилд 30 сая тонн нүүрс экспортолно гэж төлөвлөж буй. Үүгээр тооцвол хүчин чадлын хувьд манай улсад хамгийн тохиромжтой дөт боомтод Хятадын Жинжоу, Чинхуанда, Цинтанган, Тяньжин, Тинтанга, Хунхуа тооцогдож байлаа. Эдгээр боомтуудын хүчин чадал нүүрс тээвэрлэхэд хангалттай хүрэлцэхээс гадна, манайд илүү ойр бөгөөд хятадын гангийн үйлдвэрүүдэд саадгүй хүрч, цаашлаад далай руу гарч гуравдагч зах зээлд хүрэх бололцоотой гарц учраас тэр юм. Гэхдээ эдгээрээс зөвхөн Тяньжин боомтоор дамжиж далайд гарах эрхтэй байсан юм. БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах, буцах, дамжин өнгөрөх тээврийн тухай хэлэлцээрийг хоёр улс 1991 онд анх байгуулсан бөгөөд Тяньжин боомтыг зөвхөн ашиглаж, олон улсын худалдаа хийх эрхтэй байсан учраас тэр. БНХАУ-ын дарга Си Жинпин манай улсад 2014 онд айлчлах үеэр 20 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурснаас 4 нь төмөр замтай холбоотой байсан юм. Зам тээврийн хөгжлийн яам дээрх 4 баримт бичигт гарын үсэг зурснаар Хятадын зүүн хойд болон хойд нутгуудын боомтуудаар далайд гарах шинэ гарцууд нэмэгдсэн гэж ойлгож болно. Манай улс далайд гарцгүй орон. Тиймээс БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах, буцах, дамжин өнгөрөх тээврийн тухай хэлэлцээрийг хоёр улс 1991 онд байгуулж байжээ. Энэ хэлэлцээрээр БНХАУ-ын Тяньжин боомтыг ашиглаж гуравдагч оронтой худалдаа хийх эрхтэй болсон юм. Тэгвэл БНХАУ-ын дарга Си ЗиньПин манай улсад 2014 онд айлчлах үеэр энэ хэлэлцээрийг шинэчлэн баталсан юм. Ингэснээр, Дандон, Базиан, Жинжоу, Инкоу, Чинхандоу, Хумхуа гэсэн зургаан боомтыг шинээр ашиглаж, урд хөршийн нутгаар дамжин далайд гарах гарцаа нэмэгдүүлсэн юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Далайн захиргаа болон БНХАУ-ын Лиаонин мужийн Жинжоу далайн боомтын захиргааны хооронд хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг 2016 онд байгуулж, Жинжоу далайн боомтыг Монгол Улсын идэвхитэй ашигладаг далайн гарцуудын нэг болгох зорилгоор тус боомтод албан ёсны төлөөлөгчийн газраа нээн ажиллуулж байгаа юм. Дээрх зургаан боомт дээр өмнө нь ашиглаж байсан Тяньжин боомтыг оруулж тооцвол манай улс хятадын нутгаар дамжин 7 боомтоор далайд гарах гарцтай болсон гэсэн үг. Манай улс бараа бүтээгдэхүүнээ эдгээр боомтуудад хүргэж, гуравдагч зах зээлд экспортлохын тулд хятадын нутгаар төмөр замын тээвэр хийх ёстой. Тиймээс боомт хүртэлх транзит тээврийнхээ асуудлыг давхар шийдвэрлэж, Төмөр замын дамжин өнгөрөх тээврийн хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын гэрээ шинээр мөн байгуулсан юм. Ингэснээр хятадын төмөр замаар далайн боомт хүртэл бүтээгдэхүүн тээвэрлэхдээ төмөр замын тээврийн тарифын хөнгөлөлт авахаар болсон юм. Тухайлбал, хятадын төмөр замаар нэг тонн ачаа тээвэрлэхэд километр тутамд 3.5 центийн төлбөр авдаг байсныг хөнгөлүүлсэн юм. Хэдэн хувиар хөнгөлснийг нийтэд зарлах боломжгүй. Ямар ч байсан манай уул уурхайн бүтээгдэхүүн далайн боомтод өрсөлдөх чадвартай хүрэх бололцоо нээгдсэн учраас чухал ач холбогдолтой гэрээ болсон гэж тус салбарынхан мэдэгдэж байлаа. Тэгвэл Хятадын төмөр замаар нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд 0.015 ам.долларын зардал гардаг гэх мэдээлэл байна. Өөрөөр хэлбэл, хятадын нутгаар 100 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1.5 долларын зардал гардаг болсон гэсэн үг.

Ийнхүү Хятадын нутаг дэвсгэрээр бүтээгдэхүүн тээвэрлэхдээ төмөр замын тээврийн тарифын хөнгөлөлт авахаар болсон юм. Мөн манай улс экспортын бараа бүтээгдэхүүнээ эдгээр боомтууд руу аваачихдаа Хятадад гааль, нэмэгдсэн өртгийн ямар ч татвар төлөхгүй байхаар тохиролцсон нь хэлэлцээрийн бас нэг давуу тал болсон юм. Үүнээс гадна, Хятадын далайн боомтуудаар дамжуулж гуравдагч улсад худалдах бараа бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээ квотыг тохирч чадсан юм. Тодруулбал, манай улс Хятад руу экспортлох нийт бүтээгдэхүүнийхээ гуравны нэгийг дээрх боомтуудаар дамжуулж, гуравдагч улсад худалдах эрхтэй болж, энэ гэрээг урт хугацаанд мөрдөхөөр тохиролцсон юм. Энэ мэт далайн боомт, чиглэл, ачааны хэмжээ, хэлэлцээрийн үйлчлэх хугацаа, тээврийн тарифын хөнгөлөлт зэргийг шийдвэрлэснээс гадна, Хятад руу экспорт хийх төмөр замын олон гарцтай болох тохиролцоог хийж чадсан юм. Тодруулбал, 1955 онд байгуулсан Монгол-Хяталын хилийн төмөр замын хэлэлцээрийг шинэчилсэн явдал юм. Анхны гэрээгээр Замын үүд-Эрээн гэсэн боомтыг хоёр тал ашиглахаар тохиролцсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, манай улс урд хөрш рүү олон улсын төмөр замын ганцхан гарцтай байсан гэсэн юм. Тэгвэл 1955 онд байгуулсан гэрээг шинэчилснээр Сүмбэр, Бичигт, Ганц мод, Шивээхүрэн гэсэн олон улсын төмөр замын гарцыг шинээр нээхээр болсон юм. Замын-Үүдийн боомтыг оролцуулаад, урд хөрш рүү төмөр замын таван боомтоор бүтээгдэхүүнээ гаргах боломжтой болсон гэсэн үг. Гэвч эдгээр гарц хүртэл манай улс төмөр замаа барьж байж , хятадын нутгаар дамжин дээрх далайн боомтуудад хүрч, гуравдагч зах зээлд бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжтой болох юм. Өөрөөр хэлбэл, далайд гарах гарцаа шийдвэрлэж тохиролцсон ч, дотоодод төмөр замын ажил удааширснаас болж манай улс энэ боломжийг ашиглаж чадалгүй өдийг хүрсэн юм.

Нэгэн үе Бичигтийн боомтод төмөр зам баривал далайд гарцтай болно гэж ярьж байв. Бичигтийн боомтын цаана урд хөршийнхөн төмөр зам тавьж байгаа гэх яриа гарснаас энэ эхлэлтэй билээ. Тэгвэл бичигтийн боомтын цаана баригдаж байсан гэгдэх төмөр зам жилд 30 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай тул энэ нь эдийн засаг талаасаа манайд ашиггүй болохыг судлаачид хэлж байлаа. Тухайлбал, судлаач Тамир: Бичигтийн боомтоор эрчим хүчний нүүрс гаргахад асуудалгүй болохыг хэлж байлаа. Гол экспортын бүтээгдэхүүн Тавантолгой учраас эдийн засгийн судалгаагаа сайтар хийж, дотоодод хаагуур төмөр зам тавьж урд, хойд хөршийн төмөр замын болон далайн боомтод хүрч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх вэ гэдгээ тооцох хэрэгтэй байв. Ийнхүү урд хөршийн ямар төмөр замын болон далайн боомт ашиглаж Хятадын зах зээлд хүрээд зогсохгүй, цаашаа усан замаар гуравдагч зах зээлд хүрэх бололцоотойг тодорхойлсон билээ. Дээрх бичиг баримтаас гадна, Монгол-Хятадын хилийн төмөр замын хэлэлцээрийг шинэчлэн байгуулах тухай санамж бичиг байгуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хамгийн сүүлийн гэрээ бол Засгийн газар хоорондын байгуулсан санамж бичиг юм. Ингэснээр төмөр замын салбарт хамтран ажиллах ерөнхий зарчмаа урд хөрштэй тохирч чадсан. Зөвхөн хоёр орны төмөр замын хамтын ажиллагааг хөгжүүлээд зогсохгүй, Ази, Европийг холбосон Хятад-Монгол-Орос гурван улсыг дамжсан транзит тээврийг хөгжүүлэх тохиролцоо хийсэн байгаа юм. Энэ санамж бичгийн ач холбогдол нь манай улсыг дамжсан транзит тээврийг хөгжүүлэхэд оршиж буй тус салбарынхан хэлдэг билээ.

-Тяньжинд тээвэр ложистикийн төв байгуулж гуравдагч зах зээлд чөлөөтэй хүрнэ-

Төмөр замаа барих хүртэл БНХАУ-ын Тяньжин боомтыг ашиглаж гуравдагч зах зээлд хүрэх ганцхан сонголт байгаа юм. Тэгвэл манай улсыг гуравдагч зах зээлд хүргэх Тяньжины боомт 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 21-нд чөлөөт худалдааны туршилтын бүс болгосон юм. Үүнтэй холбогдуулан тус бүсэд Монгол, Хятадын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа нэгэн тушаал гаргасан байдаг юм. Уг тушаалаар манай улсаас Тяньжин хотын Бинхай дүүрэгт явуулах худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх асуудал хариуцсан Монголын талын ажлын хэсгийг байгуулсан юм. Манай улсын далайд гарах гарцыг баталгаатай болгох, хоёр талын худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, үүнд төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн холбоог татан оролцуулахыг У.Хүрэлсүхийн зүгээс ажлын хэсэгт үүрэг болгож байсан юм. Хятадын Тяньжин хотын чөлөөт худалдааны туршилтын бүсэд манай улс тээвэр ложистик байгуулснаар гуравдагч зах зээлд гарах бололцоо улам батжиж байгааг МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Шадар сайдаар ажиллаж байхдаа онцолж байсан юм. БНХАУ-ын Тяньжин хотын Бинхай шинэ дүүрэгт хоёр талын эдийн засаг, худалдааны хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх тухай санамж бичгийг хоёр тал 2009 оны дөрөвдүгээр сарын 15-нд байгуулжээ. Энэ хүрээнд Тяньжин хотын Бинхай шинэ дүүргийн Дунзяны боомтод манай улс тээвэр ложистикийн төв байгуулахаар болсон юм. Энд тээвэр ложистикийн төв байгуулахын тулд Дунзяны боомтод 10 га газар манай улс авсан байдаг. Ингэхдээ нэг метр квадратыг нь 635 юаниар авч, 50 жилийн хугацаанд ашиглахаар болсон. Хятадын талтай хамтарсан компани байгуулж, хамтран ашиглах тухай тэр үед яригдаж байлаа. Хятадын Тяньжин Порт групптэй хамтарсан хамтарсан компанийг 2015 оны зургаадугаар сард байгуулбал, 2016 оны хавар тээвэр ложистикийн төв бүрэн хүчин чадлаараа ажиллана гэж тэр үед тооцож байв. Ингэснээр Тяньжины боомтоор хийгдэж буй манай улсын экспорт, импортын хугацаа багасна. Тус боомтоор манай улсын 60-67 чингэлэг ачаа жилд дамжин өнгөрдөг байна. Үүнийг буюу аж ахуйн нэгжүүдийн бараа бүтээгдэхүүнийг 3-5 хоногийн дотор саадгүй гаргаж, саадгүй нэвтрүүлэх бололцоо бүрдэнэ гэж үзэж байв. Нөгөө талаас дотоодын компаниуд БНХАУ-ын Тяньжин хотын Бинхай дүүргийн Дунзяны боомтод үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ экспортлох нь илүү нээлттэй болох боломжийг МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Шадар сайдаар ажиллаж байхдаа бий болгож өгсөн юм.

Тяньжин нь Хятадын хамгийн том хотуудын нэг, Бохайн тэнгисийн бүсийн эдийн засгийн төв, эргийн дагуух анх нээлттэй болсон хотуудын нэг, хойд хэсгийн олон улсын тээвэрлэлтийн чухал зангилаа боомт юм. Алтан, Юань гүрнүүдийн үед Жигү хот хэмээн нэрлэгдэж байгаад Мин улсын эхэн үеэс Тяньжин гэх болжээ. 1860 онд Тяньжинг худалдааны боомт хот болгосноор барууны орнууд Тяньжинд эдлэн газар түрээслэн суух болж, Хятадын далайн эргийн дагуух анхны нээлттэй хот, гадааджих хөдөлгөөний гол түшиц газар болсон гэнэ. Тяньжингээс төмөр зам, цахилгаан мэдээ, телефон утас, шуудан холбоо, уул уурхай, боловсрол, хууль эрх зүй зэрэг орчин үеийн салбарууд байгуулагдаж, Хятадын түүхэнд 100 анхны зүйлийг бий болсон газраар нэрлэгдсэн байна. Ингэснээр Тяньжин нь Чин улсын үеэс Дундад иргэн улсын эхэн үе хүртэлх хугацаанд Хятадын хамгийн өндөр хөгжилтэй хот болж, аж үйлдвэр, худалдаа, санхүү цэцэглэн хөгжсөн байна. Гэвч БНХАУ байгуулагдсанаас хойш эхний 20 жилд томоохон хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй тул Хятадын эдийн засагт голлох байр сууриа алдсан гэдэг. Харин 2005 оноос Тяньжингийн Бинхайн шинэ дүүргийг 11 дүгээр таван жилийн төлөвлөгөөнд хамруулснаар Тяньжин хотын эдийн засаг шинэчлэгдэн хөгжиж, Хятадын 3 дахь том эдийн засаг бүхий хот болжээ. Ингээд 2008 оноос эхлэн дэлхийн эдийн засгийн форумын шинэ лидерүүдийн жил бүрийн уулзалтыг Тяньжинд зохион байгуулах болжээ. 2014 оны наймдугаар сарын байдлаар дэлхийн 500 хүчирхэг улс дамнасан компанийн 156 салбар тус хотод нээгдэж, 465 хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлсэн байна. Тяньжин хот нь манганжсан борын хүдэр, манган, алт, вольфрам, молибден, зэс, цайр, төмөр зэрэг төмөрлөгийн ордтой. Эдгээрээс манган, борын хүдрийн орд нь Хятадад анх удаа илрээд байгаа төдийгүй дэлхийд тун ховор олддог аж. Үүнээс гадна шохойн чулуу, барит, ламинатан, байгалийн цахиур чулуу, нил ягаан шавар, рашаан чулуу зэрэг төмөрлөг бус ашигт малтмалын ордуудтай гэнэ. Тяньжин түүнчлэн газрын тос, байгалийн хийн хангалттай нөөцтэй гэнэ.Тухайлбал, 4 тэрбум тонны нөөц бүхий 100 гаруй ам дөрвөлжин километр талбайг эзлэх газрын тосны орд, 150 тэрбум шоо дөрвөлжин метр нөөц бүхий 80 ам дөрвөлжин талбайг эзлэх байгалийн хийн ордыг илрүүлээд байгаа аж. Төмөрлөг, төмөрлөг бус, түлшний гээд 20 гаруй төрлийн ашигт малтмалын ордтой бүс нутаг юм. Тяньжин боомт нь дэлхийд зэрэглэлээрээ хамгийн өндөр, Хятадын хамгийн том хиймэл гүн усны боомт гэдгээрээ алдартай. Бинхайн шинэ дүүрэгт байрлаж буй, жилд 200 сая тонн ачаа нэвтрүүлэх хүчин чадалтай Туньтуляний боомтыг Тяньжин хотын хоёр дахь том боомт болгон 2011 оны наймдугаар сарын 31-нд ашиглалтад оруулсан байна. Тус шинэ боомт нь цогцолборжсон үзүүлэлтээрээ дэлхийд 4 дүгээрт орж буй. Эдгээр боомтууд Бээжин, Тяньжин, Хөбэй зэрэг төв, баруун бүсийн 14 муж, хот, өөртөө засах орнуудаас болон Монгол зэрэг далайд гарцгүй улсуудаас гаргаж буй экспортын бүтээгдэхүүнийг дэлхийн 180 гаруй улсын 500 гаруй боомтод тээвэрлэн хүргэдэг байна.

–Монгол, Орос, Хятадын төмөр замын өртөг-

Хойд хөршийн тухайд тус улс нүүрс экспортлогч орон. Оросын төмөр замыг дагаад эрэлт байхгүй гэж ойлгож болох талтай. Наушикаас цаашаа Улаан-Үүдийн ойролцоо нүүрсний томоохон орд байдаг тухай дээр өгүүлсэн билээ. Тиймээс ОХУ-аар дамжихдаа зах зээлд нь бүтээгдэхүүнээ шингээх боломж тааруу юм. Гэхдээ Монгол-Оросын Засгийн газар хооронд Монгол Улс, Оросын холбооны Улсын нутгаар дамжин тээвэр хийж, далайд гарах тухай хэлэлцээрийг 1992 онд, Төмөр замаар дамжин өнгөрөх ачаа тээвэрлэх нөхцөлийн тухай хэлэлцээрийг 2018 онд тус тус байгуулсан байдаг. ОХУ-ын Алс Дорнодын далайн боомтуудаар дамжин манай улсын бараа, бүтээгдэхүүнийг гуравдагч зах зээлд гаргах бололцоо бий. Энэ талаар Судлаач Тамир: Оросын Ванино боомт манайтай ойр. Гэхдээ Ванино улирлын чанартай боомт учир зохимжгүй. Тэрний оронд Восточный боомтоор нүүрс тээвэрлэх нь ашигтай гэсэн хариулт өгч байсан юм. Түүний хэлж буйгаар Ванино боомтоор нүүрс тээвэрлэхэд тээврийн зардал бага гарах ч, энэ боомт улирлын чанартай учир манайд зохихгүй аж. Тээвэрлэлтийн зардал Восточный хүртэл нэг их ялгаагүй зэрэг сул талтай юм байна. Энэ мэт хоёр хөршийн аль боомтоор нүүрс тээвэрлэх үү гэдгийг харахын зэрэгцээ, хэнийх нь төмөр замын тээврийн зардал хямд вэ гэдгийг тунгаах нь зүйтэй юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө ОХУ-ын төмөр замаар дамжуулж гуравдагч орон руу нүүрс экспортлох тохиолдолд нэг тонн нүүрсний тээврийн тарифыг 28 ам.доллараар тооцохоор болсон гэх мэдээлэл гарч байв. Гэхдээ зөвхөн Оросын Находка, Наушки, Носыт боомтоор дамжуулан нүүрс экспортлоход тээврийн зардлаа 2009 оныг дуустал 28 ам.доллар болгож бууруулсан талаар Оросын төмөр зам компанийнхан мэдэгдэж байсан удаатай. Ашигт малтмал тээвэрлэх төмөр замын тээврийн зардлаа ингэж бууруулсан нь Монголоос экспортолж буй уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэмжих, хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийг багасгах, эзэмшлийн вагоны паркийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдэж байсныг Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн Улаанбаатар төмөр замынхан онцолж байлаа. Харин заасан хугацаанаас хойш Оросын төмөр замаар нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд 0.020 ам.долларын тээврийн зардал гарч байсан гэх мэдээлэл бий. Өөрөөр хэлбэл, нэг тонн нүүрсийг оросын нутгаар 100 километр газар тээвэрлэхэд 2 долларын ханштай байсан юм. Тэгвэл одоогоос хэдэн жилийн өмнө хятадын төмөр замын тээврийн зардал 0,015 цент гарч байлаа. Нэг ёсондоо хятадын нутгаар 100 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1,5 ам.долларын зардал гарч байсан юм. Оросын төмөр замын тээврийн зардал хятадынхаас ялимгүй өндөр нь эндээс харагдаж байна. Тэгвэл 2011 оны эхээр оросын тал Транссибирийн төмөр замаар Монголоос уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэхэд дээрх тарифт хөнгөлөлт үзүүлэхээ мэдэгдсэн билээ. Хоёр хөршөөс гадна, Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Бүгд Найрамдах Итали Улсын Генуя боомтын захиргааны хооронд Далайн тээвэр, ложистик, боомт ашиглалтын чиглэлээр хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичгийг 2017 онд шинэчлэн байгуулсан байдаг. Мөн Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооны хооронд Далайд гарцгүй Монгол Улсыг гуравдагч орнуудтай холбох, улмаар Монгол Улсын бараа бүтээгдэхүүнийг хөрш орнуудын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан тээвэрлэж зорилтот зах зээлд хүргэх, импортын бараа бүтээгдэхүүнийг шуурхай, эрсдэлгүй, найдвартай оруулахад тээвэр логистикийн компаниудын гүйцэтгэх үүргийг дээшлүүлэх төр болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж байгууллагуудын ажлын уялдаа, холбоог сайжруулах, салбарт тулгарч буй нийтлэг хүндрэл бэрхшээлийг судлах зорилгоор хамтран ажиллах тухай Санамж бичгийг 2018 онд байгуулан ажиллаж байгаа юм. Тэгвэл дотоодын төмөр замын тээвэрлэлтийн зардлын тухайд: 2009 оны долдугаар сарын 15-наас Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг төмөр замын ачаа тээврийнхээ үнэ тарифыг өөрчлөх болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байлаа. Ингэхдээ ноос, ноолуур, арьс шир, барилгын материалын төмөр замын тээвэрлэлтийн зардлыг 40 хувиар, хүнсний бүтээгдэхүүний тээврийн зардлыг 20 хувиар, гэрийн хэрэглэлийн тээврийн зардлыг 47 хувиар, жижиг илгээлт 16 хувиар, чингэлэг илгээлтийг 30 хувиар нэмэгдүүлсэн юм. Харин уул, уурхайн бүтээгдэхүүний тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулж байлаа. Сард 100 мянган тонноос дээш хэмжээтэй ашигт малтмал төмөр замаар экспортолвол, төмөр замын тээврийн хөлсийг 15 хувь хөнгөлөхөөр болсон юм. Хэрэв Улаанбаатар төмөр замаас түрээслэсэн хөдлөх бүрэлдэхүүнийг хоосноор буцаасан тохиолдолд тээврийн зардлыг вагоны нэг километр тутамд 0.033 швейцар франкаар тооцож авахаар болсон юм. Үүгээр дотоодын төмөр замын тээврийн зардлыг жишээ болгон дурдаж буй хэрэг юм. Үүнээс хойш үнэ тарифт хэдэн удаа өөрчлөлт орж, хичнээн дахин өссөнийг цээжний таамгаар хэлэх боломжгүй юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн 1072 хувьцаагаар эх орны хишгийн үлдэгдлийг олгов-

Монгол ардын нам 2008 оны парламентын сонгуульд хүч үзэхдээ байгалийн баялгаасаа иргэддээ хүртээж 1,5 сая төгрөгийн эх орны хишиг олгох тухай мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж байлаа. Үүнийг улс төр хэмээн үзэх, харах, ярих хүн цөөнгүй байсан ч, сонгуулийн дараа бодит ажил хэрэг болж чадсан юм. Ингэхдээ, ашигт малтмалаас олж буй орлогынхоо тодорхой хувийг Хүний хөгжил санд төвлөрүүлж сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан 1,5 сая төгрөгийг 2010 оноос үе шаттайгаар эх орны хишиг хэлбэрээр олгож эхэлсэн юм. Энэ мөнгийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан 2,7 сая хүнд олгоход ойролцоогоор 4 их наяд төгрөг шаардагдах тооцоо судалгаа тухай үед гарч байлаа. Үүний 324 тэрбум төгрөгийг эхний жил эх орны хишиг олгоход зарцуулсан бол, 805 тэрбум төгрөгийг дараагийн жил олгохоор Хүний хөгжил сангийн тухай хуульд тусгасан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2010-2011 оны хооронд 1 их наяд 129 тэрбум төгрөг бэлнээр олгохоор шийдвэрлэсэн юм. Энэ дагуу 2010 онд буюу эхний жил 120 мянган төгрөг, 2011 онд буюу дараагийн жилээс сар бүр 21 мянган төгрөгийн эх орны хишгийг Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт бэлнээр олгосон байдаг. Ингэж явсаар 2010-2012 оны хооронд иргэн бүрт 500 мянган төгрөгийн эх орны хишиг бэлнээр олгож, МАН мөрийн хөтөлбөрийнхөө тодорхой хувийг биелүүлсэн түүхтэй. Үүнээс гадна, их дээд сургуулийн оюутнуудын сургалтын төлбөрийн тодорхой хувийг ч Хүний хөгжил сангаас гаргасан байдаг. Гэх мэтчилэн Хүний хөгжил сангаас тараасан энэ мөнгийг эх орны хишиг хэмээн нэрлэдэг билээ. Манай улсын нэгдсэн төсвийн орлого тухайн үед их үсрээд 3 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тиймээс Хүний хөгжил сангаар дамжуулан байнга бэлэн мөнгө тараах боломжгүй байсан нь мэдээж. Дээрээс нь бэлэн мөнгө хавтгайруулан олгож байсан нь инфляци 25 хувьд хүрч, тэр хэмжээгээр төгрөгийн ханш унаж болзошгүй байдлыг бий болгож байлаа. Хэрэв инфляци 25 хувьд хүрвэл арилжааны банкууд 30 хувийн хүүтэй мөнгө зээлд гаргахад дундаас нь ердөө 5 хувийн бодит ашиг олох тийм л дүр зураг ажиглагдаж байсан цаг. Хэрэв инфляци өсвөл иргэдийн худалдан авах чадвар буураад зогсохгүй, арилжааны банкууд зээлийн хүүгээ өсгөхөд хүрч улмаар бодит эдийн засагт бууралт гарч болзошгүй байлаа. Тиймээс төсвийн зарлагаа танаж, төв банк бодлогын хүүгээ өсгөхөд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэйг Олон улсын валютын сангийн мэргэжилтэн Стивен Бартер, Дэлхийн банкны Монгол Улсыг хариуцсан тэргүүлэх эдийн засагч Рожар ван дэ Бринк нар зөвлөж байсан удаатай. Харин тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Улсын нэгдсэн төсөвт тодотгол хийж, зарлагаа бууруулах шаардлага байгаа ч энэ нь УИХ, Засгийн газрын мэдлийн асуудал хэмээн тайлбарлаж байв. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Н.Золжаргал: инфляци 25 хувьд хүрэхгүй гэдэгт итгэлтэй байгаа учир төв банк бодлогын хүүгээ өсгөх шаардлагагүй гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Монголбанк бодлогын хүүгээ өсгөхөд арилжааны банкууд төв банкны өндөр хүүтэй үнэт цаас худалдаж авахыг илүүд үзэж зээлээ хумьдаг. Ингэснээр дотоодын зах зээлд бэлэн мөнгөний хэмжээ багасаж, инфляци буурдаг ч ингэх шаардлага байхгүй хэмээн нэг хэсэг нь үзэв. Гэвч хүссэн хүсээгүй бэлэн мөнгө тараахад төсвийн мөнгө хүрэлцэхгүйгээс гадна, тараалаа гэхэд инфляци нэмэгдэх учраас үлдэх 2,8 их наяд төгрөгийн эх орны хишгийг санхүүгийн өөр хэлбэрээр олгохоор шийдвэрлэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, эх орны хишгийн үлдэгдлийг бэлэн мөнгөөр бус, стратегийн ордын хувьцаа хэлбэрээр олгосон юм. Ингэхдээ, Эрдэнэс тавантолгой компанийн хувьцааг иргэдэд олгож, эх орны хишгийн үлдэх мөнгийг олгосон байдаг. Эрдэнэс тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрийн нэр дээр байршуулснаар энэ ажил эхэлсэн юм. Нэмж Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцааг иргэн бүрт олгоно гэгдэж байлаа. Ингэхдээ, Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа, Эрдэнэс-Монголын давуу эрхийн хувьцааг иргэдийн гар дээр бэлнээр тараахгүй. Хүний хөгжил сангийн дэвтэрт Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааг бичиж баталгаажуулна гэгдэж байсан юм. Гэвч Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцааг иргэн бүрт эзэмшүүлэх ажил удааширч, оронд нь Эрдэнэс тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг иргэн бүрт нэмж эзэмшүүлсэн байдаг. Ингэж Монгол Улсын иргэд Эрдэнэс тавантолгойн 1072 хувьцааны эзэд болж, эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгөө хувьцаагаар барагдуулсан түүхтэй.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа ба банкуудын оролцоо-

Эх орны хишгийг анх Хаан, Хадгаламж, Капитал гэсэн гурван банкаар дамжуулан олгож байжээ. Харин 2011 оны долоодугаар сарын 9-ний хавьцаа энэ жагсаалтаас Хаан банк албан ёсоор хасагдсан гэгдэж байв. Тэр үеийн Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн дэд сайд Нямхүү: Хамгийн их ачаалалтай нийслэлийн хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгийг тавих боломжгүй гэдгээ Хаан банк өөрсдөө мэдэгдэж, манай яаманд хандсан тухай хэлж байсан юм. Тиймээс эдгээр хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгө тавих боломжтой банк хайсан ч, дийлэнх нь боломжгүй гэсэн хариулт өгчээ. Хаан банкны тухайд дээрх 33 хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгийг тараавал оронд нь орон даяар тэтгэвэр, тэтгэмж, халамж, эх орны хишгийг тараая гэсэн санал тавьсан байна. Үүнийг Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яам хүлээн зөвшөөрсөн ч, асуудал УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хурлаар хэлэлцэх хэмжээнд хүртэл өргөжсөн аж. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь тэр үеийн УИХ-ын гишүүдийн анхаарлыг татаад зогсохгүй, эгдүүцлийг төрүүлээд амжсан юм байх. Тиймээс Хадгаламж, Капитал гэсэн үлдсэн хоёр банкаар дамжуулан эх орны хишгийг тарааж эхэлсэн байна. Тэр үеийн Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга Лхагвасүрэн: Хадгаламж банкаар хүний хөгжил сангийн мөнгө хэвийн олгогдож байна. Төрийн банкаар Хүний хөгжил сангийн мөнгийг олгох боломжгүй. Учир нь тус банк зарим арилжааны банкуудыг бодвол хөдөө орон нутагт цөөн салбартай. Тиймээс орон даяар хүний хөгжил сангийн мөнгийг тараах боломжгүй болохыг тухайн үед хэлж байсан юм. Ийнхүү эх орны хишиг тараахад зарим арилжааны банкуудын оролцссон байдаг. Хожим эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгийг хувьцаа хэлбэрээр олгоход мөн л арилжааны банкуудыг татан оруулна гэгдэж байлаа. УИХ-ын тогтоолд 2011 оны эхний улиралд багтаан иргэн бүрт Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг эзэмшүүлэхээр тусгасан байдаг. Тухайн үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо,төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 400 гаруй мянган хүн данс нээлгэсэн гэх тоо баримт гарч байсан юм. Эдгээр хүмүүст өөрийн харьцдаг брокер, дилерийн компаниар нь дамжуулан хувьцааг нь олгох боломжтой гэж үзэж байв. Харин үлдэх хүмүүст хувьцааг нь олгоход хугацаа их орох учир иргэн бүрт хувьцаа эзэмшүүлэх ажилд арилжааны банкуудыг оролцуулж магадгүй гэсэн яриа гарч байсан нь нууц биш. Арилжааны банкууд аймаг бүрт салбартай. Харин брокер, дилерийн компаниуд аймаг бүрт салбаргүй. Тиймээс хурдан шуурхайг нь бодож, иргэн бүрт хувьцаа эзэмшүүлэх ажилд арилжааны банкуудыг оролцуулж, салбаруудыг нь ашиглаж магадгүй гэсэн яриа гарч байсан юм. Энд Би Ди Сек брокер, дилерийн компани Хаан банктай хамтарч магадгүй гэсэн мэдээлэл гарч байсныг жишээ татан хэлэхэд илүүдэхгүй биз ээ. Гэвч хөл дээрээ босч яваа хөрөнгийн зах зээлийн ажилд арилжааны банкууд хөндлөнгөөс оролцох нь буруу гэдэг дээр тогтсон юм. Тиймээс иргэдэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа эзэмшүүлэх ажил зах зээлийнхээ зарчмаар явагдсан. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хувьцааны дансаа брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд нээлгэж ирсэн юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн эзэд-

Таван толгойн нүүрсний ордын төрийн мэдлийн нөөцийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах Эрдэнэс Тавантолгой охин компанийг Эрдэнэс Монгол компанийн дэргэд байгуулах шийдвэрийг УИХ-аас 2010 оны долоодугаар сард гаргасан тухай дээр дурдсан. Энэ дагуу төрийн өмчит Эрдэнэс монгол компанийн дэргэд Эрдэнэс-тавантолгой охин компани байгуулах шийдвэрийг Засгийн газар 2010 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр гаргасан юм. Харин 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр тус охин компанийг 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар албан ёсоор байгуулсан билээ. Тус компанийн нийт хувьцааны 51 хувийг төрийн мэдэлд үлдээж, 29 хүртэлх хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржээр арилжаалж, 10 хувийг аж ахуйн нэгжүүдэд нэрлэсэн үнээр нь худалдаж, үлдэх 10 хувийг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр анх шийдвэрлэсэн байдаг. Ингэхдээ Эрдэнэс тавантолгой компанийн 10 хувийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрт үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр анх тогтсон билээ. Энэ дагуу хүн амын тооллого, иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг Улсын бүртгэлийн газрынхан явуулж үүнд хамрагдсан хүмүүсийн нэрсийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв рүү илгээсэн юм. Харин тус төвийнхөн шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан 2,7 сая иргэнд Эрдэнэс Тавантолгой компанийн 10 хувийг ижил тэнцүү эзэмшүүлэхэд нэг хүнд 536 ширхэг хувьцаа оногдов. Засгийн газрын тогтоолд зааснаар анх 2011 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө төрсөн, иргэний шинэчилсэн бүртгэлд бүртгүүлсэн иргэн бүрийн нэрийн дансанд хувьцааных нь бичилтийг хийхээр тусгасан байлаа. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны мэргэжилтэн Чинзориг: Энэ дагуу иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрийн нэр дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг байршуулаад байгаа талаар 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 14-ний хавьцаа хэлж байв. Эндээс 2011 онд мэндэлсэн Монголын үрс Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг эзэмших эрхгүй болох нь харагдаж байлаа. Үүнээс гадна, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй, гадаад улс оронд амьдарч байсан монгол улсын иргэд хувьцаагүй хоцрох магадлал өндөр байсан юм. Гэхдээ Эрдэнэс-тавантолгой компани нэмэлт хувьцаа гаргаж энэ хүмүүст үнэт цаас эзэмшүүлэх боломжтой болохыг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байв. Эс бөгөөс Монгол улс иргэдээ алагчилж үзсэн хэрэгт унаж мэдэхээр болов. Тиймээс 2011 онд парламентийн сонгуулийн өмнө Эрдэнэс-тавантолгойн 10 хувийг иргэддээ нэмж эзэмшүүлэх УИХ болон Засгийн газрын холбогдох хууль тогтоомж гэнэт гарсан билээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгойн 536 ширхэг хувьцаан дээр нэмж 536 ширхэг хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр болсон юм. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нээс өмнө төрсөн бөгөөд шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан Монгол Улсын иргэд ингэж л 1072 ширхэг хувьцаа эзэмших эрхтэй болсон юм. Ингэхдээ нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийг 933 төгрөгөөр тооцож, эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгийг Эрдэнэс тавантолгой компанийн 1072 ширхэг хувьцаагаар барагдуулж, энэ компанийн 20 хувийн эзэд Монгол Улсын иргэд болсон нь ийм учиртай. Ийнхүү төр иргэддээ тараасан 1072 ширхэг хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр үнэлсэн билээ.

-Ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа мөнгөжүүлэв-

Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаагаа засгийн газарт 1 сая төгрөгөөр худалдах боломжийг иргэдэд тэр үед давхар олгосон юм. Товчхондоо хувьцаа болон сая төгрөг хоёроос сонголтоо хийх боломжийг иргэдэд олгосон гэсэн үг. Ингэхдээ 55-аас дээш настай эмэгтэйчүүд, 60-аас дээш настай эрэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй нь тогтоогдсон 16 хүртэлх насны хүүхдүүд, хөдөлмөрийн чадвараа тавиас дээш хувиар алдсан 16 нас хүрсэн иргэд Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр солих боломжийг эхлээд олгосон юм. Ингэхийн тулд, ахмад настанууд хувьцаагаа сая төгрөгөөр солих хүсэлтээ сум, хорооны нийгмийн ажилтанд бичгээр гаргаж өгөх ёстой байлаа. Хэрэв өөрөө хүсэлт гаргах боломжгүй бол эцэг, эх, эхнэр, нөхөр, асран хамгаалагчид нь хүсэлт гаргаж болохыг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Хүсэлтэд овог нэр, регистрийн дугаар, төрсөн он, сар, өдөр, иргэний үнэмлэхний дугаар, оршин суугаа хаягаа бичих ёстой байсан нь мэдээж. Үүнээс гадна, сая төгрөгөө бэлнээр авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, өмнө нь бэлэн бусаар авсан эх орны хишиг, хувийг суутган тооцохыг зөвшөөрсөн тэмдэглэлийг хүсэлтэндээ заавал тусгах ёстой байлаа. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тухайд, дээрх материалыг бүрдүүлэх ёстойгоос гадна, хөдөлмөр алдалтын хувь хэмжээгээ нотолсон баримт бичгийг хүсэлтэд хавсаргах ёстой байв. Хэрэв тухайн хүн нийгмийн халамжийн болон нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж авдаг бол дээрх материалыг бүрдүүлэх шаардлагагүй гэгдэж байлаа. Харин тэтгэвэр, тэтгэмж авдаг гэсэн тодорхойлолтыг холбогдох байгууллагуудаас авах ёстой байжээ. Сум, хорооны ажилтнууд иргэдийн энэ хүсэлтийг сар бүрийн 15-ны өдрөөр тасалбар болгон нэгтгэж байсан юм. Энэ мэдээллээ аймаг, нийслэлийн Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэст сар бүрийн 25-ны дотор хүргүүлж байлаа. Аймаг, дүүргээс үүнийг нягталж, иргэдийн нэрсийн жагсаалтыг батлан сар бүрийн 30-ны дотор нийгмийн халамжийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлж байв. Үүний дараагаар шаардагдах хөрөнгийг сар, улирлаар гаргасан хуваарийн дагуу Төрийн сангийн газраас Хүний хөгжил санд шилжүүлж байсан юм. Тухайн үед улсын хэмжээнд 334 мянган ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн байдаг гэх судалгаа тэр үед гарч байлаа. Тиймээс Засгийн газар тэдний 1072 ширхэг хувьцааг худалдан авч, оронд нь 1 сая төгрөг олгохоор төлөвлөж үүнд шаардагдах санхүүжилтийг 2011 оны төсөвт суулгасан байдаг. Сангийн яамны Хүний хөгжил сангийн ажлын албаны мэргэжилтэн Зоригтбат: Шаардагдах санхүүжилтийг хийсэн талаар тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Сангийн яам энэ мөнгийг хаанаас бүрдүүлсэн бэ гэдэг нь анхаарал татдаг. Тэгвэл энэ асуултад тэр үеийн Сангийн дэд сайд Ганхуяг: Нийт330 гаруй тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгасан бөгөөд үүний санхүүжилтийг Эрдэнэс Монгол, Эрдэнэс тавантолгой, Эрдэнэт үйлдвэр хамтран бүрдүүлэх үүрэг хүлээсэн болохыг хэлж байсан юм. Харин тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Энэбиш: Хүний хөгжил сангийн хөрөнгийг бүрдүүлэхэд Эрдэнэс монгол болон Эрдэнэс тавантолгой компанид чамгүй ачаа ирж байна. Хэдийгээр тийм ч Хүний хөгжил сангийн мөнгийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаагаа учирлаж байв. Хүний хөгжил сангийн мөнгийг дээрх байгууллагуудаас бүрдүүлж, Сангийн яамныхан Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний газар руу санхүүжилт хийж эхэлмэгц ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хүсэлтийг биелүүлж эхэлсэн юм. Гаргасан хуваариар бол 2011 оны дөрөвдүгээр сард 333 мянган төгрөг, тавдугаар сард 333 мянган төгрөг, зургадугаар сард 334 мянган төгрөг олгох ёстой байлаа. Тэгвэл 2011 оны тавдугаар сараас ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд 330 мянган төгрөг олгосон байдаг. Тэр үеийн Хөдөлмөр, халамж, үйлчилгээний газрын дэд дарга Эрдэнэбаатар: 2011 оны зургаадугаар сард багтаан ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үлдэх 670 мянган төгрөгийг нь өгч дуусгана гэж мэдэгдэж байсан юм. Ингэж л улсын хэмжээнд 287 мянган ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд /зарим тохиолдолд 322 мянга гэж ярих нь бий/ хувьцаанаас татгалзаж, эх орны хишгийн 1 сая төгрөгөө бэлнээр авсан байдаг юм. Хожим хүний хөгжил сангаас 1 сая төгрөгийн сургалтын төлбөр авсан оюутнууд хувьцаагаа мөн улсад эргүүлэн өгсөн байдаг. Тодруулбал, оюутны сургалтын төлбөр болон эрүүл мэндийн даатгал хэлбэрээр эх орны хишиг хүртсэн 767 мянган иргэн 820 сая ширхэг хувьцаагаа улсад эргүүлэн өгсөн байгаа юм. Тухайн үед төр өөрөө брокер болж, хүний хөгжил сангаар дамжуулан хувьцаа арилжиж байгаа нь хууль бус үйлдэл хэмээн шүүмжлэх шинжээчид тухайн үед мундахгүй их байсан юм.

-Үлдэх 1,5 гаруй сая иргэн хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан ч бүтэлгүйтэв-

Тиймээс 1 сая төгрөгийн эх орны хишгээ бэлнээр авсан ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, сургалтын төлбөр хэлбэрээр авсан оюутнууд хувьцаагүй хоцорсон юм. Цаана нь эх орны хишгийн 1 сая төгрөгөө аваагүй 1,5 гаруй сая иргэн Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаатайгаа хоцорсон байдаг. Ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нэгэн адилаар тэд ч гэсэн хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлтээ Засгийн газарт илэрхийлсэн байдаг. Тодруулбал, 1 сая 532 мянга 853 иргэн Эрдэнэс Тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 933 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр Засгийн газарт худалдаж, хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан байдаг юм. Тэдний зарим нь сонголтоо буруу хийсэн учир хүсэлтээ буцаая, хувьцаагаа зарахаа болъё гэсэн санал давхар тавьж байлаа. Яг ийм санал гаргасан 1000 гаруй иргэн байдаг юм. Тэдний дунд Хүний хөгжил сангийн 1 сая төгрөгийн урьдчилгаа болох 330 мянган төгрөгөө авсан ахмад настан ч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 330 мянган төгрөгөө буцаан өгч хувьцаатайгаа үлдэх санал тавьж байв. Үүнээс гадна, Хүний хөгжил сангаас сургалтын төлбөр авсан зарим оюутнууд 1 сая төгрөгөө Засгийн газарт буцаан өгч, хувьцаатайгаа хоцрох хүсэлт илэрхийлж байв. Энэ мэт санал гарч байсан учраас хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан иргэдийн тоонд өөрчлөлт гарч болзошгүй байсан юм. Тиймээс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийнхөн нэгдсэн дүн судалгаа гарсны дараа хичнээн иргэнд нэмж 536 ширхэг хувьцаа бичих, хичнээн иргэнээс 536 ширхэг хувьцаа хасахаа хэсэг хүлээзнэх хэрэгтэй болов. Тиймээс Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамныхан хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр Засгийн газарт худалдах хүмүүсийн хүсэлтийг 2012 оны тавдугаар сарын 20-ны өдрөөр тасалбар болгож, нэмж хүсэлт аваагүй юм. Тэр үеийн Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын мэргэжилтэн Гэрэлтуяа: 1072 ширхэг хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр солих хүсэлт илэрхийлээд үүнийгээ буцаая гэсэн иргэдийн саналыг хүлээж авах эсэхийг Засгийн газар шийдвэрлэнэ. Засгийн газраас шийдвэр гарсны дараа хичнээн иргэн хувьцаатайгаа үлдэж, хичнээн нь хувьцаагаа зарах нь тодорхой болох юм. Энэ үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийнхөн дээр дурдсан ажлыг эхлүүлэх ёстой гэсэн тайлбар өгч байлаа. Ийнхүү үлдэх 1,6 сая орчим иргэний хувьцааг мөнгөжүүлэх ажил эхэлсэн ч, харамсалтай нь бүтэлгүйтсэн тал бий.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажил эхлүүлэв-

Эрдэнэс тавантолгойн нийт хувьцааны 10 хувийг аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах УИХ болон Засгийн газрын тогтоол анх гарч байсан талаар дээр дурдсан. Ингэхийн тулд иргэдээ тоолж шинэчилсэн бүртгэл гаргасан шиг, аж ахуйн нэгжүүдээ давхар тоолж хэнд хэдэн ширхэг хувьцаа худалдахаа тогтох ёстой байв. Ингээд 2010 оны зургаадугаар сарын 30-наас өмнө байгуулагдсан бөгөөд санхүүгийн тайлан балансаа нягтлан бодох бүртгэлийн тогтсон журам стандартын дагуу хөтөлж гаргасан компаниудад Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг худалдахаар төлөвлөсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, татвараа цаг хугацаандаа төлсөн аж ахуйн нэгжүүдэд Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг худалдах боломжтой гэсэн шалгуур тавьж байлаа. Тухайн үед манай улсад 55 мянган аж, ахуйн нэгж бүртгэлтэй байснаас 41390 нь энэ шалгуурыг хангасан байдаг. Тэдэнд Эрдэнэс Тавантолгойн 10 хувийг ижил тэнцүү худалдахад нэг компанид 36240 ширхэг хувьцаа худалдах тооцоо гарсан билээ. Эрдэнэс тавантолгой компанийн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ гарсны дараа дээрх аж ахуйн нэгжүүдэд хувьцаа худалдахаар тооцож байлаа. Харин хожим нэгж хувьцааг 933 төгрөгийн дүйцүүлэх үнээр тооцож аж ахуйн нэгжүүдэд хувьцаа худалдахаар төлөвлөсөн юм. Үүнээс босгосон 1,4 их наяд төгрөгөөр Засгийн газарт хувьцаагаа худалдах санал гаргасан дээрх 1,5 гаруй сая иргэний хүсэлтийг биелүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Цөөхөн хэдэн компани манай компанийн хувьцааг худалдаж авсан учраас дээрх иргэдийн хүсэлтийг биелүүлэх боломжгүй болсон талаар хэлж байлаа. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг үндэсний компаниудад худалдах хуулийн хугацаа 2012 оны долоодугаар сарын 1-ний өдрөөр дуусгавар болсон юм. Тус компанийн хувьцааг 41390 аж ахуйн нэгж худалдаж авах эрх нь үүссэн ч, Эрдэнэс таватолгойн хувьцааг үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажлыг сар гаруйн хугацаанд явуулахад ердөө 3000 гаруй аж ахуйн нэгж 93 сая ширхэг хувьцаа худалдаж авах захиалгаа ирүүлсэн байгаа юм. Ийнхүү цөөхөн хэдэн компани Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг нэг бүрийг нь 933 төгрөгийн дүйцүүлэх үнээр худалдаж авах захиалга ирүүлж, мөнгөө Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулсан учраас Засгийн газар 1072 ширхэг хувьцаагаа мөнгөжүүлэх санал гаргасан дээрх 1,5 гаруй сая иргэний хүсэлтийг биелүүлэх боломжгүй болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг талд хувьцаагаа бэлэн мөнгөөр солих иргэдийн судалгааг Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний газрынхан явуулж, нөгөө талд хувьцаа худалдаж авах аж ахуйн нэгжүүдийн судалгааг Татварын ерөнхий газар хийж, компаниудын хувьцаа худалдаж авсан мөнгөөр иргэдийн хүсэлтийг биелүүлэхээр төлөвлөсөн ч бүтэлгүйтсэн юм. Тиймээс шинэчлэлийн Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдэд зарсан хувьцаагаа буцаан авч мөнгийг нь эргүүлж өгсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, цөөхөн хэдэн компанид худалдсан Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг засгийн газар буцаан авч, мөнгийг нь буцаан олгосон юм. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Нэгэнт ийм шийдэлд хүрсэн учраас 1,5 сая иргэний хувьцааг мөнгөжүүлэх боломжгүй болж байгаа талаар дурдсан удаатай. Ийнхүү Хамтарсан засгийн газрын үед эхлүүлсэн ажлыг Шинэчлэлийн засгийн газар өөрчилсөн юм. Эхэндээ Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг үндэсний компаниудад эзэмшүүлнэ гэж ийнхүү яригдаж байсан ч, эцэстээ гадаадын хувь оролцоотой компаниудад эзэмшүүлэх тухай асуудал хожим сөхөгдөж байсан нь нууц биш. Тухайлбал, гадаадын 25 хувиас дээшгүй хөрөнгө оруулалттай компаниудад Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг нэрлэсэн үнээр нь худалдана гэсэн яриа гарч байсан юм. 2009 оны сүүлчээр Засгийн газраас гаргасан 350 тогтоолд энэ тухай цагаан дээр хараар бичсэн байдаг. Гэвч энэ нь тэгэсхийгээд бас л сураг алдарч замхарсан билээ.

-Иргэдийн 1072 ширхэг хувьцааны бичилтийг баталгаажуулав-

Хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан дээрх 1,5 сая иргэн 1 сая төгрөгөө бэлнээр авч чадаагүйгээс гадна, Эрдэнэс тавантолгой компанийн 1072 ширхэг хувьцааных нь бичилт нэр дээр нь хийгдээгүй явж ирсэн тал бий. 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны хавьцаа тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн Санхүү, хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга Лхагвасүрэн: Хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан иргэдийг Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцаа эзэмшигчийн бүртгэлээс хасах бичилт хийгдсэн талаар хэлж байсан юм. Тухайн үед, Эрдэнэс-тавантолгой компанийн нийт хувьцааны 6,5 хувийг иргэд эзэмшиж, бусад нь хувьцааны бичилт хийгдэлгүй явж иржээ. Тиймээс хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан зарим иргэдийн зүгээс Хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах төвөөр дамжуулан 1072 хувьцаагаа үнэт цаасны дансандаа буцаан байршуулахыг хүссэн өргөдлийг Эрдэнэс-тавантолгой компанид өнгөрсөн хугацаанд хэдэнтээ өгч байсан аж. Энэ нь шийдлээ ололгүй явсаар ирсэн учраас тэдний 3375 нь Хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах төвөөр дамжуулан дээрх гомдлоо УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороонд хүргүүлжээ. Иргэдээс ирсэн энэ гомдлын дагуу Өргөдлийн байнгын хороо уг асуудлыг 2014 оны хоёрдугаар сарын 18-ны өдрийн хуралдаанаараа хэлэлцэж, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг буцаан эзэмшүүлэх арга хэмжээ авах талаар тогтоол гаргаж байсан юм. Засгийн газар тогтоолын биелэлтийг 2014 оны хаврын чуулганы хугацаанд багтаан УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороонд танилцуулах ёстой байлаа. Үүнтэй холбогдуулан Засгийн газар заасан хугацаанд хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан 1,5 сая иргэнд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн 1,5 тэрбум ширхэг хувьцааг буцаан эзэмшүүлэн бүртгэхийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд даалгасан юм. Ингэснээр, Эрдэнэс-тавантолгойн компанийн 1072 ширхэг хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нээс өмнө төрсөн, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан, эх орны хишгээ бэлнээр аваагүй иргэд бүгд бодитоор эзэмшиж, баталгаажилт нь хийгдсэн билээ.

-Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцаагаа хэрхэн хувьцааны дансандаа байршуулах вэ-

2011-12-03. Монгол улс 2011 онд хүн амаа тоолсон. Арван жилд нэг удаа болдог шинэчилсэн бүртгэлд 2,7 сая иргэн хамрагдсан гэх тоо баримт тухайн үед гарч байсан юм. Гэхдээ, үүнд гадаадад оршин суугаа иргэд хамрагдаагүй. Тиймээс ч, шинэчилсэн бүртгэл явагдсаны дараа манай улс элчин сайдын яамдуудаараа дамжуулан гадаадад суугаа иргэдээ тоолох ёстой болов. Энэ ажлын явц хангалттай явагдаж байсныг албаныхан хэлж байсан ч, зарим нэг гадаадад оршин суугаа иргэд шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй байхыг үгүйсгэх аргагүй байсан юм. Эндээс гадаадад оршин суугаа, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй иргэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа хэрхэн эзэмших вэ гэдэг асуулт гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны хэлтсийн дарга Чинзориг: Шинэчилсэн бүртгэлдээ хамрагдаж бусдын адил хувьцааны дансаа нээлгэж, түүндээ 1072 ширхэг хувьцаагаа байршуулах ёстойг зөвлөж байсан юм. Гадаад, дотоодод амьдардаг иргэд эхлээд шинэчилсэн бүртгэлдээ хамрагдаж, дараа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрөл авсан, Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаа явуулах эрхтэй дурын брокер, дилерийн компаниар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвд хувьцааны данс нээлгэж, түүнд өөрсдийн 1072 ширхэг Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг байршуулж баталгаажуулах ёстой байсан юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа хэзээ эдийн засгийн эргэлтэд орох боломжтой вэ-

Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаатай үлдсэн иргэдэд өнөөдөр нэг л сонголт бий. Тэр нь Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бирж дээр гарахыг хүлээх явдал юм. Иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцааг шууд арилжаанд оруулах боломжгүй. Эрдэнэс-тавантолгой тодорхой хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдад нэрлэсэн үнээр арилжаалсны дараа, хоёрдогч зах зээл эхэлсэн даруй иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцааг арилжаанд оруулах боломж нээгдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа олон улсын бирж дээр арилжаалагдсан тохиолдолд санал авах, бусдад шилжүүлэх, худалдах эрх нь нээгдэнэ гэсэн үг юм. Хожим иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцаагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад буюу арилжаалахын тулд, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд данстай байх ёстойг мэргэжлийн хүмүүс зөвлөж ирсэн. Тухайн үед Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 400 мянган хүн данстай гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан өгч байв. Санхүүгийн зохицуулах хорооноос эрх авсан, монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг 45 брокер, дилерийн компанид хандаж, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд данс нээлгэх ёстойг мэргэжлийн хүмүүс хэлж, ярьж, зөвлөсөөр ирсэн гэсэн үг юм. Ингэхдээ иргэд өөрийн сонгосон брокер дилерийн компанид бүртгэлийн хураамж төлөхөөс гадна, гарын үсгийн баталгаагаа өгөх ёстой байлаа. Энэ дагуу дотоодын брокер, дилерийн компаниар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 1,6 сая иргэн данс нээлгэсэн гэх мэдээлэл хамгийн сүүлд гарсан. Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаанд ногдол ашиг тараах үеэр холбогдох байгууллагууд ийм тоон мэдээллийг өгсөн юм. Иргэд хувьцааны дансаа нээлгэж Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа арилжаанд оруулах бэлтгэлээ ийнхүү хангав. Гэвч тус компанийн хувьцаа бирж дээр гараагүй учраас эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж хараахан нээгдээгүй байгаа юм. Учир нь иргэдийн энэ хувьцааг хөрөнгийн биржэд бүртгүүлж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж өнгөрсөн хугацаанд тун хомс байсан юм. Нүүрсний зах зээл муудсан болон бусад шалтгааны улмаас Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бирж дээр гаргах нь эрсдэл дагуулж мэдэхээр байсан учраас тэр юм. Гаргалаа гэхэд хувьцааны үнэ унах зэрэг олон арван эрсдэл байсан гэж ойлгож болох юм. Тиймээс эхний ээлжинд хувьцаа эзэмшигчдэд 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашгийг олгохоор 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны хавьцаа яригдаж байлаа. Ингэхдээ тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авч, үүгээр хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараахаар төлөвлөж байсан юм. 2014 оны хаврын чуулган нээхийн өмнө тэр үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: Хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авна. УИХ зөвшөөрвөл энэ урьдчилгаа төлбөрөөр 1,8 сая иргэний 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашигт 100 мянган төгрөг хуваарилах боломж байгаа. Цаашид 1072 хувьцааны үнэ цэнийг дээшлүүлэхийн тулд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг Эрдэнэтийн 51 хувь, Оюутолгойн 34 хувь багтдаг Эрдэнэс-Монгол компанийн хувьцаа руу шат ахиулан хувиргах асуудлыг шийдэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсныг дахин сануулахад илүүдэхгүй биз. Өөрөөр хэлбэл, энэ үед манай улс хэн хэдэн ширхэг хувьцаа эзэмшихийг эцэслэж, ногдол ашиг олгох тухай ярьж эхэлсэн юм. Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа урьдчилгаа төлбөр авч, Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашиг олгохоор яригдаж байсан ч, энэ нь бүтэл муутай байсныг давхар сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Дээрх компаниудтай тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэрээ хэзээ байгуулах нь тодорхойгүй байсан учраас тэр юм. Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг иргэдэд буцаан эзэмшүүлэх Засгийн газрын шийдвэр гарч, ногдол ашгийн сураг дуулдаж эхэлсэн ч, дээрх нөхцөл байдлын улмаас тодорхойгүй байдалд орсон гэсэн үг юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн нэгж хувьцаанд 90 төгрөгийн ногдол ашиг тараав-

Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа бирж дээр гаргаагүй байгаа учраас эдийн засгийн эргэлтэд хараахан ороогүй байна. Хэдийгээр тийм ч хувьцаатайгаа үлдсэн Монгол Улсын иргэд Эрдэнэс тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанаас ногдол ашиг авч суугаа. Өмнө нь тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдаас урьдчилгаа төлбөр авч ногдол ашиг олгох тухай яригдаж байсан ч энэ нь бүтэлгүйтсэн. Тиймээс хожим Эрдэнэс-тавантолгой компани ашигт ажиллагаанаас ногдол ашин тараасан юм. Тодруулбал, Эрдэнэс Тавантолгой компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл 2020 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдөр компанийн өнгөрсөн оны цэвэр ашгаас ногдол ашиг тараахаар шийдвэрлэсэн юм. Эрдэнэс Тавантолгой компанийн зүгээс хувьцаа эзэмшиж байгаа хүмүүст ногдол ашиг тараахад зориулж 179 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн байдаг. Ингэхдээ нэгж хувьцаанд 90 төгрөгийн ногдол ашиг тараасан юм. Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 2020 оны есдүгээр сарын байдлаар 1,6 сая иргэн хувьцааны данс нээлгэснээс 700 мянга нь банкны дансаа мэдүүлсэн байжээ. Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв брокерийн компаниар дамжуулан хувьцааны данс нээлгэж, банкны дансаа холбуулсан иргэдийн ногдол ашгийг эхний ээлжинд шилжүүлсэн байдаг. Хэрэв үүнээс хоцорсон иргэд байвал ногдол ашгаа хэрхэн авах талаар Монголын хөрөнгийн биржээс зөвлөмж хүртэл гаргаж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржээс гаргасан зөвлөмжид үнэт цаасны компанидаа хандан дансаа баталгаажуулснаар ногдол ашгаа хүлээн авах бөгөөд Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвөөс ногдол ашгийн гүйлгээг долоо хоногт багцлан нэг удаа гүйцэтгэж байгааг анхааруулж байсан юм. Үүнээс гадна, үнэт цаасны дансыг 2018 оноос цахимаар нээж эхэлсэн. Тиймээс үнэт цаасны дансгүй иргэд брокерийн компанидаа хандаж цахимаар үнэт цаасны дансаа нээлгэх боломжтойг онцолж байлаа. Мөн Эрдэнэс таван толгой компанийн ETT гар утасны апплейкшнээр дамжуулан үнэт цаасны компаниудад данс нээлгэх боломжтойг дурджээ. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 2020 оны есдүгээр сард ийнхүү хувьцаа эзэмшигчдэдээ анх удаа ногдол ашиг хүртээсэн юм. Өнөөдөр тус компанийн 85,2 хувийг төр, 14,75 монгол улсын 2,5 сая иргэн, 0,05 хувийг аж ахуйн нэгжүүд эзэмшиж байгаа талаар компанийн удирдлагууд нь албан ёсоор мэдэгдсэн. Харин 2021 оны тухайд ногдол ашиг тараахгүй байх шийдвэрийг компанийн зүгээс гаргаад байна.

-Эрдэнэс-Тавантолгойн ажилтай танилцав–

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан Эрдэнэс Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаатай танилцаж, цаашдын төлөвлөгөө, хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн явцтай тухайн үед мөн танилцсан юм. Тус компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ганхуяг танилцуулга хийсэн юм. Тус компани нь коксжих нүүрсний нөөц, чанараараа дэлхийд тэргүүлэх Тавантолгой ордод 8 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг юм. 85,2 хувь нь төрийн эзэмшил, Монгол улсын 2,5 сая иргэн 14,75 хувийг, аж ахуй нэгжүүд 0,05 хувийг эзэмшдэг байна. Үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш өссөн дүнгээр нийт 65 сая дахь тонн нүүрсээ 2020 оны долоодугаар сард олборлосон гэдгийг онцоллоо. Нийтдээ 900 гаруй ажилтантай тус компани нь 2012 онд Монгол Улсын бүх иргэдэд 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшүүлсэн. 2017 оны гуравдугаар сар гэхэд Чалко компанид төлөх 350 сая ам.долларын өрийг бүрэн барагдуулж дууссан байна. Ингээд 2018 онд 1072 хувьцаа мэдээллийн төвийг нээж, 2020 оны есдүгээр сард хувьцаа эзэмшигчиддээ ногдол ашиг хүртээсэн юм. Мөн хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн нөхцөл байдлынхаа талаар тайлагнасан юм. Дотоодын бүтээн байгуулалт, төмөр замын дэд бүтцийн сүлжээг дэмжих зорилтын хүрээнд Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замд 750 тэрбум, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд мөн 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн байна.

-Эрдэнэс тавантолгойн энгийн, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны ялгаа-

Стратегийн ордуудын монголын талын хувийг эзэмшдэг Эрдэнэс монгол компани 100 сая энгийн, 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцаатай. Тус компанийн 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцааг монгол улсын иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх шийдвэрийг засгийн газраас 2011-2012 он хавьцаа гаргасан юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны зөвлөх Балихүү: Эрдэнэс тавантолгой компанийн толгой компани болох Эрдэнэс монголын давуу эрхийн нэг ширхэг хувьцааг Монгол Улсын иргэн бүрт олгохоор яригдаж байна. Эдгээрийг Монгол Улсын иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлнэ. Гэхдээ иргэн бүрт олгох ёстой 1,5 сая төгрөгийн эх орны хишигт Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг энгийн, Эрдэнэс Монголын 1 ширхэг давуу эрхийн хувьцаа багтаж байгаа гэж ойлгож болох талтайг хуучилж байсан юм. Тэр үеийн Засгийн газрын хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтэс: Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн хувьцааг хүн ам, өрхийн бүртгэлд бүртгэгдсэн иргэний харьяаллын зөрчилгүй иргэн бүрт олгоно гэж тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан монгол улсын иргэн бүр Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрхтэй болсон гэсэн талаар тэр үед яригдаж байсан юм. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын нэгнээс өмнө төрсөн хүмүүст олгоно гэж хугацаа заасан бол, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны хувьд ямар нэг хугацаа заагаагүй гэдгээрээ онцлог. Шинээр мэндэлсэн хүүхэд бүрт Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрхтэй гэж яригдаж байсан юм. Ингэснээр монгол улсын иргэд стратегийн бүх ордуудаасаа давуу эрхийн хувьцаагаараа дамжуулан хувь хүртэх боломж нээгдсэн гэдэг. Гэхдээ давуу эрхийн хувьцааг бусдад худалдах, арилжих, бэлэглэх, барьцаалах, өв залгамжлуулах нь хуулиар хориотой байдаг байна. Тиймээс ч иргэд Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмшвэл бусдад худалдаж, арилжиж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болохгүй гэж ойлгож болно. Нас барсан, монгол улсын харьяатаас гарсан зэрэг тохиолдолд Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрх нь тэр даруй дуусгавар болох юм. Дээрх тохиолдолд давуу эрхийн хувьцаа нь эргэн төрийн мэдэлд очино гэсэн үг юм. Төр үүнийг шинээр төрсөн хүүхдүүдэд эзэмшүүлнэ. Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцаа ийм онцлогтой бол, Эрдэнэс тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаа тэс өөр онцлогтой. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа энгийнх учир бусдад худалдаж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болно. Гэхдээ Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа Монгол, Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн биржэд нэгэн зэрэг арилжаалагдаж эхэлсэн цагт энэ эрх үүсэх юм. Тус компани 2013 оны эхний улиралд гурван орны бирж дээр хувьцаагаа гаргахаар төлөвлөж байсан билээ. Эрдэнэс тавантолгойн 1072 ширхэг энгийн хувьцааг биржэд бүртгүүлсний дараа бусдад худалдаж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болох бол, Эрдэнэс монголын давуу эрхийг хувьцааг болохгүй.

Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа болон Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны ялгаа үүнд оршиж байгаа талаар хэдэн жилийн өмнө холбогдох мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм. Үүнээс гадна, хэд хэдэн ялгаатай тал бий. Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа эзэмшигчид хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцож хэлэлцэж буй асуудлаар өөрийн эзэмшиж буй хувьцаатай хувь тэнцүүлэн санал өгөх эрхтэй. Компани татан буугдлаа гэхэд эд хөрөнгийг худалдсанаас олсон орлогоос эзэмшиж буй хувьцааны тоогоор хувь хүртэх эрхтэй. Мөн компаниас нэмж гаргасан хувьцаа, хувьцаанд хөрвөх үнэт цаасыг эхний ээлжинд худалдаж авах эрхтэй юм. Хувь нийлүүлэгчдийн хурлаас хувьцаа эзэмшигчдэд хохиролтой шийдвэр гарсан тохиолдолд компанийн дүрэм журамд заасны дагуу өөрийн эзэмшиж буй хувьцааг Эрдэнэс тавантолгой компанид эргүүлэн худалдах эрхтэй. Харин ганц сул тал нь давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдийн дараа ногдол ашиг авах талаар ийн 9 гаруй жилийн өмнө яригдаж байсан билээ. Гэвч өнөөдрийг хүртэл Эрдэнэс тавантолгой компани давуу эрхийн хувьцаагаа монгол улсын иргэдэд эзэмшүүлээгүй байгаа юм. Тиймээс тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдийн дараа ногдол ашиг авна гэсэн ойлголт одоогоор үгүй. Эрдэнэс тавантолгой компани ашигтай ажиллаж тус компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараах шийдвэр гаргавал тэр даруй монгол улсын иргэд хувь хүртэх ёстой. Харин Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааг Монгол Улсын иргэд эзэмшиж эхэлбэл төрөөс урьтаж ногдол ашиг авах дүр зураг ажиглагддаг. Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчид энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс өмнө ногдол ашиг авдаг учраас тэр. 100 сая ширхэг энгийн хувьцаа эзэмшиж буй төрөөс түрүүлж, 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцаа эзэмших монгол улсын иргэд Эрдэнэс монгол компаниас хувь хүртэнэ гэсэн үг юм. Ийнхүү монгол улсын иргэд давуу эрхийн хувьцаагаар дамжуулан стратегийн ордуудаас хувь хүртэх боломжтой гэгдэж байсан ч, давуу эрхийн хувьцааг иргэдэд хэзээ, хэрхэн эзэмшүүлэх нь тодорхойгүй явсаар өдийг хүрсэн билээ.

-Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаа бирж дээр ямар үнэтэй байх бол-

2011-01-11. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг иргэдэд үнэгүй эзэмшүүлэх, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах асуудал дөнгөж яригдаж эхэлж байхад, бирж дээр нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ хэдэн төгрөгөөр гарах нь анхаарлын төвд байсан билээ. Энэ асуултыг Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар:харамсалтай нь тоймтой хариулт өгөөгүй. Гэхдээ тэрбээр Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийг Энержи ресурс компанийн үнэт цаасны нэрлэсэн үнэтэй жишиж буйгаа нуугаагүй юм. Тиймээс тухайн үед тавантолгойн нэг ширхэг хувьцаа хэдэн төгрөгийн ханштай байх вэ гэдгийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд баримжаагаар тооцоолж байсан билээ. Ингэхдээ, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааны нэрлэсэн үнэ ирээдүйд ямар байхыг хоёр аргаар баримжаалж байсан юм. Эхнийх нь Энержи ресурс компанийн энгийн хувьцаатай жишиж байсан юм. Энержи ресурс компани 2010 оны аравдугаар сарын 13-ны өдөр Mongolian mining corporation нэрээр Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ, тэд нийт 719 сая ширхэг хувьцааг 650 сая доллараар арилжаалсан юм. Үүгээр тооцвол, тус компанийн нэгж хувьцаа 90 орчим центийн ханштай байжээ. Энержи ресурс компани 400 сая тонн нүүрсний нөөцтэй ухаа худагийн хэсгийн 20 хувьд хувьцаа гаргаж, Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржээс 650 сая ам.доллар босгосон. Хэрэв тус компани нийт нөөцдөө хувьцаа гаргасан бол, дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс 3.2 тэрбум доллар босгох баримжаа тоо гардаг. Тавантолгойн ордын 4 хувьтай тэнцэх Ухаа худагийн нийт нөөцөд тулгуурдаж хувьцаа гаргахад дээрх хэмжээний хөрөнгийг босгох бол, тавантолгойн үлдэх 96 хувьд 76,8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгох боломжтой цээжний тооцоо хийх нэг нь байлаа. Үүнийг эрдэнэс-тавантолгойн 15 тэрбум ширхэг хувьцаанд хуваавал, Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаа 5 доллар 12 центийн ханштай байх цээжний тооцоо хийж байсан хэрэг. Гэхдээ хувьцааны нэрлэсэн үнэ тооцох мэргэжлийн аргачлалаасаа хамаараад өөр байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тус компани нэрлэсэн үнэ буюу бодит ханшийг манайтай хамтран ажиллах хөрөнгө оруулалтын банк тогтоох байсан юм. Тухайн үед хөрөнгө оруулалтын банк тодорхойгүй байсан учраас үүнд тоймтой хариулт хэлэх боломжгүй байсан юм. Тухайн үед Эрдэнэс -монгол компанийн ерөнхий захирал, Эрдэнэс-тавантолгой охин компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Энэбиш: Одоогоор манайтай хамтран ажиллах хөрөнгө оруулалтын банк тодорхойгүй байна. Хөрөнгө оруулалтын банкийг удахгүй сонгон шалгаруулна хэмээн хэлж байсан билээ.

Хөрөнгө оруулалтын банк сонгон шалгаруулсны дараа тэд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн нэгж хувьцааны үнийг гаргах байжээ. Үүний дараа иргэдэд үнэт цаас үнэгүй олгож, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажлыг эхлүүлэх ёстой байжээ. УИХ-ын тогтоолд 2011 оны нэгдүгээр улиралд багтаан тавантолгойн хувьцааг иргэдэд үнэгүй олгож, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдахаар тусгасан байв. Гэхдээ бодит дээр энэ хугацаанаас өмнө амжихгүй. Тавантолгойн хувьцааг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд эзэмшүүлэх ажлыг 2011 оны долоодугаар сараас эхлүүлнэ гэдгийг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Тавантолгойгоос иргэд болон компаниуд хувь хүртлээ ч, энэ нь эдийн засгийн эргэлтэд тэр даруй орохгүй. Өөрөөр хэлбэл, гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 29 хувийг гаргасан цагт, иргэд аж ахуйн нэгжүүд өөр оногдсон хувьцаагаа арилжаалж, эргэлтэд оруулах боломж нээгдэх байв. Тухайн үед Монголын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 10 хувийг, 19 хувийг Лондон, Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржийн аль нэгэнд гаргахаар төлөвлөж байсан юм. Харин тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: 2012 оны эхэндбагтаан гадаадын хөрөнгийн зах зээлд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бүртгүүлж, үнэт цаасыг нь арилжаалахаар төлөвлөж байгаа талаар хэлж байсан юм. Мөн тэр хавьцаа монголын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-Тавантолгойн хувьцааг гаргахаар төлөвлөж байгаа талаар хэлж байсан юм. Бирж дээр гармагц нэгж хувьцааны бодит ханш хэд байхыг харж болохоор байсан юм. Энэ үед аж ахуйн нэгжүүд өөрсдийн худалдаж авсан, иргэд үнэгүй авсан хувьцаагаа арилжаанд оруулах боломж нээгдэх байлаа. Гэсэн ч олон жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн энэ ажил одоог хүртэл хийгдээгүй байгаа юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг дэлхийн зах зээлд гаргах зөвлөх банкууд сонгон шалгаруулав-

Цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулсны дараа Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах асуудал яригдах байлаа. Эрдэнэс тавантолгойн 29 хувь буюу 4,3 тэрбум ширхэг хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр нэгэн зэрэг гаргаж арилжаалахын тулд дэлхийн хөрөнгө оруулалтын банк, хуулийн фирм, уул уурхайн зөвлөхүүдтэй хамтран ажиллах шаардлага тулгарсан. Тухайн үед дэлхийн нэр хүндтэй 16 хөрөнгө оруулалтын банк манайтай хамтарч ажиллах саналаа ирүүлсэн байгаа юм. Тухайлбал:

JP Morgan
Credit Suisse
Goldman sachs
Morgan Stanley
Deutshe bank
Barclays capital
Citi bank
UBS банк
Standart chartered bank
Bank of china
Jefferies and company
ING
Bank of America
Merrill lynch
HSBC,
Macquarie
BHP Paribas

зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд Эрдэнэс тавантолгойтой хамтран ажиллах саналаа ирүүлсэн гэдэг. Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан ч эдгээр хөрөнгө оруулалтын банктай ганцаарчилсан уулзалт хийсэн байгаа юм. Эрдэнэс тавантолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийнхөн АНУ-ын хөрөнгө оруулалтын Morgan stanley банкны төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзсан байх жишээтэй. Үлдэх хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хэзээ уулзахаа Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан тухайн үед нууцалж байлаа. Хөрөнгө оруулалтын банкуудтай уулзалт хийсний дараа аль нэгийг нь сонгох байв. Тэгвэл 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар дэлхийд нэр хүнд бүхий дээрх 16 хөрөнгө оруулалтын банкнаас Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг дэлхийн зах зээлд гаргахад зөвлөхөөр ажиллах дөрвөн банкийг сонгон шалгаруулсан байв. Зах зээлийн ерөнхий зохион байгуулагч буюу спонсороор Германы Deutshe банк, АНУ-ын Goldman sachs ажиллаж байсан бол, хувьцааны борлуулалтад оролцох, зуучлах үүрэг бүхий бэлтгэл ажилд хамтран оролцогчоор Францын BHP Paribas, Австарлийн Macquarie банк шалгарч байжээ. Гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулсаны дараа дээрх хөрөнгө оруулалтын банкууд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд гаргах ажлыг эхлүүлэх ёстой байсан бөгөөд судалгааны ажлаа эхлүүлээд байжээ. Үүнээс гадна, Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн зах зээлд гаргахын тулд дэлхийд танигдсан аудит, хууль, уул уурхайн зөвлөхүүдтэй хамтран ажиллах ёстой байсан юм. Тэднийг 2010 ондоо багтаан сонгож амжвал, 2011 онд багтаан Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах боломжтой болохыг холбогдох албаныхан хэлж байсан билээ. Гэтэл тэднийг сонгон шалгаруулсан гэх мэдээлэл байдаг ч, аудит, хууль, уул уурхайн зөвлөх компаниар аль улсын ямар байгууллага ажиллаж байсан нь нууцлаг өдийг хүрсэн тал бий. Цаашлаад Эрдэнэс-тавантолгой хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах ажил өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй байгаа юм.

-Лондонд DR, Хонконгод IPO хийхээр төлөвлөсөн ч ажил хэрэг болсонгүй-

Тавантолгойн нүүрсний ордод үйл ажиллагаа явуулах Эрдэнэс-тавантолгой компанийг 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар байгуулсан байдаг. Үүний 51 хувийг төр өөрийн мэдэлд үлдээж, 29 хувийг нь гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж, 10 хувийг нь иргэдэд үнэгүй эзэмшүүлж, үлдэх 10 хувийг нь аж ахуйн нэгжүүдэд нэрлэсэн үнээр нь худалдахаар УИХ-ын тогтоолд тусгасан байдаг.
Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг хэзээ гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах бол гэдэг хэн хүний анхаарлын төвд байж ирсэн асуулт. Үүнд Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан Энэбиш: Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сард багтаан гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргахаар төлөвлөж байгаа тухайгаа хэлж байсан юм. Гэвч дэлхийн эдийн засаг тогтворгүйтэж 2008 оных шиг санхүүгийн хямрал давтагдаж болзошгүй гэсэн айдас хөрөнгө оруулагчдыг хувьцаанаас дайжихад хүргэсэн тал бий. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа гадаадын хөрөнгийн бирж дээр гарахгүй хойшлогдож байсны нэг шалтгаан бол энэ. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг тогтворжсон цагт Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан бирж дээр хувьцаагаа гаргана гэж төлөвлөж байлаа. Уул, уурхайн компаниуд ихэвчлэн Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Гэхдээ Эрдэнэс Тавантолгой компанийн тухайд уг бирж тийм ч зохимжтой биш аж. Дэлхийн нөгөө өнцөгт байгаа Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж манай улстай цагийн зөрүү ихтэй. Монголчуудыг унтаж байхад, Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа Тронтогийн хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдах нь тийм ч оновчтой алхам биш. Цагийн зөрүүгүй гэдэг утгаараа Хонгконгийн хөрөнгийн бирж Эрдэнэс-тавантолгой компанид зохимжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байлаа. Нөгөө талаар Монголын хөрөнгийн бирж Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтран ажиллаж байсан. Тиймээс Лондонгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах нь оновчтой гэж үзсэн байдаг. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг тогтворжсон цагт буюу 2013 оны эхний улиралд Монгол, Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа нэгэн зэрэг гаргахад тохиромжтой цаг үе гэж Эрдэнэс тавантолгой компани үзэж байлаа. Гэхдээ Эрдэнэс тавантолгой компани хэрхэн гурван орны хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах нь асуултыг тэмдэг хэвээр байсан цаг. Аль нэг орны манайд тохиромжтой хөрөнгийн бирж сонголоо ч, тэдний тавьсан шаардлагыг хангах нь хамгийн чухлаар тавигдаж байсан юм. Лондон болон Хонконгийн хөрөнгийн биржийнхэн компанийнхаа 25 хувийг зах зээлд гаргах ёстой шалгуур тавьдаг нь эхний сорилт байлаа. Тиймээс иргэдийн Засгийн газарт буцааж зарсан хувьцаа, компаниудын аваагүй хувьцааг гадаадын бирж дээр гаргахаар төлөвлөсөн хувь дээр нэмэх шаардлага үүссэн талаар учир мэдэх хүмүүс тэр үед жиг жуг хийж байсныг нуух юун. Дараагийн томоохон сорилтын талаар тэр үеийн Лондонгийн хөрөнгийн биржийн Анхдагч хувьцааны зах зээлийн хэлтсийн дарга Треси Перс: Эрдэнэс тавантолгой компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарахын тулд компанийн засаглалаа сайжруулж, санхүүгийн тайлан балансаа олон улсын стандарчиллын дагуу гаргах хэрэгтэйг хэлж байсан явдал. Эрдэнэс тавантолгой компани эхлээд Санхүүгийн зохицуулах хороонд, дараа нь Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа бүртгүүлэх ёстой. Үүний дараа Лондонгийн хөрөнгийн биржээс Depositary receipt буюу DR ашиглаж санхүүжилт босгох боломжтой байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлсэн хувьцааныхаа тодорхой хувийг энэ чиглэлээр мэргэшсэн дэлхийн нэр хүнд бүхий JP Morgan, Citi, Goldman sachs зэрэг депозитар банкинд шилжүүлнэ. Харин тухайн депозитар банк DR буюу хагаламжийн бичиг гаргаж, үүнийгээ хөрөнгө оруулагчдад худалдах замаар санхүүжилт босгож өгөхөөр төлөвлөж байжээ. Эрдэнэс тавантолгой компани DR ашиглаж Лондонгийн хөрөнгийн биржээс санхүүжилт босгохоор төлөвлөсөн байсан ч, хөрөнгө босгоход хялбар санхүүгийн энэ хэрэгслийг ашиглахад хууль эрхзүйн орчин тухайн үед бүрдээгүй байсан юм. Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд IPO гаргах замаар санхүүжилт босгохоор мөн төлөвлөж байсан ч, хууль эрхзүйн орчин бас л дутмаг байлаа. Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг зөвшөөрч байж энэ ажил бүтэх байжээ. Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо 16 орны хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг зөвшөөрсөн байдаг. Тэдний эгнээнд манай улс нэгдэхийн тулд Үнэт цаасны тухай хуульд нэлээд өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгарсан байна. Тиймээс хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-д өргөн барьж, үүнд DR ашиглаж хөрөнгө босгох зүйл заалтыг оруулж өгчээ. Энэ хууль батлагдвал DR ашиглаж Лондонгийн хөрөнгийн биржээс мөнгө босгох боломжтой болохоос гадна, Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо манай хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг хүлээн зөвшөөрөх эсэх нь шийдэгдэх байлаа. Хэрэв энэ хууль батлагдахгүй удвал Эрдэнэс тавантолгой болон Эрдэнэс монголын завсарын компанийг Лондон болон Хонгконгод байгуулж, тухайн улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр хувьцаагаа гаргахад хүрэх байсан гэдэг. Монгол улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр бус, өөр улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр хувьцаагаа гаргахад хүрч болзошгүй байсан гэсэн үг. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэд дарга Даажамба: Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2012 оны хаврын чуулганаар УИХ-д өргөн барьсан ч, батлагдаагүй тухай хэлдэг. Үүнээс болж нэлээд хугацаа алдсан тул, хожим шаардлагатай өөрчлөлтийг оруулсан Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2013 оны хаврын чуулганаар баталсан юм. Энэ хуулийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөж эхэлсэн байдаг. Ингэснээр Эрдэнэс-тавантолгой компани Лондон болон Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргахад хууль эрхзүйн талаасаа ямар ч саадгүй болсон. Тодруулбал, тус компани Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа бүртгүүлж, үүнийхээ тодорхой хувийг Депозитор банкаар дамжуулан Хадгаламжийн бичиг болгон гаргаж, Хонг-Конг болон Лондонгийн хөрөнгийн биржээс хөрөнгө босгох боломжтой гэгдэж байлаа. Үүнийг хөрөнгө оруулалтын зөвлөх компаниуд хийх ёстой байсан аж. Тэднийг ч хэдийнэ сонгосон гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Тухайлбал, тус компанийн хөрөнгө оруулалтын зөвлөхөөр Голдман сакс, Дойче банк, Би Эн Пи Парибас, Маквейри компаниуд ажиллаж байжээ. Харин аудитийн зөвлөхөөр Прайс Уотерхаус, техникийн зөвлөхөөр Норвест, хуулийн зөвлөхөөр Нортон роуз, Хоган Ловелс компаниуд тус тус ажиллаж байгаа гэх мэдээллийг албаныхан хэдэн жилийн өмнө өгч байсан юм. Эдгээр зөвлөх компаниуд хамтран Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг биржэд гаргах ёстой байсан ч, Лондонд DR, Хонконгод IPO хийгдээгүй өдийг хүрсэн билээ. Компанийн удирдлагын зүгээс Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг 2015-2016 онд олон улсын биржэд гаргана гэж хожим мэдэгдэж байсан ч, энэ ажил өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй байна. Эрдэнэс-тавантолгой компани гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлмэгц иргэд өөрсдийн 1072 хувьцаагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжтой болох юм. Тодруулбал, иргэдэд эзэмшүүлсэн Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцаа энгийн төрөлд хамаарах учраас бусдад бэлэглэж, өвлүүлж, залгамжилж, арилжих боломжтой юм. Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн захирал Байгалмаа: Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг өвлүүлж, бэлэглэж, залгамжилж, арилжиж болохыг хэдэн жилийн өмнө бататган хэлж байсан удаатай. Гагцхүү Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр бүртгүүлж, арилжаа эхэлсэн цагт тус компанийн хувьцааг өвлүүлж, бэлэглэж, залгамжилж, арилжих эрх нээгдэх юм.

-Эрдэнэс тавантолгой бонд гаргав-

Том төслүүдээ хэрэгжүүлэхийн тулд хувьцааныхаа тодорхой хувийг олон улсын биржээр зарж IPO хийх зөвшөөрлийг УИХ, Засгийн газраас аваад байсан ч ийнхүү замхарсан билээ. Тиймээс Эрдэнэс тавантолгой бонд гаргаж хөрөнгө босгох замаар дээрх асуудлаа шийдвэрлэхээр болжээ. Засгийн Газар, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Монгол Банкны зүгээс тус үнэт цаасыг олон нийтэд санал болгон хөрөнгө оруулалт татахыг дэмжиж ажилласан. Эрдэнэс тавантолгой бонд нь Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй Эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөний нэг хэсэг юм. Энэ хүрээнд стратегийн ач холбогдол бүхий Тавантолгойн дулааны цахилгаан станц, Нүүрс баяжуулах үйлдвэр, Усан хангамж, Төмөр зам зэрэг томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх зорилготой санхүүгийн зах зээлд хамгийн өндөр дүн бүхий 2 их наяд хүртэлх төгрөгийн бонд гаргахаар төлөвлөсөн билээ. Эрдэнэс Тавантолгой компани өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх, эргэлтийн хөрөнгийг санхүүжүүлэх зорилгоор Монголдоо анх удаа нийт 2 их наяд хүртэлх төгрөгийн дүн бүхий төгрөг, валют хосолсон ЭТТ Бондыг гаргах зөвшөөрлийг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос авсан. ЭТТ бондыг 3 үе шаттайгаар олон нийтэд санал болгохоор төлөвлөсөн бөгөөд үүнээс эхний ээлжид 800 орчим тэрбум төгрөгийн бонд худалдаалахаар холбогдох бичиг баримтыг 2021 оны гуравдугаар сарын 5-нд Санхүүгийн зохицуулах хороо, Монголын хөрөнгийн биржэд хүргүүлсэн байдаг. Уг хүсэлтийг хянаад Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2021 оны гуравдугаар сарын 26-ны өдрийн 96 тоот тогтоолоор Үнэт цаасыг бүртгэх, 2021 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн 1/1181 тоот зөвшөөрлөөр Анхдагч зах зээлд арилжаалах албан ёсны зөвшөөрлүүдийг олгожээ. Энэ дагуу Эрдэнэс тавантолгойн ЭТТ бондын анхдагч зах зээлийн захиалгыг албан ёсоор эхлүүлж, цан цохих арга хэмжээг 2021 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржэд явуулсан юм. Эхний шатанд нийт 600 тэрбум төгрөгийн бондыг төгрөг, валют хосолсон сонголттойгоор олон нийтэд санал болгосон. Эхний захиалга 2021 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр эхэлсэн бол, хаалтын арилжаа 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 9-ний өдөр болж төлөвлөсөн бондоо амжилттай арилжаалжээ.Гадаад дотоодын иргэн, аж ахуй нэгж, арилжааны банк, даатгалын компани болон хөрөнгө оруулалтын сангууд Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Үнэт цаасны компаниудаар дамжуулан бонд худалдан авчээ. Үүгээр 677 гаруй тэрбум төгрөгийн захиалгыг оролцогч талуудаас ирүүлж, төлөвлөгөөт зорилтыг бүрэн хангасан байна. Арилжаанд 964 иргэн, аж ахуйн нэгж оролцож, төгрөгийн 10 хувийн хүүтэй 336 гаруй тэрбум төгрөг, ам.долларын 6.3-6.8 хувийн хүүтэй 119 гаруй сая ам.долларын мөнгөн хөрөнгө татан төвлөрүүлжээ. Тэгвэл бондын хоёр дахь транчийн захиалга 2021 оны наймдугаар сарын 16-25-ны өдрүүдэд явагдсан билээ. Хоёр дахь шатны захиалгаар 100 сая ам.доллар болон 285 тэрбум төгрөгийн бондыг олон нийтэд санал болгосон юм. Ингэхдээ:

Төгрөгийн бонд: нэгжийн үнэ 100.000₮, хүү 10%, хугацаа 36 сар
Долларын бонд: нэгжийн үнэ 100$, хүү 5.8%, хугацаа 24 сар

Бондын II шатыг олон улсад болон дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг оролцох боломжтойгоор нийтэд санал болгож, 2021 оны наймдугаар сарын 25-ны өдрийн 17.30 цагт захиалгыг авч нэгтгэсэн байна. Нэгдсэн дүнгээс танилцуулахад санхүүгийн бүтцийн хувьд гурван төрлийн арилжааны захиалга хийснээс төгрөг болон ам.долларын нийлбэр дүнг танилцуулахад бэлэн болсон тухай Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан тухайн үед мэдэгдэж байсан юм. ЭТТ Бондын 2021 оны наймдугаар сарын 25-ны өдрийн II шатны нэгтгэсэн дүнгээр 519.4 тэрбум төгрөг, 53.1 сая ам.долларын захиалгыг хийж анхны төлөвлөсөн хэмжээг 117 хувиар давуулан биелүүлжээ. Бондын захиалгын санхүүжилтийн эх үүсвэр бүрээр авч үзвэл:

Монголын хөрөнгийн биржийн бүртгэл шивэлтээр 164 тэрбум төгрөг, 13.1 сая ам.долларын захиалга бүртгэгджээ.
Банкуудаас авсан санхүүжитийн бүтцийн өөрчлөлтөөр 70 тэрбум төгрөгийн захиалга,
Олон улсын хөрөнгө оруулалтын сангуудаас ирүүлсэн захиалгат үнийн дүнгээр 285 тэрбум төгрөг, 40 сая ам.долларын Бондын захиалга хийгдсэн байна.

Энэ нь дотоодын хөрөнгийн биржэд анх удаагаа гадаад валютаар буюу ам.доллараар гарсан учраас ханшийн уналтаас хамгаалагдсанаараа давуу талтай бөгөөд санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүдээс харьцангуй өндөр хүүтэйгээрээ давуу талтай. Бондын санхүүжилт нь Тавантолгой дулааны цахилгаан станц, Нүүрс баяжуулах үйлдвэр, Усан хангамж, Төмөр зам зэрэг үндэсний томоохон бүтээн байгуулалтад зарцуулагдах аж. Дээрх бүтээн байгуулалтууд хийгдсэнээр компанийн үр ашиг илүү нэмэгдэж, 2025 он хүртэл нийт 11.5 их наяд төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллахаар төлөвлөжээ. Бонд арилжаалж төлөвлөсөн бүтээн байгуулалтуудад хөрөнгө оруулалт хийснээр Эрдэнэс тавантолгой компани 2021-2025 онд 186 сая тонн нүүрс олборлож, 172 сая тонн нүүрс борлуулж, нийт 10,742.4 сая ам.долларын орлоготой, 3,664.4 сая ам.долларын цэвэр ашигтай ажиллаж, улсын төсөвт 2,479.9 сая ам.доллар төвлөрүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 2025 он хүртэл нийт 11.5 их наяд төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллахаар төлөвлөсөн байна. Ингэснээр 2023-2025 онд 1072 хувьцаатай нэг иргэн 669 мянган төгрөгийн ногдол ашиг авах тооцоо гарчээ.

-Я.Батсуурь: Тавантолгойн ордод 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн таамаг нөөц бий-

2014-09-23. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2014 оны долоодугаар 1-нд батлагдснаар шатдаг занар, байгалийн битум, нүүрсний давхаргын метан хийг эрж, хайх хууль эрхзүйн орчин бүрдсэн. Тиймээс Газрын тосны газар нүүрсний давхаргын метан хийн эрлийн гэрээг Эрдэнэс Тавантолгой, Монголын алт компаниудтай, шатдаг занарыг эрлийн гэрээг Жени ойл компанитай байгуулсан юм. Метан хийн эрлийн талаар Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсууриас дараах тодруулгыг авснаа эргэн сануулж байна.

-Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн орд дээрх метан хийг судлахаар эрлийн гэрээ саяхан байгууллаа. Гэхдээ үүнээс өмнө метан хийгээ судалж эхэлсэн гэгддэг?

– Монгол улсын метан хийн нөөцийг одоогоор тогтоогоогүй байгаа. Манай компанийн хувьд метан хийн анхны төслийг эхлүүлээд явж байна. Солонгосын Korean Gas Corporation, дотоодын өрөмдлөгийн Элгэн компаниудтай хамтран өнгөрсөн оноос тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хийг судлах ажил эхэлсэн. Хэд хэдэн цооног өрөмдөж, өмнө нь урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон таамаг нөөцийг баталгаажуулаад явж байна. Ордынхоо нүүрсний давхарга дахь метан хийг судлахаар Газрын тосны газартай саяхан эрлийн гэрээ байгууллаа. Энэ бол уламжлалт бус газрын тосон дээр хамгийн эхэнд хийгддэг гэрээ. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар дараа нь бид хайгуулын болон ашиглалтын гэрээ байгуулах ёстой.

– Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг мэдэгдэл хийхдээ, тавантолгойн нүүрсний ордод 20-30 тэрбум шоо метр метан хий байгаа нь судалгаагаар батлагдлаа гэж илэрхийлсэн?

– ОХУ-ын гидрошахтын 1950-1960 оны үед хйисэн судалгаагаар манай орд дээр 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн нөөц байх бололцоотой гэсэн урьдчилсан судалгаа гарсан байдаг юм. АНУ-ын Норвест компани таван жилийн өмнө манай ордыг судлахдаа мөн ийм тоо хэлсэн. Үүнийг өрөмдлөгийн үр дүнгээр зах зухаас нь нотлоод явж байна. Саяын өрөмдлөгийн үр дүнд ямарч байсан манай тавантолгойн орд багахан хэмжээний нүүрсний давхаргын метан хий байна гэдгийг урьдчилсан байдлаар тогтоосон. Нэмж хайгуулын ажил хийх шаардлагатай байгаа. Нөөцийн хувьд одоогоор батлагдсан тоо хэлэх боломжгүй.

– Манай хоёр хөрш жилд 38 тэрбум шоо метр хий худалдах болон худалдан авах гэрээ байгуулаад байна. Энэ нь ойролцоогоор 13 тэрбум ам.долллараар үнэлэгдэж байна. Тавантолгойн ордын метан хийн таамаг нөөцийг баталгаажуулж, ашиглаж эхэлбэл ямар үнэ цэнэд хүрэх бол?

-Хэлж чадах зүйл юу вэ гэхээр, тавантолгойн метан хийн нөөц Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн хэрэгсэл, гэр хороолол, байрны хорооллын оршин суугчдын ахуйн хэрэгцээг хангахад 20-30 жил хангахад хүрэлцэнэ гэж үзэж байгаа. Ер нь бид таамаг нөөцийг баталгаажуулаад явж байна. Дээр нь туршилтын жижиг оврын үйлдвэрээ БНСУ-д захиалгаар хийлгэж байна. Энэ үйлдвэр ирэх арваннэгдүгээр сард бэлэн болвол, хоёр сарын хугацаанд угсарчих байх. Ирэх зургаадугаар сараас ашиглах талаар тодорхой төсөл гарна. Дараа нь туршилтын үйлдвэрийн үр дүн дээр үндэслээд бид урт хугацаанд их хэмжээгээр олборлож, боловсруулах, үйлдвэрээ байгуулна.

-Үйлдвэр байгуулахаас гадна, бүтээгдэхүүнээ хийн хоолойгоор хэрэглэгчдэд хүргэх шаардлага тулгарна. Эдгээрт хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдах байх?

-Korean Gas Corporation солонгосын төрийн өмчийн хамгийн том хийн компани. Хоёр орны төрийн өмчийн компаниуд урт хугацаанд хамтарч ажиллах төлөвлөгөөтэй байна. Ер нь метан хийг ашиглахын тулд мэдээж үйлдвэр барих шаардлагатай. Манай ордын хийн онцлог бол нүүрсний давхаргын доор устай холилдсон байдалтай байгаа. Үүнийг соруулж аваад, уснаас нь ялгаж боловсруулах юм. Энэ гаргасан хийгээ Улаанбаатар руу хийн хоолойгоор татах шаардлагатай. Хийгээ боловсруулах үйлдвэр барих, мөн хэрэглэгчдэд хүргэхэд зориулж хийн хоолой барихад ойролцоогоор 2-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн урьдчилсан тооцоо бий.

– Хүрэн нүүрснээс шингэн түлш болон хий үйлдвэрлэх төслийг манайхан давхар судлаж байгаа. Энэ төсөлтэй харьцуулахад танай үйлдвэрлэлийн зардал ямар байх вэ?

– Би энд нэг зүйлийг зориуд тэмдэглэж хэлье. Монголчууд хүрэн нүүрснээс хий үйлдвэрлэж, Улаанбаатар хотын хэрэгцээг хангана гэж ярих болсон. Их хэмжээний нүүрсний ордтой компанийн хувьд энэ нь боломжтой төсөл. Ер нь манай нүүрсний давхаргын метан хий, хүрэн нүүрсийг боловсруулж хий гаргах хоёр өртгийн хувьд тэс өөр. Их хэмжээний халуун ус хэрэглэж хүрэн нүүрснээс хий ялган явдаг юм билээ. Тэгвэл бид устай холилдсон хий соруулж авна. Дараа нь уснаас хийг нь ялгаж боловсруулаад, ашиглах боломжтой юм. Манай хийн хөрөнгө оруулалт болон ашиглалтын зардал хүрэн нүүрснээс хий гаргаж авахаас хамаагүй хямд. Тиймээс бид үйлдвэр болон хоолой баривал, гаргасан зардлаа богино хугацаанд нөхөх бололцоотой.

– Тавантолгой орд урд хөрштэй илүү ойр. Нийслэл рүү хий тээвэрлэж байснаас, хятад руу тээвэрлэвэл зардал бага тусах юм биш үү?

– Үүнийг бол тухайн үед ярьж болно. Ер нь бол, манай улсад дотоодын хэрэгцээнээс хэд дахин давсан хийн нөөц байгаа. Бид дотоодынхоо хэрэгцээг хаанаас хангах вэ. Манай Тавантолгойн метан хийгээр хангах уу. Эсвэл Шивээ – овоо, Цайдам-нуур, Төгрөг-нуурын ордын нүүрснээс хий гарган авч, нийслэлийн хэрэгцээг хангах уу гэдгийг судлах шаардлагатай. Ямар ч байсан манай компанийн хувьд эхний ээлжинд дотоодын хэрэгцээгээ хангаад, тодорхой хэмжээнд гадаад руу экспортлох шаардлагатай. Аль алийг нь хослуулах шаардлагатай гэж үзэж байгаа.

-Тавантолгой дулааны станц төслийн гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендер зарлав-

Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2021 оны аравдугаар сарын 20-нд болж, Тавантолгой дулааны станц төслийн гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендер зарлахаар болов. Тавантолгой дулааны цахилгаан станц төслийн барилга угсралтын ажлын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендерийг цаг алдалгүй зохион байгуулж, төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхийг Эрчим хүчний сайдад даалгалаа. Төсөл санаачлагчийг төлөөлж, Эрдэнэс-тавантолгой ХК төслийн нийт санхүүжилтийн 30 хүртэл хувийг санхүүжүүлэх, тендерт оролцогч үлдэгдэл санхүүжилтийг Засгийн газрын баталгааг үндэслэн өөрөө санхүүжүүлэх (EPC+F) хувилбар санал ирүүлэх олон улсын нээлттэй тендер сонгон шалгаруулалтыг 2021 оны аравдугаар сарын 21-ий өдөр зарлаж, 90 хоногийн хугацаанд гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулахаар болжээ. Тендерийг амжилттай зохион байгуулснаар 2022 оны эхний улиралд багтаан гүйцэтгэгчтэй барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх гэрээг байгуулах юм байна. Ингэснээр 2025 онд 450 МВт-ын шинэ дулааны цахилгаан станц, 220 кВ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамыг байнгын ашиглалтад хүлээн авна гэж төлөвлөсөн байна.

-Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн 416,1 километр төмөр замын бүтээн байгуулалт-

2021.12.22. Уул уурхайн яам. Зүүнбаян төмөр зам ХХК нь Засгийн газрын 2020 оны 117-р тогтоолоор 2020 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдөр байгуулагдаж, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц барих, эзэмших, ашиглах болон төмөр замын суурь бүтцийг ашиглан тээврийн үйл ажиллагаанд оролцох зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус компанийн 66 хувийг Эрдэнэс–Тавантолгой ХК, 34 хувийг Монголын төмөр зам ТӨХК эзэмшдэг. Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам нь Өмнөговь, Дорноговь аймгийн таван сумын нутаг дэвсгэрээр дайран нэг өртөө, зургаан зөрлөгтэй 416,1 километр урт, 27 ширхэг гүүр, 595 ширхэг хоолой бүхий Р65 зам төмөртэй, уулзвартай, гуравдугаар зэрэглэлийн төмөр зам юм. Төмөр замын бүтээн байгуулалтад үндэсний 104 аж ахуйн нэгж оролцож, төслийн хугацаанд 10 мянга орчим хүн, 4 мянга орчим техник хэрэгсэл ашигласан. Бүтээн байгуулалтын ажил өнөөдрийн байдлаар 95 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Төмөр замын доод бүтэц буюу газар шороо, хиймэл байгууламжийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, дээд бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Улаанбаатар төмөр зам ХНН ажиллаж байна.

Нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдол:

Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хүрээнд стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулан, олборлож боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг БНХАУ болон ОХУ төдийгүй тус улсуудын далайн боомтуудаар дамжин гуравдагч орон руу тээвэрлэлт хийх боломжтой болно.
Бүтээгдэхүүнийг эцсийн хэрэглэгчдэд шууд хүргэн дэлхийн зах зээлд хямд үнээр, далайн боомт нөхцөлөөр борлуулах боломжтой.
Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замыг Гашуунсухайт-Ганц мод чиглэлийн шинэ гарцтай холбох, цаашлаад Ханги-Мандал чиглэлийн төмөр зам ашиглалтад орсноор транзит ачааны хувьд эдийн засгийн үр өгөөж өндөр байна.
1000 орчим тогтмол ажлын байр шинээр бий болно.
Байгаль орчинд ээлтэй тээвэр болно.
Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын дагуух уул уурхайн ордуудын олборлолтын хэмжээ 2-3 дахин нэмэгдүүлэх бүрэн боломжтой.
Төслийн бүтээн байгуулалтын явц 95%-тай явагдаж байгаа бөгөөд нийт бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт өнөөдрийн байдлаар нэг их наяд 53 тэрбум төгрөгт хүрсэн.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын цогцолбор төсөл-

2021.12.22. Уул уурхайн яам. Тавантолгой төмөр зам ХХК нь Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 242, 2019 оны 304 дүгээр тогтоолын дагуу төмөр замын барилгын ажлыг 2020 оны 3 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлүүлж, 2022 оны 7 дугаар сарын 01-ний өдөр ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын цогцолбор төсөл нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Цогтцэций, Баян-Овоо сумын нутаг дэвсгэрээр 240 километр үргэлжилж, Цогтцэций, Гашуунсухайт суурьшлын бүс болон 2 өртөө, 6 зөрлөгийн барилга байгууламжаас бүрдэх бөгөөд нэгдүгээр зэрэглэлийн UIC-60 зам төмөр бүхий уулзваргүйгээр 16 гүүр, 172 байршилд хиймэл байгууламжтайгаар баригдаж байна.2021 оны III улирлын байдлаар төслийн талбайд 2300 орчим хүн, 800 орчим техник, хүнд машин механизмтайгаар ажиллаж байна. Төслийн доод бүтцийн ажил 96.8 хувьтай, ачилтын тойргийн газар шорооны ажил 100 хувь дуусч, хил холболтын газар шорооны ажил 94.9 хувь, эрчим хүч 61.5 хувь, дохиолол холбоо 36.4 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Түүнчлэн өртөө зөрлөг, удирдлагын байрны барилга угсралт болон орон сууцны барилгын ажлууд үргэлжилж, төслийн хэмжээнд нийт 220 километр гол замын үеийг угсраад байна.

Нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдол:

БНХАУ руу экспортлох нүүрс тээврийн өртөг 40 ам.доллароос 8 ам.доллар болж, тонн тутамд 4 дахин буурна.
Төмөр замаар дамжуулах нүүрс, зэсийн экспортын хэмжээ нэмэгдэж, БНХАУ төдийгүй тус улсын далайн боомтуудаар дамжин гуравдагч орон руу тээвэрлэлт хийх боломжтой болно.
Монгол Улсын уул уурхайн компаниуд дэлхийн зах зээлд хямд үнээр өрсөлдөх боломж бүрдэнэ.
Малын бэлчээр сүйтгэх, тоосжилт, дуу шуугиан, хөрс болон агаарын бохирдол үлэмж хэмжээгээр багасна.
Авто тээврийн осол, зөрчил буурч, хөдөлгөөний аюулгүй байдал дээшилнэ.
2000 орчим тогтмол ажлын байр шинээр бий болно.
Улсад жилд 20–28 сая ам.долларын татвар төлөхөөс гадна 25 жилийн хугацаанд ойролцоогоор 1 тэрбум ам.долларын ногдол ашиг Засгийн газарт өгч, улс орны эдийн засагт бодит дэмжлэг болно.
Тавантолгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээг 2-3 дахин нэмэгдүүлэх боломж бүрдэх ажээ.

-Гашуун сухайт нэгдсэн терминалаар жилд 75 сая тонн нүүрс экспортолно-

Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн А6-20 дунд хугацааны бизнес төлөвлөгөөний хүрээнд хэрэгжиж буй бүтээн байгуулалтын төслүүдийн нэг нь Өмнөговь аймгийн Гашуунсухайт боомт дахь Нэгдсэн терминал юм. Нэгдсэн терминал нь жилд 75 сая тонн хүртэлх нүүрс экспортлох хүчин чадалтай байх бөгөөд төмөр зам, авто зам, технологийн шийдлийг (AGV, AGT, дүүжин тээвэр, конвер систем) ашиглан нүүрс тээвэрлэх жишиг терминал болох юм. Одоогоор Гашуунсухайт боомтод AGV буюу автомат удирдлагатай тээврийн хэрэгслээр хоногт 20 машин, 40 чингэлэг нүүрс экспортод гаргаж байна. Цаашид Гашуунсухайт боомтын дэргэдэх нэмэлт түр гарцуудыг байгуулж, ухаалаг тээвэр болон жолоочгүй тээврээр хил нэвтрүүлэлт хийхээр төлөвлөн ажиллаж байгаа юм байна.

-Экспортын болон хэрэглээний нүүрсний үнийн ялгаа-

Одоогоос хэдэн жилийн өмнө түлээний нүүрсийг 50 килограммын уутанд хийж худалдаалдаг байсан. Харин жил ирэх тусам уутны хэмжээ багассаар одоо 10 орчим килограммын торонд нүүрс савлан худалдаалдаг гэхэд бараг хилсдэхгүй. Ченжүүд нэг портер нүүрс 2 тонн байдаг бөгөөд 100 мянгаар худалдаалдаг. Нэг тонн нүүрсийг шуудайлаад зарахад 65-70 орчим тор нүүрс болдог. Нэг портер машинаас 25-30 мянган төгрөгийн ашиг гардаг гэж 2009 онд ярьж байсныг сайтар санаж байна. Гэхдээ зарим ченжүүд 100 тор нүүрс нэг тонн нүүрс болдог гэж ярих нь ч бий. Тухайн үед нэг тор нүүрс 900 төгрөгийн ханштай байлаа. Тэр ч утгаараа, хэрэглэгчийн гар дээр нэг тонн нүүрс 90 мянган төгрөгийн үнээр очиж байсан юм. Монголчууд өрхийн хэрэгцээндээ нэг тонн нүүрсийг ийм үнээр хэрэглэж байхад, экспортод гаргаж байгаа нүүрс хэд дахин хямд байдаг нь тун хачирхалтай. Үүнд Эрдэс баялаг эрчим хүчний яамны Геологи, уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн газар: 2008 онд эрчим хүчний нүүрс 27 орчим ам.долларын үнэтэй, коксжих нүүрс 55 орчим ам.долларын ханштай байсан. Тэгвэл 2009 онд эрчим хүчний нүүрс 24 ам.доллар, коксжих нүүрс 50 орчим ам.долларын ханштай байна. Дотоодын зах зээлд зарагдаж байгаа нүүрс үүнээс өндөр үнэтэй биш. Ойролцоогоор 20-25 мянган төгрөгөөр гарч байна гэсэн тайлбар өгч байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Налайх, Адуунчулуун, Багануур, Шарын голын нүүрс бүгд эрчим хүчний нүүрсэнд тооцогддог. Тухайн үед манай улс эрчим хүчний нүүрсийг урд хөрш рүү 24-27 ам.доллараар гаргаж байлаа. Гэтэл монголчууд өрхийн хэрэглээндээ нэг тонн эрчим хүчний нүүрсийг 90 орчим мянган төгрөгөөр худалдан авдаг болохыг дээр жишээ татан дурдсан. Урд хөрш рүү нүүрсээ хямд үнээр экспортолдог атлаа, дотоодын зах зээлд уг түүхий эд яагаад үнэтэй байдгийг тухайн үед Эрдэс, баялаг эрчим хүчний яамныхан: Нүүрс уурхайгаас хямд үнээр гарч байгаа. Нүүрсний үнийг хөөрөгдөж байгаа хүмүүс нь жижиглэнгийн худалдаачид гэсэн хариулт өгч байв. Энэ нөхцөл байдал одоо ч хэвээрээ гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй биз ээ.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Монгол инженер, монгол залуусын хүч хөдөлмөрөөр дэлхийн стандартын төмөр зам ашиглалтад орж байна

2022.09.09. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын нээлтэд хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Манай улсын эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

Эрхэм хүндэт төмөр замчид, инженер, техникийн ажилчид, уурхайчид, баялаг бүтээгчид ээ,

Хүндэт зочид оо,

Та бүхэнд энэхүү түүхэн өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Аливаа улс орны төдийгүй хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн түүхэнд авто зам, төмөр зам, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт асар чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн билээ.

Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улс 21 аймаг, 110 сум, суурин газрыг улсынхаа нийслэл Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай авто замаар бүрэн холбож чадсан. Энэ бол багагүй амжилт.

Тэгвэл өнөөдөр манай улсын экспортын гол гарц болох Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг ашиглалтад оруулж, та бид хамтдаа энэ түүхэн үйл явдлын гэрч болж байгаадаа Төрийн тэргүүн, Улсын Ерөнхийлөгч туйлын их баяртай байна.

Монгол Улс тэртээ 1955 онд хуучнаар ЗХУ-ын инженер, техникийн ажилчдын тусламжтайгаар хойд, урд хилээ холбосон 1111 км төмөр зам барьж ашиглалтад оруулж байсан бол, 70 шахам жилийн дараа 5000 гаруй монгол инженер, монгол залуусын ур ухаан, хүч хөдөлмөрөөр дэлхийн стандартад нийцсэн 240 км төмөр замыг бүтээн байгуулж ашиглалтад оруулж чадлаа.

Энэ төмөр зам нь 2 өртөө, 6 зөрлөг бүхий, хагас автомат хориглолтой, уулзваргүй, жилд 50 сая тонн хүртэлх ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай, хөгжлийн хурдасгуур болсон анхны нэгдүгээр зэрэглэлийн төмөр замын цогц бүтээн байгуулалт гэдгийг онцлон тэмдэглэхэд таатай байна.

Сүүлийн жилүүдэд цар тахалтай, олон улсын геополитикийн хүндрэл бэрхшээлтэй нөхцөл байдалд байсан хэдий ч энэ төмөр замыг товлосон хугацаанд нь ашиглалтад оруулж байгаад ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс Та бүхэнд гүн талархал илэрхийлж, халуун баяр хүргэе.

Энэ бүтээн байгуулалт төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол, зөв менежмент, оновчтой бодлого, хариуцлагатай байдал ямар чухал болохыг тод харууллаа.

Тавантолгой -Гашуунсухайтын энэхүү ган зам бол Монгол Улсын хөгжил дэвшил, хөрөнгө оруулалтын төмөр судас юм. Хөгжлийн энэ зам монголчууд бидэнд өндөр үр ашиг, өргөн боломж нээж, ирээдүйд хөтлөх үүд хаалга байх болно.

Төмөр зам ашиглалтад орсноор экспорт нэмэгдэн, эдийн засаг тэлж, хөрөнгө оруулалт өсөж, ард иргэдийн аж амьдрал, улс орны хөгжил дэвшилд асар их хувь нэмэр, боломж бололцоо бий болно.

Тухайлбал, Тавантолгойн уурхайгаас Ганцмод боомт хүртэлх экспортын ачаа тээврийн зардал дунджаар 4 дахин буурах нөхцөл, бололцоо бүрдэж байна.

Цаашдаа тээвэрлэлт жигдэрч, ачилтын байгууламж, хилийн төмөр зам бүрэн ашиглалтад орсноор ачаа тээврийн хүчин чадал 10 сая тн-оос 50 сая тн хүртэл нэмэгдэж, нүүрсний экспортын орлого 2 дахин өсөх боломж бүрдэнэ гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байна.

Мөн төмөр зам дагасан шинэ амьдрал бий болж, суурьшлын бүсүүд шинээр сүндэрлэн, ажлын байр нэмэгдэж, хот, хөдөөгийн хөгжлийг түргэтгэх амьдралын зам байх болно.

Төмөр зам ашиглалтад орсноор 2,000 орчим байнгын ажлын байр шинээр бий болж, Тавантолгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээ 2-3 дахин нэмэгдэнэ.

Түүнчлэн бэлчээрийн доройтол, тоосжилт, дуу чимээ, хөрс агаарын бохирдол зэрэг экологийн хохирол 74 хувиар буурах тооцоо судалгаа гарсан бөгөөд Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд төмөр замын дагуу мод тарьж, ургуулах, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, тооцоо судалгаатай эрчимжүүлэх явдал чухал юм.

Эх орон, ард түмний язгуур эрх ашгаас дээгүүр аливаа эрх, ашиг сонирхол гэж хэзээ ч байх ёсгүй.

Энэ төмөр замын бүтээн байгуулалт олон жилийн турш гацаж, экспортын асар их орлого олох боломж, үнэт цаг хугацаа алдаж, улс орны хөгжил дэвшилд үлэмж хохирол учруулсан гашуун түүхийг монголчууд бид хэзээ ч мартах ёсгүй.

Тийм учир 2018.08.08-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн газар Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийг эрчимжүүлэх тухай 242 дугаар тогтоол гарган, бүтээн байгуулалтын ажлыг түргэн шуурхай эхлүүлж, зоримог, шийдэмгий арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байснаа эргэн дурсахад таатай байна.

Цаашид экспортыг нэмэгдүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын хил холболтыг хийж, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын хэвийн үйл ажиллагааг бүрэн хангаж, Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтыг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай байна.

Эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэг, даалгаврыг нэр төртэй биелүүлж, түүхэн бүтээн байгуулалтыг сэтгэл, зүтгэл гарган хамтран хэрэгжүүлэгч, захиалагч, гүйцэтгэгч, туслан гүйцэтгэгч дотоод, гадаадын аж ахуйн нэгж, баялаг бүтээгчиддээ Монголын нийт ард иргэд, Монгол төрийн нэрийн өмнөөс дахин халуун баяр хүргэж, цаашдын ажил үйлсэд нь өндөр амжилт хүсье.

Ийнхүү Галбын говиор ган зам зурайж, галт тэрэгний зүтгүүр хөгжил дэвшлийн төлөө зүтгэж эхэллээ.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай гэжээ.

Монголын анхны I зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр замын нээлтийн ёслол боллоо

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн хүнд даацын төмөр замын нээлтийн ёслол 2022.09.09-ний өдөр Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сум, Тавантолгой өртөөнд болж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх оролцлоо.

Тэрбээр энэ түүхэн бүтээн байгуулалтыг хамтран хэрэгжүүлсэн дотоод, гадаадын туслан гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгж, баялаг бүтээгчиддээ ард иргэд, төрийн нэрийн өмнөөс баяр хүргэж, ажилд нь амжилт хүсэв.

Мөн олон жилийн турш гацаж, экспортын асар их орлого олох боломж, цаг хугацаа алдан, улс орны хөгжилд үлэмж хохирол учруулсан гашуун түүхийг мартах ёсгүйг сануулав.

Цаашид экспортоо нэмэгдүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын хил холболтыг дуусгах, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын хэвийн үйл ажиллагааг бүрэн хангах, Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтыг улам эрчимжүүлэх шаардлагатайг онцлов.

Монголын анхны I зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр зам ашиглалтад орсноор жилд 30-50 сая тонн ачаа тээвэрлэх боломж бүрдэж байна. Энэхүү төмөр замын гол замын урт нь 233.6 км бөгөөд 2 өртөө, 6 зөрлөг, 16 гүүрийн байгууламжтай.

Монгол Улсын Засгийн газар 2018.08.08-ны өдөр Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийг эрчимжүүлэх тухай 242 дугаар тогтоол гарган, төслийг хэрэгжүүлэгч Тавантолгой төмөр зам ХХК-ийг байгуулсан.

Тогтоолын дагуу үндэсний аж ахуйн нэгжүүд дөрвөн жилийн дотор Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барьж ашиглалтад орууллаа.

Ингэснээр Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд 60 гаруй жилийн дараа Гашуунсухайт-Ганцмод боомтыг холбосон төмөр замын хоёр дахь гарц бий болж байна.

Цаашид ачилтын байгууламжийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, хил дамнасан төмөр замтай болсноор БНХАУ руу экспортлох нүүрс тээврийн өртөг дөрөв дахин буурах урьдчилсан тооцоо гарчээ.

Тавантолгой төмөр зам ХХК Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барих дөрвөн жилийн хугацаанд төсөл хэрэгжүүлэгч компаниас төмөр замын зураг төсөл, Техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулдаг, хяналт тавьдаг, төмөр замаа өөрсдөө барьдаг, тээвэрлэлтээ гүйцэтгэдэг, мэргэшсэн инженерингийн компани болж өсөн дэвжсэн гэдгийг компанийн гүйцэтгэх захирал Н.Удаанжаргал хэлэв.

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн хүнд даацын төмөр зам нь Монгол Улсын экспортын орлогыг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлтөд чухал нөлөө үзүүлэх, байгаль орчин, хөрсний доройтлыг бууруулах, орон нутагт ажлын байр нэмэгдүүлэх зэрэг олон ач холбогдолтой.

Төмөр замын төслийн захиалагчаар Тавантолгой төмөр зам, туслан гүйцэтгэгчээр дотоодын 600 орчим аж ахуйн нэгж, 2,000 гаруй техник, машин механизм, 5000 гаруй инженер, техникийн ажилтан, хүн ажилласан байна.

Монгол Улс, БНХАУ өнгөрсөн хоёрдугаар сард Гашуунсухайт, Ганцмод боомтын улсын хилийн шугам дайран өнгөрөх төмөр замын хилийн цэгийг эцэслэн тохиролцсон юм.

-Эрдэнэс Тавантолгойтой холбоотой төрийн нууцад хамаарах есөн гэрээг нээлттэй болголоо-

2012.12.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Засгийн газар. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн хэрэгжүүлж байгаа төрийн нууцад хамаарах Ил уурхайн олборлолтыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх, шилдэг технологи нэвтрүүлэх төсөл, Ил уурхайн аргаар ашиглах боломжгүй нөөцийг далд уурхайн аргаар ашиглаж, экспортыг нэмэгдүүлэх төсөл, Загийн усны хоолойн газрын доорх усны ордоос Тавантолгой нүүрсний уурхай хүртэлх ус хангамжийн шугам хоолойн төслийн ажил, Богдхан төмөр замын суурь бүтэц барих төслийн ажил, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийн ажил болон Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн дээд бүтэц дохиолол холбоо, эрчим хүч, гүүр хоолойн барилгын ажил, зураг төсөл гүйцэтгэх ажилд холбогдох есөн гэрээг нээлттэй болгожээ.

-Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн үйл ажиллагаанд олон улсын аудит оруулна-

2022.12.12.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн үндсэн үйл ажиллагаа болох уул уурхайн бүх шатны үйл ажиллагаа, санхүүгийн бүртгэл, тайлагнал, хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аудитын байгууллагаар аудит хийлгэж, дүгнэлт зөвлөмж гаргуулан ажиллахыг тус компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл болон Засгийн газрын онцгой бүрэн эрхт төлөөлөгчид тус тус даалгалаа. Монгол Улсын Засгийн газар 2022.10.26-нд Эрдэнэс Тавантолгой компанид зургаан сарын хугацаатай онцгой дэглэм тогтоосон. Онцгой дэглэмийн хугацаанд тус компанийн үйл ажиллагааг олон нийтэд ил тод нээлттэй болгох, нүүрс олборлолт, ачилт, тээвэрлэлтийг оновчтой зохион байгуулж, борлуулалт, экспортыг нэмэгдүүлж, өр төлбөрийг бууруулах, улмаар валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авч байна. Цаашид тус Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн засаглалыг сайжруулах зорилгоор тус компанийн уул уурхайн бүх шатны үйл ажиллагаа, санхүүгийн бүртгэл, тайлан болон одоо хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрийн үр ашгийг үнэлэх, дүгнэлт гаргах шаардлагатай байгаа юм.

-Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийг нээлттэй хувьцаат компани болгоно-

2022.12.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Стартегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангахад чиглүүлэх, үр шимийг нь иргэдэд тэгш хүртээх зорилгоор олон улсын нийтлэг жишигт нийцүүлэн нээлттэй хувьцаат компани болгох асуудлыг судалж танилцуулах Ажлын хэсэг байгууллаа. Тус Ажлын хэсгийг Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан ахална. Үндэсний баялгийн болон хуримтлалын нэгдсэн сангийн хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хүрээнд Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийг ард түмний мэдэлд бүрэн шилжүүлснээр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн холбогдох зохицуулалт хэрэгжих ач холбогдолтой тул асуудлыг шуурхай судалж, шийдвэрлүүлэхээр тус Ажлын хэсгийг байгууллаа. 2022.12.09-нд болсон Засгийн газрын ээлжит бус хуралдаанаар Эрдэнэс Тавантолгойтой холбоотой төрийн нууцад хамаарах есөн гэрээг нээлттэй болгосон. Эдгээр гэрээг тус компанийн албан ёсны сайтад байршуулсан. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн нүүрс худалдахтай холбоотой болон тус компанийн худалдан авалтын бүх гэрээг олон нийтэд ил тод болгож, албан ёсны сайтад байршуулна гэжээ.

-Нүүрсний хулгайтай холбогдсон хүмүүсийг зарлав-

2022.12.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Авлигатай тэмцэх газар. Авлигатай тэмцэх газрын Мөрдөн шалгах хэлтэс Эрдэнэс Тавантолгой, Тавантолгой төмөр зам төрийн өмчит компаниудын эрх бүхий албан тушаалтнууд тендер сонгон шалгаруулах, нүүрс худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулах, улсын хилээр хууль бусаар нэвтрүүлэх, олон улсын ачаа тээврийн С зөвшөөрөл олгох, нүүрс тээврийн төмөр замын барилгын ажил гүйцэтгэхдээ бусдад давуу байдал бий болгосон, хахууль авсан, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн байж болзошгүй асуудалд одоогоор хэрэг бүртгэлтийн 11 хэрэг, мөрдөн байцаалтын 7 хэрэг нээн мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байна. Эрдэнэс Тавантолгой хувьцаат компани 2018.01.01-ний өдрөөс 2022.12.01-ний өдрийг хүртэл хугацаанд давхардсан тоогоор нүүрс борлуулалтын 633 гэрээ байгуулжээ. Худалдан авах ажиллагааны талаар дээрх хугацаанд 20 сая болон түүнээс дээш үнийн дүн бүхий 576 ширхэг бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авах тендер зарлаж гэрээ байгуулсан байна. Тавантолгой нүүрсний уурхайгаас болон Цагаанхад суурьшлын бүсээс БНХАУ-ын Ганцмод боомт хүртэл өнөөдрийн байдлаар 398 хуулийн этгээд нүүрс тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаа явуулжээ. Тус төрийн өмчит компанитай нүүрс тээвэр, худалдан авалт, борлуулалт хийсэн аж ахуйн нэгж, компани, гэрээ, үнийн дүн, түүний үүсгэн байгуулагч, захирлуудын талаарх мэдээллийг Прокурорын байгууллагын зөвшөөрөлтэйгээр нийтэд мэдээлж байна гэжээ.

-Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журмыг баталлаа-

2022.12.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Засгийн газар. Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журмыг баталлаа. Эрдэнэс Тавантолгой ХК болон хүсэлт гаргасан Гашуунсухайт боомт дахь Чингэлэгт тээврийн терминалаар нүүрс экспортлогч аж ахуйн нэгжийн экспортын нүүрсийг цахимаар нээлттэй арилжааг зохион байгуулах, төлбөр тооцоог гүйцэтгэх, нүүрсний чанарын шинжилгээ хийх, эдгээрт хяналт тавихтай холбоотой харилцааг энэ журмаар зохицуулна гэжээ.

-Нүүрсний жишиг үнэ-

Өнөөдөр дэлхий дээр 23 металлын бирж үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэнд алт, мөнгө, цайр, зэс, никель, хөнгөн цагаан, хар ба цагаан тугалга зэрэг үнэт болон өнгөт металл арилжаалж, түүхий эдийн ханш тогтож байна. Энэ үнийг үндэслэн худалдагч болон худалдан авагчид гэрээний үнээ тохиролцдог. Манай улсын хувьд цайр, зэс, хөнгөн цагаан, молибден, хар болон цагаан тугалгын үнийг худалдан авагчтай тохиролцохдоо, Лондонгийн металлын биржийн сарын дундаж үнийг ихэвчлэн хэрэглэдэг. Алт, мөнгөний тухайд монголбанкнаас зарласан ханшийг ашигладаг юм. Ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг авахдаа энэ үнийг ашигладаг гэсэн үг юм. Тодруулбал, тухайн өдрийн биржийн зарлагдсан ханшийг бүтээгдэхүүний агуулгаар тооцож, борлуулалтын орлогоос ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласаны төлбөр авдаг юм. Харин төмөр, жонш, нүүрс худалдаалах бирж дэлхий дээр байхгүй учраас жишиг үнэ хэрэглэж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний жишиг үнээс ашигт малтмалын төлбөр болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч ирсэн байгаа юм. Ингэхдээ, 2007 оноос хойш таван жилийн хугацаанд www.coalworld.net цахим хуудсанд зарлагдсан FOB /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр нүүрсний жишиг үнэ тогтоож, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч иржээ. Гэвч тухайн үед үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнээ Шивээ хүрэн, Гашуунсухайтын DAF /барааны үнэ, хил хүртэлх тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр нийлүүлдэг байжээ. Зарим тохиолдолд нүүрсийг EXW / уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр худалддаг байсан байгаа юм. Ийнхүү хилийн болон уурхайн амны нөхцөлөөр бүтээгдэхүүнээ хямд үнээр нийлүүлж байхад, боомтын үнээр жишиг үнэ зарлаж өндөр татвар авлаа гэж экспортлогчдын зүгээс шүүмжлэлтэй хандаж байлаа. Тиймээс Засгийн газар 2012 оны аравдугаар сараас 2013 оны дөрөвдүгээр сар хүртэл нүүрсний гэрээний үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авсан байна. Өөрөөр хэлбэл, жил гаруйн хугацаанд нүүрс борлуулсан бодит үнээс нь татвар авсан гэсэн үг. Гэвч энэ хугацаанд компаниуд нүүрсний үнээ гэрээндээ тусгадаггүй. Тусгалаа гэхэд зах зээлийн үнээс 30-40 хувиар доогуур үнэ тавьдаг. Үүнээс болж төсвийн орлого тасалдсан учраас цөөхөн хэдэн компанийг эс тооцвол, дийлэнх нь дахин FOB үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх болжээ. Тодруулбал, засгийн газар 2014.03.21-нд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн нүүрс борлуулж экспортод гаргах гэрээний үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах шийдвэр гаргасан юм. Энэ шийдвэр 2014.04.01-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн бөгөөд энэ боломжийг тухайн үед Энержи ресурс, МАК, Соут гоби сэндс, Эрдэнэс тавантолгой зэрэг цөөхөн хэдэн компани ашиглаж байжээ. Эрдэс баялгийн эдийн засагч Д.Галсандорж: Гэхдээ тэд сар тутам бус, жилийн эцэст гэрээний үнээр тооцуулж татвараа төлнө гэдгийг тухайн үед онцолж байсан юм. Ийнхүү манай улсын цөөхөн компани гэрээний үнээсээ ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөхөөр болов. Бусад нүүрсний компаниуд яагаад энэ боломжийг ашиглахгүй байгаа талаар Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийн газраас тухайн үед тодруулахад, гэрээний болон жишиг үнийн зөрүү 10 хувиас хэтрэх ёсгүй. Үүнээс дээш зөрүү гарсан тохиолдолд гэрээний үнээр тооцохгүй, жишиг үнээр тооцож татвар авна. Энержи ресурс, МАК, Саут гоби сэндс, Эрдэнэс-тавантолгой зэрэг компаниуд тайлан тооцоогоо бодитоор гаргаж байгаа учраас гэрээний үнэд шилжсэн. Бусад компаниудын хувьд үнэ нь батлагдахгүй,нотлогдохгүй байгаа учраас http://en.sxcoal.com сайтад зарлагдаж байгаа нүүрсний FOB үнийг жишиг болгож татвар авч байгаа гэх тайлбар өгч байсан юм. Ийм шалтгааны улмаас хятадын нэгэн сайтад зарлагдаж байгаа өндөр үнээр жишиг үнэ тогтоож, дийлэнх нүүрс экспортлогчдоос суурь 5 хувийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авахын зэрэгцээ, 5 хүртэлх хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч байжээ. Тиймээс үйлдвэрлэгчдийн зүгээс ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг бууруулах. Эсвэл жишиг үнээ бодитой тооцох хэрэгтэй гэж дахин хүсэх болов. Тухайлбал, экспортод гаргах эрдэс бүтээгдэхүүнд ногдуулах ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг уурхайн байршил, бүтээгдэхүүний чанарыг харгалзан хил нөхцөл ба уурхайн амаар тооцдог болох хэрэгтэйг экспортлогчид хэлж байв. Хилийн үнийн тухайд нүүрсэн дээр Шивээхүрэн, Гашуунсухайтын боомтын үнээр зарлах хэрэгтэй, Үүнээс гадна, уурхайн амны үнийг давхар зарлаж байх хэрэгтэй гэж үзэж байв. Жишиг үнийг ингэж тооцож, өөрийн орны нүүрсний үнийг бодитоор тогтоож, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авах нэг гарц байгаа. Үүнээс гадна, ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг өөрчлөх боломж бас байгааг хэлж байв. Ер нь уул уурхайн компаниуд 2011 оноос ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлж эхэлсэн байдаг. Үүнд тогтмол таван хувийн татвар төлөхөөс гадна, дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн өсөлт бууралтаас хамаарч 5 хүртэлх хувийн нэмэлт төлбөр төлж ирсэн. Үүгээр тооцвол, экспортод гаргаж байгаа уул уурхайн бүтээгдэхүүнд 10 хүртэлх хувийн татвар ногдуулж ирсэн байгаа юм. Үүнийг өөрчлөх гарч байгаагаас гадна, АНУ, Канад, Индонез, Австрали, Казакстаны жишиг үнэ тооцоолдог арга туршлагыг өөрийн орныхтой харьцуулан судлах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа юм. Тухайлбал, экспортын гэрээний бодит үнэ дэлхийн зах зээлийн үнээс өссөн болон буурсан үед, жишиг үнэд тохируулга хийдэг болох. Мөн борлуулалтын үнийн дүнгээс боловсруулалтын зардал зэргийг хасдаг олон улсын механизмыг судалж, өөрийн орны нөхцөлд ашиглах хэрэгтэй гэж үзэж ирсэн юм.

-Мардай, Гурванбулаг, Дорнодын ураны орд-

Дорнодын ураны орд: Хөндлөн хэсэг, Хүдрийн орд №7,
Улаан: Хүдэржилтийн түвшин (>0.10% U)
Шар: Хүдэржилтийн түвшин (0.02-оос 0.10%-ийн U)

-Дэлхийд гарсан компаниуд-

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Австрали, Хонконг, Лондон, Нью-йорк, Тронто зэрэг дэлхийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг байлаа. Тухайлбал, Оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Айвенхоу майнз, алтны Центерра голд, уран олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Денисион майнз корпораци, Блуе рок ресурсес, зэс хөнгөн цагаан олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Би Эйч Пи биллитон, Эрдэнэ ресурсес, Соут гоби энержи ресурсес, Баяфиелд вентурес корпораци, Вестерн проспектор, Энтри голд, Кю Жи Экс, Портресс минералс, Ийст азиа минералс корпораци, Ред хилл энержи, Соломон ресурсес, Ланд дрилл, Мега ураниум, Хан ресурсес, Петро Матад, Монголиа энержи корпораци, Хүннү Коал, Мажор дириллинг групп, Магнум ресурсес зэрэг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Монгол Улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж ирсэн юм. Тэгвэл одоо энэ тоо 50 хол давжээ. Эдгээрээс Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Харанга айрон, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй аж.Оюутолгой компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдсан зүйл одоогоор алга. Харин оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалагдсан ирсэн. Айвенхоу майнз компани Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж, АНУ-ын Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд үнэт цаасаа арилжаалж Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хийсэн билээ. Тухайлбал, Канадын Айвенхоу майнз лимитед компани 2005.01.18-ны өдөр Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Айвенхоу Майнз хувьцаагаа арилжиж эхэлсний таван жилийн ойг тэмдэглэж Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржийн арилжааг тус компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд нээж хонх цохисон байна. Айвенхоу Майнз компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд: Өнгөрсөн 5 жилд Айвенхоу Майнз компани Ази Номхон далайн бүс нутагт эрдэс баялгийн төслүүдийг үр өгөөжтэй хэрэгжүүлэгчээр тодорлоо. Айвенхоу майнз стратегийн түнш Рио Тинтогийн хамтаар Монголын зэс-алтны дэлхийд томоохонд тооцогдох Оюу Толгой ордыг ашиглахаар Монгол Улсын Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурсан. Манай охин компани Соут Гоби Энержи Ресурс Монголд байгуулсан анхны уурхайгаасаа өндөр чанарын нүүрсийг Хятад руу экспортолж байна. Мөн өөр нэг салбар Айвенхоу Австрали гэхэд рени, молибденийн дэлхийд хамгийн өндөр зэрэглэлийн нөөцийг илрүүлсэн. Сүүлийн жилүүдэд Азид завшаан олгосон хөрөнгө оруулагчдад гүн талархал дэвшүүлэх хэрэгтэй. Хойд Америкийн хөрөнгийн зах зээл биднийг Монголд хайгуул явуулахад болон төслөө хэрэгжүүлэхэд санхүүгийн үлэмж үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо Монгол Улс байгалийнхаа баялагийг ашиглах хөрөнгө оруулалтад түшиглэн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн шинэ эрин цагтай золгоод байгаа юм. Монголчууд одоо болон ирээдүйдээ урьд өмнө байгаагүй их хэмжээний үр ашгийг хүртэх боломжтойг онцолжээ. Тус компани оюутолгой баяжуулах үйлдвэрээс хойд зүгт ойролцоогоор 10 километрийн зайд алт, зэс, молибдены шинэ судал нээсэн нь тус ордын хэмжээг хойд зүгт 3 километрээр нэмэгдүүлж 23 километрт хүргэсэн байдаг. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл найдвар төрүүлж эдийн засгийн хямралын үед 3 ам.доллар болтлоо буурсан тус компанийн хувьцааны ханш нэгэн үе 28 орчим ам.доллар болж өссөн удаатай. Гэвч тус компанийн нэрийг Туркойз хилл болгон өөрчилж, 51 хувийг нь Рио Тинто эзэмших болсон цагаас хойш тус компанийн хувьцааны ханш бууралттай байгаа юм. Анх Айвенхоу майнз компани Оюу толгойн ордын тусгай зөвшөөрлүүдээс гадна, Өмнөговь аймагт орших Манхат, Хөх хад, Улаан уулын зэсийн илэрц бүхий газруудад ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 67 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хамгийн анх мэндэлсэн үндэсний компани бол, Дорнод аймагт газрын тосны хайгуул хийж буй Петро матад компани юм. Тус компани 2008 оны тавдугаар сард Лондонгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа бүртгүүлж, анхдагч зах зээлд үнэт цаасаа нэг бүрийг нь 35 пенсээр арилжаалжээ. Хайгуулын ажилдаа шаардлагатай хөрөнгийг босгосон нь энэ аж. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаа гаргана гэдэг тус компанийн хувьд нэр хүндийн хэрэг юм. 2011-03-26-ны байдлаар Петро Матад компанийн 40 хувийг Петровис, 18 хувийг Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, 7 хувийг Форест беррисс, 6 хувийг Галена спешл ситвейшион мастер фанд, 3 хувийг Кофе хаус группийнхэн эзэмшдэг гэх мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдаж байлаа. Тус компани Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан XX талбайн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг дангаараа эзэмшдэг байна. XX талбай нь Петро Чайна компанийн салбар Daqing Oilfields компанийн газрын тос олборлож байгаа талбайн хил залгаа өмнө талд 2 километрийн зайд оршдог. Газрын тосны хайгуулын XX талбай буюу Давсан толгойд 2009 оны долоодугаар сард өрөмдлөг хийж газрын тос илрүүлсэн гэдэг. Өрөмдлөгийн ажлыг тус компанийн гэрээт олборлогч болох Ди Кю Ей хийсэн бөгөөд Давсан толгойн түүхий нефтийн нөөц 200 сая баррельд хүрсэн гэх нь бий. Канадын алт олборлолтоор тэргүүлэгч Центерра голд компани Төв аймгийн Борнуур сумын Сүжигтэйн алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын Ялбаг голын алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн мандал сумын Гацуурт, Хараа, Билүүтийн алтны ордын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 56 лиценз эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий. Тум компанийг Бороо гоулдын толгой компани гэдгээр нь хүмүүс андахгүй билээ. Тэгвэл Канадын Ред хилл энержи инк мэга компани Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын Улаан овоогийн нүүрсний ордын ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, Архангай, Дорноговь, Дорнод, Дундговь, Сэлэнгэ аймгуудад хайгуулын 17 лиценз эзэмшдэг гэнэ. Канадын Вестерн проспектор компани манай улсад 2007 оноос эхлэн ураны хайгуул хийж байгаа бөгөөд хайгуулын 10 лицензтэйгээр Дорнод болон Төв аймагт үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэх нь бий. Канадын Энтри голд компани Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо, Манлай, Цогтцэций, Ханбогд сумуудад хайгуулын найман лиценз эзэмшдэг. Тэгвэл Кю Жи Экс компани Дорнод, Хэнтий, Өмнөговь, Говь Алтай, Сүхбаатар, Ховд аймагт хайгуулын 18 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дээрх компаниудаас монгол хувь нийлүүлэгчтэй хэд хэдэн компани байгаа юм. Тухайлбал, Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй юм. Hunnu coal :Монгол, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Хүннү коал компани 2010 оны гуравдугаар сард Автсралийн хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж 20 сая доллар босгосон гэх мэдээлэл бий. Хүннү коал компани IPO хийсэн анхны өдөр тус компанийн хувьцаа 33 австрали центийн ханштай байжээ. Энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа бусдын ажил өсч буурч ирсэн. Хүннү коал компани Хүннү ресурсес охин компаниараа дамжуулан манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг. Тус компани уул уурхайн 10 гаруй төсөл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэх судалгаа бий. Тухайлбал, тавантолгойн ордоос 40 километрийн зайд орших Цант уулын талбайд хайгуулын ажил хийж сайн чанарын коксжих нүүрс илрүүлжээ. Тус компанийнхан эхний ээлжинд 50-100 сая тонн нүүрсний нөөц Эрдэс, баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр баталгаажуулахаар төлөвлөж байсан юм. Ерөнхий сайд асан С.Батболд: дээрх компаниуд дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс 15 тэрбум ам.доллар босгосон тухай мэдэгдэж байсан удаатай. Тиймээс дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалах тухай асуудал 2009 оны тавдугаар сарын 12 хавьцаа сөхөгдөж байлаа. Ингэхдээ, манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшиж байсан хуучны Айвенхоу майнз компанийн охин компани болох Соут гоби энержи ресурсийн хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржэд арилжаалах ажлыг эхлүүлж байсан юм. Энэ ажил тухайн үед яриа, хэлэлцээрийн шатанд явлаа. Энэ тухай тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү: Монголын хөрөнгийн бирж дээр дээрх 18 гаруй компанийн хувьцаа арилжаалагдаж эхэлбэл монголчууд тэдний хувьцааг худалдан авах замаар байгалийн баялгаасаа хувь хүртэх боломжтой болно. Худалдаж авч дийлдэггүй юм гэхэд дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалснаар тэднээс орж ирэх татвар нь манай улсад үлдэх юм гэсэн тайлбар өгч байсан юм.Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Р.Содхүүгийн дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниудын хувьцааг дотоодын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалах тухай мэдэгдлээс…

-Дэлхийн хөрөнгийн биржээс хэрхэн хувьцаа авдаг вэ-

Дэлхийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг дээрх компаниудын хувьцааг худалдан авахын тулд гадаад, дотоодын брокерийн компаниар зуучлуулах нь мэдээж. Ингэхдээ гадаадын зөвшөөрөл бүхий онлайн брокерийн компаниас гадна, дотоодын брокерийн компаниудаар зуучлуулж болдог байна. Хэрэв, иргэд онлайн брокерийн компаниар дамжуулан хувьцаа худалдан авах бол өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалах үүднээс хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг Эс Ай Пи Си, Эф Ай Эн Аар Ай гэсэн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн брокерийн компанийг эхлээд олох ёстой аж. Гэхдээ энэ нь гадаад хэлнээс гадна хөрөнгийн зах зээлийн асар өндөр мэдлэг шаарддаг. Тиймээс дотоодын брокерийн компаниудыг сонгох нь эрсдэл багатай болохыг Cover Mongolia компанийн ерөнхий захирал, хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Б.Мөнхдөл онцолж байсан удаатай. Манай улсад өнөөдөр 90 гаруй брокер, дилерийн компани байгаагаас цөөн тооны компани гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахад зуучилдаг байна. Гадаадын биржээс хувьцаа худалдан авахын тулд өөрийн сонгосон брокерийн компаниараа дамжуулан хувьцааны дансаа нээлгэж, хувьцаа худалдан авах мөнгөө байршуулах ёстой байдаг. Ингэхдээ доод тал нь 5000 ам.доллар дансандаа байршуулах ёстой болдог. Дансаа нээлгэж, дансандаа мөнгөө байршуулсны дараа хөрөнгө оруулагч та аль биржээс, ямар салбарын, ямар компанийн хувьцаа худалдан авахаа сайтар судлах ёстой. Хувьцааны ханш өсч буурах явцад хөрөнгө оруулагч та эрсдэл хүлээж болзошгүй тул судалгаагаа нарийн сайтар хийх нь зайлшгүй юм. Судалгаагаа хийсний дараа брокерийн компанидаа хандаж, хувьцаа худалдан авах болон худалдан борлуулах захиалгаа өгдөг байна. Хөрөнгө оруулагч таны өгсөн захиалгын дагуу тухайн брокерийн компани арилжаанд оролцож, таны хүссэн хувьцааг худалдан авч өгөх, эсвэл худалдан борлуулж өгдөг байна. Гэхдээ тухайн зуучилсан брокерийн компани худалдаж авсан хувьцааны үнийн дүнгийн нэг хувийг авдаг гэдгийг анхаарахад илүүдэхгүй. Гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдаж авах үйл явц энэ. Монголын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахтай төстэй. Гэхдээ ондоо зүйл бас бий аж. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв дээр байршдаг бол, Гадаадын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс гадаадын брокерийн компани дээрээ байршдаг онцлогтой аж.

-Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд-

Тайлбар: Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд 2006 оны байдлаар. Зарим компанийн нэр өөрчлөгдсөн байж болзошгүй.

Компани	Код	Сайт
Centerra Gold Inc.(Cameco)	TSX: CG	www.centerragold.com
Ivanhoe Mines Ltd	NYSE,TSX: IVN	www.ivanhoe-mines.com
Denison Mines Corp.	TSX:DML, AMEX:DNN	www.denisonmines.com
Bluerock resources ltd	BRD	www.bluerockresources.com
BHP Billiton Limited	BHP	www.bhpbilliton.com
Erdene Gold	TSX:ERD	www.erdene.com
QGX Limited	TSX: QGX	www.qgxgold.com
Asia Gold Corp	SGQ	www.southgobi.com
Bayfield Ventures, Mongolian Property	TSX.V: BYV	www.bayfieldventures.com
Shaman resources	IHS	energy.ihs.com
Khan Resources Inc.	KRI	www.khanresources.com
Red Hill Energy Inc-Mega JV.(Mega Uranium Ltd.)	TSX.V:RH MGA	www.megauranium.com
Entree Gold Inc.	TSX: ETG, AMEX:EGI, FRANKFURT: EKA	www.entreegold.com
Solomon Resources Limited	SRB	www.solomonresources.ca
Fortress Minerals Corp. (Denison Mines Corp.)	TSX.V: FST, DML	www.denisonmines.com
Western Prospector Group Ltd.	TSX.V:WNP	www.westernprospector.com
East Asia Minerals Corporation	TSX.V: EAS	www.eaminerals.com
South gobi energy resourses	TSX.V: SGQ	www.southgobi.com
Land Drill	TSX:LD
Hunnu coal	ASX:HUN	www.hunnucoal.com
Petro matad	LON: MATD	www.petromatadgroup.com
Polo resources	AIM: POL	www.poloresources.com
Mongolia energy corporation	HKG:0276	www.mongolia-energy.com
Major drilling Group international Inc	TSX:MDI	www.majordrilling.com
Magnum D`or resources Inc	OTCBB: MDOR,FRANKFURT:NBJA
Mongolian Mining Corp	HK: 975	www.mmc.mn

-Хүннү коал компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сарын 12-нд Австралийн бирж дээр бүртгэгдсэн бөгөөд IPO нь оны шилдгээр шалгарсан компани юм. Компанийн хувьцаа нь HUN кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцаанд үнэлгээ хийсэн эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байна. Судалгааны үр дүнд хувьцааны үнийг өсөх боломжтой гэж үзэж байна.

Компанийн тухай

Хүннү коал нь Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өөрийн оxин компани Хүннү ресурсээр дамжуулан явуулдаг. Хүннү коал нь коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Нийтдээ JORC стандартын шаардлагыг хангасан 414 гаруй сая тонн нөөц баялаг тогтоогоод байгаа. Уг компанийн хоѐр гол төсөл болох Цант-Уул 90 сая, Үнст худаг 324 сая тоннын нөөц баялагтай. Цаашдын хайгуул ба өрөмдлөгийн ажлын явцад энэхүү нөөцийн хэмжээг өсөх бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Цант-Уул коксжих нүүрсний төсөлдөө ашиглалтын лиценз авах гэж байгаа бөгөөд уг зөвшөөрлийг авснаар 2011 оны хоѐрдугаар хагасаас нүүрс олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сард IPO хийснээр AU$20 сая доллар босгожээ. IPO хийснээс хойш хувьцааны нэгж үнэ 580 хувиар өсөөд байна. 2011 оны гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс компани Хүннү коалын 30 сая ширхэг хувьцааг А$1.50 буюу нийт А$45 сая доллараар худалдан авчээ. Энэ нь арилжаалагдаж байсан спот үнээс 21 хувиар илүү юм. Ингэснээр Банпу минералс нь Хүннү коал компанийн нийт хувьцааны 12.4 хувь буюу хамгийн том хувьцаа эзэмшигч болж байна.

Гол үзүүлэлтүүд

Хүннү коалын ордууд нь JORC стандартыг хангасан 414 сая тонн нөөц баялагтай. Эдгээр орд нь одоогийн болон төлөвлөгдөж буйдэд бүтцэд ойр оршдог.

Цант-Уул коксжих нүүрсний төслийн ашиглалтын ажил эхэлсэн ба 2011 оны хагасаас олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй байна.
2011 оны дөрөвдүгээр улиралд багтаан Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргахаар төлөвлөж байна.
Банпу минералс нь Хүннү коалын 30 сая хувьцааг зах зээлийн үнээс 21 хувиар илүү үнээр худалдан авч, нийт А$45 сая долларын хөрөнгө оруулснаар Хүннү коалын банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар хүрсэн.
Хүннү коал компанийн менежмент нь уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан туршлагатай багаас бүрддэг.

Эрсдэл

Компанийн хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй гол эрсдэлүүд нь нүүрсний чанарын үзүүлэлтүүд хангалтгүй байх, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний үнэ унах зэрэг байж болно.

Төсөл

Хүннү коал компани Монголд коксжих ба хүрэн нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Одоогийн байдлаар ач холбогдол өгч буй хамгийн гол төслүүд нь Цант-Уул ба Үнст худаг юм.

Цант-Уул

Цант-Уул орд нь Өмнөговь аймагт оршдог. Тавантолгойн нүүрсний ордоос 40 км зайтай байрладаг. Уг орд нь 69,000 га талбайг эзэлдэг. Хүннү коал нь Цант-Уул төслийн 90 хувийг эзэмшдэг. 2011 оны хоѐрдугаар сарын байдлаар Цант-Уул төсөл дээр 187 цооног өрөмдөж, нийтдээ 28,029 тууш метр өрөмдлөгийн ажил хийгдсэн байна. 5 өрөмдлөгийн цооногийн шинжилгээний үр дүнд нүүрсний чанар дараах байдлаар тогтоогджээ.

Мөн хоѐрдугаар сард хийсэн өрөмдлөгийн ажлын үр дүнд нүүрсний угаагдах чанарыг тодорхойлохоос гадна металлургийн туршилт хийх зорилгоор Хятад болон Австрали улсын лабораториудад нүүрсний дээж явуулах болно. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээнд зориулсан дээжийг мөн энэхүү өрөмдлөгийн ажлаас авах юм. Бид компанийн удирдлагатай ярилцаж, дараах мэдээллийг авсан болно:

Цант-Уул уурхай ашиглалтад орсноор 3 жилийн дотор 10 сая тонн нүүрс олборлох төлөвлөгөөтэй байгаа. Жилийн олборлолт ойролцоогоор 1.5-3 сая тонн байх болно.
Олборлосон нүүрсийг уурхайн амнаас нийлүүлэх боломжтой
Хөрс хуулалтын коеффициент 3:1
Урдьчилсан тооцоогоор олборлолтын зардал нь $15-$20/т байна.

Үнст худаг

Үнст худаг орд нь Дундговь аймагт оршдог. Төмөр замаас 180 км зайд орших ба нийт 59,000 га талбайтай. Хүннү коал нь Үнст худагийн ордоос зүүн хойд хэсэгт орших Хар Тойромын шинэ ордод гол анхаарлаа тавьж ажилласан. Тус ордын JORC стандартыг хангах нөөц нь нийт 324 сая тонн ба 140 м гүнд 58.9 м хүртэлх зузаантай нүүрсний давхарга илэрчээ. Үнст худаг ордын 324 сая тонн нөөцийн 226 сая тонн нь нөөц баялгийн хувьд Хэмжигдсэн ба Тогтоодсон ангиллын нүүрс юм. Уурхайн төлөвлөгөө, ТЭЗҮ, Байгаль орчинд нөлөөлөх судалгаа зэрэг нь батлагдсан. Түүнчлэн Хятадын Эрээн хот хилийн боомтоор тээвэрлэлт хийх нь тохиромжтой хэмээн үзэж тээвэрлэлтийн судалгаа явуулсан ба төлөвлөгөөний ажлууд дуусах шатандаа явж байна.

Тэнүүн-2

Тэнүүн-2 орд нь Өмнөговь аймагт оршдог ба 3,360 га талбайтай. Уг орд дээр өмнөx ажлаас илэрсэн нүүрсний давхаргууд дээр голлож ажиллаxаас гадна шинээр өрөмдлөг хайгуулын ажил хийх болно. Эхний судалгаагаар уг орд нь сайн чанaрын эрчим хүчний нүүрстэй болох нь тогтоогдоод байна.

Говь-Алтай дахь кокcжих нүүрсний төслүүд

Говь-Алтайн төслүүд болох Ар зүүн гол/Зүүн гол нь 25,640 га газар эзэлдэг ба Хятадын хилээс ойролцоогоор 300 км зайтай оршдог. Уг төсөл дээр Хүннү коал 150-250 сая тонн нүүрсний нөөц баялаг тогтоохыг зорьж, хайгуулын ажил явуулж байна. 2011 онд томоохон өрөмдлөгийн ажил явуулахаар төлөвлөөд байгаа бөгөөд бид энэхүү төслийг Хүннү коалын коксжих нүүрсний нэг гол орд болно гэж таамаглаж байна.

Нөөц

Одоогийн байдлаар Цант-Уулын коксжих нүүрсний нөөц нь бусад компанийн коксжих нүүрсний нөөцтэй харьцуулахад бага байна. JORC стандартыг хангасан компаниуд дундааc Монголиан майнинг корпораци хамгийн их нөөцтэй. Нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нөөцтэй. Бид Хүннү Kоалыг одоогоор нүүрс олборлож байгаа компаниудаас Саусгоби Ресурстэй төстэй хэмээн үзэж байна. Туc компани нь нийт 300 сая тонноос давсан нөөцтэй нь тогтоогдсон. Үйл ажиллагаа нь хайгуyлын шатандаа явж байгаа компаниудаас Аспайр майнинг 330.7 гаруй сая тонн нүүрсний нөөцтэй нь илэрсэн. Одоогийн байдлаар Цант-Уул ордын нөөц нь бусад нүүрсний компаниудтай харьцуулахад харьцангуй бага боловч, цаашид хийх хайгуулын ажил нөөцийг нийлбэрээс нэмэгдүүлэх магадлалтай.

Дэд бүтэц ба тээвэрлэлт

Монголын уул уурхайг хөгжүүлэхэд нэн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал нь дэд бүтэц юм. Дэд бүтэц хязгаарагдмал өнөөгийн нөхцөлд эрдэс баялгийн ордуудын байршил чухал ач холбогдолтой билээ. Хүннү коал компанийн нүүрсний төслүүд нь байршлын хувьд одоогийн болон Монгол улсын Засгийн газраас байгуулахаар төлөвлөж буй авто замын сүлжээ, төмөр замд ойр оршдог тул Хятадын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхэд тохиромжтой юм. Монголын нүүрсний гол давуу тал нь Хятадын зах зээлд нэн ойр байршил билээ. Тийм ч учраас Хүннү коалын Цант-Уул, Үнст худагийн ордууд Хятадын хил рүү баригдах авто ба төмөр замд ойр байснаар тээврийн зардал нь бага байх болно. Монголын нүүрсний зах зээл дэх өрсөлдөгч компаниудтай харьцуулахад Монголиан майнинг корпорацийн тээврийн зардал хоѐр дахин бага байгаа нь байршлын давуу талыг харуулсан тод жишээ болж байна.

Монгол улсын Засгийн газраас уул уурхайн хөгжлийг дэмжих ажлын хүрээнд барихаар төлөвлөсөн Тавантолгой-Зүүнбаянгийн төмөр замаас Цант-Уул орд нь холгүй оршдог. Мөн Ухаахудаг-Гашуунсухайтын төмөр зам тавигдах үед ашиглах бүрэн боломжтой нь давуу тал юм. Үнст худагийн орд нь Монголын ба Хятадын зах зээлд Тавантолгой-Зүүнбаянгийн чиглэлээр нэвтрэх боломжтой. 2011 оны хоѐрдугаар сарын 11-нд төмөр зам барих ажлын анхны зөвшөөрлийг Монголын төмөр зам төрийн өмчит компанид өгснөөр зам тавих ажил 2011 оны эхний хагаст эхлэхээр болсон билээ. Одоогоор Хятадын хилийн боомт руу Гашуунсухайт болон Нарийнсухайтын чиглэлээс тавих төмөр замын ажил хэзээ эхлэх нь тодоpхойгүй байгаа ч Тавантолгойн анхны төмөр замын ажил эхэлснээр хоѐрдугаар шатны төслүүд хэрэгжих нь дөхөм болж байна. (Доорх газрын зураг дээр төмөр замын төслийн үе шатуудыг харуулжээ)

Хувьцааны ханшийн өөрчлөлт

Хүннү коал компани 2010 оны хоѐрдугаар сард Австралийн бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, А$20 сая доллар амжилттай босгосон. Тус компанийн хувьцаа 2010 оны гуравдугаар сарын 10-ны байдлаар 580 хувиар өссөн байна. Гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс туc компанийн 12.4 хувь буюу 30 сая ширхэг хувьцааг арилжаалaгдаж байсан зах зээлийн үнээс 21 хувиар өндөр үнээр худалдаж авсан. Энэ гүйлгээ хийгдcэнээр компанийн банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар болж, Цант-Уул төслөө олборлолтын үе шатанд шилжүүлэx, бусад төсөл дээр өрөмдлөгийн ажил явуулах хангалттай хөрөнгөтэй болжээ.

Хөрөнгө оруулалтын зөвлөмж

Бид энэ удаад Хүннү коал компанийн хувьцааг дараах үнэлгээн дээр тулгуурлаж ӨСӨХ БОЛОМЖТОЙ гэж тооцоолж байна:

Хүннү коал нь ур чадвартай, туршлагатай, зорьсноо амжилттай биелүүлдэг менежментийн багтай компани юм.
Хүннү коал нь төлөвлөгдсөн болон одоо байгаа дэд бүтэцтэй ойр, мөн Хятадын зах зээлд асар ойрхон байрлах JORC стандартаар тогтоогдсон 400 гаруй сая тоннын нөөц бүхий шилдэг хөрөнгөтэй компаниудын нэг юм.
Банпу минералсын хөрөнгө оруулалт нь Цант-Уулын дэд бүтцийг өргөтгөх, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн ажиллагааг эхлүүлж явуулах бололцоог олгож байгаа.
Бид Монголын нүүрсний салбар хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна. Хятад улстай хөрш зэргэлдээ байрлах Монголын өндөр чанарын нүүрс нь дэлхийн хамгийн том олборлоогүй коксжих болон дулааны нүүрсний нэг бөгөөд Хятадын далайн чанадын импортыг маш хурдан өөрчилж байна.

Тус компанийн техник эдийн засгийн үндэслэл нь одоогоор бүрэн хийгдэж дуусаагүй байгаа тул бид энэ тайландаа үнийн судалгааг нарийвчлан оруулах боломжгүй байлаа.

Занаду майнз, Аспайр майнинг болон Хүннү коал компаниуд нь гадаадын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Монголд нүүрсний хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа шинэ залуу компаниуд юм. Хүннү коал нь үйлдвэрлэл явуулаагүй эдгээр компаниас дараах давуу талуудтай.

Байршил. Цант-Уул нүүрсний төсөл нь Хятад руу тээвэрлэлт хийх гарцаас ойролцоогоор 5 км, Тавантолгойн уурхайгаас 40 км зайд оршдог. Ирээдүйд уг төсөл нь Монголиан майнинг корпорацийн Ухаахудаг төсөл болон Тавантолгойн уурхайн дэд бүтцийн өргөтгөлд хамрагдах ашигтай байрлалтай.
2011 онд төлөвлөгдсөн олборлолт. Хүннү коал компани нь Цант-Уул төслийнхөө олборлолтын үйл ажиллагааг 2011 оны сүүлийн хагас жилд хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд ашиглалтын лицензийнхээ өргөдлийг өгөөд байна. Хүннү коал нь дээрх олборлолт явуулаагүй байгаа компаниудаас хамгийн түрүүнд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулах боломжтой компани юм.

Хүннү коал компани нь одоогоор олборлолт явуулж эхлээгүй, ордыг ашиглах ТЭЗҮ нь хийгдэж байгаа тул тус компанийн ирээдүйд олох ашгийг тооцоолох, улмаар уг компанийн хувьцааны үнэ цаашид хэд хүрэхийг тооцоолоход эрт байна. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд нүүрсний чанарын хувьд ижил, (хамгийн сүүлийн нүүрсний чанарын мэдээгээр) хамгийн төстэй олборлолт хийж байгаа компани нь Саусгоби ресурс байх болно гэж таамаглаж байна. Монголиан майнинг корпораци, Саусгоби ресурс зэрэг олборлолт явуулж, нүүрсээ худалдаалдаг компаниудыг харьцуулалтын хүснэгтэд багтаасан. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд эдгээр компаниyдын жишгээр үнэлэгдэх бөгөөд энэ нь компанийн хувьцааг цаашид өсөх бүрэн боломжийг харуулж байна.

Уул уурхайн салбарын мэдээлэл

Нүүрсний хамгийн том хэрэглэгч болох Хятад улс дулааны болон коксжих нүүрсний хязгаарлагдмал нийлүүлэлттэй тулгараад байгаа нь манай улсын хувьд ашигтай байрлалд байгаа нүүрсний ордуудад ихээхэн боломжийг олгож байна. Үүний зэрэгцээ нүүрсний хамгийн том экспортлогч Австрали улс үерийн гамшигтай тулгарсан нь Монголын уул уурхайн компаниудад ашигтайгаар нөлөөлж байна. Өндөр чанарын нүүрс болон тээвэрлэлтийн хямд зардлыг анхаарч үзвэл Монголоос Хятад руу гаргаж байгаа экспортын хэмжээ ирээдүйд өсөх хандлагатай байна.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Нүүрс нь эрчим хүчний үйлдвэрлэлд гол үүргийг гүйцэтгэж байгаа бөгөөд дэлхийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 41 хувийг бүрдүүлж байна. Олон Улсын Эрчим Хүчний Ассоциацийн мэдэгдсэнээр Хятадын эрчим хүчний гол эх үүсвэр нь нүүрс бөгөөд 79 хувийг эзэлж байна. Сүүлийн жилүүдэд эрчим хүчний нүүрсний нийлүүлэлт багасч байгаа үед металлургийн нүүрсний эрэлт ихсэх болсон байна. Жижиг болон үр ашиггүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа уурхайнууд тогтмол хаагдах болсон нь Хятад улс нүүрсний нийлүүлэлтийн дутагдалд орж байгаагийн илрэл юм. Түүнчлэн эрчим хүчний нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 191 хувиар өссөн байна. Бид Хятадын дотоодын нийлүүлэлт багассан, мөн Энэтхэг улсын нүүрсний эрэлт өсч байгаатай холбогдуулан эрчим хүчний нүүрсний эрэлт ихэсч, нүүрсний үнэ өндөр хэвээр байх болно гэж таамаглаж байна.

Австралийнх буурч, Монголынх өсчээ

Хятадын дулааны болон коксжих нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 2010 онд эрс өссөн байна. 2010 онд Хятад улс 166,22 сая тонн нүүрс импортолсон бөгөөд энэ нь 2009 оныхоос 39,58 сая тонноор илүү юм. Харин коксжих нүүрсний импортын хэмжээ 12,78 сая тонноор өсч, 2010 онд 47,27 сая тонн болсон байна. Дэлхийн хамгийн том нүүрсний экспортлогч Австрали улс дэлхийн коксжих нүүрсний 54 хувийг нийлүүлдэг. 2009 онд Хятадын дулааны нүүрсний импортын 66 хувийг Австралийн нүүрс эзэлж байсан бол, 2010 онд 37 хувь болж буурчээ. Харин Монгол улсын хувьд 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний импортын 12 хувийг эзэлж байсан бол, 2010 онд ойролцоогоор 32 хувь болж нэмэгджээ гэж MICC-ийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ.

-Занаду майнз компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Төрөлжсөн төслүүдтэй хайгуулын компани

2012.01.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Бид Занаду Майнс компанийн хувьцааг Эрсдэлтэй АВАХ үнэлгээтэй танилцуулж байна. Бид хувьцааны үнийг 0.93 австрали доллард хүрнэ гэж тооцооллоо.

Ирээдүйтэй төслүүдийг хэрэгжүүлж буй уул уурхайн хайгуулын компани. Тус компанийн удирдлага нь төсөл худалдаж авахдаа ашгийн боломжоос гадна байрлалын дэд бүтцийг харгалзан сонгодог. Одоохондоо дулааны нүүрс, кокжсон нүүрс, зэс болон алтны төсөлтэй бөгөөд дулааны нүүрсний төслүүдийн нөөц нь тодорхойлогдоод, хайгуул нь эцсийн шатанд ойртсон байна.
Бид зах зээлийн үнэлгээг нь харьцангуй хямд гэж үзэж байна. Тус компанийн КҮ/Баялагийн харьцаа нь төстэй компаниудынхаас бага байгааг бидний судалгаа үзүүллээ. Тус компанийн үнэлгээ нь сүүлийн үед худалдагдсан Хүннү Коал болон QGX-ийн Баруун Наран төслүүдээс харьцангуй хямд байна.
Чанартай хайгуулын төслүүд нь үнийн өсөх боломжтойг үзүүлж байна. Бид тус компанийг үнэлэхдээ кокжсон нүүрс, порфири зэс болон эпитермал алтны төслийн үнийг тооцоогүй билээ. Эдгээр геологичдын хувьд чанартай төслүүдийн JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нь хараахан гараагүй байгаа. Үүнд Эрдэнэтийн зэсний уурхайн зэргэлдээ байрлах төсөл багтана.
Дэлхийд томоохон түүхий эдийн олборлогч, нийлүүлэгчид тооцогдох Нобль Груп-тай стратегийн түншлэл байгуулсан. Занаду-Нобль-ийн хамтарсан компани болох Эх Говийн Чулуу ХХК-ийн эзэмшилд анхан шатны хайгуулын төслүүд байгаа нь ирээдүйд тус компанийг, эсвэл зарим төслийг худалдаж авах магадлалыг өсгөж байна. Ийм үйл явдалын улмаас Занаду-гийн хувьцааны үнэ өсөх боломжтой.
Компанийн бүтэц нь төслийг тусгаарлаж худалдахад хялбар болгоно. Задану-гийн төслүүд нь ерөнхийдөө өөр өөр охин компанийн эзэмшилд байдаг тул ирээдүйд уул уурхайн олборлолтын компани худалдан авахад хялбар байх болно.

Компанийн тухай

Занаду Майнс компани нь анх 2005 онд Монгол улсад үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн эрдэс баялагийн хайгуулын компани юм. Австралийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа 2010 оны 12-р сард бүртгүүлж Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор хөрөнгө босгосон. Тус компанийн хоёр дулааны нүүрсний орд нь JORC-ийн стандартын дагуу баялагаа тогтоосон бөгөөд 2012 оны эцсээр Нүүрстэйн кокжсон нүүрсний талбай дахь баялагийг тогтоох төлөвлөгөөтэй байна. Занаду Майнсын төслүүд нь ашиглалтанд байгаа төмөр зам болон ирээдүйд баригдахаар төлөвлөгдсөн төмөр замын дагуу байрладаг.

Занаду Майнсын хувьцаа эзэмшигчид

ТУЗ-ын Гишүүд 17.0%, Сакари Ресурсес 13.1%, Нобль Энэржи Групп 9.9%, Ийгл Секюритис 7.8%, Талбот Груп 1.8%, Бусад 50.4%

Занадугийн гол хувьцаа эзэмшигчдийн тоонд хоёр уул уурхайн олборлолтын компани байгаа бөгөөд эдгээр нь ирээдүйд Занадугийн боловсруулсан төслийг худалдан авах боломжтой юм. Сакари Ресурсес (Хуучин нэр нь Страитс Азиа Ресурсес) нь Сингапурын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй (Код: AJ1), Индонези улсад хоёр дулааны нүүрсний уурхайг ажиллуулдаг компани юм. Ойролцоогоор 1.8 тэрбум ам.долларын зах зээлийн үнэлгээтэй бөгөөд одоогоор зөвхөн сайн чанарын дулааны нүүрс олборлож, борлуулах үйл ажиллагаанд төвлөрдөг аж. Тайландын Газрын Тосны Алба (PTT) нь Сакари Ресурсес-ын 45.4%-ийн хувьцааг эзэмшдэг. РТТ нь хувьчлагдсан боловч ихэнхи хувьцаа нь Тайландын төрийн өмчид хамрагддаг бөгөөд Тайланд улсын эрчим хүчийн аюулгүй байдлыг хангах зорилготой ажилладаг ажээ. Сакари-гаас гадна Хонг Конгод төвтэй Нобль Энэржи Груп Занадугийн хувьцааг эзэмшдэг. Нобль Груп нь Сингапурын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй (Код: N21), хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, болон уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг олборлох, боловсруулах, санхүүжүүлэх, тээвэрлэх гэх мэтийн үйл ажиллагааг багтаах дэлхийн хэмжээний нийлүүлэлтийн хэлхээг удирддаг. Тус компани нь Бразил, Аргентин, Австрали, Индонези зэрэг экспортлогч улсаас түүхий эдийг хямдаар авч, Хятад гэх зэрэг хөгжиж буй орнуудад нийлүүлдэг.

Төслүүд

Занаду Монголд дөрвөн нүүрс, гурван металын төслүүдийг идэвхитэй боловсруулж байна. Тус компани нь сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хайгуулын ажлаа гүйцэтгэсэн бөгөөд одоогоор хоёр төслийнх нь JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нийтлэгдсэн байгаа. Мөн тус компани нь Нобль Групптэй хамтарсан тус бүр нь 50 хувийг эзэмшдэг Эх Говийн Чулуу ХХК-г байгуулжээ.

Хар Тарвага

Энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь Занаду Майнс компанийн хамгийн анхаарал татсанд тооцогдох бөгөөд энэхүү ордыг 2007 онд нүүрсний тортог тээсэн тарвага харагдахад нээсэн тул ингэж нэрлэсэн ажээ. 2011 оны 10-р сард Занаду 100% эзэмшдэг энэхүү ордыг олборлох 30 жилийн зөвшөөрлийг авчээ. Уул уурхайн мэргэжлийн зөвлөх компани SRK нь Хар Тарвага ордод 327 сая тонн баялаг нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тооцоолсон байна. Харин нүүрсэн давхаргуудын агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2434-өөс 3828 ккал/кг-ын хооронд бөгөөд 217 сая тонн баялаг нөөцийн хувьд 3592-3828 ккал/кг гэж хэмжигджээ. Хар Тарвага орд нь Төв аймагт төмөр замаас 45 км-ийн зайтай байрладаг. Занаду энэ орд дахь нүүрсийг ашиглахад уурхайн дэргэд цахилгаан станц ажиллуулах, эсвэл хиймэл шатахуун болгох гэсэн хоёр аргыг санал болгож байгаа аж. Хэдийгээр энэхүү орд нь Улаанбаатар хотоос 150 км-ийн зайтай ч тус компанийнхан цахилгааныг Хятад руу экспортлох болон Монголын цахилгаан түгээх системд холбох боломжтой гэж үзэж байна. Харин нүүрсээр шингэн шатахуун үйлдвэрлэх (Coal to Liquids буюу CTL) технологи нь өндөр өртөгтэй ч Монгол дахь эрчим хүчний бодлоготой нийцэж болох юм. Монголд томоохон хэмжээний газрын тосны нөөц одоохондоо тогтоогдоогүй тул Монгол улсын хэрэглээний бүх бензин, дизель зэрэг шингэн түлшийг гадаадаас оруулдаг. Занаду Майнс компани нь Нексант хэмээх мэргэжлийн зөвлөх компаниар Хар Тарвага дахь нүүрсийг шингэн, эсвэл хийн түлш болгож ашиглахад тохиромжтой эсэхийг судлуулсан байна. Нексант нь Хар Тарвага ордын нүүрсийг эдгээр төрлийн дахин боловсруулалтад зохимжтой гэж дүгнэсэн нь CTL технологиор бензин, дизелийг орлох шатахуун, эсвэл хиймэл байгалийн хий (synthetic natural gas буюу SNG) үйлдвэрлэх боломжтойг үзүүлсэн байна.

Галшар

Дорноговь аймагт орших энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь БНХАУ-ын хилээс 120 км-ийн зайтай бөгөөд Бор Өндөрийн хайлуур жоншны уурхайн салаа төмөр замаас 65 км-ийн зайтай. Занаду нийтдээ 340км2 хэмжээтэй 6 хайгуулын талбайгаас бүрдэх Галшарын төслийг 100% эзэмшдэг. 2011 оны 11 сард энд 170 сая тонн боломжит болон бодитой нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тогтоожээ. Энэ ордын хэмжээг тодорхойлоход Занаду Майнс компани 2011 онд 8,707 метр бүхий 74 цооногийг өрөмдсөн байна. Агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2750-иас 4290 ккал/кг гэж хэмжигдсэн бөгөөд ихэхидээ 3300-4000 ккал/кг-ын хооронд байгаа аж. Одоогоор Занаду Майнс компани нь энэхүү ордын олборлолтын зөвшөөрлийг авах өргөдлөө бэлдэж байгаа бөгөөд геологчид нь энд цаашдаа өрөмдлөгийг үргэлжлүүлснээр баялаг нөөцийн хэмжээг 200 сая тоннд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Занаду Майнс нь энэ орд дахь нүүрсийг мөн цахилгааны станцад, эсвэл CTL/SNG технологиор шатахуун үйлдвэрлэхэд хэрэглэх боломжтой гэж үзэж байна. Үүнээс гадна, энэхүү ордын нүүрс нь сайн чанартай учир хатаах үйлдвэрт боловсруулсны дараа шууд гадаад руу гаргаж зарах боломжтой гэж үзэж байгаа аж.

Нүүрстэй

Занаду Майнс компанийн хамгийн чухал кокжсон нүүрсний төсөл болсон Нүүрстэйн JORC стандартын дагуу тооцоологдох баялаг нөөцийн хэмжээг 2012 оны эцэс гэхэд бэлэн болгож нийтлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага хэлжээ. Тус талбай нь 40км2 хэмжээтэй. Энэхүү төсөл нь Хөвсгөлийн Мөрөн хотын зэргэлдээ орших бөгөөд Эрдэнэт хотын салаа төмөр замаас 300км-ийн зайтай юм. Занаду Майнс нь Эрдэнэтээс Мөрөн хүртэл төмөр зам барих төслийг санал болгон дэмжиж байгаа Монголын Хойд Бүсийн Төмөр Замын Холбооны (North Mongolian Railroad Association буюу NMRA) гишүүн юм. Энэ холбоонд Хөвсгөл аймагт төсөлтэй компаниуд болон бусад байгууллагууд багтдаг юм. 2011 оныг дуустал энд 3,500 метр бүхий 10 цооногийг өрөмдсөн бөгөөд дунд зэргийн налуутай 6-12 метрийн зузаантай нүүрсэн давхаргуудыг нээсэн байна. Угаах боломжийг шалгах анхан шатны судалгаа нь энэ нүүрсээр 12%-ийн үнслэг, бага хүхрийн агууламжтай, чөлөөлт хөөлт (CSN) 8-9 гэх зэрэг үзүүлэлттэй кокжсон нүүрсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэдгийг баталжээ. Нүүрстэйн төслийн 60%-ийг Занаду-Нобль-ийн хамтарсан Эх говийн чулуу компани эзэмшдэг бөгөөд цаашид хайгуулыг үргэлжлүүлснээр 20%-ийг нэмж авах эрхтэй юм. Үлдсэн хувийг Монголын Блакрок хэмээх компани эзэмшдэг ажээ.

Жавхлант

Говь-Алтай аймгийн газар нутагт БНХАУ-ын хилийн дагуу байрладаг Жавхлантын талбай нь Бургастайн боомтоос 22км-ын зайтай юм. Талбайн нь 1000км2 хэмжээтэй бөгөөд Занаду Майнс компани нь энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байгаа ажээ. Мөн МоЭнКо ХХК-ийн талбай нь Жавхлантын зэргэлдээ оршдог. Энэхүү төслийн 60%-ийг Эх Говийн Чулуу хамтарсан компани эзэмшдэг бөгөөд эзэмшлээ 80% болгож ихэсгэх эрхтэй юм. Хавцгайт Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотоос зүүн зүгт 60км-ийн зайд орших Хавцгайт талбай нь Эрдэнэт хотоос 230км-ийн зайтай. Тус компани нь 2011 оны 11-р сард энэ талбайн лицензийг худалдаж авсан бөгөөд энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байна. Энэ талбай нь 29км2 хэмжээтэй, Эх Говийн Чулуу хамтарсан компанийн 100%-ийн эзэмшилд байдаг. Занаду 2012 оны турш энд нарийвчилсан судалгаа хийх төлөвлөгөөтэй байгаа аж.

Зэс: Амгалант болон Аргалант Уул

Занаду Майнс компанид хамгийн сүүлд нэмэгдсэн эдгээр төслүүдийн 80%-ийг тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсний дараа худалдаж авах эрхтэй. Өмнөговь аймаг дахь энэ хоёр талбай нь Оюу Толгойн ордоос зүүн хойш 110км зайд, Цагаан Суварга зэс-молибдений ордны зэргэлдээ оршдог. 2008 онд анх эдгээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 9 жилийн хугацаатай олгосон тул тус компани нь дор хаяж таван жил хайгуулын ажлаа өрнүүлэх хугацаатай. Амгалантын талбайн хэмжээ нь 109км2, харин Аргалант Уулынх нь 895км2 юм. Тус талбайд өмнө нь бараг хайгуул хийгдэж байгаагүй ч Занаду энд олон тооны томоохон хэмжээний Оюу Толгойн орд газарт ажиглагдсантай төстэй, гүний порфири төрлийн эрдэсжилтийн шинжийг илрүүлсэн геофизикийн аномали олсон байна.

Шарчулуут Уул

Тус талбай нь Монголын эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг Эрдэнэтийн зэс-молибдений уурхайн зэргэлдээ байрладаг тул маш их ирээдүйтэй гэж Занаду-гийн удирдлагынхан үздэг. Шарчулуут Уул нь Эрдэнэтээс баруун хойш 40км-ийн зайд оршдог учир төмөр зам болон бусад дэд бүтцээс маш ойрхон оршино. Тус хайгуулын лиценз нь 488км2 хэмжээтэй бөгөөд энд нарийвчилсан хайгуул хараахан хийгээгүй байгаа. Гадаргуун хайгуул нь энд аргиллит чулуун бүрхүүлтэй томоохон хувирлын бүстэйг үзүүлжээ. Харин геохимийн судалгааны үр дүнд энэхүү чулуун бүрхүүлд нь их хэмжээний сульфиджилттэй эрдэсжилттэй холбогдох 0.42% хүртэлх агууламжтай зэсийн аномали, молибден, алт, мөнгө болон барийн агууламж бүхий эрдэсжилттэйг нотолсон байна.

Хутаг Уул

100% Занаду Майнсын эзэмшил дэх Хутаг Уулын талбай нь 1,100 км2 хүрсэн том хэмжээтэй, Дорноговь аймагт БНХАУ-ын хилээс 40км-ийн зайд оршдог. Хэдийгээр энэ талбайд бараг хайгуул хийгээгүй ч зарим судалгааны үр дүнг ашиглаж Ногтот хэмээх хэсэгт өрөмдлөг хийсэн ажээ. Эдгээр өрмийн дээжээс 3 км-ийн урттай газарт зэсийн эрдэсжилт олсон байна. Үүний дараа 9,537 ширхэг хөрсний дээжийг дүгнэсэн гадаргуун геохимийн судалгаа хийсэн нь порфири зэс-алтны эрдэсжилт байх өндөр боломжтойг үзүүлжээ.

Алт

Занаду-гийн бүх алтны төслүүд нь хоорондоо ойрхон бөгөөд Дорноговь аймгийн Соленкер хэмээх эпитермал алтны бүсэд багтдаг. Занаду нь энэ нутагт дөрвөн хайгуулын лицензтэй бөгөөд эдгээр нь нийтдээ 401км2 хэмжээний талбайтай. Мөн энд илэрхий Ландсат болон геохимийн аномали олдсон байна. Энд бага сульфиджилттай эпитермал алтны эрдэсжилт байх боломжтой байгаа тул Занаду нь 2012 онд энд өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Элгэн Уул

Занаду Майнсын охин компани болох Алтан Занаду нь энэхүү төслийн 80%-ийг эзэмшдэг бөгөөд энэ талбай нь Хутал Уулын талбайн хажууд байрладаг ажээ. Занадугийн геологичид нь энд хийсэн гадаргуун судалгаанаас 3км-ээс илүү урттай эрдэсжилттэй, бага сульфиджилттай эпитермал судал олсон байна. Элгэн Уулын талбайд өрөмдсөн 6 цооног бүрээс 100-200 метрийн гүний элэгдлийн бүсийн доор алтны агууламжтай давхарга байхыг үзүүлсэн байна. Мөн эдгээр цооногоос алтны эрдэсжилттэй холбогддог стибнит ба хүнцлийн агууламжтай эрдэс чулуу гарсан байна.

Зос уул ба Сүүж уул

Эдгээр төслийн 80%-ийг Занаду Майнс нь мөн охин компани болох Алтан Занаду-аар дамжин эзэмшдэг. Хайгуулын үе шат нь ерөнхийдөө Элгэн Уулын талбайтай зэрэгцэж явагдсан боловч 2011 оны 9-р сард Занаду энд илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийж эхэлжээ. Занаду-гийн геологичид нь эдгээр талбайг Дунд төрөлтийн эриний халуун рашаантай холбогдолтой бага сульфиджилттай эпитермал систем гэж үзэж байна. Ийм системд эрдэсжилт олдох магадлал өндөр байдаг байна.

Эрсдэлүүд: Түүхий эдийн үнэ

Бүх уул уурхайн хайгуулын компанид түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл хамгийн их нөлөөтэй байдаг. Занаду нь кокжсон нүүрс, дулааны нүүрс, алт болон зэсний төсөлтэй тул эдгээр түүхий эд тус бүрийн үнэ нь эрсдэл дагуулна. Жишээ нь Монголын кокжсон нүүрсний экспорт Хятадын гангийн үйлдвэрлэл, эрэлт хэрэгцээтэй шууд холбоотой тул Нүүрстэйн төсөл нь эдийн засгийн үр ашигтай байх эсэх нь үүнээс шууд хамааралтай. Занаду болон Хөвсгөл аймагт кокжсон нүүрсний төсөлтэй бусад комданиуд нь ирээдүйд бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр борлуулахын тулд БНХАУ-ын оронд ОХУ-ын алс дорнод дахь далайн боомтоор дамжихыг санал болгодог. Харин Мөрөнгөөс Эрдэнэт хүртэл төмөр зам засах, кокжсон нүүрсийг ингэж хол байрлах боомт хүртэл тээвэрлэх нь ашигтай эсэх нь кокжсон нүүрсний ирээдүйн үнэтэй шууд холбоотой. Тиймээс БНХАУ-ын эдийн засгийн асуудал яаж шийдвэрлэгдэх нь эдгээр төслүүд ашигтай болох эсэхтэй шууд хамааралтай. Түүхий эдийн үнэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар Салбарын Ерөнхий Байдал хэсгээс тодруулж уншина уу.

Улстөр, эрхзүйн орчин

Зарим хүмүүс засгийн газар Оюутолгойд эзэмших хувиа өсгөхийг оролдсон явдлыг ардач буюу сонгуульд зориулж хийсэн тоглолт гэж үздэг. Ийм явдалууд уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлдөг. 2012 он нь сонгуулийн жил тул гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд улс төрөөс хамаарах эрсдэл нэмэгдэнэ.

Зардал хэтрэх

Занаду дулааны нүүрсээр цахилгаан, эсвэл шингэн түлш бэлтгэхэд зориулахыг санал болгодог. БНХАУ их хэмжээний дулааны нүүрсний баялагтай тул хил дээрхи үнэ нь хямд бөгөөд Монголоос ашигтайгаар экспортлоход хэцүү байдаг. Ийм учраас Хар Тарвага болон Галшар дахь нүүрсийг цахилгаан станц, эсвэл шингэн болон хийн түлш үйлдвэрлэхэд хэрэглэх нь илүү ашигтай байж болзошгүй. Занаду Майнс нь эдгээр ордыг олборлолтын компанид зарах сонирхолтой тул санал болгосон эдгээр хэрэглээнд учрах эрсдлийг ойлгох нь чухал. Бид эдгээр үйлдвэрийг барихад шаардагдах өртгийг илүү нарийвчлан толилуулъя. Монголд сүүлийн жилүүдэд шинээр цахилгаан түгээх сүлжээ барих томоохон төсөл явагдаагүй тул шинээр ийм дэд бүтцийг байгуулахад шаардагдах зардал нь тодорхой биш байдаг. Харин ММС-ийн Ухаа Худгийн уурхайд зориулж төлөвлөсөн гурван 6МВ-ийн цахилгаан станцын эхнийх нь 57 сая ам.долларын өртөгтэй байсан. Үүнтэй харьцуулбал Монголын хамгийн том, Улаанбаатар хотын нийт хэрэгцээний 70%-ийг хангадаг ТЭЦ-4 нь 540 МВ-ын хүчин чадалтай. Хэрэв нэгж хүчин чадлын зардлыг нь харьцуулж авч үзвэл 600МВ-ын цахилгаан станц барихад 570 сая ам.доллар шаардагдах тооцоо гарна. Сүүлийн үед газрын тосны үнэ улам ихсэнэ гэж ихэнхи шинжээчид үзэж байгаа тул CTL болон LNG гэх мэт шингэн түлшийг үйлдвэрлэх шинэ аргуудыг хүмүүс анхааралдаа авч байна. Одоогоор АНУ-д өдөрт 50 мянган баррель шингэн түлш үйлдвэрлэх хүчин чадвартай CTL үйлдвэр байгаа нь өдөрт дунджаар 40-50 мянган шоо метр ус шаарддаг. Иймээс асар их хэмжээний усны хэрэглээг хангах асуудал нь Монголд ийм технологийг нэвтрүүлэх боломжтой эсэхийг шийднэ. Бусад улс орнуудад ажиллаж байгаа CTL үйлдвэрүүд алдагдалгүй ажиллахад шаардагдах нэг баррель түүхий газрын тосны үнэ нь 25-75 ам.доллар хүртэл өөр өөр байдаг (үүнд капитал хөрөнгө оруулалтын зардлыг тооцоогүй болно). Мөн байгаль орчныг хамгаалахын тулд нүүрсхүчлийн хийг хадгалах эсэх нь зардалд нөлөөлдөг. Дараахи хүснэгт нь зарим CTL үйлдвэрийг барихад шаардагдсан зардлыг үзүүлж байна.

Шингэн шатахуун Монголд үйлдвэрлэх нь бензин болон дизель түлшний үнээс шууд хамааралтай. Саяхан хүртэл Монголд цорын ганц нефтийн бүтээгдэхүүн нийлүүлэгч ОХУ-аас ирэх хангамжийн асуудалын улмаас Монголд түлшний хомсдол учирч байсан. Ийм учраас Монголын засгийн газар нь өөрийн гэсэн шингэн түлшний эх үүсвэртэй болгох шалтгаантай. Харин байгалийн хий буюу метаныг одоогоор Монголд түгээмэл хэрэглэдэггүй. Гэхдээ ирээдүйд ийм түлшний хэрэглээ ихсэх боломжтой. АНУ-ын Дюк их сургуулийн Цаг Уурын Өөрчлөлтийн Тухай Төрийн Бодлогын Нөхөрлөлийн 2009 онд хийсэн судалгаа нь Америк дахь нүүрсээр хиймэл байгалийн хий бүтээх үйлдвэрүүдийг байгуулах төслүүд нь 250 саяаас 2 тэрбум ам.долларын хоорондох зардалтай гэж тооцоолжээ. Энэ судалгаа нь мөн битумгүй нүүрсийг нүүрсхүчлийн хийг хорих арга хэмжээ авахгүйгээр хийн түлш болгоход 1 гига-Жоуль бүрт 10.05 ам.доллар, арга хэмжээ авбал 1 гига-Жоуль бүрт 11.12 ам.долларын өртөгтэй байхыг тооцоолжээ. Munish Chandel and Eric Williams. Synthetic Natural Gas (SNG): Technology, Environmental Implications, and Economics. Climate Change Policy Partnership. Duke University. 2009) Эдгээр томоохон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүдийг байгуулахад ихээхэн хэмжээний зардлын хөрөнгөөс гадна, асар их хэмжээний ус гэх мэт бусад байгалийн баялаг шаардагдах тул бид зардал хэтрэх нь гол эрсдлийн нэг гэж үзэж байна.

Салбарын Ерөнхий Байдал ба Уул уурхайн салбарын эрчимтэй өсөлт

Сүүлийн жилүүдэд нүүрс олборлолт Монголын эдийн засагт чухал байр суурь эзлэх болсон. Олон томоохон уурхайнууд ашиглалтанд орсонтой холбоотойгоор ДНБ-д эзлэх нүүрсний экспортын хэмжээ огцом өссөн. Дэлхийн зах зээлд гарах гарц болох Оросын алс дорнодын боомтуудад хүрэх зардал хэт өндөр байгаа тул одоогийн байдлаар Монголын нүүрсийг ерөнхийдөө Хятад улс л худалдан авч байгаа. Харин Хятад-Монголын хил дээрхи нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээрх үнээс маш бага түвшинд байдаг бөгөөд шалтгаан нь харьцангуй бага тээврийн үнээс гадна, цорын ганц худалдан авагчтай Монголын тал үнийн хэлэлцээрт илүү ашигтай үр дүн олоход бэрхшээлтэй юм. Энэ байдлыг харгалзаж Монголын засгийн газар нь өөр олон зах зээлд гарах гарцыг эрэлхийлж байна. Үүний нэгэн тод жишээ бол Говь бүсийн нутгаас Оросын зүүн хойд хил хүртэл төмөр зам тавих ажлыг төлөвлөж байгаа явдал юм. Хэрэв Монголын уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд ойрын жилүүдэд гаргаж чадвал бүтээгдхүүнээ олон улсын зах зээлд өндөр үнээр борлуулж ашгаа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Эх Сурвалж: Монгол Улсын Статистикийн Эмхэтгэл (2005-2010, 2011 оны бюллетень)

**Эх Сурвалж:** Монгол Улсын Статистикийн Эмхэтгэл (2005-2010, 2011 оны бюллетень)*Зураг 5 ба 6 дахь 2011 оны тоог 1-11-р сарын баримт дээр үндэслэн MICC тооцоолов.

Худалдан авах ба нэгтгэлийн Хэлцэл

Монголын алслагдмал бүс нутгуудад үйл ажиллагаа явуулах зардал маш өндөр байдаг тул уул уурхайн компаниуд хоорондоо нэгдэх, жижиг компаниуд том компаний эзэмшилд орох тохиолдол их байдаг. Үүнийг MMC QGX-ийг, Banpu Hunnu Coals-ыг эзэмшилдээ авсан зэргээс харж болно. Энэ байдал нь үргэлжлэх хандлагатай. Занаду шиг хайгуулын компанийг эзэмших сонирхол том компаниудад байх боломжтой бөгөөд энэ нь ХАМ-ийн зах зээлийн үнийг өсгөхөд хүргэнэ.

Татварын Бодлого

Монголын Татварын тухай хуулинд уул уурхайн ашигт малтмалын ашиглалтын татвар 5%-ийн доод хэмжээтэй байдаг. Харин нь тухайн бүтээгдхүүн ба зах зээлийн үнэ тус бүрээс шалтгаалан өөр өөр нэмэлттэй байдаг.

Зураг 7: Монгол Улсын Ашигт Малтмалын Ашиглалтын Албан Татварын Хэмжээ

Засгийн газар аж үйлдвэржилтийг дэмжих зорилгоор боловсруулсан нүүрсний бүтээгдхүүнийг НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Харин боловсруулаагүй уул уурхайн бүтээгдхүүний НӨАТ 10% юм. Тиймээс угаасан нүүрсний нийт татвар 5%-иас дээш байдаг бол түүхий нүүрсний татвар 15%-аас дээш байдаг.

Лиценз авах

Холбогдолтой байгууллагын мэдээлснээр лицензтэй холбоотой хууль эрх зүйн тодорхойгүй байдалаас үүдэж маргаан гарах болсон тул Монголын Засгийн Газар лиценз олголтыг одоо болтол түр зогсоогоод байгаа ажээ. Монголд хайгуулын лиценз олж авах процесс нь зарим үед хууль эрх зүйн маргаан үүсэхэд хүрдэгийг эс тооцвол хялбар байсан. Ямар ч компани орон нутгийн засаг даргаар дамжин Ашигт Малтмалын Газарт хандаж хайгуулын лиценз авах хүсэлт гаргах боломжтой бөгөөд ноцтой татгалзах шалтгаан байхгүй бол эрхийг олгодгоос гадна 30 хоногийн дотор хариугаа хэлээгүй тохиолдолд лиценз автоматаар олгогдоно. Гэвч компани хууль зөрчсөн тохиолдолд засгийн газар лицензийг хураах эрхтэй байдаг.

Аж үйлдвэржилтийн давалгааны нөлөө

Монголд Хятад зэрэг хөгжиж буй орнууд сүүлийн арван жилд эрчимтэй аж үйлдвэржснээр тэдний ган болон эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ эрс өссөн. Тээвэрлэлтийн зардал хямд учир Монголын бүтээгдхүүний гол худалдан авагч нь Хятад улс байдаг. Гэхдээ Хятадын засгийн газар нь инфляци ба үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хөөрөлтийг хязгаарлах арга хэмжээ авч байгаа нь эдийн засгийн өсөлтийг удаашруулах нөлөөтэй байх болно. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх барааны экспортын хэмжээ өсөхийн хирээр Монгол улс бусад улс орнуудтай улам харилцан хамааралтай болж харилцагч орнууд дахь санхүү, эдийн засгийн өөрчлөлт, хямрал зэрэгт өртөмтгий болно. Хятад ба бусад ХБО-ны аж үйлдвэржилт үргэлжилсээр байвал түүхий эдийн үнэ өндөр хэвээр, эсвэл өсөлттэй байх өндөр магадлалтай. Гэхдээ өнөөгийн байдлаар Хятад, Энэтхэг, Бразил зэрэг орны эдийн засгийн өсөлт нь барууны орнууд руу гаргах экспортын хэмжээнээс ихээхэн хамаардаг байгаа тул ойрын хугацаанд барууны эдийн засгийн аливаа хямрал эдгээр орнуудад цохилт үзүүлсэн хэвээр байх болно. Харин барааны эрэлт хэрэгцээ тогтвортой өсч байгаа явдал нь үнийг өсгөж байгаа ч барууны орнуудын олон хөрөнгө оруулагчид эд барааны үнийн өсөлтийг ашиглахаар түүхий эдийг худалдан авч байгаа нь мөн үнийг өсгөхөд нөлөөлж байгаа. Барууны буюу хөгжсөн орнуудын хөрөнгийн зах зээлийн удаашрал нь хувьцаа, бонд зэрэг уламжлалт хөрөнгө оруулалтуудыг ашиг багатай болгосон тул барууны хөрөнгө оруулагчид ашиг олох өөр арга зам хайж байгаа. Тэд түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ ихсэх бөгөөд байгалийн нөөц барагдах учраас үнийг өснө гэж үзэж хөрөнгөө оруулж байгаа юм. Үнийг өсгөх энэ хүчин зүйл нь ямар нэгэн шалтгаанаар огцом өөрчлөгдвөл Монголын уул уурхайн салбарын орлогод сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай.

Үнэлгээ

Бид Занаду Майнс компанийн нэгж хувьцааны тооцоолсон үнийг салбар дахь адилхан шинж чанартай компаниудтай харьцуулснаас гадна ойрын хугацаанд болсон гүйлгээг ашиглан 0.93 австрали доллар гэсэн дүгнэлтийг санал болгож байна.

Салбар дахь Харьцуулалт

Бид Занаду Майнсын зах зээлийн үнэ цэнэ болон нөөцийн хэмжээний харьцааг (КҮ/Нөөц буюу EV/Resource) Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг нүүрсний хайгуулын болон олборлолт хийдэг хэд хэдэн компанийнхтай харьцууллаа. Нүүрсний чанар, төслийн үе шатыг нь харгалзан КҮ/Нөөцийн харьцааг тодорхой хэмжээгээр өөрчилж тооцсон юм. Төслүүлийн эрсдэл нь бүтээн байгуулалтын үе шатаас шалтгаалж том ялгаатай байдаг тул бид КҮ/Нөөц-ийн харьцааг өөрчилсөн. Энэ нь Занаду Майнс-ын хувьцаа харьцангуй хямд үнэлгээтэй байгааг үзүүлж байна.

Эдгээр компаниудын дунд ижил стандартаар тодорхойлсон гол үзүүлэлт нь JORC-ийн шаардлагын дагуу тооцоологдсон нөөц учраас бид энэхүү КҮ/Нөөц харьцааг хэрэглэв. Занаду-гаас гадна Монголд дулааны нүүрсийн төсөлтэй, гадаадын бирж дээр бүртгэлтэй өөр ганцхан Професи Коал компани байдаг ч, Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр хэд хэд байдаг.

Ойрын хугацааны хэлцэл

Бид Занаду-гийн зах зээлийн үнийг тогтооход 2011 оны 5-р сард QGX-ийн Баруун Наран төслийг MMC, 9-р сард Хүннү Коалс-ыг Banpu эзэмшилдээ авах үед харилцан тохиролцсон үнийг харьцуулалт болгон хэрэглэлээ. Занаду-гийн дулааны нүүрсний төслүүд нь Баруун Наран, Hunnu Coals-ийн Үнст Худагийн ордуудаас төмөр замд ойрхон ч бид дэд бүтцийн ялгааг нэмж үнэлээгүй.

Жигнэсэн дундаж

Бид Занаду компанийн нэгж хувьцааны үнийг дээрхи хоёр аргачлалаар тооцоолсон үнийн жигнэсэн дундаж буюу 0.93 австрали долларт хүрнэ гэж үзэж байна. Мөн ирээдүйд Занаду компанийн зарим төслүүд, эсвэл охин компанийг худалдан авах хэлцэл болно гэж үзэж байна. Гэхдээ дээрхи хэлцлүүд нь өнгөрсөн жилд зах зээлийн байдал өөр байсан үед хийгдсэн тул бид харьцуулалтын дүнд илүү жин өглөө.

Хүснэгт 6: MICC-гээс тооцоолсон ХАM-ийн Нэгж Хувьцааны Үнэ

Таамаглал

Бид үнэлгээ хийх зорилгоор харьцуулалт хийхдээ компаний үнэлгээ болон нөөцийн харьцааг нүүрсний төрөл ба үйл ажиллагааны үе шатнаас шалтгаалан тодорхой хэмжээний хөнгөлөлтийн хувь бодсон гэж MICC компанийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ.

-Эрдэнэ ресурсес компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

2012.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Бид Эрдэнэ Ресурс Девелопмент компанийн хувьцааг 1.35 Канад доллар (ка.д)-аар үнэлж, ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээтэйгээр судалгаагаа эхлүүлж байна.

Хураангуй

Азидаа томоохонд тооцогдох молибдений орд (Зуун Мод), дэлхийн хамгийн том молибденийн зах зээлийн дэргэд. Молибдений дэлхийн зах зээл дээрх үнэ хэр өндөр байхаас шалтгаалж тус ордыг 2014 оноос бүтээн босгож, 2015 оноос олборлож эхэлж болох юм.
Урьдчилсан Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ) хийгдсэн Канадийн Нова Скотиа мужид байрлах коксжих нүүрсний уурхай (Донкин). Хэдийгээр ТЭЗҮ хийгдээгүй (зөвхөн урьдчилсан ТЭЗҮ хийгдсэн) ч Эрдэний Донкин-д эзлэх хувь нь компанийн өөрийнх нь зах зээлийн үнэлгээнээс өндөр байж болно гэж бид үзэж байна.
Алтан Нараас гарах мэдээллээс шалтгаалж хувьцаа өсөх боломжтой. Эрдэнэ 2011 оны 11, 12 дугаар сард Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байрлах Алтан Нар хэмээх талбайд 3,300 метрийн өрөмдлөг хийсэн билээ. Өрөмдлөгөөс өндөр агууламж бүхий алт, мөнгө олдсон бөгөөд, 24 өрмийн 15-аас нь алт, мөнгөний аномал илэрсэн. 2012 оны 2 дугаар улирлаас хайгуул үргэлжилнэ.
Эрдэнэ АНУ-ын бетон зуурах хольцны үйлдвэрээс түрээс авч, каолин буюу цагаан шаврын үйлдвэрт хувь эзэмшдэг. Бетон зуурах хольцны үйлдвэр нь энэ сард ажиллаж эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэ анхныхаа түрээсийн мөнгийг авсан.
Өсөх ирээдүйтэй байж болох бусад хайгуулын талбай. Алтан нарны ойр хавьд алтны, мөн Зуун Модоос хойно зэс молибдений ирээдүйтэй хэд хэдэн хайгуулын талбай байгаа бөгөөд эдгээр талбай дээр энэ онд хайгуулын судалгаа, өрөмдлөг хийнэ.
Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Эрдэнийн захиралууд нь Монголд 1997 онд анх ирж байсан бөгөөд, Монголд нийтдээ 30 жил ажилласан туршлагатай (хүмүүсийнх нь туршлагыг нийлүүлвэл). Хайгуул хийхэд Монголд ажилласан туршлагатай байх чухал гэж бид үзэж байна.

Салбарын тухай

Монголын уул уурхайн салбарын одоогийн болон ирээдүйн огцом өсөлтийн тухай мэдээлэл, нийтлэл, өгүүллэг цөөнгүй гарсан: Хятадын цадашгүй түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ, салбарыг дэмжигч Засгийн газар, салбарын өсөлтийг дагах Монголын эдийн засгийн тэсрэлтэт хөгжил. Монголыг ашигт малтмалын хайгуулын сүүлчийн их хязгаар ч гэж хэлсэн. Энэ бүгд 2012 онд өөрчлөгдөх магадлал бага ч уул уурхайн салбарын хувьд 2012 он өмнөх хоёр жилээсээ илүү хатуу болох хандлагатай байна. 2011 оны зах зээлийн шуурга намдаагүй байна. Еврогийн бүсийн санхүү эдийн засгийн хярмал шийдэгдээгүй байгаа бөгөөд Хятадын эдийн засаг удаашрах хандлагатай байгаа билээ. Дэлхийн эдийн засаг удааширвал түүхий эдийн үнэнд нөлөөлнө. Тиймээс ч бид түүхий эдийн үнийн хувьд илүү болгоомжилсон байр суурьтай байгаа. Мөн 2012 он бол сонгуулийн жил байх болно. Улс төр тогтворгүй бол хөрөнгө оруулагчдын итгэл найдварт сөргөөр нөлөөлж болох юм. 2012 он бол Монголын уул уурхайн салбарын хувьд чухал жил байх болно. Энэ онд Оюу Толгой олборлолтоо хийж эхэлнэ. Мөн хэд хэдэн боловсруулах үйлдвэрээ барьж дуусгах юм. Бас Таван Толгойн ирээдүй 2012 онд шийдэгдэнэ. Одоогийн төлөвлөгөө бол Баруун Цанхи дээр гадаадын стратегийн хөрөнгө оруулагч компанийг ажиллуулах, мөн Лондонгийн бирж дээр хөрөнгө босгож гэрээлэгч компаний тусламжтайгаар Зүүн Цанхийг ашиглах юм. Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Б. Энэбиш IPO энэ оны 5-р сард болох байх гэж Ройтерс-д мэдэгджээ. Харин өдийг хүртэл зурагдаагүй Баруун Цанхийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар байгуулж сонгуулиас өмнө УИХ-аар батлуулж амжих уу гэж хөрөнгө оруулагчид асууж байна.

Эрэл хайгуулын салбар Монголд

Монголд ч, дэлхий дахинд ч ашигт малтмалын салбарт ерөнхийдөө хоёр төрлийн компаниуд ажилладаг. Нэгд, Рио Тинто, Монголиан Майнинг Корпораци (Энержи Ресурс) гэх мэтийн олборлогч уул уурхайн компаниуд байна. Хоёрт, олборлолт биш хайгуулаар дагнадаг компаниуд байна. Эдгээр жижиг хайгуулын (junior exploration) компаниуд болон тэдний хөрөнгө оруулагчдын үүрэх эрсдэл тэс өөр байдаг. Хайгуулын талбайтай нь харьцуулахад эдийн засгийн үр ашигтай хүдрийн биет хамаагүй жижиг юм. Тиймээс хайгуулын ажил бол энгийн, хялбар ажил биш. Амжилт олохын тулд аз хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ хайгуулын геологичийн мэдлэг чадвар бас чухал. Бидэнд зөвлөдөг геологичдийн үзэж байгаагаар зарим хайгуулын компаниуд хоёр шалтгаанаас болж Монголд харьцангуй бага амжилт гаргадаг: нэгд, тэд тууштай, тэвчээртэй ажилладаггүй (хайгуулын ажилд тэвчээр хэрэгтэй); хоёрт, тэдний геологичид хэдийгээр туршлагатай боловч Монголын геологийг сайн мэддэггүй. Ямар ч хайгуулын компанийн хувьд хайгуулын судалгаа шинжилгээний дүнд зөв тайлалт хийх (тэдгээрийг зөв ойлгож мэдэх), мөн энэхүү мэдлэг дээрээ тулгуурлаж зөв газраа өрөмдөх бол хамгийн чухал юм. Өөрөөр хэлбэл хайгуулын компаниудын хөрөнгө хязгаартай дээрээс өрөмдлөгө хямдхан биш учраас долоо хэмжиж нэг огтлох нь чухал. Эрдэнэд өгч буй үнэлгээндээ бид тус компанийн геологийн багийн мэдлэг туршлагыг тусгаж авсан билээ. Монголд ажиллаж буй хайгуулын компаниудыг доорх жагсаалтаас харж болно. Гэхдээ энэ бол бүрэн гүйцэд жагсаалт биш бөгөөд үүнд газрын тосны хайгуулын компаниуд ороогүй болохыг анхаарна уу:

Эдгээр компаниуд бүгд Канад, эсвэл Австралийн компаниуд гэдгийг дурдах хэрэггүй биз ээ. Канадад гэхэд л мянга мянган хайгуулын компаниуд бүртгэлтэй байдаг. Жижиг хайгуулын компаниудын хүсэл мөрөөдөл бол дараагийн Оюутолгой, Тавантолгойг олох. Гэхдээ Оюутолгой, Тавантолгой бол ховор ордууд. Олон мянган хайгуулын компаниудаас цөөн хэд нь л ийм ордыг олно. Ихэнх хайгуулын төслөөр эдийн засгийн ашиг бүхий орд олдоггүй. Тиймээс ч бид хайгуулын компаниудад үргэлж эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээг өгдөг билээ. Томоохон нээлт хийсэн хайгуулын компани нь ихэнх тохиолдолд томоохон уул уурхайн компанийн тусламжгүйгээр ордоо дангаараа олборлох боломжгүй байдаг. Учир нь тэдэнд хөрөнгө мөнгө, техникийн мэдлэг чадвар дутдаг. Тиймээс ерөнхийдөө гурван сонголт байдаг:

Уул уурхайн компанитай хамтын ажиллагааны гэрээтэй ажиллах;
Ордоо тухайн уул уурхайн компанид зарах;
Заримдаа уул уурхайн компани хайгуулын компанийг шууд худалдаж авдаг. Ноднин жил гэхэд л Монголиан Майнинг Корпорац QGX (Баруун Наран)-г, Банпу Хүннү Коалыг худалдаж авсан. Энэ жил Рио Тинто Оюу Толгойг гартаа авахын тулд Айванхоу Майнзын 51 хувийг эзэмших болсон.

Компанийн тухай

Эрдэнэ Монголд анх байгуулагдсан болох нь нэрээс нь харагдана. Компанийн удирдлагын зарим гишүүд Монголд 1997 онд анх ирсэн бөгөөд тус компани 2002 онд анхныхаа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авсан байна. Эрдэнэ 2004 онд хувьцаагаа зарж эхлэн, 2005 онд Торонтогийн бирж дээр бүртгүүлжээ. 2005 онд Эрдэнэ Галант Минералсыг худалдан авчээ. Галант нь хэд хэдэн хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй байсан бөгөөд үүнд Зуун Мод багтаж байсан юм. 2006 онд Эрдэнэ Каоклэе Ресурсес компанийг худалдан авснаар Хойд Америкт гурван төсөл дээр хувь эзэмших болсон байна. Эрдэнэ Монголд болон Хойд Америкт үйл ажиллагаа явуулдаг нь компанийг хөрөнгө оруулагчид хэт доогуур үнэлэх нэг шалтгаан болсон гэж бид үзэж байна. Учир нь Канадын хөрөнгө оруулагчид компанийн Канад дахь төслүүдийг голчлон үнэлж, Монголын хөрөнгө оруулагчид Монголд буй төслүүдийг нь үнэлж, харин Канадад байгаа төслүүдийг нь заримдаа орхигдуулдаг. Эрдэнэ нь Монголд үйл ажиллагаагаа Эрдэнэ Монгол ХХК хэмээх охин компаниараа дамжуулж явуулдаг.

Экстрата, Эрдэнэ хоёрын түншлэл

2006 онд Эрдэнэ Швейцарийн Экстрататай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулжээ. Гэрээний гол зорилго бол Монголд нүүрсний орд олж олборлох юм. Экстрата Эрдэний нүүрсний хайгуулын зардлыг дааж, харин аливаа төслийн Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг санхүүжүүлж гүйцэтгэснээр төслийн 75 хувийг эзэмших эрхтэй юм. Мөн Экстрата нь Эрдэний тав ба түүнээс дээш хувийг эзэмшиж байвал компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлд гишүүн томилох эрхтэй. Экстрата бол дэлхийн томоохон нүүрс олборлогч компаниудын нэг билээ. Тиймээс Монголд томоохон нүүрсний уурхайг ажиллуулах сонирхолтой. Экстрата бол Таван Толгойн Баруун Цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч болж ажиллах тендерт оролцсон компаниудын нэг юм. Түншлэлийн гэрээний дагуу Эрдэнэ хэд хэдэн талбайд томоохон коксжих нүүрсний орд илрүүлэх зорилгоор хайгуул хийжээ. Гэвч Экстратагийн шаардлагад нийцэх хэмжээ, чанар бүхий орд одоогийн байдлаар олдоогүй байна. Эрдэнэ, Экстрата хоёр нь Канадын Нова Скотиа-д коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний орд (Донкин) эзэмшдэг билээ. Одоогийн байдлаар Экстрата Эрдэнэд илүү хувь худалдаж авах шалтгаан байхгүй гэж Эрдэний удирдлага үзэж байна.

Төслүүд зуун мод: молибен, зэс

Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумийн нутагт тоорой модтой Баянбүрдийн ойролцоо Зуун Мод хэмээх томоохон молибден, зэсийн орд оршдог. БНХАУ-ын хил болон Сэхээн төмөр замаас 200 км-ийн зайтай. Зуун Модод ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 2011 оны 5-р сард олгожээ. 2011 оны 6-р сард бие даасан хөндлөнгийн компани болох Авсралийн Minarco Mine Consult Канадын NI 43-101 стандартын дагуу тус ордын баялагийг тооцоолсон байна.

Эх сурвалж: Зуун Модын Техникийн Тайлан, Minarco Mine Consult

Энэ баялагийг зөвхөн Өмнөд Коридор гэж нэрлэгдсэн 3.6 км-ийн урттай газраас хэмжсэн байна. Энэ газрыг мөн Өмнөд Цагираг, Хойд Цагираг, Стокуорк гэж гурав хуваан нэрлэсэн бөгөөд Өмнөд Коридор нь өөрөө эрдэсжилт байж болох геологийн томоохон системд багтдаг байна.

Зуун Мод, Хөвийн Хар; Эх сурвалж: Эрдэнэ

Одоогоор Зуун Модод ил уурхайн оновчлол, металлургийн туршилт, байгаль орчны нөлөөллийн судалгаа болон усны геологийн судалгаа зэрэг урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн хэмжээний судалгаа шинжилгээ явагдаж байна. Молибденийн үнэ өндөр байх тохиолдолд Зуун Модын бүтээн байгуулалт 2014 онд хийгдэж, олборлолт 2015 оноос эхлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага нь барагцаалж байна. Зуун Модын төслийн үр ашиг, бүтээн байгуулалт нь молибдений үнээс гол нь хамаарах юм. Молибдений үнэ яг хэд байхад төслийг хэрэгжүүлж болох вэ гэсэн асуултанд урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн судалгаа хариулна.

Хөвийн Хар: Зэс ба Мөнгө

Зуун Модын Өмнөд Коридор хэсгээс 2 км газар мөн ижил порфири системд багтах Хөвийн Хар хэмээх газар нэг цооногоос 34 метрийн 1.3% зэсний агууламжтай чөмгөн дээж гарсан байна. Компанийн удирдлага нь Хөвийн Хар бүсээс гарсан геохими, геофизикийн илэрцүүдийг нарийвчилан судалж хайгуул хийх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа бөгөөд 2012 онд илүү өрөмдлөг хийх төлөвлөгөө гаргасан байна.

Цэнхэр Номин: зэс, алт

Эрдэнэ Ресурсес Цэнхэр Номин гэгч Зуун Модоос 42 км-ийн зайд орших талбайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг. Энэ талбайд одоогоор сонирхол татсан хоёр газар илэрсэн байна.

Номин Тал

Эрдэнэ компанийн Монгол геологич нь Цэнхэр Номины талбайд анхан шатны хайгуул хийх зуур энд хэд хэдэн ухасан нүх (том тогоо хэлбэрийн) байхыг анзаарчээ. Эдгээр нүхэнд заг мод ургасан байсан учир олон зуун жилийн өмнө ямар нэгэн шалтгаанаар хүмүүс ухсан гэж геологич нь таамагласан байна. Энд геохими, геофизикийн судалгаа хийсний дараа зургаан цооног өрөмдсөнөөс хагас метрийн зузаантай 13.3 гр/ тонн алт, 3%-ийн зэс, 26 гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж гарчээ.

Алтан Нар

Номин Талаас дээж авсны дараа Эрдэнэ компанийнхан 2.5 км-ийн зайд мөн Цэнхэр Номин талбайд багтах Алтан Нар гэж одоо нэрлэж байгаа газар хайгуул хийж эхэлжээ. Үүнд геологийн зураглал, чулуун сорьцны шинжилгээ болон хөрсний геохимийн судалгаа багтсан байна. Үүнээс 2км × 3км-ийн харьцаатай бүсэд хэд хэдэн алт, хар тугалга болон цайрын агууламж-тай геохимийн аномали олдсонд өргөн тархалттай 1.5 гр/тонн алтны агууламжтай хөрсний дээж болон 41.3 гр/тонн алтны агууламжтай чулууны сорьц багтсан байна.

Одоогоор Эрдэний удирдлагын баг нь Алтан Нарыг компанийн хамгийн ирээдүйтэй төслүүдийн нэг гэж үзэж байгаа ажээ. Энэ төсөлд багтах бүсэд 2011 онд геохими болон геофизикийн аномалиуд дээр өрөмдсөн дөрвөн цооногийн нэгээс (TND-09) 55 метрийн урттай 1.02гр/тонн алт, 12гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж олдсоноос 23 метр-д 2.07гр/тонн алт, 23гр/тонн мөнгөний агууламж байжээ. 2011 оны 11 сараас эхэлж энэ төсөл дээр 3,300 метрийн илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийсэн бөгөөд 12 сард цаг агаарын байдлаас болж өрөмдлөгөө зогсоосон байна.

Алтан Нараас авсан чөмгөн дээжний зарим хариу (сайн мэдээтэй гарсан нь)

Эрдэнэ 2012 оны 2-р улирлаас эхэлж Алтан Нар дээр илүү нарийвчилсан геохими, геофизикийн судалгаа, нэмэлт өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байна.

Донкин (Канад): Coking and Thermal Coal

Донкин нүүрсний уурхайг Эрдэнэ, Экстрататай хамтарч эзэмшдэг (Эрдэнэ 25%, Экстрата 75%) бөгөөд Экстрата уурхайн үйл ажиллагааг гардаж явуулах юм. Донкин нь Канадын Нова Скотиа мужын Кэеп Брентон арлын Сидней хэмээх нүүрсний ордын нэг хэсэг болж оршдог. Донкин нь газар дор (далайн доор) байрладаг нь нүүрсний уурхайг ил уурхайгаар төсөөлж ирсэн Монголчуудад сонин санагдана. Гэхдээ Кэеп Брентонд далайн доор байрлах нүүрсийг далд уурхайгаар олборлосоор ирсэн олон жилийн түүх бий. Хойд Америкийн анхны нүүрсний уурхай энд байжээ (гэхдээ энэ уурхай нь ил уурхай байсан). Тиймээс нутгийн хүмүүсийн хувьд бол Донкиний байршил сонин биш юм.

Канадын Засгийн газар 1992 онд Донкин-ы дэд бүтцэд 100 сая канад долларын хөрөнгө оруулалт хийж, 2.2 км-ийн урттай хоёр газар доорх туннел барьжээ. Харин дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ унаснаас болж Донкин орхигдсон байна. 2005 оны үед нүүрсний үнэ эргэж өссөнөөр Экстрата Донкин-ыг авчээ.

Донкин-ны урьдчилсан ТЭЗҮ-г Экстрата хийсэн бөгөөд хөндлөнгийн байгууллага болох Марстон & Марстон тус судалгааг шалгаж баталгаажуулсан байна.

Байршил бол Донкины нэг давуу тал юм. Донкиноос олон улсын зах зээлд нүүрс гаргахад тээврийн зардал харьцангуй бага орно. Тээвэрлэлтийн хоёр сонголт байгаа юм: нэгд, нүүрсийг галт тэргээр Сиднейгийн боомтод хүргэх (24 орчим км); хоёрт, ачааны усан онгоцоор нүүрсийг боомтод хүргэж цааш нь олон улсын зах зээлд гаргах. Урьдчилсан ТЭЗҮ-д хоёрдох сонголтыг илүү ашигтай гэж бичжээ. Харин гуравдах сонголт бол Донкиноос 20 орчим км газарт байрлах Нова Скотиагийн цахилгаан станцад дулааны нүүрсээ зарах юм.

Нүүрсний чанар

Донкиныг олборлолт хийгдэж байгаа бусад ордуудтай харьцуулахад нүүрсний чанарын хувьд ойролцоо байдаг.

Гранит Хилл (АНУ): Бетон зуурах хольц

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид байрлах Гранит Хилл гэгч энэ сард ашиглалтанд орсон уурхайгаас түрээс авдаг. Aggregates USA Sparta LLC гэдэг компани энэхүү уурхайг ажиллуулдаг ажээ. Бетон зуурах хольцонд нь замын хучилт болон цементэд хэрэглэх бутархай чулуу, хайрга, элс багтана. 2010 оноос эхэлж 2.5 тонны хүчин чадалтай барилгын материалын үйлдвэрийг барьжээ. Тус үйлдвэр нь 120 сая тонноос илүү боржин чулууны нөөцтэй, 1.38 км2 хэмжээтэй талбайтай аж. 2012 оны 1-р сард Aggregates USA олборлолтоо эхлүүлсэн бөгөөд Эрдэнэ 2012 оны түрээсийн доод хэмжээ болох 165,000 ам.долларын төлбөрийг хүлээж авсан байна. Ирээдүйн түрээс нь үйлдвэрийн олборлолтын хэмжээнээс шалтгаалах бөгөөд энэ нь АНУ-ын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн сэргэлтээс хамаарна.

APM (АНУ): Каолин буюу цагаан шавар

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид цагаан шавар олборлодог APM буюу Advanced Primary Minerals Corp. (Торонтогийн бирж дэх код: ADP) компаний дийлэнхи хувийг эзэмшдэг. Олборлох материал нь каолинит гэгч эрдсийн өндөр агууламжтай чулуу бөгөөд шаазан, будаг, цаасан сав, цааны бүрэлт зэрэг олон зүйлсийг үйлдвэрлэхэд ашиглагддаг. Тус компани нь 16.1 тонн цагаан шаврын нөөцтэй.

Үнэлгээ

Бид Эрдэнийг 117 сая канад доллараар буюу нэг хувьцааг нь 1.3 канад доллараар үнэлж байна. Бид Эрдэнэд ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээг өгч байгаа юм. (Өөрөөр хэлбэл хувьцаа өндөр өсөх боломжтой, гэхдээ өндөр эрсдэлтэй.)

Зуун модын үнэлгээ

Зуун модыг бид хоёр өөр молибденийн ордтой харьцуулж үзсэн билээ. Эхний уурхайг Кицаулт гэдэг бөгөөд Канадын Бритиш Коламбиад байршилтай (эзэмшигч компани нь Avanti Mining). Хоёрдох уурхайг Спинифекс Ридж гэх бөгөөд Австралийн баруун хэсэгт байршилтай (компани нь Moly Mines Limited). Эдгээр төслүүд нь Зуун Модоос илүү боловсрогдсон шатанд явж байгаа гэдгийг бид үнэлгээндээ тусгаж авсан болно. (Одоогийн байдлаар энэ хоёр уурхай дээр ТЭЗҮ хийгдсэн бөгөөд, бүтээн босголт хийхэд бэлэн болоод байгаа юм байна.) Бид мөн эдгээр уурхайн байршил өөр болохыг тооцож үзсэн. Молибденийн захын агуулга 0.04 бол:

Донкины үнэлгээ

Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-ээр хийсэн тооцоогоор бол төслийн одоогийн цэвэр үнэлгээ (NPV) нь 1.06 тэрбум канад доллар (8 хувийн үнэ бууруулах хүүтэй) бөгөөд, энэхүү тооцоогоор бол Эрдэний 25% нь 256 сая канад доллараар үнэлэгдэж байна. Гэхдээ бид хоёр зүйлийг авч үзсэн: Нэгд, дэлхийн эдийн засаг удаашрах эрсдэл өндөр байгаа учир бид Монголын нүүрс олборлогч компаниудын коксжих нүүрсний үнийн урьдчилсан гүйцэтгэлийг бууруулсан. Мөн бидний үзэж байгаагаар Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-д орсон нүүрсний үнийн прогноз хэт өөдрөг байгаа юм. Хоёрт, эдгээр тооцоо дүгнэлт нь ТЭЗҮ биш урьдчилсан ТЭЗҮ-ээс гарсан гэдгийг бид авч үзсэн. ТЭЗҮ-г бодоход урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн зөв байх магадлал бага байдаг.

Эрсдлүүд

Жижиг хайгуулын компани болгон өндөр эрсдэлтэй байдаг тухай бид дээр өгүүлсэн билээ. Үүнээс гадна дараах хүчин зүйлүүд Монголын уул уурхайн компаниудад нөлөөлнө гэж бид үзэж байна.

Түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл

Ихэнх шинжээчдийн адилаар Еврогийн бүс 2012 онд эдийн засгийн уналтад орох өндөр эрсдэлтэй гэж бид үзэж байна. Дээр нь Хятадын эдийн засгаа хөргөөх бодлого амжилтанд хүрч байгаа билээ. Сүүлийн үеийн тоо баримтаас Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн өсөлт дээд цэгтээ хүрсэн, мөн үйлдвэрлэлийн салбар нь удааширч байгаа нь харагдаж байна. Хамгийн гол нь Хятадын эдийн засгийн хэд хэдэн сул тал нь илэрч эхэлж байна. Шинжээчид Хятадын эдийн засгийг аажмаар удаашрах уу, эсвэл огцом унах уу гэж асууж байна. Хэдийгээр Хятадын эдийн засаг 2012 онд огцом унана гэж бид үзэхгүй байгаа ч ойрын жилүүдэд түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл байгаа гэж үзэж байна.

2012 оны сонгууль

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг тойрсон маргааныг хүмүүс 2012 оны сонгуультай холбон тайлбарлаж байгаа. Сонгуулийн үед ардач үзэл (популизм), үндэсний үзэл илүү хүчтэй гарч ирж, жагсаал цуглаан болж, улс төрийн тогтворгүй байдал үүсэх магадлалтай байдаг. Энэ нь ирээдүйг улам тодорхойгүй болгосноор хөрөнгө оруулагчдын сэтгэл санаанд сөргөөр нөлөөлж, уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэнд нөлөөлдөг. Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй бүх уул уурхайн компанид ийм улс төрийн эрсдэл байгаа гэж MICC-ийн судлаач, шинжээч Б.Ачболд Эрдэнэ Ресурс Девелопмент Корп хувьцаанд судалгаа хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгч байжээ.

-Монголиан майнинг корпорацид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Монголиа Майнинг Корпораци (MMC) нь 2010 оны 10 дугаар сарын 13-нд Хонгконгийн бирж дээр бүртгэгдсэн, үүсгэн байгуулагчийн хувьд Монгол эзэмшигч нараас бүрдсэн уг бирж дээр бүртгэлтэй анхны компани юм. Компанийн хувьцаа нь 0975 кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцааны үнэлгээний эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байгаа бөгөөд хувьцааны үнийг 13.18 хонгконг доллар буюу одоогийн хаалтын ханшнаас 26 хувиар өндөр үнэлж байна.

Компанийн тухай

MMC нь коксжих нүүрс олборлогч, экспортлогч Монголын хамгийн том хувийн компани юм. Компанийн 44 хувийг эзэмшдэг MCS Mайнинг Групп нь тус компанийн хамгийн том хувь нийлүүлэгч юм. Бусад томоохон хувь нийлүүлэгчдэд Петровис, Шунхлай Групп, EBRD, Керри Групп болон Анкора Капитал ордог. Олон нийт компанийн 22.3 хувийг эзэмшиж байна. Компанийн хувь нийлүүлэгчдийн бүтцийг Хавсралтаас үзнэ үү.

Нөөц ба Үйл ажиллагаа

Тус компани нь Өмнөговь аймагт орших Ухаа Худагийн нүүрсний ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг эзэмшдэг. Ухаа Худаг нүүрсний орд нь 2010 оны 5 сарын 31-ний байдлаар 2,960 га газар бүхий талбайд олон улсын ЖОРК стандартын шаардлагыг хангасан нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нүүрсний нөөц баялагтай ба үүнээс 286 сая тонн нь Баттай ба Боломжтой нөөц юм. Нийт нөөц баялгийн 57%-ийг коксжих нүүрс гэж тогтоожээ. Тогтоогдсон нүүрсний нөөц (2010 оны 5 сарын 31 байдлаар)

Ухаа Худагийн уурхай нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт Таван Толгой нүүрсний ордоос 5 км зайд байрладаг. Компани 2009 оноос уурхайн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1.8 сая тн, 2010 онд төлөвлөж байсан 3.8 сая тн түүхий нүүрсээс илүү хэмжээгээр олборлосон байна. Нүүрс олборлолт болон уурхайн сургалт, тоног төхөөрөмж хангах зэрэг ажлуудыг Leighton Asia компани гэрээгээр гүйцэтгэж байна. Одоогоор Хятадын хил рүү шороон замаар хүнд даацын ачааны тэргээр нүүрсээ тээвэрлэж байна. Нийт 900 гаруй ачааны тэрэг ашиглаж байгаагийн 107 нь ММС-ийн охин компани болох Трансговь ХХК-ийн эзэмшилд байдаг бөгөөд бусдыг нь гэрээгээр гүйцэтгэгч компаниуд хариуцаж байна. Нэг ачааны тэрэг нь 80-100 тонн даацтай ба уурхайгаас хил хүртэл 36-48 цагт тээвэрлэлт хийдэг. Хилийн пост нь долоо хоногийн 6 өдөр, өдрийн 10 цаг нээлттэй байдаг ба Монгол болон Хятадын Засгийн газар 24 цаг болгох асуудлыг хэлэлцэж байгаа.

Гол худалдан авагчид

Худалдан авагчдын дийлэнх нь компанитай урт хугацааны гэрээтэй ба Винсвэй худалдааны компани; Чайна Газ, Өвөр Монголын Шинхуа Групп болон гангийн томоохон үйлдвэрүүд болох Баоганг, Шуоганг болон бусад хятадын үйлдвэрүүд байдаг. (Зураг 13)

Цаашдын төлөвлөлт

MMC 2011 онд нийт 7 сая тонн нүүрс олборлох ба 2013 он гэхэд уурхайн хүч чадлыг 14.7 сая тонн хүртэл нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байна. Нүүрсний хувьд өндөр чанарын коксжих нүүрс бөгөөд 2011 оноос угаасан нүүрсээ экспортлож эхлэхээр төлөвлөж байна. MMC нь одоо уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэх үүднээс Ухаа Худгаас Хятадын хил хүртэлх зам тавих, цахилгаан станц байгуулах зэрэг ажлуудыг эхлүүлээд байна. Мөн төмөр зам тавих лиценз авч, Монгол улсын Засгийн газраас ажил эхлэх зөвшөөрлийг хүлээж байна.

Цахилгаан станцын барилга байгууламж

Тус компанийн нүүрс угааж боловсруулан нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрийн барилгын ажил одоо ил явагдаж байгаа бөгөөд энэ чиглэлээр Монголд анхны үйлдвэр болох юм. Үйлдвэрийн барилгын ажлыг Sedgman компанитай хамтран гүйцэтгэж 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд оруулахаар зорин ажиллаж байна.

Эрсдэл

Компанийн цаашдын үйл ажиллагаа болон хувьцааны үнэ цэнэд сөргөөр нөлөөлөх учирч болзошгүй гол эрсдлүүд нь уурхайн болон дэд бүтцийн өргөтгөлийн зардал нэмэгдэх, уг төсөл удаашрах буюу төлөвлөсөн хугацаанаас хойшлогдох, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурах, түүхий эдийн бааз суурийн хувьд нэг ордоос хэт хамаарах, хуулийн өөрчлөлт буюу улс төрийн тогтворгүй байдал ба валютын ханшийн хэлбэлзэл зэрэг байх болно.

Төсөл удааширах

Компани уурхайн дэд бүтцийг сайжруулах замаар тээвэрлэх хэмжээгээ нэмэгдүүлж зардлаа багасгахаар төлөвлөж байгаа. Одоогоор нүүрсээ шороон замаар тээвэрлэж байгаа ба 2011 оны хоѐр дахь хагаст засмал замыг ашиглалтанд оруулна. Эдгээр төслөөс гадна цахилгаан станц болон 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд орох угаах үйлдвэрийн барилгын ажлууд удааширсан тохиолдолд компани нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зардлаа хэмнэх боломжийг хойшлуулах юм. Үүнээс гадна төлөвлөгдөөгүй зардал бий болох, зардал хэтрэх нь борлуулалтын орлогод сөргөөр нөлөөлөх болно.

Уурхайн кемпийн барилга байгууламж

2010 оны 12 сарын 14-нд усан хангамжийн байгууламж баригдаж дууссан ба бусад зам, цахилгаан станц, угаах үйлдвэрийн барилгын ажил төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байна.

Хятадын гангийн үйлдвэрлэл

Хятад улс нь дэлхийн хамгийн том ган үйлдвэрлэгч бөгөөд коксжих нүүрсний үнийг тодорхойлж байдаг. Хятадын эдийн засаг удааширснаар гангийн үйлдвэрлэл буурах бөгөөд энэ нь коксжих нүүрсний эрэлтийг багасгахад нөлөөлнө. Ингэснээр нүүрсний үнэ унах эрсдэлтэй ба компанийн санхүүд муугаар нөлөөлөх юм. Нэг орд буюу нөөцийн хамаарал MMC одоогооор Ухаа Худгаас өөр нүүрсний орд газар эзэмшээгүй тул уг ордын лиценз, түүний ашиглалттай холбоотой аливаа асуудал компанийн үйл ажиллагаанд нөлөөлнө.

Төмөр зам байгуулах ажил

Уурхай өргөтгөлийг дэмжин, тээврийн зардлыг багасган ашигт ажиллагааг сайжруулах зорилгоор 2011-2012 онуудад төмөр замын барилгын ажлыг дуусгахаар төлөвлөж байна. Уурхайгаас Хятад улсын хил хүртэл төмөр зам тавихтай холбоотой гол лицензүүдийг авсан ч Монголын ЗГ-аас энэ асуудал эцэслэн шийдэгдээгүй байна. Уг төмөр зам нь Ухаа Худгаас Гашуун Сухайт хүртэл 236 км үргэлжлэх бөгөөд жилд 15 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай байх юм. Төмөр замтай холбоотой зардал хэтрэх, хугацаанаасаа хоцрох зэрэг асуудал нь компанийн санхүүгийн зорилтот үзүүлэлтүүд биелэхэд сөргөөр нөлөөлнө.

Улс төр, хууль эрх зүйн орчин

Монголын уул уурхай, ашигт малтмалтай холбоотой хуулиуд сүүлийн хэдэн жил хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ. Ирээдүйд уг хуульд өөрчлөлт орж болзошгүй юм. Ухаа Худагийн ордын хувьд МУ-ын ЗГ-ын Ашигт Малтмалын Лиценз Шилжүүлэх Гэрээгээр уг ордын лицензийг цуцлах эсвэл төрийн хувь эзэмшил оруулах байдлаар нэмж өөрчлөлт оруулахгүй гэж заасан байдаг. Тус компани уул уурхайн 6 лицензтэй байсан нь бүгд стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тоонд орсон ба 5 лицензийг нь ЗГ-т шилжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурж харин Ухаа Худагийн лицензийг хэвээр үлдээсэн.

Валютийн ханшийн эрсдэл

Компани Хятад руу нүүрсээ экспортлодог нь валютын ханшийн эрсдлийг бий болгож байгаа. 2009 онд компанийн борлуулалтын өртгийн 79 хувь, үйл ажиллагааны зардлын 13 хувь, капитал зардлын 88 хувь нь долларын гүйлгээ байсан ба үлдсэн хувь төгрөгийн гүйлгээ байсан. 12 сарын 31-ний байдлаар нийт борлуулалтын 77 хувь нь доллараар хийгдэж үлдсэн хувь юанаар хийгдсэн байна. Одоогийн байдлаар гадаад валютийн эрсдлийг удирдах ямар нэгэн дериватив хэрэгслүүдийг компани ашиглаагүй байгаа ч ирээдүйд хэджинг хийх замаар уг эрсдлээс сэргийлж болох юм.

Өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс

Дараах гол давуу тал буюу боломжууд нь компанийн цаашдын өсөлтөд нөлөөлөх болно, үүнд:

Дэлхийн хэмжээний өндөр чанартай коксжих нүүрсний орд
Хятадын хилд харьцангуй ойр (240 км)
Тээвэрлэлттэй холбоотой бүтээн байгуулалт нь цаашид уурхайн үйл ажиллагааны зардлыг эрс бууруулна
Угаах үйлдвэр нь борлуулах дундаж үнэ ба ашгийн маржинийг нэмэгдүүлнэ

Коксжих чанар

Ухаа Худагийн ордын нүүрсний коксжих чанарын үзүүлэлт (CSN) нь 8.5 гарсан бөгөөд энэ үзүүлэлт 5-аас дээш байх тохиолдолд сайн чанарын коксжих нүүрс гэж үздэг. Иймд хамгийн ойр орших Хятадын зах зээлд амжилттай нийлүүлж борлуулах бүрэн боломжтой.

Зах зээлд ойр

Уурхай үйлдвэр нь Монгол–Хятадын хилээс 240 км, Хятадын Баотау хот хүртэл 360 км зайтай байрладаг. Баотау нь Өвөрмонголын аж үйлдвэр хөгжсөн хот бөгөөд Монгол улсаас Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийн муж хүртэл төмөр замаар холбох гол газар юм. Иймд ММС нь Австрали болон бусад далайн боомтоор Хятад руу экспортлодог компаниудтай харьцуулахад байршлын хувьд давуу талтай.

Тээврийн зардал багасна

Компани асфальтан замыг 2011 оны хоѐр дугаар хагаст ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байна. Ийнхүү засмал зам тавигдсанаар тээвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж жилд 18 сая тонн тээвэрлэх хүчин чадалтай болно. Мөн түүнчлэн уурхайгаас Гашуун Сухайт хүртэл төмөр зам тавих гол зөвшөөрлүүдийг авсан.

Угаах үйлдвэр ба бүтээгдэхүүний үнэ

Одоогоор угааж боловсруулаагүй түүхий нүүрсийг зах зээлийн үнээс даруй 35-40 хувиар доогуур борлуулж байгаа туд 2011 онд нүүрс угаах үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулснаар бүтээгдэхүүний үнэ ба ашгийн түвшин нэмэгдэнэ.

Өрсөлдөхүйц бага зардал

Ухаа Худаг нь олон улсын бусад нүүрсний уурхайтай харьцуулахад үйл ажиллагааны зардал харьцангуй багатайд тооцогддог. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь тухайн бүсдээ хамгийн бага зардалтай коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба ММС-ийн өрсөлдөгчид үүнээс 2 дахин өндөр зардалтай байгаа юм.

Нөөцөө өсгөх боломж

MMC нь шинээр нүүрсний орд худалдан авах замаар нөөц буюу түүхий эдийн бааз сууриа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Үнэлгээ

ММС компанийн хувьцааны үнэлгээг гаргахад дунд хугацаанд өргөжих өсөлттэй бизнесийн загвар бүхий DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглах нь зохимжтой гэж үзсэн. Ийнхүү уурхайн насыг нийт 21 жилээр бодож DCF үнэлгээний 10 хувийн дискаунтын түвшинд тооцсон хувьцааны үнэ ханш 13.18 хонгконг доллар болж байна.

Үйлдвэрлэлийн хэмжээ

Үйлдвэрлэлийн түвшин 2010-2013 онд 3.9 сая тонноос 15 сая тонн хүртэл өснө гэж төлөвлөсөн ба угаагдах нүүрсний гарц 70 хувь байна.

Нүүрсний Үнийн Таамаглал

Нүүрсний үнийг өөрсдийн тооцоолол болон одоогийн зах зээлийн үнэ ханшийн мэдээлэл ба цаашдын хандлага дээр үндэслэн таамагласан. 2011 оны 3 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой нийт үйлдвэрлэх нүүрсний тодорхой хэсгийг (угаагдаагүй нүүрс) 35 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр борлуулна гэж тооцов. Компани зах зээлд шинээр нэвтэрч байгаатай холбоотойгоор нүүрсний үнэ 2010 оноос 2012 онуудад 10 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр зарагдах ба эрчим хүчний нүүрсээ 2013 онд үйлдвэрлэж эхлэнэ гэж таамагласан.

Австралид бий болсон үерийн гамшиг үнийг хөөрөгдөхөд нөлөөлсөн

2011 оны 1-р улиралд 1 тонн коксжих нүүрсний (далайн боомтын) гэрээний үнэ 225 ам.доллар байсан. Бид энэ оны 2-р улиралд нүүрсний үнэ 300 ам.доллар хүрнэ гэж үзэж байна. Нийлүүлэлт дутмаг энэ үед MMC нь угаасан нүүрсээ зах зээлд гаргаснаар их хэмжээний ашиг олох нь тодорхой. Үерийн гамшиг нь 5 тэрбум ам.долларын хохирол үзүүлж дэлхийн хэмжээнд коксжих нүүрсний экспортыг даруй 5 хувиар бууруулсан гэж Квинсландийн ЗГ-аас мэдээлсэн. Квинсланд нь дэлхийн ган үйлдвэрлэлд ашигладаг нүүрсний экспортын 50 гаруй хувийг хангадаг бөгөөд 2010-2011 онд ойролцоогоор коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ 15 тэрбум тонноор хойшлогдох эсвэл багасахад хүрээд байна. 2010 оны 12 сард Квинсландийн нүүрсний далайн тээвэрлэлт өмнөх жилээсээ 14 хувиар буурсан ба нийт Австралийн нүүрсний экспорт 2009 оноос 11 хувиар багассан үзүүлэлттэй байна. Австралийн нүүрсний нийлүүлэлт буурснаас гадна 2 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр нь ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой MMC худалдах үнээ 2010 онтой харьцуулахад 2 дахин өсгөнө гэж таамаглаж байна.

Санхүүгийн Мэдээлэл -Орлогын тайлан:

ММС нь 2009 оны 4 сараас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн ба эхний жилдээ 10 сая долларын ашигтай ажиллажээ. 2010 оноос 2013 онд борлуулалтын орлого 6 дахин өсөх буюу жилд дунджаар 78 гаруй хувиар өснө гэж таамаглаж байна. Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөгөөр түүхий нүүрсний хэмжээг 2013 он гэхэд 14.7 сая тонн хүртэл өсгөх юм.

Борлуулалтын өсөлт

MMC нь 2010 онд өөрийн борлуулалтын төлөвлөгөөгөө биелүүлэн 3.9 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэсэн бол 2013 онд хүчин чадлаа 14.7 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэх хэмжээнд хүргэхээр зорьж байна. Ингэснээр 2010 оны 266 сая долларын борлуулалттай харьцуулахад 2013 онд борлуулалт 1543 сая доллар болж өснө.

Үйлдвэрлэлийн өртөг зардал

MMC нь бусад гадаадын өрсөлдөгч нүүрсний компаниудтай харьцуулахад бага зардалтай ажилладаг. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь хамгийн бага зардлаар коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба тухайн зах зээлд тоглож буй ММС-ийн өрсөлдөгчид бараг 2 дахин өндөр зардлаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Тус уурхайн геологийн бүтэц, орчин нь өртөг зардлыг хямдруулахад нөлөөлсөн.

Татвар

Аж ахуй нэгжийн орлогын албан татвар 25 хувь ба бусад татварууд Монгол улсын хуулийн дагу төлөгдөнө.

Бусад

Бид компанийн санхүүгийн загварт дараах таамаглалуудыг тусгаж өгсөн.

Капитал зардал

MMC нь 2013 оны сүүл гэхэд 14.7 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэх түвшинд хүрэх зорилгоор нийтдээ 1.3 тэрбум ам.долларыг УХГ-ийн уурхайд хөрөнгө оруулахаар төлөвлөөд байна.

Зах зээлийн тухай

Уул Уурхайн Үндэсний Ассиоцациас гаргасан мэдээллээс үзэхэд МУ-ын нийт экспортын орлогын 75 гаруй хувь нь уул уурхайн салбараас бүрдэж байна.

Монголын Нүүрсний Зах Зээл

Сүүлийн хэдэн жилд нүүрс олборлолтын хэмжээ хурдацтай өсч байгаа ба 2006 онд 8.1 сая тонн байсан бол 2009 онд 14.4 сая тонн болж өссөн ба үүний 49 хувь буюу 7.1 сая тонныг экспортлосон байна. Дотоодын нүүрсний хэрэглээ 2009 онд 6.6 сая тонн болж өссөн нь 2008 онтой харьцуулахад 13 хувиар өсчээ.

Дэд бүтэц

Монгол улс нь судлагдаагүй ашигт малтмалын нөөцөөрөө дэлхийд томоохон тооцогддог ба үүний нэг шалтгаан нь тухайн бүсэд дэд бүтэц муу хөгжсөнтэй холбоотой. Тухайлбал Таван Толгой орд нь төмөр замаас 400 км алслагдсан байдаг. Одоогийн байдлаар Монгол Оросыг холбосон Улаанбаатар хотоор дамжин өнгөрөх ганц том төмөр замын урсгалтай. Ашигт малтмалын ордуудыг ашиглах уурхай байгуулах зорилгоор МУ-ын ЗГ эдгээр ордыг үндсэн гол зах зээлтэй нь холбох төмөр замын сүлжээгээ Хятад улс руу холбон өргөтгөхөөр зорьж байгаа. Түүнчлэн Сайншандад аж үйлдвэрийн томоохон парк байгуулан хурдны замуудтай холбох ажлуудыг төлөвлөгөөндөө оруулсан.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Хятад нь дэлхийн хамгийн том нүүрс үйлдвэрлэгч бөгөөд хэрэглэгч улс билээ. Дэлхийн Нүүрсний Холбооноос дэлхийн нийт гангийн үйлдвэрлэлийн 70 хувь нь нүүрсээс хамаарж байдгийг тэмдэглэжээ. 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний хэрэглээ 516 сая тонн байсан ба үүний 54 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашиглажээ. Сүүлийн 10 жил Хятадын ган үйлдвэрлэл их хэмжээний бүтээн байгуулалт, хурдацтай хөгжиж буй хотжилт зэргээс шалтгаалан хурдацтай өсч байна. Гангийн эрэлтийг даган ялангуяа коксжих нүүрсний эрэлт хурдацтай өсч байна. Нөгөө талаар 2009 онд коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хэмжээ 2009 онд 7%-иар буурсан нь тус улсын коксжих нүүрсний эрэлтийг 2008-аас 2009 онд 350 хувь өсгөхөд нөлөөлжээ.

Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн бодлого сүүлийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг удаашруулсан ба энэ нь гангийн үйлдвэрлэл саарахад хүргэсэн. Хэдийгээр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад гангийн эрэлт тогтворжиж байгаа ч коксжих нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж чадахгүй хэвээр байна. Нийлүүлэлт ийнхүү хангалтгүй хэмжээнд удаан үргэлжилвэл Хятадын ЗГ экспортыг бууруулж импортыг нэмэгдүүлэх бодлого явуулах нь гарцаагүй. Энэ Хятадын ашиг муутай уурхайнуудыг зогсоож байгалиа хамгаалах, нөөцийг зөв ашиглах бодлоготой холбоотой.

Хавсралт: Хувь Нийлүүлэгчдийн Бүтэц

-Аспайр майнинг-

19 September 2011. /ASX for Immediate Release/. Ovoot coking coal project exploration update.

Highlights

Coal seam formation identified approximately four kilometers from resource area.
Coal logged as hard, bright or sugary coal.
Coal potential to the east and north east of resource area.
Drilling underway to determine resource potential.
Coal deposition consistently found directly above the base of Jurassic sediments.
Comprehensive Ovoot Basin wide magnetics program to be undertaken to determine basin structure and aid in predicting shallower targets.

Exploration Drilling Results

Aspire Mining Limited (ASX: AKM, Aspire or, the Company) is pleased to announce it has identified a new coal seam formation, located around four kilometers from the resource area at the Company’s Ovoot Coking Coal Project (Ovoot) in Northern Mongolia. Four drilling rigs are currently underway to determine the resource potential of the area. Aspire has completed 5,000 meters of exploration drilling as part of its 2011 program, in addition to infill, geotechnical and hydrological drilling. A further 5,000 meters of exploration drilling is expected by the end of calendar year 2011. Aspire Managing Director David Paull said: The exploration team has now intersected coal in three holes approximately four kilometers to the north east of the existing resource area. The coal was logged as hard, bright or sugary coal and we now need to understand the extent of this coal seam. We have pre-collared a number of the holes to start core drilling to get coal quality data and determine the extent and orientation of the mineralization. This will indicate whether the coal shallows and thickens as we head further south towards the resource area. Mr Paull said.

Results from the three holes – which are 1.7 kilometers apart – are as follows (See Figure 1),

DH276: total of 2.8m of coal from 261 metres
DH283: total of 3.1m of coal from 366 meters
DH291: total of 3.1m of coal from 338 meters

Hole DH291 has yet to be completed into basement and is presently in a potential coal bearing sequence. Also note that hole DH244 in Figure 1, which was completed at the end of the 2010 exploration program, intersected three meters of coal from 240 meters. This hole has yet to be followed up.

Aspire’s exploration strategy is to target mapped Jurassic age sediments where the depth of potential coal is relatively shallow and to trace the base of the Jurassic sediments into deeper sections of the basin where thicker coal accumulations are expected. A magnetics program is planned to determine the structure and shape of the Ovoot Basin and to aid in the identification of possible shallower coal seams. Aspire Managing Director David Paull said: With this view of the coal being closer to the base of the Jurassic sediments, it is now evident that potential coal is still open to the north east and east of theexisting resource area. We are currently exploring this area as part of the extensions to the Ovoot Resource area and to further determine the potential resource. Currently four drilling rigs from two drilling companies are on site at Ovoot with a fifth large capacity rig expected later in October. It is expected that all rigs will be available to continue drilling through the winter. Paull said.A larger Coretech 1800 rig has recently arrived on site, and the holes required to be deepen can now be completed to test for the potential coal seam extensions. A change to the fleet of drill rigs at site is also being made for added flexibility in exploration drilling.

Geophysics

During 2010, the Company proceeded with a comprehensive seismic program to help determine the Ovoot Basin structure. Interpretations of this data suffered from excessive noise from seasonal wind gusts causing vibration as well as the large amount of alluvial cover which led to difficulty in accurately resolving coal seams and faulting. Consequently, Aspire will commence a close spaced magnetics program as a supplement to the existing seismic data and to help guide interpretations. Ground versus airborne options are currently being considered to address the whole Ovoot Basin, which will provide Aspire with an effective exploration targeting tool going forward.

Судалгаанд нэмэлтээр ашигласан материал:

1. Хөрөнгө оруулалтын статистик Download

2. Цайрын баяжмалын борлуулалтын үнэлгээDownload

3. Төмрийн баяжмалын экспортын жишиг үнэDownload

4. Жоншны зах зээлийн судалгааDownload

5. Цайр олборлолт ба зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

6. Алт олборлолт зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

7. Оюутолгой баримтын товчоонDownload

8. Оюутолгойн санхүүжилтийн тайланDownload

9. Рио ТинтоDownload

10. Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.12.Download

11.Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.13.Download

12. СоутгобиDownload

13. Соутгоби-1Download

14. Энтри голдын танилцуулгаDownload

15. Илтгэл- Ашигт малтмалын газарDownload

16. Илтгэл-Гаалийн ерөнхий газарDownload

17. Илтгэл-АлгааDownload

18. Илтгэл-ГалсандоржDownload

19. Илтгэл-ТамирDownload

20. Илтгэл-ЭрдэнэбилгүүнDownload

21. Илтгэл-Ричард Помфрет Download

22. Винсвей компанийн судалгааDownload

23. Hunnu CoalDownload

24. XanaduDownload

25. Erdene resoursesDownload

26. Mongolian Mining CorpDownload

27. Aspire mining Download

12 БҮЛЭГ. Сайншандын аж үйлдвэрийн парк

12.1. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн зөвлөх компани

Манай улс өмнийн говьд Сайншандын аж үйлдвэрийн парк байгуулж тавантолгойн нүүрс, оюутолгойн зэс, зүүнбаянгийн нефть зэрэг бүтээгдэхүүнээ боловсруулж гадаад зах зээлд экспортлох замаар асар их ашиг олох мастер төлөвлөгөөг 2010 онд гаргасан юм. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орвол манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хурдацтай өснө. Оюутолгойн зэс, тавантолгойн нүүрсийг түүхийгээр нь экспортолж олсон орлогоос ч их хэмжээний ашиг олох боломжтой. Цаашлаад хэдэн зуун мянган ажлын байр бий болно гэж холбогдох албаныхан ярьж байлаа. 2013 гэхэд тус үйлдвэрийг барьж байгуулна гэж албаны хүмүүс мэдэгдэж байсан юм. Ингэхдээ хөнгөн бетон блокны үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр, зэсийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр, цементийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, шингэрүүлсэн түлшний үйлдвэрийг цогцоор нь барьж ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэхдээ 2011 оны байдлаар Монгол Улсын хөгжлийг урагш ахиулах ёстой үйлдвэрийн бараа сураг ч үгүй сууж байсан цаг саяхан. Нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдсан зүйлгүйгээр Сайншандын аж үйлдвэрийн парк цаасан дээр сүндэрлэж байх нь тэр. Тиймээс тэр үед Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн явц ямар байгааг холбогдох албаны хүмүүсээс тодруулахад дөнгөн данган зөвлөх компаниа сонгон шалгаруулсан гэх мэдээлэл өгч байсан юм. Зөвлөх компаниар хаанахын ямар аж ахуйн нэгж сонгогдсон болох нь өөрийн эрхгүй анхаарал татдаг. Энэ компани манай улсад, тэр тусмаа Сайншандад ямар бүтээн байгуулалтын ажил өрнүүлэх нь хүн бүрийн анхаарлыг татах нь мэдээж юм.

Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолбор төслийн олон улсын болон дотоодын хамтарсан хуулийн зөвлөх үйлчилгээний компанийн сонгон шалгаруулалтад Liberty partners LLC, BNP Paribas, McKinsey and Company, Pillsbury компанийн нэгдэл болон Hogan Lovells, GT’s advocate консерциум оролцсон байдаг. Эдгээрээс Hogan Lovells, GT’s advocate консерциум хамгийн сайн үнэлгээ авсан гэдэг. Гэхдээ дээрх компаниуд төслийн бүтээн байгуулалтын ажлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэрийг хэрхэн бүрдүүлэх, санхүүжилтийн бүтэц боловсруулах болон эрсдлийг хүлээх зэрэгт учир дутагдалтай байсан аж. Тиймээс үүнийг Liberty partners LLC, BNP Paribas, McKinsey and Company, Pillsbury компанийн нэгдэлд хариуцуулан хамтарсан баг байгуулж шийдвэрлэх боломжтой гэж тэр үеийн Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо үзсэн байна. Төслийн ерөнхий зөвлөх үйлчилгээний компанийн сонгон шалгаруулалтад 4 компани өрсөлдсөнөөс техникийн босго оноог Bechtel, Worley Parsons компани хангажээ. Нэгдсэн дүнгээр Bechtel компанийн санал хамгийн сайн үнэлэгдсэн учир хэлэлцээрт орж, өмнө хэрэгжүүлсэн төсөл, арга хэмжээний бодит үр дүнтэй танилцсаны үндсэндээр гэрээ байгуулах боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан байгаа юм. Үнэлгээ дуусч, шалгарсан компаниудтай гэрээ байгуулах ажил эхэлсэнтэй холбогдуулан талууд санхүүжилтийн хэлэлцээрт орох хүлээгдэж байлаа. Хэрэв тохиролцоонд хүрэхгүй бол удаах оноо авсан зөвлөх компанитай хэлэлцээ хийж тендерийн хүчинтэй байх хугацаанд буюу 2011-03-26-ны дотор зөвлөхүүдийг сонгон шалгаруулна гэж Засгийн газраас мэдэгдэж байсан юм.

Тэгвэл, Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг барьж байгуулахад шаардлагатай судалгаа шинжилгээний ажлыг хийж, зөвлөгөө өгөх компаниар тухайн үед үндэстэн дамнасан Бектел корпораци сонгогдсон байгаа юм. Манай улс энэ корпорацитай 2011 оны тавдугаар сарын 27-ны өдөр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байдаг. Гэрээний үнэ цэнэ нь нийт 2,4 сая ам.доллараар хэмжигдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, манай улс америкийн Бектел корпорацид ийм хэмжээний мөнгө төлж, Сайншандад аж үйлдвэрийн парк барьж байгуулахад шаардлагатай судалгаа шинжилгээний ажил хийлгүүлэхээр болжээ. Америкийн Бектел корпораци төслийн ерөнхий удирдлага, инженер, дэд бүтэц, барилга угсралт, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. 120 жилийн түүхтэй гэгдэх Бектел корпораци нь өнгөрсөн хугацаанд дээрх чиглэлээр дэлхийн улс орнуудад нэлээд ажил хийсэн туршлагатай нэгэн. Тухайлбал, Пуорте Рико, Венесуэл, Калифорнийн нефть-химийн аж үйлдвэрийн цогцолбор, Их британийн газрын тосны цогцолбор, Шинэ зеландын байгалийн хийгээс бензин, түлш үйлдвэрлэх цогцолбор, Жубайл дахь ган, нефть, бордооны үйлдвэрийн цогцолбор, Папуан зэсийн цогцолбор, Тринидадын байгалийн хийн үйлдвэр, Исландын хөнгөн цагаан хайлуулах үйлдвэр зэрэг томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд ажиллаж байжээ. Тиймээс туршлагатай гэдэг үндэслэлээр тус компанийг манай улс сонгож, Сайншандын аж үйлдвэрийн зөвлөх компаниар ажилуулахаар болсон гэдэг. Тэр үеийн Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны дэд дарга Зориг: Тус компани гурван чиглэлээр зөвлөгөө өгч ажиллана гэдгийг хэлж байлаа.

Америкийн Бектел корпораци 2011 оны тавдугаар сарын 27-ны өдөр манай улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан даруйдаа судалгааны ажилдаа оржээ. Өөрөөр хэлбэл, аж үйлдвэрийн парк байгуулах газарт очиж танилцсанаас гадна, яамдын төлөөлөлтэй уулзаж мэдээлэл цуглуулж эхэлсэн байна. Тэр үеийн Бектел корпорацийн ази дахь төлөөлөгчийн газрын бизнесийн хөгжлийн менежер Жак Хонг, тус компанийн төслийн удирдагч Ричард Гарбарино: Судалгааны ажил дөнгөж эхэлж байгаа учир Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг барьж байгуулахад ямар хүндрэл тулгамдаж байгаа. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг энэ газарт барьж байгуулах нь газарзүйн хувьд зохистой юу гэсэн асуултанд тодорхой хариулт өгөх боломжгүй гэдгээ тухай үед илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ тэд тендерт оролцохоос өмнө Сайншандын аж үйлдвэрийн паркад баригдах нүүрс, зэс, нефтийн үйлдвэрүүдийн талаар судалж манай улсад материал ирүүлж байсан тухай тэр үеийн Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны дэд дарга Зориг хэлснийг энд дахин сануулах нь зүйн хэрэг биз. Өмнийн говьд хэдийнэ шав нь тавигдаж, бүтээн байгуулалтын ажил эд өрнөж байх ёстой Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн явц 2011 оны зургаадугаар сарын 21-ний байдлаар ийнхүү цаасан дээр сүндэрлэж, зөвхөн эхлэлтийн судалгааны шатанд явсан юм.

12.2. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркт 200 мянган ажлын байр бий болгохоор тооцож байжээ

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэн, араас нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэх тухай яригдаж эхэлсэн байлаа. Ордуудыг ашиглалтад оруулж, тэндээс олборлох нүүрс, зэс, алтыг зах зээлтэй холбохын тулд Тавантолгойгоос Оюутолгойг дайруулж Сайншанд руу төмөр зам барих тухай яригдаж байсан юм. Төмөр зам барьж, оюутолгой, тавантолгойн түүхий эдийг сайншандад хүргэнэ. Эрдэнэт, Дархан угаас төмөр замын сүлжээтэй холбоотой тул Дарханы төмрийн хүдэр, Эрдэнэтийн зэсийн баяжмалыг Сайншанданд мөн төвлөрүүлнэ. Үүгээр ч зогохгүй, Дорноговь аймгийн газрын тосыг Сайншандад мөн аваачихаар төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн Зам, тээвэр барилга хот байгуулалтын сайд Баттулга: Тавантолгойн коксжих нүүрс, Дарханы төмрийн хүдэр, Оюутолгой, Эрдэнэтийн зэсийг Сайншандад аваачиж, тэнд боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ийм бодолтойгоор хийж байгаа. Ер нь бол 3-4 үйлдвэр байх юм. Зэс боловсруулах үйлдвэр, ган боловсруулах үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр барих юм. Үүнд 10 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт орно. Эргээд хөрөнгө оруулалтаа нөхөх тийм боломж нөхцөл байгаа. Зорилго нь нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд чиглэгдэж байгаа. Гадаадынхан болон манай улс өөрөө хөрөнгө оруулаад явах боломжтой. Үйлдвэрийн хүчин чадал гэвэл жишээ нь жилд 500 мянган тонн зэсийн баяжмал боловсруулах байх. Төмрийн үйлдвэр, коксны үйлдвэр жилд 2-3 сая тонн боловсруулах байх. Төмөр замаа хоёр жилийн дотор бариад дуусна гэж төлөвлөж байгаа. Төмөр зам эхэлж байхад үйлдвэрүүдээ эхлэхэд 2-3 жилийн дотор зэрэг дуусах боломжтой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Сайншандад аж, үйлдвэрийн парк барьж, уул уурхайн түүхий эдээ боловсруулж, замын-үүдийн боомтоор хятад руу экспортлохоор төлөвлөж байсан нь эндээс тод харагддаг. Тухайн үед зарим эх сурвалжууд монголчууд түүхий эдээ дан ганц хятад руу экспортолж болохгүй. Тэгвэл хятадаас 100 хувь хараат болж, тэдний хэлсэн үнэд бүтээгдэхүүнээ өгөх шаардлага тулгарна хэмээн хэлж, ярьж, зөвлөх нэгэн байлаа. Үүнийг холбогдох албаныхан бодолцоогүй биш, бодолцсон аж. Тиймээс Сайншандаас Чойблансан руу мөн төмөр зам тавихаар төлөвлөжээ. Сайншанд урд хөрштэй ойр. Энэ аймгаас Чойбалсан руу төмөр зам тавьбал хойд хөрштэй мөн ойр. Тиймээс Сайншандыг сонгожээ. Сайншандад хөнгөн бетон блокны үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр, зэсийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр, цементийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, шингэрүүлсэн түлшний үйлдвэрийг барихаар төлөвлөж байсан юм. Эдгээр үйлдвэрүүд 2-3 жилийн дараа ашиглалтад орох байх гэсэн тайлбарыг салбарын сайд нь 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа хэлж байлаа.

Энэ үйлдвэрүүд төлөвлөсөн хугацаандаа ашиглалтад орвол, 200 мянган ажлын байр шинээр бий болох байжээ. Энэ тухай тэр үеийн Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бат-Эрдэнэ: Аж үйлдвэрийн парк барьснаар ажлын байр нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Энэ нь монгол улсад нүүрлээд байгаа ажилгүйдлийг бууруулахад нэлээд том түлхэц болно гэж үзэж байгаа. Хоёр газраар судалгаа хийлгэсэн юм байна. Нэгдүгээрт төсөл боловруулж байгаа хүмүүсийн хэмжээнд судалгаа хийгээд, цэвэр яг үйлдвэрлэл дээр ажиллах мэргэшсэн 98 мянган боловсон хүчин хэрэгтэй гэж үзсэн. Үүнийг дагаад нийт ажлын байрны үзүүлэлтийг гурваар үржүүлээд 396 мянган ажилтан паркийн хэмжээнд ажиллана гэж үзсэн юм. Нөгөө талаар олон улсын хэмжээнд зөвлөгөө өгдөг Америкийн Бонстан Консалтинг группээр хийлгэсэн судалгаагаар 80 мянган мэргэшсэн ажилтан байх. Үүнийгээ дагаад нийт 160 мянган ажилтан байх юм гэсэн тооцоо гаргасан. Ер нь бол дунджаар 200 мянган ажилтан шаардлагатай. Энэ хэмжээний ажлын байр бий болно гэж ойлгож болно. Мэргэшсэн ажилтан бол хомс. Энийг бол Бостан Консалтингийнхан хэлж байсан. Энийг тодорхой хэмжээнд үе шаттай бэлдэх шаардлагатай. Парк байгуулахад тодорхой хэмжээний цаг хугацаа хэрэгтэй. Нэгдүгээрт судалгаагаа гүйцэд хийх ёстой. Техник, эдийн засгийн үндэслэлүүдээ бий болгох ёстой. Ингээд цаашаа бэлтгэлээ хангаж, үйлдвэрлэл эхэлнэ гээд тодорхой ажлууд хийгдэнэ. Хоёрдугаарт үйлдвэрүүдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтаар барина гэж байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар барьвал гадаадын компаниуд орж ирээд, өөрсдийнхөө хөрөнгөөр бариад, тодорхой хугацаанд, тухайлбал 5-10 жил ашиглаад, дараа нь барьсан аж, үйлдвэрийн паркаа монгол улсад бүрэн шилжүүлж өгөх. Оруулсан хөрөнгөө буцаад эргүүлж аваад, тэгээд цааш нь Монгол Улсад шилжүүлж өгөх ийм зарчим. Энэ зарчим дэлхийн их олон оронд явагдаж байгаа. Тэр тусмаа буурай орнууд шилжилт хийх үе шатан дээрээ ийм зарчмыг их хэрэгжүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, өөрсдөө улс орон нь мөнгөний хомсдолтой. Тиймээс хөрөнгө оруулах хууль эрхзүйн нөхцөлийг нь сайн боловсруулсан үед бол, гаднын хөрөнгө оруулагчид орж ирж, өөрсдөө ажиллуулаад, ашгаа өгөөд, улсад нь шилжүүлдэг. Тийм маягаар шилжүүлнэ гэхэд наад зах нь 5 жил байх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй гол ажилтнууд нь гаднын ажилчид байна байх. Миний түрүүний яриад байсан. Тэр хүмүүс чинь энд орж ирж ажиллах ёстой. Тэгээд, 5-10 жилийн хугацааны дараа бүрэн Эрдэнэт үйлдвэртэй адил сууршиад ажиллана. Анх Эрдэнэт үйлдвэрийг барьж байхад бас л дан оросууд ажиллаж байсан шүү дээ. Боловсон хүчнээ дарааллан бэлдээд. Дараа нь удирдлагаасаа авхуулаад, доод шатандаа монгол ажилчид ажиллах байх гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Тухайн үед нэг тонн түүхий нүүрсийг урд хөршид 58 ам.доллараар өгч байлаа. Хэрэв нүүрсээ боловсруулж, кокс болговол тонныг нь 398 ам.доллараар урд хөршид нийлүүлэх боломжтой болох байжээ. Ийнхүү түүхий эдээ боловсруулж, гадаад зах зээлд нийлүүлвэл, улсад орж ирэх мөнгөний хэмжээ эрс нэмэгдэнэ. Тэр хэрээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ өсч, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 14 мянган ам.доллар хүрэх бололцоотой гэсэн тооцоо судалгааг хийж байжээ.

12.3 Коксын үйлдвэр цаасан дээр сүндэрлэв

Нүүрснээс химийн аргаар дэлхий дээр 400-500 төрлийн бүтээгдэхүүн гарган авдаг байна. Тэдгээрээс манай нөхцөлд хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш, чулуун нүүрснээс метан хий, коксжих нүүрснээс кокс гаргаж авах бололцоо бий юм. Коксжих нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулахдаа эхлээд том хэсгийг нь, дараа нь дунд зэргийг, эцэст нь хамгийн нарийн ширхэгтэйг нь боловсруулж 96 хувиас дээш нүүрстөрөгчийн агууламжтай хөнгөн чанарын кокс гаргаж авдаг билээ. Нүүрсийг коксжуулбал тослог өндөр, наалдацтай, дэгдэмхий харьцангуй ихтэй болдог. Илчлэг өндөртэй энэ бүтээгдэхүүнийг гангийн үйлдвэрт ихээр ашигладаг. Өөрөөр хэлбэл, төмөрлөгийн үйлдвэрийн гол түүхий эд юм. Коксжих нүүрсний үйлдвэрлэл, экспортоороо Австрали, Индонез, Орос гурав дэлхийд тэргүүлдэг. Тухайлбал, Австрали жилд 127 сая тонн кокс, Индонез 30 сая тонн кокс дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг байна. Харин тэдний бүтээгдэхүүнийг Хятад, Солонгос, Япон, Энэтхэг, Германы төмөрлөгийн үйлдвэр худалдан авч, жилд нэг тэрбум тонн ган үйлдвэрлэдэг гэх судалгаа бий. Нэг тонн ган үйлдвэрлэхэд 500 килограмм кокс хэрэглэдэг гэх судалгаа ч бий. Ийнхүү коксжих нүүрс худалдаж авдаг нэг хэсэг байхад, үүнийг нийлүүлдэг орнууд бас байна. Манай улсын тухайд нийт 162 тэрбум тонн нүүрсний баталгаат нөөцтэйгөөс тодорхой хувь нь коксжих нүүрс юм. Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг стратегийн ач холбогдолтой орд гэж нэрлэдэг. Өнөөдөр манай улсад стратегийн 15 уул, уурхайн орд газар бий. Стратегийн ордуудаас Өмнөговь аймгийн нутагт орших тавантолгойн орд 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө манай улсын хамгийн том нүүрсний ордод тооцогдож байна. Нийт нөөцийн гуравны нэг нь коксжих нүүрс юм. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн орд 85.7 сая тонн нүүрсний нөөцтэй. Энэ нь тэр аяараа коксжих нүүрс юм. Хөвсгөл аймагт ихээхэн хэмжээний коксжих нүүрсний орд илэрсэн гэх мэдээлэл ч бий. Энэ мэтчилэн манай улсад илчлэг өндөртэй эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний цөөнгүй орд бий. Жил ирэх тусам эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний экспорт нэмэгдэж, урд хил дагуух боомтуудаар хятадын зах зээлд түүхийгээр нь нийлүүлж ирсэн билээ.

Тухайлбал, нүүрсний компаниуд Шивээ хүрэн, Замын-үүд, Гашуун сухайт, Бичигтийн боомтоор 2007 онд 2 сая тонн коксжих нүүрс экспортолсон байдаг. Харин 2011 оноос манай улс жилд 6 сая тонн коксжих нүүрс экспортлох төлөвтэй байсан талаар Ашигт малтмалын газрын нүүрсний судалгааны хэлтсийнхэн хэлж байсан билээ. Манай улсын коксжих нүүрсний экспорт 2007 оныхоос гурав дахин өссөн гэсэн үг юм. Тиймээс коксжих нүүрснээс кокс гарган авч нэмэгдсэн өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх бодлого төрөөс баримталж ирсэн. Энэ дагуу Дорноговь аймгийн Сайншандад аж үйлдвэрийн цогцолбор барих тухай яригдаж байсныг дээр дурдсан. Аж үйлдвэрийн цогцолборт нүүрс угаах, хийжүүлэх, кокс гаргах үйлдвэр барьснаар жилд 2 сая тонн коксжих нүүрснээс 1 сая тонн кокс гарган авах бололцоотой гэж тооцоолсон юм. Нэг талаас нүүрсээ Сайншандад хүргэж тэнд нь боловсруулж Замын- Үүдийн боомтоор урд хөрш рүү экспортлох. Нөгөө талаас Сайншандад боловсруулсан нүүрсийг Чойбалсангаар дамжуулан хойд хөрш рүү экспортлохоор төлөвлөж энэ газрыг сонгосон хэрэг. Цаашлаад урд, хойд хөршийн төмөр замыг ашиглаж гуравдагч зах зээлд далайн тээврээр хүрэхээр төлөвлөж байсан юм. Гэвч гуравдагч зах зээлд хүрэхэд хол. Хойд хөршийн зах зээлд өрсөлдөнө гэдэг амаргүй. Тус улс Распадская, Мечель, Северсталь зэрэг томоохон коксжих нүүрсний компаниуд болон ордуудтай учраас тэр юм. Харин хятадын зах зээлийн тухайд тус улс 2009 онд нүүрсний жижиг уурхайнуудаа хаасан билээ. Тухайн үед тус улсад 18 мянган жижиг уурхай үйл ажиллагаа явуулж байснаас 10 мянгыг нь хааж ордуудаа стратегийн нөөцдөө авахаар болсон байдаг. Үүнээс гадна, жилд 300 мянган тонноос бага нүүрс олборлох хүчин чадалтай уурхайд олборлолт явуулах эрх олгохгүй байхаар шийдвэрлэж байсан юм. Тиймээс хятадын коксжих нүүрсний импорт нэмэгдэж 24 сая тоннд хүрнэ гэж дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банкны шинжээчид тооцож байлаа. Тэгвэл хятадын эдийн засаг өсч байсантай холбоотойгоор хэдэн жилийн өмнө тус улсын коксжих нүүрсний импорт үүнээс давсан тал бий. Тухайлбал, 2009 онд БНХАУ 409 сая тонн коксжих нүүрс үйлдвэрлэсэн ч, эрэлт нь үүнээс 30 сая тонноор илүү байсан юм. Нийлүүлэлт бага, эрэлт өсч байсантай холбоотойгоор 2010 онд хятадад нэг тонн коксжих нүүрс 1400 юанийн ханштай байсан бол, дэлхийн зах зээлд 190 ам.долларын ханштай байсан. Харин 2011 онд тус улсад нэг тонн коксжих нүүрс 1650 юаньд хүрч, дэлхийн зах зээлд 250 ам.долларт хүрнэ хэмээн дэлхийн санхүүгийн шинжээчид таамаглаж байсан билээ.

Эндээс цаашид урд хөршийн коксжих нүүрсний тал хувийг монголчууд хангах бололцоотой гэж мэргэжилтнүүд үзсэн юм. Гэвч Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн ажил удааширсан. Энд коксын үйлдвэрл барилаа гэхэд оновчгүй газар гэж үзэх нэгэн ч байсан юм. Тухайлбал, Сайншандад боловсруулах үйлдвэр барьж байхын оронд Чойрт боловсруулах үйлдвэр барьж байгуулах нь ашигтай. Чойр Цагаан суваргын зэсийн орд, Оюутолгойн зэсийн орд, Эрдэнэтийн зэсийн ордтой аль альтай нь ойр. Чойрын ойролцоо нүүрсний томоохон орд байдаг. Боловсруулах үйлдвэрт эрчим хүч шаардлагатай. Эрчим хүчийг нүүрснээс гаргаж авдаг. Тиймээс нүүрсний ордоо түшиглэж боловсруулах үйлдвэрээ барих ёстой гэж Монгол Улсын ерөнхий сайд асан Д.Содном гуай хэлж байсан удаатай. Ийнхүү Сайншандад аж үйлдвэрийн цогцолбор барих тухай нэг хэсэг нь ярьж байхад, нэг хэсэг нь буруушааж байв. Харин удалгүй Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолборын сураг алдарч, цаасан дээр сүндэрлэж хоцорсон билээ. Ийнхүү том төслүүдийн сураг алдарч, харин нүүрс баяжуулах жижиг төслүүдийг компаниуд мэр сэр хэрэгжүүлж байгаа юм. Өнөөдрийн байдлаар нүүрс баяжуулах үйлдвэр байгуулах техник эдийн засгийн үндэслэлээ боловсруулж дуусаад байгаа бөгөөд, үйлдвэр ашиглалтад орсноор түлшний шаталтаас ялгарах хүхэрлэг хий (SO2)-г бууруулах, эрчим хүчний баяжуулсан нүүрсэнд агуулагдах хүхэрийн хэмжээг бууруулах өндөр ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Агаар, орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор шинээр барьж байгуулах үйлдвэрийн санхүүжилтэд дэмжлэг үзүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм байна. Тавантолгойн уурхайн түүхий нүүрсийг цэвэршүүлэх технологийг нэвтрүүлэн ажилласнаар нүүрсэнд агуулагдах хүхрийн хэмжээг 0,85 хувь, үнслэгийн хэмжээг 18 хувь хүртэл тус тус бууруулахаар тооцоолж, энэ онд багтаан ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Дашрамд дурдахад, Тавантолгой түлш компани нь Тавантолгойн орд газрыг түшиглэн, өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглан, нэмүү өртөг шингэсэн коксжих чанартай нүүрсний үйлдвэрлэлээр үйл ажиллагаагаа тэлэх зорилт тавин ажиллаж байгаа юм.

12.4. Нэг тонн нүүрс олборлоход, нэг шоо метр хий алддаг-

Манай улсад 200 гаруй нүүрсний орд байдгаас 80-д нь хайгуулын ажил хийж 170 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөц тогтоогоод байна. Үүний 60 тэрбум нь чулуун нүүрс бөгөөд Өмнөговь, Говь-Алтай, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгуудад тогтоогджээ. Чулуун нүүрсний нөөцтэй дээрх ай савд метан хийн хангалттай нөөц бий гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм. Тэр үеийн Эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байсан З.Төмөрбаатар: Монгол Улс нүүрсээр баян орон. Дэлхийд нүүрсний нөөцөөрөө 15 дугаарт бичигддэг. Эрдэмтэд Монголд 150 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэж тооцоолсон ч, сүүлийн үеийн хайгуул судалгааны ажлаар нэмж 20 тэрбум тонн нүүрсны нөөц тогтоогдсон. Ингэснээр нөөц нэмэгдэлтээр 170 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болсон. Монголд 200 гаруй нүүрсний орд илрээд байгаагаас 80 орд газарт хайгуулын ажил хийж нөөцийг нь тогтоосон байдаг. Нөөц нь тогтоогдсон энэ 80 гаруй ордод 170 тэрбум тонн нүүрсний нөөц тогтоогдоод байгаа юм. Багануур, Шивээ-Овоо, Өвдөг-худаг, Тэвшийн говь, Цайдам нуурын орд хүрэн нүүрстэй. Харин манай улсын өмнөд хэсгээс баруун тийшээ Өмнөговь, Говь-Алтай, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгуудад чулуун нүүрс, коксжих нүүрсний тархац нь илүү. Энэ их нүүрсний нөөцийг дагаад хийн салбар хөгжих ёстой юм. Нүүрсний давхаргад метан хий гэж байдаг. Бид метан хий гэж ярьдаг боловч энэ нь байгалийн хийтэй төстэй. Бид байгалийн хийгээ огт тоохгүй байна. Энэ талаар ямар ч хайгуул судалгааны ажил хийгдэхгүй байна. Тиймээс судалгаа шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлэхээр тооцоолж байна. Урьдчилсан байдлаар зарим нэг нүүрсний орд газрууд дээр судалгаа явуулж нөөцийг нь тогтоогоод байна. Тухайлбал, манай улсын баруун хязгаарт Увс, Баян-Өлгий, Ховд аймгуудад Хар тарвагатай, Нүүрст хотгор, Хөшөөтийн ордын метан хий 15 тэрбум шоо метр болж байгаа юм. Энэ хийгээ өнөөдөр бид олборлож, үйлдвэрлэж, ашиглахгүй байна. Энэ нь өнөөдөр хойд хөршөөс авч байгаа өндөр үнэтэй байгалийн хийтэй яг ижил. Оросынх бол газрын гүнээс газрын тос дагаж гарч байгаа байгалийн хий. Харин миний яриад байгаа метан хий бол нүүрсийг дагаж байгаа байгалийн хий юм. Байгалийн хийг боловсруулах ажлыг эрчимжүүлэхийн тулд гадаадын мэргэжлийн боловсон хүчин, гадаадын байгууллагуудтай хамтарч ажиллах, энэ ажлыг хурдан эхлүүлэх шаардлага байгаа юм. Манай улс энэ их байгалийн баялгаа түшиглэж гадаад хамтын ажиллагаа өргөжүүлэх хэрэгтэй юм гэсэн тайлбарыг одоогоос 13 жилийн өмнө өгч байлаа.

Өөрөөр хэлбэл, газрын тосны давхаргаас байгалийн хий олборлодог бол, нүүрсний давхаргаас метан хий олборлодог байна. Байгалийн хий болон метан хий шинж чанарын хувьд ижил. Чулуун нүүрсийг олборлох явцад нүүрсний давхаргаас асар их метан хий ялгардаг. Ингэхдээ нүүрсний давхаргаас ялгарч буй хийн 60-95 хувийг метан хий, үлдсэн хувийг азот болон нүүрстөрөгч эзэлдэг байна. Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд газрын тосны давхаргынхаа байгалийн хийгээ олборлож дотоодын хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй экспортолж төсвийн орлогынхоо дийлэнхийг бүрдүүлж байна. Харин манай улс нүүрсний давхаргынхаа байгалийн хийгээ олборлож ашиглаж экспортлох нь битгий хэл дөнгөж эрэл хайгуулын шатандаа яваа буюу нөөцөө эцэслэн тогтоогоогүй байгаа юм. ОХУ-ын Гидрошахтын хүрээлэнгийн 1950-1960 онуудад хийсэн судалгаагаар Хар тарвагатай, Хөшөөт, Нүүрст хотгор зэрэг гурван ордод метан хий 15 тэрбум шоо метр байх магадлалтай гэж тооцоолжээ. Энэ нь 21,5 сая тонн нүүрстэй тэнцэх хэмжээний түлш гэж мэргэжилтнүүд хэлдэг. Харамсалтай нь манай улс нүүрсээ олборлох явцдаа метан хийг агаарт дэгдүүлдэг байх юм. Газрын гүнээс 1 тонн чулуун нүүрс олборлох явцад ойролцоогоор 1 шоо метр байгалийн хий агаарт дэгддэг гэх судалгаа бий. Манай улс жилд 4 орчим сая тонн чулуун нүүрс олборлож экспортолдог гэж тооцвол жилд 4 сая шоо метр байгалийн хий агаарт дэгдүүлж байгаа юм. Үүнийг мөнгөн дүнгээр тооцвол жилд дор хаяж 4 тэрбум долларын өртөг бүхий байгалийн хийг агаарт цацаж байна гэж ойлгож болох нь. Өнөөдөр дэлхийн зах зээлд байгалийн хий үнэтэй, харин нүүрс хямд байгааг хэн хүнгүй мэднэ. Өөрөөр хэлбэл, байгалийн хий нүүрснээс дутахгүй стратегийн түүхий эд юм.

Гэвч манай улс өөрсдийн түүхий эдээ олборлохгүй агаарт дэгдүүлдэг атлаа хойд хөршөөс байгалийн хий импортлон авч ахуйн хэрэгцээндээ болон тээврийн хэрэгсэлд ашигласаар ирсэн нь нууц биш. Байгалийн хийн импортыг дагаад гадагш гарч байгаа мөнгөний урсгалыг зогсоох үүднээс метан хийн шинжилгээ судалгааны ажлыг 2008 оноос Эрчим хүчний яамныхан идэвхжүүлсэн байдаг. Хийн нөөцөө тогтоосны дараа байгалийн хий боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор барьж, 2015 оноос ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэж эхэлнэ гэж Эрчим хүчний яамныхан төлөвлөж байлаа. Ингэхдээ метан хийг эрчим хүч, дулаан гаргаж авахад ашиглахаас гадна, шингэрүүлэх шахах замаар ахуйн хэрэглээ болон тээврийн хэрэгсэл зэрэгт ашиглана гэж тооцоолж байсан юм. Метан хийн шинжилгээ судалгааны ажлыг эхлүүлэх, хийн үйлдвэрийн цогцолбор барихдаа Канад, ОХУ, Хятад, Австрали, АНУ, Украин, Энэтхэг, Польш, Герман, Англи улсаас туршлага судалж байжээ. Эдгээр орнууд нүүрсний давхаргын метан хийн нөөцөө тогтоон боловсруулаад эхэлчихсэн учраас тэр аж. Энэ ажлын хүрээнд тавантолгойн ордын метан хийн судалгааг дахин эхлүүлсэн гэж ойлгож болно. Тус орд 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн нөөцтэй гэсэн судалгааг өмнө нь хийсэн бол, 2009 онд Норвест компани мөн ийм тоо хэлжээ. Тиймээс Эрдэнэс тавантолгой компани тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хийг судлах ажлыг 2013 онд Солонгосын Korean Gas Corporation, дотоодын өрөмдлөгийн Элгэн компаниудтай хамтран эхлүүлсэн байдаг. Korean Gas Corporation Солонгосын төрийн өмчийн хамгийн том хийн компани учраас түншээрээ сонгосон хэрэг. Хоёр орны төрийн өмчийн компаниуд урт хугацаанд хамтарч ажиллахаар болж хэд хэдэн цооног өрөмдөж, өмнө нь урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон таамаг нөөцийг баталгаажуулах ажил эхлүүлжээ. Үүний дараа 2014 оны долдугаар сарын 1-нд Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдаж хууль эрхзүйн орчин бүрдмэгц Эрдэнэс Тавантолгой компани нүүрсний давхаргын метан хийн эрлийн гэрээг Газрын тосны газартай байгуулсан юм. Эрлийн гэрээ бол уламжлалт бус газрын тосонд хамгийн эхэнд хийгддэг гэрээ.

Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар эрлийн гэрээний дараа хайгуулын болон ашиглалтын гэрээ хийгдэх ёстой юм. Тавантолгойд нэмж метан хийн хайгуулын ажил хийхээс гадна, үүнийг ашиглах үйлдвэр барих шаардлага тулгарсаар ирсэн. Энэ дагуу тус компани туршилтын жижиг оврын үйлдвэрээ БНСУ-д захиалгаар хийлгэж, 2014 онд угсарч, 2015 оноос ашиглахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Туршилтын үр дүнгээс шалтгаалан их хэмжээгээр олборлож, боловсруулах үйлдвэрийн тухай ярих нь дамжиггүй. Ер нь бол үйлдвэр байгуулж хэрэглэгчдэд хүргэхэд ойролцоогоор 2-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн судалгаа байдаг. Тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хий, хүрэн нүүрсийг боловсруулж хий гаргах хоёр өртгийн хувьд тэс өөр. Хүрэн нүүрснээс метан хий ялгаж авахдаа их хэмжээний халуун ус хэрэглэдэг. Харин тавантолгойн ордын тухайд нүүрсний давхаргын доор устай холилдсон хийг ялгаж, боловсруулж, ашиглахад оршиж байгаа юм. Тиймээс тавантолгойн хийн хөрөнгө оруулалт болон ашиглалтын зардал хүрэн нүүрсийг бодвол хямд өртөгтэй гэж ярих нь бий. Энэ чиглэлийн үйлдвэр баривал гаргасан зардлаа богино хугацаанд нөхөх бололцоотой гэж үзэх хүмүүс ч байдаг. Энэ мэт метан хийн төсөл хэрэгжиж байсан ч сураг алдраад олон жилийн нүүрс үзэж буй нь харамсалтай. Харин УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан болон бусад албаныхан Эрдэнэс-Монгол ХХК-ийн хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн явцтай танилцах үеэр метан хийн төслүүдийн сураг дахин гарав. Дэлхий нийтэд цар тахал дэгдэж, хөл хорионы улмаас хөрөнгө оруулагчидтай хийх бодит уулзалт, олон улсын арга хэмжээ хязгаарлагдаад байгаа ч Эрдэнэс метан компанийн хэрэгжүүлж буй Тавантолгойн бүлэг ордын нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуулын ажил урагштай явж байгааг Эрдэнэс-Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан П.Ганхүү дуулгасан байдаг. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард Австралийн Жейд метан компанитай нүүрсний давхаргын метан хийн эрэл, хайгуулын хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан байна. Үүнээс хойш Тавантолгойн бүлэг ордын Бор тээгийн хэсэгт эрлийн ажлууд гүйцэтгэж, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд тайлангаа илгээжээ. Одоо нарийвчилсан хайгуул хийхээр бэлтгэж байгаа юм.

12.6. Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах боломжтой

Нефть газрын хэвлийн баялаг тул хэзээ нэг өдөр шавхагдах нь ойлгомжтой. Харин хэзээ вэ гэдэг дээр эрдэмтэд янз бүрийн таамаг дэвшүүлдэг. Зарим судлаачид дэлхийн нефтийн нөөц 50 жилийн дараа дуусна гэж тооцоолдог. Тиймээс дэлхийн ихэнх улс орон хагас зууны дараа учирч болохуйц газрын тосны гачигдлаас гарах арга замыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг юм. Үүнээс гарах хамгийн шилдэг арга нь хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах явдал гэдгийг эрдэмтэд тогтоогоод байгаа билээ. Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах хэд хэдэн технологи байдаг байна. Пичер торпч, Бергиум, Нас, Эс Ар Си-1, 2, Эйч Коал, Эйч Ар Ай гэх мэтийн технологиуд байдаг аж. Нүүрсийг хийжүүлж конденсацлан хөнгөн нүүрс төрөгч гарган авч, дараа нь устөрөгчөөр нэрж бензин болон дизелийн түлш гарган авахыг Пичер торпч болон Бергиусийн технологи гэдэг байна. Шинжлэх ухаан технологийн их сургуулийн Уул, уурхайн инженерийн сургуулийн уурхайн технологийн тэргүүлэх профессор Цэдэндорж: Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед германчууд энэ хоёр технологийг ашиглаж бензин гарган авч ашиглаж байсан тухай хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсныг энд сануулах нь зүйтэй болов уу. Харин дайны дараагаар дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ хямдарсан тул нүүрснээс түлш гаргаж авах технологиос германчууд татгалзжээ. Харин одоо нөхцөл байдал ондоогоор эргэж, сүүлийн жилүүдэд газрын тосны үнэ тэнгэрт хадлаа. Газрын тосны нөөцгүй улсууд гаднаас тэр бүр үнэтэй шатахуун аваад байх амаргүй сорилттой тулгарч байна. Тиймээс нэгэн үе орхигдоод байсан нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах технологи руу дэлхийн улс орнууд өөрийн эрхгүй эргэн орж байна. Энд нэг жишээ дурдахад, Америк, Хятад, Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улс нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гарган авдаг гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байв. Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улсын Сасол компани германчуудын анх нэвтрүүлсэн Пичер торпч технологийг ашигладаг бол, Америк болон Хятад 1960-аад онд Галф ойл компанийн боловсруулсан Эс Ар Си-1, 2, 1976 онд Вильбурн Шроедерийн нэр дээр патентлагдсан Нас технологиудыг ашигладаг байна. АНУ нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах гурван үйлдвэртэй бол, Хятад нэг үйлдвэртэй аж. Америк, Хятад, Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улс дээр дурдсан технологиудыг үйлдвэрлэлд ашиглаж, нэг тонн нүүрснээс 750 орчим литр бензин гаргаж авдаг байна.

Манай улс ч гэсэн нүүрсийг шингэрүүлж түлш, бензин, хий, тослох материал гаргаж авах ажлыг эртнээс эхлүүлж байжээ. Тухайлбал, манай улсад нүүрсний химийн судалгаа 1960-аад оноос эхлэн Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэн, Монгол улсын их сургууль, Геологийн төв лаборатори, Түлш эрчим хүчний яамны шинжилгээ зураг төслийн институт, Нүүрсний хими технологийн үндэсний төв зэрэг газарт хийгдэж байжээ. Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн З.Төмөрбаатар: Харин нүүрсийг иж бүрэн боловсруулах, үйлдвэрлэх, ашиглах судалгааны ажил 1970-1980 онд маш эрчимтэй явагдаж байсан тухай хэлдэг. Ингэхдээ манай улсын 10 гаруй ордод нарийн шинжилгээ, судалгааны ажил хийсэн байна. Тухайлбал, Багануур, Баянтээг, Тал булаг, Өвдөг худаг, Шарын гол, Чандган тал, Тавантолгойн нүүрсний ордуудад явагджээ. Ингэхдээ эдгээр ордуудаас дээж авч, задлан шингэрүүлэх, гидрогенжүүлэх технологиор нүүрс шингэрүүлж нефть гаргаж авах судалгааны ажлыг эрчимтэй явуулжээ. Гидрогенижүүлэлт гэдэг нь нүүрсийг химийн урвалд оруулж, шингэн түлш гаргаж авахыг хэлж буй. Энэ ажлыг Польш, Герман, ОХУ-ын шинжлэх ухааны лабораторууд дээр эрдэмтэд туршилт хийж, үр дүнг нь гаргаж байжээ. Тухайн үед ОХУ-ын эрдэмтийн хийсэн туршилтаас Өвдөг худаг, Тал булагийн нүүрсний орд газруудаас авсан дээж шингэн түлш болж чадаж байжээ. Өвдөг худагийн нүүрсийг гидрогенижүүлэхэд шингэн түлшний гарц 85 хувьтай байсан байна. Тиймээс өмнө нь явуулсан энэ судалгаа шинжилгээний ажилд тулгуурлан нүүрсийг гидрогенижүүлэлтийн аргаар боловсруулж, шингэн түлш үйлдвэрлэж болно гэж Түлш, эрчим хүчний яамны мэргэжилтнүүд үздэг юм. Гэвч 1990 оноос нийгэм өөрчлөгдөж, улсын эдийн засаг хүнд байдалд орсонтой холбоотойгоор нүүрс боловсруулах ажил хэсэг хугацаанд орхигдсон билээ. Харин 2003 оноос эхлээд нүүрс боловсруулах асуудлаар нэлээд эрчимтэй ярьж хөөцөлдөж эхэлсэн байна. Улмаар 2006 онд Нүүрс хөтөлбөрийг боловсруулж, Засгийн газар дэмжин УИХ-д оруулж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, эцсийн шатны боловсруулалт хийж, нүүрсээс газрын тос гарган авах технологийг нэвтрүүлэх асуудлыг дахин эхлүүлсэн юм.

Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн З.Төмөрбаатар: Нэгдүгээрт Монголд нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах юм бол дотооддоо үйлдвэрлэсэн нефтийн үнэ буурна. Хоёрдугаарт бид нүүрснээс ихээхэн хэмжээний шингэрүүлсэн түлш үйлдвэрлэх юм бол гадаад зах зээлийн нефтийн хэрэгцээг хангах бололцоотой юм. Гуравдугаарт нефть гаргаад ирэхээр нефтийг дагасан олон төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авах бололцоотой. Өөрөөр хэлбэл, гаднаас импортоор авч байгаа химийн бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэнэ. Мөн гадаад зах зээлд гаргана. Энүүгээрээ асар их өндөр ач холбогдолтой. Монгол Улсад 2008 он хавьцаа АНУ-ын том компани ирээд явсан. Түлш эрчим хүчний яам, Монгол, Зөвлөлийн хамтарсан Металл инвест компаниуд зохион байгуулаад уулзалт хийлээ. Энэ уулзалтан дээр Америкийн энэ компани өөрийнхөө хэрэгжүүлж байгаа төслүүдийг танилцуулсан. Голчлон АНУ болон бусад орнуудын нүүрсийг шингэрүүлж нефть гаргаж авах ийм төсөл байсан. Тухайлбал, Америкчууд Ордост хоногт 20 баррель нефть нүүрснээс гаргаж авах төсөл хэрэгжүүлж байгаагаа танилцуулсан. АНУ-ын энэ компани нүүрснээс нефть гаргаж авахаар 40 жил ажилласан эрдэмтэдтэй, Шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн ололтыг дэвшүүлж байгаа ийм компани байсан. Монголд хөрөнгө оруулъя. Танай улсын нүүрсийг шингэрүүлэх боломж байна хэмээн хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсан юм. Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрынхан 2014 он гэхэд ямар ч байсан шингэрүүлэх үйлдвэрийн эхний ээлжийг ашиглалтад оруулна. Үүнд 4-5 тэрбум ам.доллар шаардлагатай болно. Дээр дурдсан Америкийн компаниас гадна олон компаниуд хөрөнгө оруулах сонирхолтой байсан тухай 2008 он хувьцаа мэдээлэл өгч байсан юм. Тэгвэл хожим Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын мэргэжилтэн Раднаасүрэн: Нүүрсийг боловсруулан бензин шатахуун гаргаж авах асуудал одоогоор судалгааны түвшинд байна. Нэг хийгдсэн том ажил бол техник эдийн засгийн үндэслэлийг хийж дуусгаад байна хэмээн хуучилж байсан удаатай.

Анх оросуудтай хамтран нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах авах судалгааны ажил эхлүүлсэн болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл хожим нүүрсийг шингэрүүлж түлш гаргаж авах үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг манай улс 200 мянган ам.доллараар Францын Аксенс компаниар хийлгэжээ. Гэхдээ одоогоор нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах үйлдвэр барихад эрт. Хөрөнгө мөнгө дутагдалтай байгаагаас гадна, нарийвчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл гаргах хэрэгтэй гэсэн тайлбарыг салбарын яамныхан хэлдэг юм. Манай улсын нүүрсний ордуудын талд нь буюу 80 орд газарт хайгуулын ажил бүрэн хийгдсэн байдаг. Хайгуулаар 162 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болох нь тогтоогдсон бөгөөд үүний 10 тэрбум тонн нь хүрэн нүүрс юм. Тэр ч утгаараа манай улсад нүүрсийг шингэрүүлж түлш гаргаж авахад хүрэлцэхүйц түүхий эд байгаа гэж үздэг. Дашрамд дурдахад, нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гарган авах судалгааны ажил Чандганы талын нүүрсний ордод хийгдэж байсан болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл Хэнтий аймгийн Бүрэн, Жаргалтхаан сумдын нутагт орших Чандганы талд Вале-ийн монгол дахь салбар Дефиз майнинг компани хэдэн жилийн өмнө хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч байжээ. Ингээд 2005 оноос хойш тусгай зөвшөөрлийн талбайд гидрогеологи, геофизикийн зураглал хийж 5000 метрийн гүнд өрөмдлөг хийж, үүний үр дүнд 3 тэрбум тонн эрчим хүчний нүүрсний нөөц илрүүлсэн байдаг юм. Энэ бол урьдчилсан хайгуулаар тогтоосон нөөц. Түүнээс их нөөцтэй байж болох талтайг Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газрынхан хэлдэг. Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг стратегийн орд гэдэг. Тэр ч утгаараа Хэнтий аймгийн Чандганы талд илэрсэн гурван тэрбум тонн эрчим хүчний нүүрсний нөөцтэй орд стратегийн ордод багтах боломжтойг тухайн үед мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм. Энэ мэт эрчим хүчний болон шингэн түлш үйлдвэрлэхэд хүрэлцэхүйц хэмжээний томоохон нөөц бүхий ордууд манай улсад элбэг юм.

13 БҮЛЭГ. Газрын тосны үйлдвэр ба хийн хоолойн төсөл

13.1. Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлж дотоодын хэрэгцээгээ хангаж эхлэв

Манай улс дотооддоо газрын тос боловсруулдаггүй. Гэхдээ газрын тосны нөөц бий. Анх 1931 онд америкийн геологич Д.Теннер Монгол улсад газрын тосны илрэл байх магадлалтай гэсэн таамгийг дэвшүүлж байсан юм. Энэ таамаглалд үндэслэн хайгуул судалгааны ажил явуулснаар 1940 онд монгол геологич Ж.Дүгэрсүрэн, оросын хайгуулч Ю.С.Жебуловский нар Дорноговь аймгийн Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлсэн байна. Улмаар 1940 оны сүүлчээр оросын хайгуулч Ю.С.Жебуловскийн баг Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгийн хотгорт газрын тосны хайгуулын анхны цооног өрөмджээ. Энэ цооногоос хоногт 1 хүртэлх тоннын ундаргатай газрын тос илрүүлсэн гэж яригддаг. Тиймээс хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор 1949 онд Монгол нефть нэгтгэлийг тухайн үеийн зөвлөлт холбоот улсын санхүүжилтээр байгуулжээ. Монгол нефть нэгтгэл Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордын хайгуулыг эрчимжүүлж 6,2 сая тонн газрын тосны нөөцтэй болохыг эцэслэн тогтоосон байдаг. Тус нэгтгэл энэ ордоос жилд 400 мянган баррель газрын тос олборлох хүчин чадалтай цооногийг 1950 онд ашиглалтад оруулсан юм. Улмаар 1951 онд Зүүнбаянгийн ордод жилдээ 55-60 мянган тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг барьж ашиглалтад оруулсан байна. Энэ нь монголчууд эх орондоо газрын тос олборлох бололцоог нээж өгсөн түүхэн үйл явдал байлаа. 1951-1969 оны хооронд энэ ордоос нийт 3,8 сая баррель газрын тос боловсруулж зүүн аймгуудыг шатахуунаар хангаж байсныг түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Зүүнбаянгийн нефть парафин ихтэй, өтгөн царцанги тул тус ордоос олборлосон түүхий эдийг хойд хөршөөс импортолсон газрын тостой хольж нефть үйлдвэрлэдэг байсан аж. Өнгөрсөн хугацаанд нийт 7 сая баррель нефть үйлдвэрлэсэн болохыг эх сурвалжууд хэлдэг юм. Үүгээр монгол улсын нефтийн хэрэгцээний 20 гаруй хувийг хангаж байсныг тэд онцолдог. Энэ ордоос манай улс нэг хэсэг газрын тос олборлож, үүнийгээ боловсруулж, дотоодын хэрэгцээний тодорхой хувийг хангаж ирсэн ч, нөөц багассантай холбоотойгоор Зүүнбаянгийн үйлдвэрийг хаасан байна. Тухайлбал, Зүүнбаянгаас олборлох газрын тосны хэмжээ 1956 оноос эрс буурчээ. Энэ үеэс дотооддоо олборлосон газрын тосны өртөг импортынхоос хэд дахин өндөр гарах болсон байна. Тухайлбал, 1968 онд дотооддоо нэг тонн газрын тос олборлоход 600 төгрөгийн зардал гарч байсан бол, хойд хөршөөс нэг тонн газрын тос авахад 264 төгрөгийн зардал гарч байжээ. Тухайн үед ОХУ-ын Сибирт их хэмжээний нөөц бүхий нефтийн орд илэрч, дэлхийн зах зээлд ч газрын тосны үнэ хямд байсан учраас дотооддоо газрын тос боловсруулснаас хойд хөршөөс шатахуун импортлох нь төсөр гэж үзэж үйлдвэрийг хаах нь оновчтой гэсэн шийдэлд хүрсэн байна. Эдгээрээс шалтгаалж 1969 онд Зүүнбаянгийн ордоос нефть олборлохоо бүр мөсөн больсон юм. Тухайн үед Зүүнбаянгаас өөр газарт газрын тосны хайгуул хийсэн ч ашиглаж болох нөөц олдоогүй аж. Тиймээс 1963 оноос газрын тосны хайгуулын ажил зогсч, шатахуун үйлдвэрлэх бодлоо манай улс түр орхисон гэхэд болно.

13.2.Газрын тосны хайгуулын ажлыг дахин сэргээж бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулав

Газрын тосны хайгуулын ажил 30 гаруй жилийн хугацаанд зогссон ч 1992 оноос эргэн сэргэсэн юм. Тодруулбал, тухайн үед манай улс газрын тосны хэтийн төлөв бүхий 22 талбай ялган, хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор олон улсын тендер зарласан байна. 1993 онд Монгол Газрын тос товчоо АНУ-ын Нескор Энержи компанитай хамтран Зүүнбаянд хайгуул хийх зорилгоор Баян ойл хувьцаат компани байгуулжээ. Гэсэн ч, хөрөнгө оруулалтын боломж тааруу байснаас үүдэн энэ ажил зогссон байна. Тухайн үед Английн British Petroleum компани манай улсад 6 тэрбум баррель газрын тосны нөөц байж болзошгүй гэж үзсэн байна. Тиймдээ ч хайгуул хийж газрын тос олдвол хамтран эзэмшье гэсэн санал тавьсан байна. Гэвч тухайн үед энэ саналыг манай улс хүлээж аваагүй аж. Харин хожим өөр компаниудтай гэрээ байгуулж хамтран ажилласан байна. Тухайлбал, гадаадын газрын тосны компаниуд оролцсон анхны хайгуулын хэлэлцээр 1991 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нд хийгдсэн байна. Харин анхны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Петро Чайна Дачин Тамсаг компанитай Дорнод аймгийн Тосон уулын 19-р талбайд 1993 оны дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр байгуулжээ. Харин удаах бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг 1995 оны арванхоёрдугаар сарын 11-ний өдөр Петро Чайна Дачин Тамсаг компанитай Дорнод аймгийн Тамсагийн 21-р талбайд хийсэн байна. Ингэснээр Тамсагийн сав газарт хайгуул судалгааны ажил эхэлсэн түүхтэй. Тэгвэл дараагийн бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Доншен газрын тос монгол компанитай Зүүнбаянгийн сав газарт 1997 оны нэгдүгээр сарын 24-ны өдөр байгуулжээ. Тиймээс л энэ талбайг 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах талбай хэмээн нэрлэдэг аж. Тэгвэл хожим энэ тоо өссөн юм. 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны байдлаар гадаад, дотоодын 9 компани газрын тосны салбарт хамтран ажиллахаар Засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан байлаа. Тэгвэл 2010 оны наймдугаар сарын 10-ны байдлаар гадаад, дотоодын 12 компани манай улсад газрын тосны хайгуул хийхээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан судалгаа гарсан байдаг. Анх манай улс газрын тосны хайгуулын 22 талбай гаргасан бол, 2001 онд хайгуулын 2 талбай, 2007 онд 3 талбай нэмж гаргасан байна. Харин удалгүй газрын тосны хайгуулын 10-р талбайг хойд ба урд гэж хуваажээ. Мөн газрын тосны хайгуулын 13-р талбай болох Цагаан элс, 14-р талбай болох Зүүн баянгийн зарим хэсэгт 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайг ялгажээ. Ингэснээр 2013 оны зургаадугаар сарын 8-ны өдрийн байдлаар манай улс газрын тосны хайгуулын 30 талбайтай болсон байв. Эдгээрээс 21 талбайд гадаад, дотоодын 16 компани бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулснаас 1 талбайн гэрээ дуусгавар болж, 17 талбайд газрын тосны хайгуул хийгдэж байсан юм. Газрын тосны 18 талбайд хайгуулын ажил хийгдсэн гэдэг нь ийм учиртай. Тэгвэл өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд газрын тосны хэтийн төлөв бүхий хайгуулын 32 талбай ялгаснаас 25 талбайд 21 гэрээлэгч бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулан Засгийн газартай хамтран ажиллаж байна. Бүтээгдэхүүний хуваах гэрээний зарим энгийн. Гадаад, дотоодын компаниуд өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, газрын тос илэрвэл 51 хувийг нь монголын төр, үлдэх хувийг өөрсдөө эзэмшихэд оршдог юм.

Газрын тосны гэрээлэлт хийсэн, олборлолт явуулж байгаа талбайн мэдээлэл

13.3.Петро чайна дачин тамсаг, Доншен газрын тос монгол компаниуд хэрхэн нефть хайж эхэлсэн бэ

Газрын тосны хайгуулын дээрх 3 талбайн нөөцийг эцэслэн тогтоогоод байгаа юм. Тухайлбал, Тосон уул, Тамсаг болон 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайн нөөцийг эцэслэн тогтоогоод байна. Ингэхдээ, Дорнод аймагт орших газрын тосны 19 талбай болох Тосон уул, 21 талбай болох Тамсагийн сав газрын нөөцийг Петро чайна дачин тамсаг компани тогтоосон байдаг. Харин Дорноговь аймагт орших хуучны Зүүнбаянгийн орд, өнөөгийн 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайн нөөцийг Доншен газрын тос монгол компани тогтоосон юм. Петро чайна дачин тамсаг компанийн тухайд: Хятадын үндэсний газрын тосны корпорацийн харьяа төрийн өмчит Дачин Ойл Фийлд Лимитед компани 2005 оны наймдугаар сард Тамсагийн сав газрын 19, 21, 22 гэрээт талбайд газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагаа явуулах бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний эрх үүргийг АНУ-ын Соко интернейшнл компаниас шилжүүлэн авсан байна. Ингэснээр хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Петро чайна дачин тамсаг компани байгуулагджээ. Ингэж л тус компани Дорнод аймгийн Халх гол, Матад сумдын нутагт орших Тосон-Уул 19, Тамсаг 21-р талбайд газрын тос хайх эхлэл тавигдаж, нөөцийг нь тогтоож, олборлолт руу шилжээд байгаа юм. Харин Доншен газрын тос монгол компанийн тухайд: Монгол улсын Засгийн газар анх Зүүнбаянгийн ордод Австралийн Рок ойл говь компанитай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулан ажиллажээ. Харин тус компани бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан дээрх тусгай талбайд Хятадын Шандун мужийн Шөнлийн газрын тосны товчооны харьяа Хятадын Доншен Жингүн Петролеум Девелопмент Групп Сток компанитай хамтран ажиллахаар болсон байна. Энэ цагаас эхлэн Хятадын Доншен компани Австралийн Рок Ойл Говийн оронд Зүүнбаянгийн ордод хайгуул судалгааны ажил хийж эхэлсэн түүхтэй юм. Тодруулбал, Хятадын Доншен Жингүн Петролеум Девелопмент Групп Сток компани нь Монгол Улсын Засгийн газрын 1997.02.19-ний өдрийн 47 тоот тогтоолоор 2003 оны 2 дугаар сарын 15-нд батлагдсан Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний эрх үүргийг Австралийн Рок ойл говь компаниас шилжүүлэн авсан юм. Ингэснээр Доншен газрын тос монгол компани байгуулагдаж, Дорноговь аймгийн нутагт орших 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайд газрын тос хайх эхлэл тавигдсан юм. Өнөөдөр тус компани тус талбайгаас газрын тос олборлож, экспортолж байгаа юм.

Газрын тосны олборлолт явуулж байгаа компани, талбайн мэдээлэл

13.4. Монгол улсад 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөц тогтоогдов

Петро чайна дачин тамсаг компанийн Дорнод аймгийн Тамсагийн сав газрын 19 талбайд явуулсан газрын тосны хайгуулын ажил 2009 оны сүүлчээр дууссан байдаг. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Гэрээлэлт, хайгуул судалгааны хэлтсийн дарга Энхбаяр: Хайгуулын ажил дуусмагц тогтоосон газрын тосны нөөцөө хүлээлгэж өгөх ёстой байдаг. Энэ дагуу Петро чайна дачин тамсаг компани Тамсагийн сав газрын газрын 19-р талбайн нөөцийг хүлээлгэж өгсөн тухай хэлж байсан юм. Тэгвэл 2010 оны хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр хавьцаа Газрын тосны газрын дарга агсан Амарсайхан: Монгол Улсын эрдэс баялгийн зөвлөл Тамсагийн сав газарт 119 гаруй сая тонн газрын тос байгааг албан ёсоор баталж нөөцийг нь бүртгэн авсан. Энэ нөөц Тамсагийн сав газрын 19, 24 талбайгаас олдсон. Энэ удаад тамсагийн сав газрын нөөцийг баталгаажуулсан бол, 2010 оны зургадугаар сард Зүүнбаянгийн нефтийн орд газрын нөөцийг баталгаажуулна хэмээн мэдэгдэж байсан билээ. Доншен газрын тос монгол компанийн Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордод явуулсан хайгуулын ажил 2010 оны зургаадугаар сард дуусах байсан учраас ингэж хэлсэн хэрэг. Тус компани ч хайгуулаа төлөвлөсөн хугацаандаа дуусгаж нөөцийн тайлангаа холбогдох газар хүргүүлсэн аж. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, олборлолтын хэлтсийн мэргэжилтэн Дэмбэрэл-Ням: Доншен газрын тос монгол компани Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордод хайгуул хийж 113 сая баррель газрын тосны баталгаат нөөц урьдчилсан байдлаар тогтоож үүнийгээ Газрын тосны газарт ирүүлсэн. Энэ нөөцийг Газрын тосны газрын техникийн зөвлөл хэлэлцсэн. Одоо Монгол Улсын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл хүлээн авах дутуу байгаа. Тус зөвлөл дээрх нөөцийг 2010 оны наймдугаар сард багтаан хэлэлцэж, Монгол Улсын газрын тосны нэгдсэн санд бүртгэж авна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Тэд мөн Тамсагийн сав газрын 21-р талбайн нөөц удахгүй тогтоогдоно гэж хэлж байсан юм. Удалгүй нөөц албан ёсоор тогтоогдож, дээрх гурван талбай нийтдээ 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөцтэйгөөс, 43 сая тонн нь ашиглалтынх гэж бүртгэгдсэн байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, манай улсад 1,5 тэрбум баррель нефтийн нөөц тогтоосон гэсэн үг. Тогтоогдсон нөөцөөс гадна, нефтийн асар их нөөцтэй байж болохуйц ордууд цөөнгүй байгааг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Үүний нэг баталгаа бол Дорнод амгийн Тамсагийн сав газарт 1995-2004 онд SOCO international компани Тосон уул, Тамсаг, Буйр зэрэг гурван талбайд 31 цооног өрөмдсөнөөс 71 хувь нь тосны илрэлтэй гарсан байна. Дээрх тосны илрэлтэй талбайд 2005- 2007 онд Петро Чайна Дачин Тамсаг компани 157 цоног өрөмдсөний 92 хувь нь тосны илрэлтэй байжээ. Харин Дорноговийн сав газарт 1994-1997 онд Зүүнбаянгийн Цагаан Элсний ордод АНУ-ын хөрөнгө оруулалттай Нескор энержи, Австралийн Рок Ойл Гоби компани 7 цооног өрөмдсөний 3 нь тосны илрэлтэй гарсан байна. 2002 оноос Доншин Газрын Тос Монгол компани тус ордод өрөмдлөг хийхэд үүний дийлэнх нь тосны илрэлтэй байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дорнод аймгийн Тамсагийн сав болон Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгийн сав газарт 1994 оноос хойш нийт 235 цооног өрөмдсөнөөс 209 цооног тостой буюу тосны илрэлтэй гарсан байна. Энэ нь дэлхийн дунджаас нэлээд өндөр үзүүлэлт юм. 2000 онд дэлхийн дунджаар 16 цооног өрөмдсөний нэг нь тостой буюу тосны илрэлтэй гарч байжээ. Харин манай улсад дийлэнх нь тостой гарсан учраас ирээдүйд нефтийн ихээхэн нөөц тогтоогдоно гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан юм.

13.5. Зүүнбаян болон Тамсагийн сав газраас нефть экспортолж эхлэв

Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Доншен компани жилд хичнээн хэмжээний газрын тос олборлож экспортолдог вэ. Энэ асуултанд Дорноговь аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажилласан Ж.Батсуурь: Монгол Улс 1990 оноос газрын тосны хэрэг эрхлэх газар байгуулж, дэлхийн чухал стратегийн түүхий эд болох газрын тос хайх, олборлох үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр идэвхитэй ажилласан. Зүүнбаянгийн Цагаан элсний 1950-1960-аад онд ашиглаж байсан орд газар бий. Үүнд түшиглэж Хятадын Доншен компани Засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулж, зургаан жил тасралтгүй хайгуул хийсний эцэст 2008 оноос олборлолт явуулж эхэлсэн. Туршилтын журмаар бага хэмжээний олборлолт явуулж, бүтээгдэхүүнээ БНХАУ руу гаргадаг. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнийхээ дагуу манай төсөвт хайгуул, олборлолтын төлбөрөө төлдөг. Зүүнбаянгийн нефтийн сав газрыг тойроод маш олон хайгуулын талбай гэрээ хийгээд байна. Монгол, Хятад, Щвейцарын компаниуд гэрээ хийж хайгуулын ажлаа эхлүүлээд байна гэсэн хариултыг 2009 онд өгч байсан юм. Үүнээс гадна, Петро чайна дачин тамсаг компани Дорнод аймгийн Тамсагийн сав газрын 19, 20, 21, 22 талбайгаас газрын тос олборлож экспортолдог юм. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, олборлолтын хэлтсийн мэргэжилтэн Болормаа: 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны байдлаар манай улсад хоёр компани газрын тосны олборлолт экспортын үйл ажиллагаа явуулж байна. Петро чайна дачин тамсаг компани Дорнод аймгийн Тосон уулын орд буюу 19-р талбайгаагаас, Доншин газрын тос монгол компани Зүүнбаянгийн сав газраас нефть олборлож байгаа. Одоогийн Петрочайна дачин тамсаг компани 2009 онд 789 мянган баррель газрын тос олборлож, 781 мянган баррелийг нь экспортолсон үзүүлэлттэй байна. Доншен компани 303 мянган тонн газрын тос олборлож 305 мянган баррелийг экспортолсон байгаа. Яагаад гэхээр 2008 онд Доншин компани газрын тос олборлосон боловч, экспортод гаргаагүй. Тэгээд 2008 оны үлдэгдлээс 2009 онд экспортолсон юм. 2008 онд Мэргэжлийн хянлтын газраас Доншин компанид шалгалт явуулж, зарим байгууламжийн үйл ажиллагаанд доголдол гараад олборлосон тосоо хадгалж байсан. Тэгээд 2008 оны үлдэгдлээсээ 2009 онд нөхөж экспортолсон гэсэн үг. 2009 онд батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу Петро чайна 1 сая 350 мянган баррель газрын тос олборлох төлөвтэй байгаа. Доншен компани 486 мянган баррель газрын тос экспортлох төлөвтэй байгаа гэсэн тайлбарыг 2009 онд өгч байсан юм. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд нэг баррель газрын тос 77 орчим ам.долларын дундаж ханштай байлаа. Үүгээр тооцвол, Петро чайна дачин тамсаг компани 2009 онд 60 сая ам.доллартай тэнцэхүйц, Доншин газрын тос монгол компани 24 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний газрын тосыг монголоос олборлож экспортолсон байгаа юм. Нэг ёсондоо, тэд нийт 84 сая ам.долларын өртөг бүхий газрын тосыг Тосон уул, Зүүн баянгийн сав газруудаас олборлож урд хөрш рүү экспортолжээ. Үүнийг тэр үеийн ханшаар төгрөгт шилжүүлбэл 123 тэрбум төгрөг болж байлаа. Ийм үнэ цэнэтэй баялаг олборлож экспортолсны төлбөрт хэдэн төгрөг төлдөг нь мэдээж хэн хүний анхаарал татдаг сэдвийн нэг мөн. Газрын тосны газрын дарга агсан Амарсайхан: 2009 оны олборлож экспортолсон газрын тосны төлбөрт 39 тэрбум төгрөг төлөх ёстойг тэр үед хэлж байсан юм. 2009 онд дэлхийн зах зээлд газрын тосны үнэ хямд байсан тул, тэдний экспортолсон бүтээгдэхүүний үнэ буурч, ашиг нь багассан аж. Тиймээс монгол улсын төсөвт төлөх мөнгө нь дагаад буурсан аж. Манай улс газрын тосны хайгуул хийхэд нэг ч төгрөг зардаггүй. Харин гадаад, дотоодын компаниуд манайхаас олборлож экспортолсон нефтийн ашгийнхаа 51 хувийг улсын төсөвт төвлөрүүлдэг нь энэ аж. Тэгвэл Газрын тосны газрын ашиглалт, олборлолтын газрын дарга асан Жамсран: 2012 он хүртэл Петро чайна дачин тамсаг болон Доншин газрын тос монгол компаниуд тогтоосон нөөцөөсөө өнгөрсөн хугацаанд 1,9 сая тонн газрын тос олборлож экспортолсон болохыг хэлдэг. Ингэснээр цаана нь газрын тосны 41,3 сая тонн ашиглалтын буюу олборлох нөөц үлдсэн юм. Тэгвэл үүнээс 2013 оны эхний дөрвөн сард 184 мянган тонн буюу 1,4 сая баррелийг экспортолсон байгаа юм. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга асан Бадамцэцэг: Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 300 мянган баррелиар өссөн үзүүлэлт болохыг хэлдэг. Дээрх хоёр компани 2013 он дуустал нэмж 476 мянган тонн буюу 3,6 сая баррель газрын тос экспортлохоор төлөвлөгөөндөө тусгаж ажилласан байдаг юм. Манай улс газрын тосны үйлдвэртэй болох хүртэл Петро Чайна Дачин Тамсаг болон Доншин газрын тос монгол компаниуд олборлосон бүтээгдэхүүнээ экспортлохоор Засгийн газартай тохиролцжээ. Энэ дагуу дээрх хоёр компани 2013 онд 660 мянган тонн буюу 5 сая баррель газрын тос экспортлохоор төлөвлөж байлаа. Ингхдээ бүтээгдэхүүнээ Cингапурын болон Лондонгийн түүхий эдийн биржийн ханшаар худалдаалахаар төлөвлөж байсан юм. Тухайлбал, Дорнод аймагт орших газрын тосны 19 талбай болох Тосон уул, 21 талбай болох Тамсагийн сав газраас олборлосон бүтээгдэхүүнийг Сингапурын бирж дээр борлуулдаг Дачин-33 төрлийн үнээр худалдаалахаар төлөвлөж байсан юм. Харин Дорноговь аймагт орших 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайгаас олборлосон газрын тосыг Лондонгийн биржэд борлуулдаг брент төрлийн нефтийн үнээр худалдахаар төлөвлөж байлаа.

Газрын тосны олборлолт, экспорт, улсын төсөвт төвлөрүүлсэн орлого

13.6. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун импортлов

Ийнхүү зах зээлийн үнээр бүтээгдэхүүнээ урд хөршид нийлүүлж ирсэн. Үүнийг Хятадын Чайна ойл буюу CNPC компанийн харьяа Хөх хотын газрын тосны боловсруулах үйлдвэрт боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүнийг Монгол-93 нэрээр буцаан импортолж эхэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, газрын тосоо урд хөрш рүү экспортолж, тэнд нь боловсруулж, эргүүлэн импортлох гэрээг шинэчлэлийн Засгийн газар Хятадын Чайна ойл компанитай байгуулж байсан юм. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрт үйлдвэрлэсэн Монгол-93 шатахууныг Шунхлай, Ник, Магнай трейд компаниуд 2013 оны дөрөвдүгээр сард дотоодын зах зээлд оруулж ирсэн юм. Үүнийгээ 2013 оны зургаадугаар сараас Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар дахь шатахуун түгээх станцуудаараа дамжуулан худалдаалж эхэлсэн байдаг. Ингэхдээ Улаанбаатар дахь 26 шатахуун түгээх газраар худалдаалж эхэлсэн бол, хожим нийслэл болон хөдөө орон нутгийн 46 цэгээр худалдаалж хүрээг нь тэлж байлаа. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрт боловсруулсан Монгол-93 шатахуун евро-3 стандарттай. Оросоос импортолж буй шатахуунтай харьцуулахад Монгол-93 бензин чанарын хувьд илүү гэсэн үг юм. Тэгээд ч хойд хөршөөс авдаг шатахуунтай харьцуулахад тонн тутмынх нь үнэ 100-170 ам.доллараар хямд ирж байсныг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Экспортолсон газрын тосны үнэ дээр боловсруулалтын зардал, тээврийн зардлыг нэмснээр импортын Монгол-93 шатахууны үнийг хоёр тал тогтоож ирсэн. Ингэж тогтооход Хятадын Чайна ойлоос авч буй импортын шатахуун Оросын Роснефтиэс импортолж буй шатахуунаас хамаагүй хямд болох нь батлагдсан байдаг. Хэдийгээр тийм ч, тэр үед нэг литр Монгол-93 бензин дотоодын зах зээлд 1670 төгрөгөөр худалдаалагдаж байсан юм. Роснефтийн үнээс харьцангуй хямд мөртлөө, Роснефтиэс авсан шатахуунтай ижил үнээр зарагдаж байсан нь хачирхал татам. Эндээс дотоодын зах зээлд Монгол-93 бензины үнэ яагаад буурахгүй байна вэ гэсэн асуулт гарах нь мэдээж. Үүнийг албаныхан урд хөршөөс авч байгаа газрын тосны нийлүүлэлт бага байгаа учраас шатахууны үнэ буурах бололцоо бүрдэхгүй байна хэмээн одоогоос хэдэн жилийн өмнө тайлбарлаж байсан юм. Тиймээс жижиглэнгийн шатахууны импортын татварыг хөнгөлж, дотоодын зах зээлд Монгол-93 шатахууны үнийг 50 төгрөгөөр бууруулж 1620 төгрөг болгож байсныг энэ дашрамд дурдахад илүүдэхгүй биз. Тэр үеийн Газрын тосны газрын дарга асан Өлзийбүрэн: Уг нь сард 10 мянган тонн шатахуун хятадаас авахаар гэрээ байгуулсан. Гэвч 2013 оны дөрөвдүгээр сард 2100 тонн, тавдугаар сард 4100 тонныг оруулж ирсэн. Харин 2013 оны зургаадугаар сард 6000 тонн Монгол-93 шатахуун импортолсноор А-92 бензиний дотоодын хэрэглээний 25 хувийг хангах бололцоо бүрдэнэ гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Манай улс сард гаднаас 70 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолдог гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол, өнгөрсөн хугацаанд импортолсон Монгол-93 шатахуун нийт дүнгээрээ дотоодын сарын хэрэглээний 10 гаруй хувийг хангаж байсан юм. Замын-Үүдийн шилжүүлэн ачих өргөтгөлийн ажил дуусвал 2013 оны есдүгээр сараас Хятадын Чайна ойл компаниас авах шатахууны импортыг хоёр дахин нэмэгдүүлж, 20 мянган тоннд хүргэх боломжтой гэж холбогдох албаныхан хуучилж байсан удаатай. Монгол улсаас олборлосон газрын тосыг ийнхүү урд хөршид боловсруулж, эргүүлэн эх нутагт нь авч ирж худалдаалсан нь энэ. Гэхдээ манай улс урд хөрш рүү экспортолж буй бүтээгдэхүүнийхээ багахан хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгон авч байсныг энд дурдах зүйн хэрэг. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэр 80 хувийн гарцтай тунгалаг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Үүгээр тооцвол, 2013 онд экспортлохоор төлөвлөсөн 660 мянган тонн газрын тос 528 мянган тонн шатахуун болох тооцоолол гарч байлаа. Хэрэв сард 20 мянган тонн шатахуун хятадаас авна гэж тооцвол, жилд ердөө 240 мянган тонн шатахуун авах тооцоо гарч байсан юм. Тэр ч утгаараа хятадаас импортлох шатахуун, экспортолж байгаа газрын тосны бүтээгдэхүүний хаана ч хүрэхгүй байсан тал бий. Манай улс газрын тосны хайгуулыг 1992 оноос дахин эхлүүлж өнгөрсөн хугацаанд 20 гаруй жил ашиглах нөөц тогтоосон байдаг. Гэвч үүнийгээ түүхийгээр нь урд хөршид нийлүүлж, эргүүлээд өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн импортлон авч байсан нь Монгол-93 юм. Үйлдвэргүй байгаа нэрийдлээр урд хөрш рүү газрын тосны нөөцөө экспортлоод дуусвал яах вэ. Харин үйлдвэртэй болсныхоо дараа гадаад зах зээлээс өндөр үнээр газрын тос импортлоход хүрвэл яах вэ гэдэг асуулт тухайн үед гарч байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

13.7. Импортлогчдын алдагдлыг улсын төсвөөс төлж байжээ

ОХУ газрын тосны экспортын татвараа нэгэн үе тонн тутамд 9-23 хувиар нэмэгдүүлсэн юм. Үүнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ литр тутамдаа 133-137 төгрөгөөр өсөх нөхцөл бүрдсэн байдаг. Энэ даруй Засгийн газар шатахууны үнийг дотоодын зах зээлд өсгөхгүй барих зорилгоор нефть импортлогч 10 гаруй компанитай гэрээ байгуулж хамтран ажилласан юм. Роснефть компаниас нефть импортлогчид өндөр үнээр шатахуун авсан ч, дотоодын зах зээлд бензины үнийг өсгөхгүй байх хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан билээ. Харин шатахуун импортлогчдын алдагдлыг тухайн үед Засгийн газраас гарган өгч байв. Энд нэг жишээ дурдахад, нефть импортлогчдод 2007 оны арванхоёрдугаар сараас 2008 оны хоёрдугаар сар хүртэл нийт 12,3 тэрбум төгрөгийн алдагдлыг Засгийн газраас гаргаж өгсөн тоо баримт бий. Харин 2008 оны хоёрдугаар сарын 15-наас гуравдугаар сарын 15-ныг хүртэл нефть импортлогчдод алдагдлыг нь олгох боломжгүй гэж Засгийн газар үзсэн юм. Мөн 2008 оны 4 болон 5 дугаар саруудын жижиглэн худалдаалах үнийн зөрүүний алдагдалд 7.9 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс нөхөн олгох ёстой байсан аж. Үүний ердөө 3,5 тэрбум төгрөгийг Сангийн яамнаас гаргаж өгсөн тул шатахуун импортлогчид бензины үнээ өсгөсөн гэдэг. Тухайлбал, 2008 оны гуравдугаар сард шатахууныхаа үнийг 165-200 төгрөгөөр, наймдугаар сарын 8-нд 150-200 төгрөгөөр, наймдугаар сарын 20-нд 250-290 төгрөгөөр тус тус өсгөжээ. Энэ шалтгаанаа 2008 оны есдүгээр сарын 30-ны өдөр тэр үеийн Нефть, хийн ассоциацын тэргүүн Энхчимэг: Нефть импортлогч компаниуд 2008 оны 3-7 сар хүртэл үнээ тогтвортой барьсан. Энэ нь ямар учиртай юм гэхээр тэр хугацаанд гадаадаас ирж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ 40 хувиар нэмэгдэж орж ирсэн. Энэ хооронд Засгийн газар өөрийнхөө зүгээс импортын татварыг тэглээд, онцгой татвараа тэглээд, импортын НӨАТ-ийг тэглэсэн байгаа. Тэгээд алдагдлын зөрүү болох 7,9 тэрбум төгрөгийг олгохоор амласан. Мөн борлуулалтын НӨАТ-ийг тэглэнэ гэж амалсан. Ийм учраас дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ 40 хувиар дагаж өсөөгүй. Яг хэвэндээ бариад ирчихсэн байгаа. Татваруудыг тэглэсэн нь бага хэмжээнд нөлөөлсөн. Ийм учраас бид нар алдагдал нь бас харьцангуй гайгуй гарсан. Гэхдээ 7,9 тэрбум төгрөгийн алдагдлыг бүтэн олгоогүй. Үүнээс 3,5 тэрбум төгрөг нь олгогдоод, 4,4 тэрбум төгрөг нь олгогдоогүй юм. НӨАТ-ын тухайд зургадугаар сард 5 хувь, 7 болон 8-р саруудад тэглэнэ гэсэн боловч яг үнэн хэрэг дээрээ энэ нь хэрэгжээгүй. Тэгээд наймдугаар сард НӨАТ-ийг 10 хувь хэвээр нь авна. Мөн өнгөрсөн 6, 7, 8 сардуудад борлуулсан бензины шатахууны НӨАТ-ийг нөхөн төлүүлж авна гэсэн шийдвэр гарсан байгаа. Тиймээс нефть импортлогч компаниуд НӨАТ-ийг нэгдүгээрт нөхөн төлөх асуудал гарсан. Хоёрдгаарт өмнөх хугацаанд гарсан алдагдлаа нөхөх шаардлага гарсан. Эдгээрийг тооцоход нэг литр шатахууны үнэ 310-350 төгрөгөөр нэмэх тийм тооцоо гарсан. Манай компани тооцож шатлалтайгаар үнээ өсгөсөн. Үнэ өссөн шалтгааныг Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрынхан шалгаж үзээд дүгнэлтээ гаргасан. Шалгаж үзээд бодитой үнийн өсөлт байна, үнийн хөөрөгдөл биш байна гэдгийг тогтоосон. Хоёрдугаарт юу гэсэн гэхээр нефть импортлогч компаниуд нэг өдөр үгсэн хуйвалдаж, үнээ нэмсэн гэж үзсэн. Нэг өдөр ижил хэмжээгээр бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмсэн дээр нь буруутгасан. Бид нэг өдөр ижил хэмжээгээр үнээ нэмсэн гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна. Засгийн газар анхнаасаа татварыг тэд болголоо, та нар үнээ тэд төгрөгт барьж бай. Татварыг тэглэлээ, та нар үнээ барьж бай. Алдагдлыг тэд болголоо үнээ тэдээр нэмж болно гэх жишээтэй. Хамгийн сүүлийн үнийн хороон дээр та нарын алдагдлыг өгөх боломжгүй боллоо. Мөн өмнөх НӨАТ-ийг нөхөн төлүүлж авна. Үнийг чөлөөллөө гэсэн болохоор дотоодын зах зээлд шатахууны үнийг өсгөсөн хэмээн ярилцлага өгч байсан юм. Тухайн үед импортлогчид үнээ нэмсэн шалтгааныг шалгалтын бүрэлдэхүүн хянаад, газрын тосны бүтээгдэхүүн импортлогч зарим аж, ахуйн нэгжүүд Нефть хийн ассоциацийн нэрийн дор бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэг цаг хугацаанд, нэг ижил хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн нь өөр хоорондоо шударгаар өрсөлдөхөөс зайлсхийж үнийг харилцан тохиролцсон болохыг нотолж байна гэж үзсэн байдаг. Тиймээс тэр үед 5 аж, ахуйн нэгжид 250 мянган төгрөгийн торгуулийн арга хэмжээ ногдуулах шийдвэр тухайн үед гаргаж байсан юм. Харин бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэгдүүлсэн нь бодитой бөгөөд хэт ашиг олох зорилгоор үнэ хөөрөгдсөн гэж үзэх үндэслэлгүй болохыг тогтоосон байдаг аж. Харин татварын тухайд 2008 оны долоодугаар сарын 9-ний өдрийн Засгийн газрын 282 тоот тогтоолын 4-р зүйлд: 2008 оны зургадугаар сарын 11-нээс долдугаар сарын 15-ныг хүртэл түлш импортлогчдыг импортлосон ба худалдан борлуулсан автобензин, дизелийн түлшийг онцгой албан татвараас чөлөөлж, нэмэгдсэн өртгийн албан татварыг 5 хувь болгох. Долдугаар сарын 15-наас онцгой албан татвар, гаалийн татвар, гаалийн НӨАТ-ыг тэглэнэ гэж заажээ. Засгийн газрын энэ тогтоолд шатахуун импортлогчдыг борлуултын НӨАТ-аас чөлөөлсөн эсэх нь тодорхойгүй байдаг юм. Харин шатахуун импортлогчид үүнийг борлуулалтын нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлсөн гэж ойлгосон аж. Тиймээс Газрын тосны бүтээгдэхүүнээ борлуулалтын НӨАТ-гүйгээр худалдсан гэх тайлбарыг импортлогчдын зүгээс өгч байсан юм. Харин Сангийн яам зөвхөн импортын нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлсөн гэдэг. Ойлголтын зөрүүгээс болж Сангийн яам, нефть импортлогчдын дунд багагүй маргаан үүсч, эцэстээ импортлогчид борлуулалтын НӨАТ-ыг нөхөн төлөхөөр болсон сургамж бий.

13.8.Солонгосын Эс Кей зэрэг бусад эх үүсвэрээс шатахуун импортолж эхлэв

ОХУ сар тутам газрын тосны бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг экспортын татвараа шинэчилдэг. Ингэхдээ дэлхийн зах зээлд оросын гол нэрийн экспортын бүтээгдэхүүн болох уралс төрлийн нефтийн үнэ өсвөл экспортын татвараа өсгөдөг. Харин уралс төрлийн нефтийн үнэ тухайн сард буурвал экспортын татвараа бууруулдаг юм. Уралс төрлийн нефтийн үнэ өсвөл шатахуун экспортлогчид нь ашигтай ажиллана гэж үзэж, тэдний ашгаас улсын төсөвтөө тодорхой орлого төвлөрүүлэх үүднээс газрын тосны хилийн татвараа өсгөдөг хэрэг. Харин уралс төрлийн нефтийн үнэ буурвал нефть экспортлогчид нь алдагдалтай ажиллана гэж үзэн хилийн татвараа бууруулах замаар үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж ирсэн юм. Манай улсын шатахууны хэрэглээ жил ирэх тусам өсч буй. Тухайлбал, 1998 онд 412 мянган тонн, 2006 онд 607 мянган тонн газрын тос гадаад зах зээлээс импортлон авчээ. Харин 2008 оны есдүгээр сарын 30-ны байдлаар манай улс 639 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хилийн чанадаас импортлон авчээ. Харин 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 9-ний байдлаар манай улс жилд 800 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг гэх судалгаа гарч байлаа. Тэгвэл 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 10-ны байдлаар энэ тоо өсч, манай улс жилд 1,2 сая тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэж байсан юм. Тухайн үед үүний 8 орчим хувийг Хятад, Казакстанаас импортолж байсан бол, үлдэх хувийг ОХУ-ын Роснефть компаниас авч байжээ. Хятад, Казакстанаас түлш импортлон авах гэрээтэй ч, тээвэрлэлтийн зардал газарзүйн байрлалаасаа шалтгаалаад өндөр гардаг байжээ. Харин хойд хилийн цаана орших Роснефтийн Ангарскийн үйлдвэрээс импортлогчид түүхий эдээ гол төлөв ипортолж ирсэн. Энэ нь тээвэрлэлтийн зардал арай татуу байдагтай холбоотой юм. Тэр үеийн Газрын тосны газрын орлогч дарга Амраа: Нэгэн үе ОХУ-ын Аччинскийн завод засварт орж тус үйлдвэрийн нийлүүлэх ёстой шатахууныг Ангарскийн газрын тосны үйлдвэр нийлүүлэх ёстой болсон. Гэсэн ч, Ангарскийн газрын тосны үйлдвр ачааллаа дийлээгүйн улмаас манайд нийлүүлэх ёстой бензины экспортыг хэсэг хугацаанд багасгасан тухай ярьж байсан удаатай. Ийм онцгой нөхцөл үүсээгүй бол дийлэнх тохиолдолд Ангарскийн газрын тосны үйлдвэрээс бүтээгдэхүүн импортолж ирсэн байгаа юм. Ингэхдээ импортын шатахууны дийлэнх нь Наушикийн боомтоор орж ирдэг байгаа юм. Энэ талаар тэр үеийн Петровис компанийн дэд захирал Сүхбаатар: Нийт шатахууны 70-80 хувь нь Наушикаар орж ирж тараагддаг. Үлдсэн хэсгийг Дорнодын хилээр оруулж ирж, Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн зарим сумдыг шатахуунаар хангадаг. Баруун талаар гэвэл Улаан гомоор зохих хэмжээний нефть оруулж ирж баруун аймгуудад тараагддаг. Дийлэнх нь төвөөр орж ирн. Төвөөр орж ирсэн бүтээгдэхүүнээ 800-900 километрийн цаанаас тээвэрлэж, Баянхонгор аймгийн хамгийн урд талын алслагдсан суманд хүргэдэг. Үүн дээр тээврийн зардал гарна. Энэ зардал нэмэгдэж байж алслагдсан аймгуудад зарагддаг. Тиймээс Улаанбаатарт үнэ харьцангуй хямд. Хол тээвэрлэж байгаа аймгуудад шатахуун арай үнэтэй очдог тухай хуучил байсан юм. Роснефть компани хэдэн жилийн өмнө бусад орны нефтийн үйлдвэрүүдээс арай хямд үнээр манай улсад бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг байсан аж. Тиймээс үндэсний 100 гаруй шатахуун импортлогч компани дотоодын түлшний хэрэгцээний 92 хувийг Роснефть хэмээх ганцхан эх үүсвэрээс инхүү хангаж иржээ. Нэгэнт хэрэгцээт шатахууныхаа дийлэнхийг энэ компаниас авч байсан учир ОХУ-ын газрын тосны экспортын татвар өсмөгц, Роснефть компани манайд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөдөг байсан нь нууц биш. Харин төд удалгүй дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ нэмэгдэхэд хүрдэг байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Москвад найтаахад Монголд ханиадаг байсан цаг үе. Роснефть компани сар бүрийн 25-ны өдөр манай улсад ирэх сард нийлүүлэх шатахууны үнийн саналаа ирүүлдэг уламжлалтай байлаа. Тиймээс сар бүрийн сүүлээр бодлого боловсруулагчид бензины үнэ өсөх болов уу, эсвэл буурах болов уу гэж санаа зовнингуй хүлээзнэх нь олонтаа тохиолддог байсан цаг. Тиймээс 2013 оны эхээр Роснефть компани үнээ бууруулж, зах зээлийн ханшаар манайд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх саналыг Шинэчлэлийн засгийн газар оросын талд тавьсан юм. Энэ хэлэлцээр амжилттай болсон нь зах зээлд шатахууны үнэ буурах бололцоог 2013 оны зургаадугаар сард бага ч болтугай бий болгосон юм. Үүнээс гадна, шатахууны импорт Роснефть гэсэн ганцхан эх үүсвэртэй байсныг болиулж, олон эх үүсвэртэй болгосон нь бензины үнэ тухайн үед буурахад нөлөөлсөн гэж үздэг юм. Манай улс 2012 оноос Оросын ТНК, Газпром, Солонгосын Эс Кей, Хуандей ойл зэрэг компаниудаас шатахуун импортолж эхэлсэн байдаг. Ингэснээр шатахууны хэрэглээний 45 хувийг бусад эх үүсвэрээс авдаг болсон гэж ойлгож болох юм. Харин 2013 оноос Хятадын CNPC компанийн Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун авахын зэрэгцээ, Щвейцараас сард 20 мянган тонн шатахуун импортлох гэрээг үзэглэсэн байдаг. Шатахууны импортын эх үүсвэрийг ийнхүү нэмэгдүүлснээр зах зээлд өрсөлдөөн бий болж, үнэ буурах нөхцөл тухайн үед бүрдэж байсан удаатай. Нөгөө талаас жижиглэнгийн шатахууны үнийг тогтвортой байлгахад зориулж төвбанк арилжааны банкуудаар дамжуулан хөнгөлттэй зээл импортлогчдод олгосон нь газрын тосны бүтээгдэхүүний 60 хоногийн нөөцтэй болоход нэмэр болсон гэдэг. Шатахууны импорт олон эх үүсвэртэй болж, уг төрлийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэж байх тэр үед тээврийн хэрэгслийг дугаараар хязгаарлаж хотын хөдөлгөөнд оролцуулдаг болсон нь газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээ дотоодын зах зээлд буурч, жижиглэнгийн үнэ буурах бас нэг шалтгаан болсон гэж үздэг юм. 2013 оны зургаадугаар сарын 8-нд манай улсын шатахууны импорт өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 34 мянган тонноор буурсан үзүүлэлт гарсан нь үүний нэг тод жишээ юм.

13.9. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэв

Нефть импортлогчид банкнаас өндөр хүүтэй зээл авч, түүгээрээ шатахуун импортолдог нь жижиглэнгийн шатахууны үнэ дотоодын зах зээлд өсөхөд нөлөөлдөг. Нөгөө талаас дотоодын зах зээл дэх долларын ханшийн өсөлт импортын шатахууны үнэ нэмэгдэхэд нөлөөлдөг гэх судалгаа бий. Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын Хэлтсийн захирал асан Болд: Шатахууны үнэ өсөхөөр өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадаж, инфляци хөөрөгдөж, төгрөгийн ханш унах сул талтайг хэлдэг. Тиймээс зээлийн хүү болон валютын ханшийн эрсдэлийг бууруулах замаар шатахууны жижиглэнгийн үнийг тогтворжуулах санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө төвбанк болон засгийн газар бодож олсон байдаг юм. Үүнийгээ шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөр хэмээн нэрийдэж Уул уурхайн яам, Монголбанкны удирдлагууд 2012 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр гэрээнд гарын үсэг зурсан юм. Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах уг хөтөлбөрийн хүрээнд Газрын тосны газар шатахуун импортлогчидтой уулзаж, тодорхой тохиролцоонд хүрсэн байдаг. Төвбанкнаас 167 тэрбум төгрөг гаргаж нефть импортлогчдод 1 жилийн 3,8 хүүтэй зээлнэ. Ингэхдээ төвбанктай гэрээ байгуулсан арилжааны банкуудаар дамжуулан хөнгөлөлттэй зээл олгоно. Харин газрын тосны газартай гэрээ байгуулсан шатахуун импортлогчид энэ зээлд хамрагдах болзолтой байлаа. Үүний хариуд шатахуун импортлогчид үнээ огцом өсгөхгүй байх үүрэг хүлээсэн юм. Тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Батхүү: Газрын тосны газартай 12 нефть импортлогч компани бага хүүтэй зээл авахаар тохиролцсон тухай хэлж байв. Тэгвэл шатахуун импортлогчдод зориулсан урьд хожид байгаагүй, бага хүүтэй зээлд Жаст ойл, Монпетекс, Сод монгол, Магнай трейд, Шунхлай, Мон суль, Рысжан, Он бирж, Синчи ойл, Ундарга увс, Хөрс авто сервис зэрэг 11 компани тухайн үед хамрагдсан байдаг. Ингэхдээ импортын хэмжээнээсээ хамаараад нэг компани ойролцоогоор 700 мянгаас 37 сая ам.долларын зээл авчээ. 2013 оны гуравдугаар сарын 16-ны байдлаар тэд нийт төсөвлөсөн мөнгөний 57 хувийг буюу 93,7 тэрбум төгрөгийн зээл авада байлаа. Үүнийг мэдээж тохирсон ёсоор жилийн 3,8 хувийн хүүтэй авчээ. Үүнээс гадна, төвбанк дээрх компаниудтай форвард хэлцэл хийж, долларын ханшийг эрсдэлд орохоос мөн хамгаалж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, дээрх компаниуд 2-6 сарын дараа 94 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх америк долларыг 1393-1403 төгрөгөөр худалдан авахаар төвбанктай тухайн үед гэрээ байгуулсан байгаа юм. Ийнхүү шатахууны жижиглэнгийн үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд дотоодын зах зээлд бензины үнэ өсөхөд нөлөөлдөг гурван хүчин зүйлийн хоёрыг нь шийдвэрлэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хөнгөлөлттэй зээл олгож, импортын шатахууны өртөгийг бууруулах бололцоо олгосон юм. Мөн форвард хэлцэл хийж нефтийн төлбөр тооцоог гүйцэтгэхтэй холбоотой ханшийн эрсдэлийг бууруулсан билээ. Мэдээж үүний хариуд импортлогчид хямд үнээр шатахуунаа хэрэглэгчдэд худалдах ёстой байлаа. Тэд үнээ бууруулдаггүй юмаа гэхэд үнээ өсгөхгүй байх ёстой байлаа. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Өлзийбүрэн: Нефть импортлогчдыг хөрөнгө мөнгөөр дэмжиж байгаа учир шатахууны үнэ гадуур яриад байгаа шиг 200-230 төгрөгөөр огцом өсөхгүй байх бололцоо бүрдлээ хэмээн хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан юм. Гэтэл зарим импортлогчид гэрээний үүргээ биелүүлээгүй юм. Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн үед олгогдоод байсан 94 орчим тэрбум төгрөгийн зээлийн 21 тэрбумыг нь Шунхлай компани дангаараа авсан байдаг. Мөн үүнтэй тэнцэх хэмжээний долларыг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр 1403 төгрөгөөр төвбанктай байгуулсан форвард хэлцлийн дагуу худалдан авчээ. Ийнхүү дэд хөтөлбөрийн хүрээнд тус компани хөнгөлөлттэй зээл авч, долларын ханшийн эрсдэлээс өөрсдийгөө хамгаалж чадсан. Тэд үнээ өсгөхгүй байх нөхцөлөөр санхүүгийн ийм үйлчилгээ авсан гэж ойлгож болно. Гэвч зээл авсныхаа дараа үүргээ умартаж, Шунхлай компани бүх төрлийн шатахууны үнээ 50 төгрөгөөр нэмэгдүүлэх нь тэр. Тэр үеийн Шунхлай компанийн гүйцэтгэх захирал Батхишиг: Бага хүүтэй зээл авсан ч өндөр үнээр их хэмжээний шатахуун нөөцөлсөн байсан. Өндөр үнэтэй шатахуунаа хямд зарах боломжгүй гэж тайлбарлаж байсан юм. Ийнхүү компаниудад бага хүүтэй зээл олгосон ч, зах зээлд шатахууны үнэ өссөн нь таагүй. Өнөөгийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Лхавгасүрэн: Хөтөлбөрийг Засгийн газар Монголбанктай хамтран хэрэгжүүлсэн. Тиймээс төвбанкнаас гадна, яамдууд хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд мөн хяналт тавих ёстой. Тэр тусмаа импортлогчидтой гэрээ байгуулж, зээл олгуулсан Газрын тосны газрынхан хөнгөлттэй зээлийн үр дүнг хэлэлцэж, хяналт тавих ёстойг тухайн үед хэлж байлаа. Харин тэр үеийн Газрын тосны газрын Өлзийбүрэн: Хөтөлбөр үр дүнгээ өгч, манай улсын шатахууны нөөц нэмэгдсэн гэхээс өөр мэдээлэл өгөөгүй. Зээлийн санхүүжилтийг гаргасан төвбанк, зээл олгуулахаар гэрээ байгуулсан Газрын тосны газрынхан ийм л хариулт өгч суусан билээ. Харин тэр үеийн Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын дэд дарга Ариунболд: Шунхлай компани шатахууны үнээ өсгөхгүй байх гэрээний үүргээ зөрчсөн гэж мэдэгдэж байсан юм. Уул уурхай яамнаас нефть импортлогчид ашигтай ажиллаж байгаа гэх судалгааг Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар руу тухайн үед явуулсан байдаг. Хэдийгээр ашигтай ажилласан ч, ашиг нь урьдынхаас бага байгааг судалгаанд дурджээ. Өөрөөр хэлбэл, Шунхлай компани алдагдалтай ажилласнаас болж шатахууныхаа үнийг төрөл бүр дээр нь 50 төгрөгөөр нэмсэн гэж хэлэхэд бэрх болж таарсан юм. Тиймээс Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрынхан Шунхлай компанид олгосон зээлийг зогсоох арга хэмжээ авахыг тэр үеийн төвбанкны ерөнхийлөгч Золжаргалд уламжилсан байдаг юм. Цаашлаад өнгөрсөн хугацаанд тус компанид жилийн 3,8 хувийн хүүтэй олгосон 21 тэрбум төгрөгийн зээлийг эргүүлж авах. Эсвэл хөнгөлөлттэй зээлийг жилийн 15 хувийн хүүтэй арилжааны зээлд шилжүүлэх гэсэн шаардлагыг төвбанкинд тавьсан байгаа юм. Энэ асуудал сөхөгдсөн даруй Шунхлай компани үнээ эргүүлэн бууруулахаа холбогдох газарт мэдэгдсэн байдаг. Амласан ёсоор тус компани шатахууныхаа үнийг литр тутамд 50 төгрөгөөр бууруулж байсан юм. Тэр нэг жилийн, тэр нэг сарын лхавга гаригт нь үнээ өсгөж, баасан гаригт нь үнээ бууруулсан түүхээс дурдвал энэ.

13.10. Дарханд газрын тосны үйлдвэр барихаар төлөвлөж байсан нь

Зүүнбаянгийн үйлдвэрийг хаасан цагаас хойш манай улс газрын тосны бүтээгдэхүүнээ гаднын улсуудаас импортоор авч дотоодын хэрэгцээгээ хангаж ирсэн. Энэ нь шатахуунаа 100 хувь гаднаас импортоор авдаг манай улсын хувьд тийм ч таатай зүйл биш. Хэрэгцээт бензинээ гаднаас үнэтэй импортолдог байж, газрын тосоо тал үнээр нь экспортолсоор байх утгагүй юм. Үүний оронд гаднаас шатахуун импортлохоо болж, экспортолж буй газрын тосоо боловсруулж дотоодын хэрэгцээгээ хангах нь юу юунаас илүү чухал. Тиймээс байгаа газрын тосоо түүхийгээр нь экспортлох бус, үйлдвэрлэж дотоодынхоо хэрэгцээг хангах зорилгоор нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах тухай эртнээс ярьж эхэлсэн юм. Гаднын улсуудаас эдийн засгийн хувьд, тэр тусмаа шатахууны хувьд хараат бус байх үүднээс манай улс 2015 он гэхэд дотоодынхоо шатахууны хэрэгцээг бүрэн хангах зорилт тавив. Ингэхийн тулд Түлш эрчим хүчний яамныхан нэг талаас чулуун нүүрсийг нэрж, шингэрүүлсэн түлш гарган авах технолгийг судалж эхэлсэн юм. Нөгөө талаас тогтоогдоод байгаа нөөцдөө түшиглэн газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох боломжтой гэж үзсэн юм. 2008 оны байдлаар манай улс жилд ойролцоогоор 700 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэж байлаа. Энэ хэрэгцээгээ хангахын тулд манай улс жилд дор хаяж 1 сая тонн түүхий тос олборлож, боловсруулах шаардлага тулгарч байсан юм. Тамсагийн сав газарт үйл ажиллагаа явуулдаг Петро Чайна Дачин Тамсаг компани, Зүүнбаянд үйл ажиллагаа явуулдаг Доншин газрын тос монгол компаниуд 2015 онд 550 мянган тонн тос олборлох төлөвлөгөө гаргасан байдаг. Гэхдээ энэ тоо цаашид 2-3 дахин өсөх өндөр магадлалтай гэж үздэг юм. Тиймээс 2015 оноос эхлэн жилд 1 сая тонн түүхий газрын тос олборлож, боловсруулах бүрэн боломжтой гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байв. Тиймээс Япон улстай хамтран газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлсэн юм. Дорноговь аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажилласан Ж.Батсуурь: Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барихаар ажиллаж байна. Хайгуулын талбайгаас олборлолт эхлүүлж Дарханд нефтийн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр барихаар төсөл хэрэгжээд явж байна. Чойрт, Зүүн-Баянд байгуулах төсөл мөн хэрэгжээд явж байгаа. Гэхдээ газрын тосны яг боловсруулах үйлдвэр барих хэмжээний тос олборлож амжаагүй байна. Одоогоор олборлож байгаа тос үйлвэр барих хэмжээний биш. Нефтийн нөөц хараахан тогтоогдоогүй байгаа тул өөрсдийн нефтиэ олборлож, үүнийгээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгож, дотоодын хэрэгцээгээ хангах бололцоогүй гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ. Газрын тосны үйлдвэрийн талаар тэр үеийн Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Үйлдвэрлэлийн хэлтсийн дарга Мөнхбат: Монгол Улсын Дархан хотод жилд 1 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр барина. Одоо техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах шатандаа үйл ажиллагаа явагдаж байна. Үйлдвэр худалдааны яамнаас 2007 оны есдүгээр сард газрын тосны үйлдвэрлэл эрхлэх тусгай зөвшөөрөл олгосон. Техник эдийн засгийн үндэслэлийг нь Японы Тоёо инженеринг компани 2008 оны есдүгээр сард боловсруулж дуусгана. Тухайн үйлдвэр жилд 1 сая тонн түүхий газрын тос боловсруулах хүчин чадалтай. Эхний ээлжинд түүхий эдээ ОХУ-аас импортоор оруулж ирнэ гэж тооцоолж байна. Яваандаа Монгол Улсын өөрийн дотоодын эх үүсвэрт тулгуурлан үйлдвэрлэл явуулах боломжтой. Үйлдвэрийн нийт өртөг 125 сая ам.доллар болж байгаа. Японы хөгжлийн банкнаас энэ хөрөнгийг гаргах юм. Үйлдвэр яагаад Дархан хотод байгуулагдахаар болсон гэхээр энэ хотод төмөр зам, дэд бүтэц, ус, эрчим хүч гэх мэтийн нөөц бололцоо байгаа. Тиймээс үйлдвэр барихад дөхөм гэж үзэж байгаа юм. Өнөөдөр манай улсын Монгол Секию компани Дархан хотод үйлдвэр барих газраа сонгоод авчихсан. Тухайн үйл ажиллагаанд шаардагдах эрчим хүч, усныхаа нөөц зэргийг тохироод үйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд байгаа тухай 2008 онд өгсөн ярилцлагадаа дурдаж байсныг энд сануулах нь зүйтэй болов уу. Япон улсын Тоёо инженеринг корпораци Дархан хотод барих газрын тосны үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг 2008 оны есдүгээр сард багтаан дуусгаж, 2009 оны гуравдугаар сараас барилгын ажлаа эхлүүлж, улмаар 2012 онд үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахаар төлөвлөгөө гарган ажиллаж байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Газрын тосны газрын дарга Чулуунбат: Ер нь газрын тосыг гадаад зах зээлээс хамааралгүй болгохын тулд газрын тосны боловсруулах үйлдвэр, нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах үйлдвэр барих талаар анхаарч ажиллаж байна. Үүний нэг жишээ бол Дарханд 1-2 сая тоннын хүчин чадал бүхий үйлдвэр барихаар төсөл явж байгаа. Монгол Сэкию компанийн төсөл явж байгаа юм. Энэ төсөл дээр эдийн засгийн үндэслэл боловсруулагдаж дууссан. Хэрэв энэ үйлдвэр төлөвлөгөөний дагуу явбал 2012 он гэхэд үйлдвэр хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлнэ. Үйлдвэрийн хүчин чадал бол дотоодын зах зээлийг авто бензин, дизелийн түлш, дагалдах бүтээгдэхүүнээр 100 хувь хангах боломжтой. Үйлдвэрийн түүхий эдийн тодорхой хэмжээг нь дотооддоо олборлолт явуулж буй Тамсаг, Дорноговийн сав газруудаас хангана гэсэн төлөвтэй байгаа. Төсвийг нь Казакстан болон Булангийн гурван орноос авахаар ярьж, тохирсон ийм байдалтай байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Дархан хотод жилд 1 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр барьж байгуулснаар 2015 оноос газрын тосны бүтээгдэхүүний дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангана гэж үзэж байсан юм. Уул уурхайн сайд асан Ганхуяг: Газрын тосны үйлдвэрийн ажил урагшилж байгаа. 2015 он гэхэд газрын тосны боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орно гэж мэдэгдэж байсан нь саяхан. Тэгвэл Газрын тосны газрын Үйлдвэрлэл техник, технологийн хэлтсийн дарга Сарангэрэл: Харамсалтай нь Дарханд барихаар төлөвлөсөн нефтийн үйлдвэр хөрөнгө, мөнгөний асуудлаас болоод зогссон талаар хэлдэг юм. Газрын тосны үйлдвэрийн ажил ийнхүү сураг алдарч, усан хаясан чулуу шиг замхарсан билээ.

13.11.Энэтхэг улстай хамтран газрын тосны үйлдвэр барьж эхлэв

Эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч нь үйлдвэрлэл. Дотоодын хэрэгцээгээ өлхөн хангачихдаг, бусдаас импортлогч биш, экспортлогч байх нь аливаа орны хөгжлийн үндэс юм. Манай улс хэрэгцээт шатахуунаа 100 хувь гаднаас импортлон авсаар ирсэн. Нефтийн үнийн өсөлтийг гаднаас импортлон авч, дотооддоо инфляци үлдвэрлэсээр байх уу. Эсвэл байгалийн нөөцөө зөв зохистой ашиглаж тулгарч болох эдийн засгийн бэрхшээлээс гарах уу гэдэг сорилттой үеийн үед тулгарсаар ирсэн билээ. Тиймээс Ерөнхийлгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа газрын тосны үйлдвэр барих ажлыг дахин эхлүүлсэн юм. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг 2024 онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байгаа. Ингэснээр жилд 1,5 сая тонн түүхий эд боловсруулж, 43 мянган тонн шингэрүүлсэн шатдаг хий, 339 мянган тонн авто бензин, 824 мянган тонн дизель түлш, 80 мянган тонн онгоцны түлш, 47 мянган тонн зуухны түлш үйлдвэрлэх юм. Энэ нь тухайн үед дотоодын газрын тос хэрэглээний 55-60 хувийг хангана гэж үзэж байгаа юм. Ингэснээр жил бүр гадаадаас нефтийн бүтээгдэхүүн худалдан авахад зарцуулдаг 1 тэрбум ам.доллар Монгол улсад үлдэж, тэр хэрээр валютын ханш тогтворжиж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 гаруй хувиар нэмэгдэж, улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого 150 сая америк доллараар өсөх тооцоолол хийгджээ. Зөвхөн үйлдвэрт 600 ажлын байр бий болж, үйлдвэрийг дагасан жижиг, дунд үйлдвэр хөгжинө гэж тооцоолж байгаа юм. Газрын тосны үйлдвэрийн технологийн бус барилга, байгууламж, ус дамжуулах хоолой, талбайн дэд бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчийг шалгаруулсан бөгөөд ажил хуваарийн дагуу явагдаж буй. Тухайлбал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн барилгын талбайн тэгшилгээний ажлыг өнгөрсөн онд дуусгахаар төлөвлөсөн. Хүхэр, устөрөгч ялгах байгууламжийг барихаар Франц, Итали, Шведийн нефть, химийн салбарт тэргүүлэгч компаниуд материалаа ирүүлсэн байдаг. Эдгээр лицензтэй технологийн байгууламжуудыг 2022 оноос, лицензгүйг 2021 оноос барьж эхлэх юм. Үүнээс гадна 1,5 километр урт хүрээ хашаа, хашаан дотор технологийн бүсэд баригдах 11 объектын суурь хөрсний бэлтгэл ажил хийгдээд байгаа юм. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ажилчдын хотхоны тухайд нэгдүгээр ээлжийн барилга угсралтын ажил өнгөрсөн оны есдүгээр сард, хоёрдугаар ээлжийг энэ онд дуусгаж ашиглалтад хүлээлгэж өгөхөөр төлөвлөсөн юм. Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Эксим банк хооронд байгуулсан Зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд хэрэгжүүлж буй газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг төлөвлөсөн хугацаанд багтаан барьж байгуулах, төслийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг тодорхойлох, эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох зорилгоор Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төслийг УИХ-ын 2021 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдрийн чуулганаар баталсан билээ. Хуулийн төслийг Хууль зүй дотоод хэргийн яам, Сангийн яам, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Ашигт малтмалын газар, Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төлөөллөөс бүрдсэн ажлын хэсэг боловсруулж, Засгийн газрын 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 30-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэж, УИХ-ын чуулганаар нэн яаралтайгаар хэлэлцүүлэхээр өргөн мэдүүлсэн юм. Энэ дагуу УИХ-ын Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хороо ажлын хэсэг байгуулж, тухайн хууль болон дагалдан гарах хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцүүлж баталсан. Энэ хууль батлагдсанаар газрын тос боловсруулах үйлдвэр болон түүхий тос дамжуулах хоолой, тэдгээрийн үндсэн технологийн болон дагалдах байгууламжийн бүтээн байгуулалтад олон улсын норм, дүрэм, журам, стандартыг гэрээнд заасан хэлээр хэрэглэх, зураг төслийг боловсруулах, баталгаажуулах, зураг төсөлд магадлал хийх, барилгын ажилд хяналт тавих, ашиглалтад хүлээн авах үйл ажиллагааг хөнгөвчлөх, төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг тодорхой болгох, Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр нь газрын тосны хэтийн төлөв бүхий талбайд Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг байгуулж түүхий эдийн хангамжийг тогтвортой байлгах зэрэг эрх зүйн орчин бүрдсэн билээ. Тэгвэл Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ажлыг зохион байгуулах, нэгдсэн удирдлагаар хангах, хэрэгжилтэд хяналт тавих Ажлын хэсэг энэ долоо хоногт хуралдж, Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын явц болон цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар хэлэлцсэн байна. Тус төслийн хэрэгжилт одоогоор 30 хувьтай байгаа юм. Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал Д.Алтанцэцэг: Ковид-19 цар тахлаас үүдэж Тяньжин, Эрээний боомтод Энэтхэгээс ирсэн ачаа тээвэр саатаж, тээвэрлэлттэй холбоотой үнийн хөөрөгдөл үүссэний зэрэгцээ гадаад, дотоодын ажиллагсдыг удаан хугацаагаар тусгаарлах, хот хоорондын зорчих хөдөлгөөний хязгаарлах зэрэг хүндрэлтэй асуудал байгаа ч төслийн ажил зогсолтгүй үргэлжилж байна. Цаашид түүхий эдийн хангамжийн асуудал буюу Давст XXXI талбайд хайгуулын үйл ажиллагаа явуулах асуудлыг шийдвэрлэх болон үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтад шаардлагатай байгаа түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг олгох, нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг яаралтай бэлтгэх зэрэг тулгамдсан асуудал байгааг онцолсон байна. Тиймээс тээвэрлэлттэй холбоотой асуудлууд болон Хөгжлийн банкны зээлийн хүү, үнийн өсөлттэй холбоотойгоор үүссэн санхүүгийн асуудлуудыг энэ сард багтаан шийдвэрлэж, төслийн ажлыг урагшлуулах ёстой гэж Шадар сайд хуралдааны төгсгөлд өгсөн үүрэг даалгавартаа онцолсон байна. Мөн Газрын тос боловсруулах үйлдвэрт төрөөс дэмжлэг үзүүлэх журмын төслийг ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр болсон байна.

13.12.Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн EPC-1 багц ажил төлөвлөсөн хугацаанд ашиглалтад орно

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төслийн талбайд өчигдөр ажиллав. Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд баригдаж буй Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөл нийт 4 үе шатаас бүрдэнэ. Үүний EPC-1 буюу дэд бүтцийн бэлтгэл багц ажил 2021 оны нэгдүгээр сараас эхэлж энэ хүрээнд 11 байгууламжийн суурийн цутгалтын ажлууд хийгдэж байна. Тухайлбал, цэвэр усны систем, үерийн ус зайлуулах систем, шугам хоолойн сувгийн ажил ид өрнөж байна. Мөн оффис, лаборатори, гал команд зэрэг технологийн бус байгууламжийн ажил эхэлжээ. Үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн ажлын хүрээнд 27 километр төмөр зам, 17,5 километр хүнд даацын автозам, 110кв-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын бүтээн байгуулалтын ажлуудыг 2019 онд дуусгаж, хүлээлгэн өгөөд байгаа юм. Цар тахлаас үүдэлтэйгээр Энэтхэг мэргэжилтнүүд монголд орж ирэхэд хүндрэл үүсч, Монголд ирснийхээ дараа удаан хугацаагаар тусгаарлалтад байсан, мөн Тяньжины боомт, Эрээнд ачаа бараа удаан хугацаагаар саатсан, Замын Үүдээс үйлдвэрийн талбай руу хийж буй ачаа тээвэрлэлтийн үнэ хэд дахин өссөн зэрэг хүндрэлтэй асуудлууд байгаа талаар төсөл гүйцэтгэгчдийн зүгээс ярьж байв. Гэхдээ төлөвлөсний дагуу EPC-1 багц ажлыг 2022 оны 11 сарын сүүлээр хүлээлгэн өгч, дуусгана гэдгээ гүйцэтгэгчээр шалгарсан Энэтхэгийн JMC Projects India компанийн удирдлагууд танилцуулжээ. Өнөөдрийн байдлаар EPC-2, EPC-3 багц ажлуудын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендерийн материалыг МГТБҮ-ийн зүгээс боловсруулж 2021 оны 4-5 сард Энэтхэг рүү илгээсэн боловч цар тахлын нөхцөл байдлаас үүдэлтэйгээр тодорхой болоогүй байгаа аж. Тус газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулснаар манай улс жилд 1.5 сая тонн түүхий тосноос 1.3 сая тонн бүтээгдэхүүн гарган авч, дотоодын газрын тосны хэрэглээний 55 орчим хувийг хангах боломж бүрдэх юм.

13.13. Г.Ёндон: Шатахууны үнийг тогтвортой байлгаж, нөөц нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна-

Шатахууны үнийн өсөлт үе үеийн Засгийн газрын толгойны өвчин байж ирсэн. Энэ засгийн газрын үед ч ялгаагүй. Тиймэс Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон, Ашигт малтмал, газрын тосны газрын дарга Х.Хэрлэн зэрэг албаны хүмүүс Петровис, Петрожамп, Тодпетролиум, МТ, Шунхлай зэрэг нефть импортлогч компанийн удирдлагуудыг энэ долоо хоногт Төрийн ордонд хүлээн авч уулзлаа. 2020 оны дөрөвдүгээр сард 19.5 ам.долларт хүрч байсан газрын тосны үнэ он гарсаар тасралтгүй өсөж өнөөдөр 73 ам.долларт хүрч, 3.5 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Дэлхийн зах зээлийн энэ өсөлт манай улсад нийлүүлэгддэг шатахууны хилийн үнэд нөлөөлж өнгөрөгч оны тавдугаар сард АИ-92 авто бензиний үнэ 202 доллар байсан бол, энэ оны 8 сарын хил үнэ 733 доллар болж 262 хувиар өссөн байна. Засгийн газраас цар тахлын хүнд үед бензиний үнийн өсөлтийг иргэдийн нуруунд үүрүүлэхгүйн тулд аж ахуйн нэгжүүдтэй зөвшилцөж, АИ-92 авто бензиний онцгой албан татварыг одоог хүртэл тэглэсэн хэвээр байна гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон энэ үеэр мэдэгдсэн байна. Өнгөрсөн онд санхүүгийн үүсмэл хэрэгсэл ашиглан олон улсын компанитай тогтвортой байдлыг хангах гэрээ байгуулж ажилласны үр дүнд жил гаруйн хугацаанд хямд үнэтэй шатахуун хэрэглэсэн. Иргэдийн 60 хүртэлх хувийг вакцинжуулж, эдийн засгийн идэвхжил нэмэгдэх хүртэл өргөн хэрэглээний АИ-92 авто бензиний үнийг өсгөхгүй байх зөвшилцөлд хүрч энэ оны долдугаар сар хүртэл шатахууны үнэд өөрчлөлт оруулаагүйг уулзалтад оролцогчид онцолсон юм. Манай улс одоогоор шатахууны 30 хоногийн нөөцтэй байгаа аж. ОХУ-ын Эрчим хүчний яамнаас АИ-95, АИ-98 авто бензинийг ирэх сард нийлүүлэхгүй гэж мэдэгдсэн учир тухайн төрлийн бензиний хомсдол үүсгэхгүй, нөөцийг хэвийн хэмжээнд байлгахын тулд БНХАУ-ын Чайна ойл компанитай хэлэлцээр хийж, АИ-95, АИ-98 бензин авахаар болсон байна. БНХАУ-аас импортлох АИ-95, АИ-98 авто бензиний үнийн хувьд зөрүү гарахгүй, чанарын хувьд олон улсын стандартын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн байх юм. Манай улсын урд, хойд хөршийн иргэд нэг литр бензинийг 2-3 мянган төгрөгтэй дүйх үнээр худалдан авч хэрэглэж байгаа аж. Өмнөд хөршид гэхэд он гарснаас хойш шатахууны жижиглэнгийн үнэ 12 удаа нэмэгджээ. Жилд 1,5 сая тонн газрын тосны үйлдвэр баригдаж, 2024 онд ашиглалтад орох хүртэл Уул уурхайн яам, Сангийн яам хамтран шатахууны үнийг тогтвортой байлгах төлөвлөгөөг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулахаар ажиллаж байгаа юм.

13.14 Орчин цагийн торгоны зам ба хийн хоолой

ОХУ-аас БНХАУ-д жилд 50 тэрбум шоо метр байгалийн хий дамжуулах Сибирийн хүч-2 хийн хоолой Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт баригдах төсөл дахин нэг шатаар ахилаа. Төсөл хэрэгжсэнээр Монгол улс бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид бодитой оролцох боломж бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Манай хойд хөрш байгалийн хийн үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд дээгүүрт бичигддэг. Харин урд хөрш байгалийн хийн томоохон хэрэглэгч юм. Тиймээс манай хоёр хөрш 2014 оны тавдугаар сарын 21-нд Шанхай хотноо байгалийн хий худалдах болон худалдан авах гэрээнд гарын үсэг зурсан билээ. Ингэхдээ ОХУ 30 жилийн хугацаанд нийт 400 тэрбум ам.долларын өртөгтэй байгалийн хийг БНХАУ-ын зах зээлд нийлүүлэх боломжтой болсон юм. Жилд 38 тэрбум шоо метр байгалийн хий нийлүүлэх гэрээ 2018 оноос хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Энэ хүртэл хоёр хөрш дэд бүтцээ буюу хийн хоолой барих ажлаа шийдвэрлэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, хийн хоолойгоор нэг нь экспортолж, нөгөө нь импортолж авах бэлтгэл ажлаа хангасан гэсэн үг юм. Хоёр хөршийг холбосон байгалийн хий дамжуулах хоолойн шавыг тухайн үед Якутын ойролцоох Ус-Хатын тосгонд тавьсан бөгөөд энэ ёслолд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин оролцож байлаа. Сибирийн хүч хэмээн нэрийдсэн энэ хоолой жилд 61 тэрбум шоо метр хий дамжуулах хүчин чадалтай бөгөөд 4000 орчим километр урттай юм. Үүнээс эхний ээлжинд Якут-Хабаровск-Владивосток чиглэлийн 3200 километр хийн хоолойг барихаар төлөвлөсөн байдаг. Үүнийг 2017 онд ашиглалтад оруулснаар Якутын ойролцоох Чаяндинскийн ордын хийг Благовещенскээр Хятад руу экспортлох боломжтой гэж тооцож байв. Чаяндинскийн ордын үйлдвэрлэлийг 2018 оны сүүлчээр эхлүүлж, 2019 оноос эхлэн жилд 25 тэрбум шоо метр хий экспортлохоор төлөвлөж байв. Харин дараагийн ээлжинд Эрхүү-Якут чиглэлийн 800 километр хийн хоолойг барихаар төлөвлөсөн юм. Ингэснээр энэ хоолой Якут – Хабаровск – Владивостокийн чиглэлд тавигдсан хоолойтой холбогдож, Эрхүүгийн Ковыктинскийн ордын хийг Благовещенскээр Хятад руу экспортлох боломжтой гэж тооцсон билээ. Ийнхүү хойд хөрш эхний ээлжинд 4000 километр урттай хийн хоолойг зүүн чиглэлд тавьж урд хөрш рүү байгалийн хий экспортлох ажлыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө эхлүүлсэн юм. Үүнээс гадна, мөн хэмжээний урттай хийн хоолойг хойд хөрш оросын Алтайн нуруугаар дамжуулж, Монгол Казакстаны хил хооронд барихаар төлөвлөж судалгаа шинжилгээний ажлаа эхлүүлээд байсан гэдэг.

Өөрөөр хэлбэл, манай улсын хоёр талаар байгалийн хий экспортлохоор төлөвлөж зарим ажлыг эхлүүлсэн ч, энэ нь Монголын нутгаар дамжсанаас хамаагүй хол юм. Харин манай улсаар дамжуулбал ердөө 1500 километр хоолой барихад хангалттай гэсэн тооцоо судалгааг тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас хийсэн байдаг. Нэгэнтээ газар зүйн хувьд манай улсаар дамжуулах нь дөт учраас хоёр хөршийн дунд гүүр болж, хэн хэндээ ашигтай ажиллах сонирхолтой байгаагаа үе үеийн Засгийн газар хойд хөршид илэрхийлсээр ирсэн юм. Тухайлбал, Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд асан Н.Батбаяр нар 2014 оны хавар ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Эдийн засгийн форумд оролцох үеэрээ тус улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд энэ тухайгаа уламжлаад ирсэн ч ажил хэрэг болоогүй, аман яриа хэвээр үлдсэн юм. Тодруулбал, ази европыг холбосон авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний шугам, газрын тос болон байгалийн хийн хоолойг монголын нутгаар дамжуулан тавих саналтай байгаагаа илэрхийлээд ирсэн байдаг. Харин хойд хөршийн төрийн тэргүүн хоёрдугаар ээлжийн хийн хоолойг барихад монголын талаас тавьсан саналыг судалж үзье гэснээс өөр тоймтой хариулт тэдэнд өгөлгүй буцаасан байгаа юм. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин 2014 оны есдүгээр сарын 3-нд манай улсад ажлын айлчлал хийх үеэр үүнд нааштай хариулт өгнө гэж тэр үеийн эрх баригчид хүлээж байлаа. Тиймдээ ч Монгол Улсын эдийн, засаг нийгмийг 2014 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлд хоёр хөршийг холбосон авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний шугам, газрын тос болон байгалийн хийн хоолойг монголын нутгаар дамжуулан тавих тухай тусгасан байгаа юм. Мөн айлчлалын өмнөх өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэж, эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ахлуулсан Талын зам төсөл ажлын хэсэг хүртэл байгуулсан байдаг. Үүнээс гадна, 997 километр хурдны зам, тус бүр нь 1100 километр урттай эрчим хүчний шугам, байгалийн хий болон газрын тосны хоолой барина гэсэн судалгаа гаргасан байв. Тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлого төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга н.Батхүү: оросууд нааштай хариулт өгвөл, хятадын хувьд асуудалгүй. Учир нь БНХАУ-ын дарга Си Зинь Пин манай улсад айлчлах үеэр хоёр орны хооронд байгуулсан Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа хөгжүүлэх тухай хамтарсан тунхаглалд Талын зам төслийг хэрэгжүүлэхээр тусгаад амжсан тухай өгүүлж байсан юм.

Монголын нутгаар ази, европыг холбосон Талын зам баривал, энэ нь орчин цагийн Торгоны зам болно гэсэн найдлага тээж байсан ч таван жилийн хугацаанд таг гацсан билээ. Тэгвэл уг ажил У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед ажил хэрэг болж чадсан юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа 2019 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтэй хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах төслийг эхлүүлэхээр тохиролцож чадсан учраас ингэж хэлж буй юм. У.Хүрэлсүх: Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих төслийг амжилттай хэрэгжүүлбэл энэ нь хоёр орны хооронд тогтоосон иж бүрэн стратегийн түншлэлийг шинэ агуулгаар баяжуулж, хоёр талын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах юм. Иймд манай Засгийн газар энэ төслийг онцгой анхаарч холбогдох дэмжлэг, туслалцаа үзүүлж ажиллана. Бид 2021 онд Монгол, Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг өргөн хүрээтэй тэмдэглэхээр төлөвлөж байна. Энэхүү түүхэн ойг уг төслийн хэрэгжилтийг эхлүүлсэн байдлаар тэмдэглэхийг та бүхэнд санал болгож байна гэж мэдэгдсэн билээ. Мөн тэрбээр хийн хоолойн төсөл нь Монгол, Орос, Хятадын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг тэмдэглэн хэлсэн байдаг. Харин ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин: Төслийг хэрэгжүүлэхэд улс төрийн зүгээс ямар ч саадгүй хэмээн мэдэгдсэн юм. Энэ нь өмнөх ерөнхий сайдуудыг бодвол У.Хүрэлсүх сайдад илүү онцгой, нааштай хандсан үйл явдал болсон юм.

Энэ үеэс хоёр улсын судалгааны ажлын хэсгүүд эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтоох, техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ажлаа эхлүүлсэн. Энэ хүрээнд манай нутгаар дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих төслийг хэрэгжүүлэх ТЭЗҮ боловсруулах Монгол, Оросын хамтарсан тусгай зориулалтын компани байгуулах шийдэлд хоёр тал хүрч баримт бичигт гарын үсэг зурсан билээ. Мөн хоёр талын хамтарсан төлөвлөгөөний биелэлтийг дүгнэж, цаашид талуудын авах арга хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлийг тохиролцсон юм. Тухайлбал, Оросын Газпром болон Монголын Эрдэнэс Монгол компани хооронд гэрээ байгуулахаар болсон юм. Уг төслийг хэрэгжүүлэх ажлыг Монгол улсаас Эрдэнэс Монгол ХХК, ОХУ-аас Газпром НХН, БНХАУ-аас CNPC корпораци тус тус хариуцан ажиллаж байгаа. Тэгвэл Эрдэнэс Монгол ХХК-ийнхан хоёрдугаар сарын сүүлээр ОХУ-ын Газпром НХН-ын удирдлагуудтай цахимаар хуралдаж Байгалийн хийн хоолойн төслийн ТЭЗҮ хийх ажлыг эрчимжүүлэхээр тохиролцсон байдаг.Уулзалтад Эрдэнэс Газ төслийн нэгжийнхэн оролцож, ОХУ болон БНХАУ руу гаргах байгалийн хийн хоолойг Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих төслийн ТЭЗҮ боловсруулах ажлын явцыг танилцуулсан юм. Ийнхүү байгалийн хийн хоолойн төслийн нарийвчилсан ТЭЗҮ боловсруулахад шаардлагатай материалыг бэлтгэн Газпром НХН рүү хүргүүлээд байсан билээ. Түүнчлэн холбогдох хууль, тогтоомж, олон улсын жишиг хууль эрх зүйн талаар мэдээлэл цуглуулж судалгаа хийж байсан юм. Газпром НХН-ын удирдлагууд байгалийн хийн хоолойн дамжин өнгөрөх нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцах ажлын айлчлалыг манай улсад зохион байгуулахаар бэлтгэж байгаагаа энэ үеэр дуулгасан байдаг.

Тэгвэл ОХУ-аас БНХАУ руу Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих Союз Восток төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн дүн шинжилгээг Газпром НХН баталсан байна. Союз Восток төсөл нь ОХУ-ын Сибирийн хүч- 2 байгалийн хий дамжуулах хоолойн үргэлжлэл байх юм. Техник эдийн засгийн дүн шинжилгээний хүрээнд байгалийн хийн хоолой барих төслийн техник, технологийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг боловсруулжээ. Тодруулбал, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих байгалийн хийн хоолойн оновчтой маршрут, түүний урт, байгалийн хий дамжуулах хоолойн голч, ашиглалтын даралт, компрессорын станцуудын тоог тогтоосон байна. Төслийн урьдчилсан тооцооллын үзүүлэлтүүд нь төслийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхэд эдийн засгийн хувьд үр ашигтай эсэхийг урьдчилан таамаглах бололцоог олгодгоороо онцлогтой. Монгол Улсын Засгийн газар болон Газпром НХН-ийн Хамтарсан ажлын хэсгийн төлөвлөгөөний дагуу ОХУ-аас БНХАУ руу Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих Союз Восток байгалийн хийн хоолойн техник, эдийн засгийн үндэслэл энэ оны эцэст бэлэн болох юм. Төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг Газопровод Союз Восток Тусгай зориулалтын компани боловсруулж байна. Сибирийн хүч – 2 байгалийн хий дамжуулах хоолойн хүчин чадал нь Сибирийн хүч – 1 байгалийн хий дамжуулах хоолойн хүчин чадлаас 1.3 дахин их байхаар төлөвлөгдөж байна. Тус төсөл хэрэгжсэнээр Баруун Сибирийн байгалийн хийг зүүн Сибирьт нийлүүлэх болон Азийн зах зээлд их хэмжээгээр экспортлох боломжийг бий болгох юм. Төслийн техник, эдийн засгийн дүн шинжилгээ нь эдийн засгийн үр ашиг болон хэрэгжих боломжтой эсэхийг урьдчилсан байдлаар судалж, үндэслэл боловсруулах буюу төслийг хэрэгжүүлэх дараагийн шатанд шилжих эсэхийг тодорхойлдгоороо онцлогтой ажил юм гэсэн мэдээллийг холбогдох албаныхан хэдэн сарын өмнө өгч байсан.

Тэгвэл хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр Монгол Улсын нутгаар дамжуулан барих байгалийн хийн хоолойн төслийн ТЭЗҮ-ийн даалгаврыг Эрдэнэс Монгол ХХК болон Газпром НХН 2021 оны 03 дугаар сарын 31-ний өдөр зөвшөөрч, захиалагчаар Газопровод Союз Восток ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Е.Н.Асеев, гүйцэтгэгчээр Газпром проектирование ХХН-ийн Ерөнхий захирал В.А.Вагарин нар гарын үсэг зурж баталгаажуулснаар ТЭЗҮ-ийг боловсруулах ажилд шуурхай оржээ. Уг ажлын хүрээнд ОХУ-ын Үндэсний Стандарт ГОСТ Р 55989-2014 Байгалийн хий дамжуулах хоолой 10 МПа-аас дээш даралтын төслийн стандарт Үндсэн шаардлага, мөн Газпром НХН-ийн 2-3.5-051-2006 Байгалийн хий дамжуулах хоолойн технологийн төлөвлөлтийн норм, стандартыг тус тус 2021-05-4-ний өдрөөс 2022-11-4-ний өдөр хүртэл 1,6 жилийн хугацаанд мөрдүүлэхээр Монгол Улсын Стандарт, хэмжил зүйн газар бүртгэж, хэрэглэхийг зөвшөөрсөн болно. Мөн Оросын Холбооны Улсын Магистраль дамжуулах хоолойнуудын Ерөнхий дүрэм СП36.13330.2012, Оросын Холбооны Улсын Магистраль дамжуулах хоолойнуудын Технологийн дүрэм СП86.13330.2014-ийг тус тус Монгол Улсын холбогдох байгууллагуудаар хянуулан батлуулж, мөрдөж ажиллахад бэлэн болжээ. Төслийн хүрээнд ажил гүйцэтгэх Газопровод союз восток ХХК-д ОХУ-аас уригдан ажиллах мэргэжилтнүүдийн хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл болон ажлын байрны төлбөрөөс чөлөөлөх тухай Монгол Улсын засгийн газрын 2021 оны 07 дугаар сарын 7-ны өдрийн 201 дугаар тогтоолыг гаргуулан мөрдөн ажиллаж байгаа аж.

14 БҮЛЭГ. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниуд

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Австрали, Хонконг, Лондон, Нью-йорк, Тронто зэрэг дэлхийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг тухай 2009 оны тавдугаар сарын 12 хавьцаа Монголын хөрөнгийн биржийн захирал асан Р.Содхүү хуучилж байлаа. Тэгвэл одоо энэ тоо 50 хол давжээ. Оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Айвенхоу майнз, алтны Центерра голд, уран олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Денисион майнз корпораци, Блуе рок ресурсес, зэс хөнгөн цагаан олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Би Эйч Пи биллитон, Эрдэнэ гоулд, Соут гоби энержи ресурсес, Баяфиелд вентурес корпораци, Вестерн проспектор, Энтри голд, Кю Жи Экс, Портресс минералс, Ийст азиа минералс корпораци, Ред хилл энержи, Соломон ресурсес, Ланд дрилл, Мега ураниум, Хан ресурсес, Петро Матад, Монголиа энержи корпораци, Хүннү Коал, Мажор дириллинг групп, Магнум ресурсес зэрэг компаниуд манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшдэг бөгөөд дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж ирсэн билээ.

Компани	Код	Сайт
Centerra Gold Inc.(Cameco)	TSX: CG	www.centerragold.com
Ivanhoe Mines Ltd	NYSE,TSX: IVN	www.ivanhoe-mines.com
Denison Mines Corp.	TSX:DML, AMEX:DNN	www.denisonmines.com
Bluerock resources ltd	BRD	www.bluerockresources.com
BHP Billiton Limited	BHP	www.bhpbilliton.com
Erdene Gold	TSX:ERD	www.erdene.com
QGX Limited	TSX: QGX	www.qgxgold.com
Asia Gold Corp	SGQ	www.southgobi.com
Bayfield Ventures, Mongolian Property	TSX.V: BYV	www.bayfieldventures.com
Shaman resources	IHS	energy.ihs.com
Khan Resources Inc.	KRI	www.khanresources.com
Red Hill Energy Inc-Mega JV.(Mega Uranium Ltd.)	TSX.V:RH MGA	www.megauranium.com
Entree Gold Inc.	TSX: ETG, AMEX:EGI, FRANKFURT: EKA	www.entreegold.com
Solomon Resources Limited	SRB	www.solomonresources.ca
Fortress Minerals Corp. (Denison Mines Corp.)	TSX.V: FST, DML	www.denisonmines.com
Western Prospector Group Ltd.	TSX.V:WNP	www.westernprospector.com
East Asia Minerals Corporation	TSX.V: EAS	www.eaminerals.com
South gobi energy resourses	TSX.V: SGQ	www.southgobi.com
Land Drill	TSX:LD
Hunnu coal	ASX:HUN	www.hunnucoal.com
Petro matad	LON: MATD	www.petromatadgroup.com
Polo resources	AIM: POL	www.poloresources.com
Mongolia energy corporation	HKG:0276	www.mongolia-energy.com
Major drilling Group international Inc	TSX:MDI	www.majordrilling.com
Magnum D`or resources Inc	OTCBB: MDOR,FRANKFURT:NBJA
Mongolian Mining Corp	HK: 975	www.mmc.mn

14.1 Дэлхийн зах зээлд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниудын үнэт цаасыг хэрхэн авдаг вэ

Энэ мэтчилэн манай улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 50 гаруй компани дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж байна. Тэдний хувьцааг худалдан авахын тулд гадаад, дотоодын брокерийн компаниар зуучлуулах нь мэдээж. Ингэхдээ гадаадын зөвшөөрөл бүхий онлайн брокерийн компаниас гадна, дотоодын брокерийн компаниудаар зуучлуулж болдог байна. Хэрэв, иргэд онлайн брокерийн компаниар дамжуулан хувьцаа худалдан авах бол өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалах үүднээс хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг Эс Ай Пи Си, Эф Ай Эн Аар Ай гэсэн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн брокерийн компанийг эхлээд олох ёстой. Гэхдээ энэ нь гадаад хэлнээс гадна хөрөнгийн зах зээлийн асар өндөр мэдлэг шаарддаг. Тиймээс дотоодын брокерийн компаниудыг сонгох нь эрсдэл багатай болохыг Cover Mongolia компанийн ерөнхий захирал, хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Б.Мөнхдөл онцолж байсан удаатай. Манай улсад өнөөдөр 90 гаруй брокер, дилерийн компани байгаагаас цөөн тооны компани гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахад зуучилдаг байна. Гадаадын биржээс хувьцаа худалдан авахын тулд өөрийн сонгосон брокерийн компаниараа дамжуулан хувьцааны дансаа нээлгэж, хувьцаа худалдан авах мөнгөө байршуулах ёстой байдаг. Ингэхдээ доод тал нь 5000 ам.доллар дансандаа байршуулах ёстой болдог. Дансаа нээлгэж, дансандаа мөнгөө байршуулсны дараа хөрөнгө оруулагч та аль биржээс, ямар салбарын, ямар компанийн хувьцаа худалдан авахаа сайтар судлах ёстой. Хувьцааны ханш өсч буурах явцад хөрөнгө оруулагч та эрсдэл хүлээж болзошгүй тул судалгаагаа нарийн сайтар хийх нь зайлшгүй юм. Судалгаагаа хийсний дараа брокерийн компанидаа хандаж, хувьцаа худалдан авах болон худалдан борлуулах захиалгаа өгдөг байна. Хөрөнгө оруулагч таны өгсөн захиалгын дагуу тухайн брокерийн компани арилжаанд оролцож, таны хүссэн хувьцааг худалдан авч өгөх, эсвэл худалдан борлуулж өгдөг байна. Гэхдээ тухайн зуучилсан брокерийн компанидаа худалдаж авсан хувьцааны үнийн дүнгийн нэг хувийг төлдөг гэдгийг анхаарахад илүүдэхгүй. Гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдаж авах үйл явц ердөө энэ. Монголын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахтай бараг ижилхэн. Гэхдээ ондоо зүйл бас бий. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв дээр байршдаг бол, Гадаадын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс гадаадын брокерийн компани дээрээ байршдаг онцлогтой аж.

ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд Mongolia energy corporation, Mongolian mining corporation, South gobi energy resourses компаниуд хувьцаагаа арилжаалдаг.

14.2 MEC Хөшөөтөд хөл тавив

Энэ цагаас хойш хөрөнгө оруулагчдыг татахуйц олон ч мэдээлэл тус компани дэлхий нийтэд цацсан. Тухайлбал, Дорноговь аймгийн нутагт орших газрын тосны хайгуулын Эргэл 12-р талбайд газрын тос болон байгалийн хий хайхаар Засгийн газартай гэрээ байгуулсан гэдгээ МонЭнКо компанийнхан 2008 оны есдүгээр сард зарласан юм. Тус компани Хонгконгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалж 150 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө босгож, үүний багагүй хувийг Хөшөөтийн уурхайд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулсан талаар МоЭнКо компанийн Төр олон нийттэй харилцах хэлтсийн захирал н.Баттулга хэлж байлаа. МонЭнКо компанийнхан Хөшөөтийн уурхайд таван жилийн хугацаанд 650 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгаж байсан талаар Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Үүний 866 сая юаниар Хөшөөтийн ордоос Хятадын Шинжэн Уйгар хүрэх авто замын ажлыг 2008 оны долоодугаар сард эхлүүлж, 2009 онд дуусгасан болохоо тус компанийнхан мөн зарлаж байсан юм. Зам ашиглалтад орсноор жилд 3 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох боломжтой болжээ. Тиймээс эхлээд Хөшөөтийн ордоос 200 гаруй тонн нүүрсийг Ярантын боомтоор экспортолж Шинжэнд захиалагчид нь хүргэжээ. Хөшөөтийн уурхайн нүүрс сайн чанарын учраас хятадын гангийн Бао стийл бай компани 2010-2020 оны хооронд хамгийн багадаа 10 сая тонн нүүрс импортолж авахаар урт хугацааны гэрээ 2010 оны нэгдүгээр сард үзэглэсэн байна. Ийнхүү Хөшөөтийн уурхайгаас жилд 1 сая тонн нүүрс олборлож экспортлохоор төлөвлөсөн учраас Авсралийн Лейтон ази компаниар нүүрс олборлуулахаар 273 сая долларын гэрээг 2010 оны зургаадугаар сард үзэглэж байжээ. Лейтон холдинг 2007 оноос хойш өөрийн Лейтон ази компаниараа дамжуулан монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм.

Энэ мэтчилэн Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа өсч болохуйц олон ч мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдсан билээ. Гэвч тус компанийн хувьцааны ханш сүүлийн жилүүдэд өсөх бус, уруудсаар байгаа юм. Тухайлбал, 2010 оны есдүгээр сард тус компанийн хувьцаа 6 хонконг доллар, 2010 оны арваннэгдүгээр сард 3 хонконг доллар, 2011 оны гуравдугаар сард 1.6 хонконг доллар болж буурсан юм. Үүнийг хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарладаг. Эхнийх нь яахын аргагүй 2009-2010 оны дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралтай холбоотой юм. Үүнээс гадна, Ховд аймгийн засаг даргын тамгын газар, иргэдийн төлөөлөгчийн хурал, мэргэжлийн хяналтын газар Хөшөөтийн ордоос түүхий нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргаж байжээ. Хөшөөтийн нүүрсийг боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох. Нөгөө талаас жин хэмжүүр шаардлага хангаагүйгээс болж Хөшөөтийн уурхайгаас хэчнээн тонн нүүрс экспортолж байгаа нь тодорхойгүй гэдэг үндэслэлээр холбогдох байгууллагууд дээрх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Хөшөөтийн уурхайгаас нүүрс экспортлох болон олборлуулах урт хугацааны гэрээг хятадын болон австралийн компаниудтай байгуулсан ч, холбогдох газрууд нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргасан нь Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа унахад хүргэсэн гэдэг. Гэхдээ удалгүй нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр цуцлагдаж, МонЭнКо бүтээгдэхүүнээ 2011 оны есдүгээр сараас хэвийн нийлүүлж эхэлсэн ч, тус компанийн хувьцааны ханш эргэн өсөөгүй билээ. Хөшөөтөд үйл ажиллагаа явуулдаг МонЭнКо компанийн 30 хүртэлх хувийг монголчууд, үлдэх хувийг хятадууд эзэмшдэг гэх нь бий.

14.3 MMC Хонгконгийн хөрөнгийн зах зээлд IPO хийв

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших 6.4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй Тавантолгойн ордын 4 хувийг Энержи ресурс компани эзэмшдэг. Энержи ресурс компани 2962 га талбай бүхий 11952А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй Ухаа худгийн хэсэгт үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Ухаа худаг 499 сая тонн нүүрсний тогтоогдсон нөөцтэйгөөс 286 сая тонн нь баталгаат нөөц юм. Нийт баталгаат нөөцийн 57 хувь нь коксжих нүүрс гэх судалгаа бий. Энержи Ресурс компанийг М Си Эс, Петровис, Шунхлай компаниудын хамтын хөрөнгө оруулалтаар 2005 онд байгуулсан байна. Харин тус компани дэд бүтцээ сайжруулж, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор 2010 оны аравдугаар сарын 13-ны өдөр Хонконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгүүлжээ. Ингэхдээ компанийнхаа 20 хувьтай тэнцэх 719 сая ширхэг хувьцааг, нэг бүрийг нь 7 хонгконг доллар 2 центээр арилжаалжээ. 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар Mongolian mining corporation-ийн нийт хувьцааны 44 хувийг Эм Си Эс майнинг групп, 11,4 хувийг Петровис ресурсес, 8,1 хувийг Керри майнинг, 6,2 хувийг Анкора капитал, 4,9 хувийг Шунхлай майнинг, 3,1 хувийг Ии Би Эр Ди компани, үлдэх 22,3 хувийг олон нийт эзэмшиж байлаа. Ашигт малтмалын хайгуул хийж буй уул уурхайн компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа гаргавал, тухайн компанийн хувьцааны ханш нэлээд доогуур тогтдог. Хайгуул хийгээд тодорхой хэмжээний нөөц тогтоовол, тухайн хайгуулын компанийн хувьцааны ханш өсдөг. Нөөцөө албан ёсоор баталгаажуулж, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжвэл хувьцааных нь бүр ч их өсдөг. Энэ бол дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр мөрдөгддөг алтан дүрэм юм. Mongolian mining corporation-ийн тухайд Ухаа худагийн уурхайн нөөцийг хэдийнэ тогтоолгож, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжсэн үедээ хувьцаа гаргасан тул үнэт цаасных нь ханш анхдагч зах зээлд өндөр тогтсон гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг юм.

Энержи ресурс компани уурхайгаасаа Австралид төвтэй Лейтон Ази компаниар нэгэн үе гэрээгээр нүүрс олборлуулдаг байв. Олборлолт 2009 оноос эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1,8 сая тонн нүүрс, дараагийн жил 3,8 сая тонн нүүрс экспортолсон юм. Нүүрсээ хятадын Баотау Стил, Шоуганг, Шаганг, Шинхуа зэрэг компаниудад нийлүүлэхээр 5-10 жилийн урт хугацааны гэрээ хийсэн байдаг. Энэ нь тухайн компанийн хувьцаа анхдагч зах зээлд 7 хонгконг доллар 2 центээр гарахад нөлөөлжээ. Анх ийм үнээр гарч байсан тус компанийн хувьцааны ханш 2011 оны хоёрдугаар сарын 8-нд хамгийн дээд цэгтээ хүрч, 10 хонконг доллар 92 цент болсон юм. Гэвч энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа тасралтгүй уруудаж байгаа юм. АНУ-ын эдийн засаг болон Европын холбооны улсуудын санхүүтэй холбоотой таагүй мэдээлэл дэлхий дахинд цацагдаж байсантай холбоотойгоор азийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцааны ханш унахад нөлөөлснийг шинжээчид хэлдэг. Энэ нь ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд 975 кодоор арилжаалагддаг Mongolian mining corporation компанийн хувьцааны ханш унахад нөлөөлсөн хэрэг. Тус компани нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэр, 18 мегаваттын хүчин чадал бүхий цахилгаан станц, Ухаа худаг Гашуун сухайт чиглэлийн 245 километр хатуу хучилттай авто зам, усан хангамжийн систем зэргийг барьж ашиглалтад оруулахаар ХонгКонгийн хөрөнгийн биржээс 5,1 тэрбум хонгконг долларын хөрөнгө босгосон юм. Үүгээрээ жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэрийг барьж 2011 оны зургаадугаар сард ашиглалтад оруулжээ. Тус компани баяжуулах үйлдвэрээ Австралийн Сежмен компанитай хамтран барьсан юм. Баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор 2011 онд олборлосон 7 сая тонн нүүрснийхээ 4 сая тонныг нь угааж баяжуулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох боломж бүрдсэн юм. Харин үлдэх 3 сая тонныг нь түүхийгээр нь экспортолно гэж тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Хятадад коксжих нүүрсний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор тус компани 2014 оноос үйлдвэрлэлээ 2 дахин нэмэгдүүлж, 14,7 сая тонн нүүрс олборлож, угааж, баяжуулахаар төлөвлөж байсан юм.

14.4 Соут гоби ресурсийн оролдлого ба бүтэлгүйтэл

-Соут гоби ресурс зургаан охин компанитай-

-Соут гоби сэндс компани дөрвөн ордод төвлөрч үйл ажиллагаа явуулдаг-

Даяар булаг гэх охин компани нь монгол улсад ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг нь тодорхойгүй байдаг. Тус охин компани монгол улсад ашигт малтмалын ямар нэг тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэггүй гэж Соут гоби ресурс компанийнхан хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Харин Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс манай улсын өмнийн говьд орших Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой гэсэн ордуудад 2004 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж иржээ. Тухайлбал, Соут гоби сэндс компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Овоот толгойн ордод 2005 онд нүүрсний хайгуул хийж эхэлжээ. Хайгуулын явцад тус орд 175 сая тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Үүний 119 сая тонн нь баттай нөөц бол, 56 сая тонн нь боломжит нөөц юм. Ийм нөөц бүхий ордод олборлолт явуулахаар Соут гоби сэндс компани 2007 оны есдүгээр сард ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл холбогдох газраас авчээ. Харин үүнээс жилийн дараа буюу 2008 оны есдүгээр сараас овоот толгойн нүүрсийг хятад руу экспортолж эхэлсэн байна. Овоот толгойн энэ ордоос зүүн тийш 16 километрийн зайд Сүмбэрийн орд оршдог. Сүмбэрийн ордыг төв, зүүн, баруун гэсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Тус ордын төвийн хэсэгт 220 сая тонн баттай болон боломжит нөөц тогтоосон гэх нь бий. Энэ орд шинээр нээгдсэн бөгөөд өндөр чанарын нүүрстэй гэдгээрээ хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татдаг юм. Ирээдүйд Сүмбэрийн ордын зүүн болон баруун хэсэгт түлхүү хайгуул хийх шаардлагатай гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байгаа юм. Үүнээс гадна, овоот толгойн ордоос 150 километрийн зайд Заг сүүжийн нүүрсний орд мөн байрладаг. Энэ орд 17 сая тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд нэмэлтээр 66 сая тонн нүүрсний нөөц илрүүлэх боломжтой гэж Соут гоби сэндс компанийнхан үздэг юм. Овоот толгой болон Сүмбэрийн ордуудаас зүүн тийш 400 гаруй километрийн зайд Цагаан Толгойн орд оршдог. Айвенхоу майнз компани оюутолгойн алт, зэсийн ордыг ашиглахтай холбогдуулж, эрчим хүчний хэрэглээг нь хангах зорилгоор Цагаан толгойн ордод нүүрсний эрэл, хайгуулын ажлыг 2004 онд эхлүүлж байжээ. Хэдэн жилийн өмнө тус ордын зүүн хэсэг 120 сая тонн нүүрсний нөөц бий гэж таамаглаж байлаа. Ийм нөөц бүхий нүүрсний дээрх дөрвөн ордод Соут гоби ресурс компани Монголд бүртгэлтэй Соут гоби сэндс компаниараа дамжуулан үйл ажиллагаа явуулж ирсэн билээ. Соут гоби ресурсес компанийн үйл ажиллагааны үндсэн цөм нь дээрх дөрвөн ордод төвлөрч хайгуул, олборлолт, экспортын үйл ажиллагаа эрхэлж байсан гэж ойлгож болох талтай. Үүнээс гадна, тус компани монгол улсад уул уурхайн долоон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болохыг зарим хэвлэлүүд онцолж байсан билээ.

-Соут гоби ресурсийн хувьцааг зарах замаар Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх ордуудыг худалдахыг оролдов-

Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий ордуудыг зарах оролдлогыг түүний толгой компани болох Соут гоби ресурс, түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг Айвенхоу майнз компаниуд эрчимтэй эхлүүлсэн байдаг. Тодруулбал, 2012 оны гуравдугаар сарын 5-нд Соут гоби ресурс компани нь Соут гоби сэндийн эзэмшилд байсан Цагаан толгойн ордын 15041 дугаартай ашиглалтын, 7662 дугаартай хайгуулын лицензүүдийг 30 сая доллараар Модун ресурс компанид худалдах гэрээ байгуулсан байдаг. Ингэхдээ 7.5 сая долларыг бэлнээр, үлдсэнийг нь Модун ресурс компанийн хувьцаанд хөрвүүлэхээр гэрээ байгуулжээ. Ингэснээр Соут гоби ресурс компани австралийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй бөгөөд Улаанбаатар хотоос 120 километрийн зайд орших Нүүрст хэмээх ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Модун ресурс компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох байжээ. Энэ тохиролцоог 2012 оны зургадугаар сарын 1-нд эцэслэхээр төлөвлөж байсан юм. Соут гоби ресурс болон Модун ресурс компанийн хооронд хийгдсэн дээрх гэрээнээс гадна, бас нэгэн анхаарал татахуйц хэлцэл хийгдсэн байдаг. Энэ бол Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын Чалко компаниудын хооронд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр хийгдсэн гэрээ юм. Тухайн үед Соут гоби ресурс компанийн 14 хувийг хятадын хөрөнгө оруулалтын сан, 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд эзэмшиж байсан юм. Харин 57,6 хувийг канадын Айвенхоу майнз компани эзэмшиж байлаа. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг энэ хувиа Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид зарах гэрээг үзэглэсэн юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар худалдах гэрээг Хятадын хөнгөн цагааны корпорацитай үзэглэсэн юм. Энэ нь Соут гоби ресурс компанийн хувьцааны Тронтогийн бирж дээрх хамгийн сүүлийн хаалтын ханшнаас 28 хувиар өндөр үзүүлэлт байлаа. Харин сүүлийн арван хоногийн дундаж ханшаас 32 хувиар өссөн үзүүлэлт байв. Тиймээс энэ нь хувьцаа эзэмшигчдэд ашигтай учраас Айвенхоу майнз компани Чалко компанитай тусгайлан гэрээ байгуулж, Соут гоби ресурсийн хувьцааны тендерт оролцохыг зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл тухай үед цацагдаж байсан нь нууц биш. Соут гоби ресурс болон түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг айвенхоу майнз биржэд дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр хувьцаагаа арилжаалдаг. Нэгэнтээ бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж байгаа бол хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийн үүднээс компанитай холбоотой сайн, муу бүх мэдээллийг компанийнхаа цахим хуудсанд тавигдах нь тэр. Эндээс монголчууд Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ зарах гэж байгааг мэдсэн гэж ойлгож болно. Энэ тухай Соут гоби ресурсес компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая доллараар худалдаж авахаар санал тавьсан. Үүний 2,4 хувийг ойролцоогоор 15 сая доллараар хонг-конг болон тронтогийн хөрөнгийн биржээс худалдаж авахаар төлөвлөж байлаа. Харин үлдэх 58 хувийг канадын Айвенхоу майнз компаниас худалдаж авахаар болсон. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцааг Айвенхоу майнз компаниас нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компани худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх энэ хувиа 928 сая доллараар үндсэндээ зарах юм. Үүнийг оюутолгойн цаашдын бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар төлөвлөж байгаа тухай нэгэн телевизэд ярилцлага өгч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ийнхүү өмнийн говьд орших цагаан толгой, овоот толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая ам.доллараар худалдаж авахаар Чалко ханцуй шамласан юм. Ингэвэл өмнийн говийн нүүрсний ордууд хятадын Чалко компанийн мэдэлд шилжих байлаа. Ингэснээр Чалко компани өмнөө тулгараад байгаа асуудлаа бага ч болтугай шийдвэрлэж алдагдлаа бууруулах боломжтой гэлцэх нь бий.

14.5. Соут гоби сэндсийн тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлэв

14.6. Рио Тинто Айвенхоу майнзын жижиг төслүүдийг сонирхсонгүй

Айвенхоу майнз компани дотроо цөөнгүй ам бүлтэй, өнөр өтгөн айл юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө тус компани Казакстаны Кизылийн алтны ордын 50 хувийг, Австралид зэсийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Айвенхоу австралиа компанийн 59 хувийг, Мьянмар улс дахь Монивиа зэсийн төслийн 50 хувийг, Монголд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 66 хувийг. Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 58 хувийг эзэмшиж байлаа. Соут гоби сэндсийг эс тооцвол дээрх төслүүд бүгдээрээ алт, зэсийнх. Харин Соут гоби сэндс ганцаараа нүүрсний орд юм. Рио Тинто компанийнхан бид оюутолгойн 66 хувийг эзэмшихийн тулд Айвенхоу майнз компанийг худалдан авч байгаа. Гэхдээ Айвенхоу майнзын оюутолгойгоос бусад төслүүдийг сонирхохгүй байгаа гэдгээ илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ Оюутолгойн 66 хувийг худалдаж авахын тулд, Айвенхоу майнз компанийг бүхэлд нь худалдаж авах шаардлагатай. Энэ ч үүднээс Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлсээр ирсэн. Үүний нэг тод жишээ бол, 2012 оны эхээр Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн явдал. Харин Айвенхоу майнз компанийн Соут гоби ресурс дэх 58 хувийг тоосонгүй. Тиймээс Рио Тинто компани өөрсдийн сонирхолыг татахгүй байгаа Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ эртнээс зарахыг Айвенхоу майнзад санал болгож ирсэн юм. Энэ ч ёсоор болж Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх хувиа Хятадын Чайнолко компанийн охин компани болох Чалко компанид худалдах гэрээг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын эхээр үзэглэсэн байж магадгүй гэж мэргэжилтнүүд тухайн үед таамаглаж суусан юм. Гэвч овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэрийн нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдийг Ашигт малтмалын газар цуцалсантай холбоотойгоор Айвенхоу майнз ёстой мад тавиулна гэдэг болох нь тэр. Тиймээс тус компани Засгийн газартай энэ асуудлаар эргэн ярилцах нь тодорхой гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Гэхдээ Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд энэ асуудалд оролцохгүй нь ойлгомжтой байв. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын компанид зарах гэрээг тэрбээр хийсэн ч, балагийг нь Рио Тинто дааж гарахаас өөр гарцгүй болсон юм. Учир нь Рио Тинто компани 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдөр Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг бүхэлд нь гартаа авсан байдаг. Тодруулбал, Роберт Фрийдландыг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Кей Фрийстли Айвенхоу майнзын гүйцэтгэх захирлаар томилогдсон юм. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүний 11-ийг нь Рио Тинтогийн талаас тавихаар болсон юм. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг Рио Тинто гартаа авсан тул, Соут гоби ресурсийн ээдрээдтэй асуудлын гогцоог тэд тайлах ёстой болж хоцорсон юм. Тухайн үед энэ асуудалд Рио Тинто компанийнхан хэрхэн хандаж байсан бэ. Тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей: Рио Тинто гарцыг хайж байна гэсэн тайлбар өгсөн байдаг. Овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензүүдийг сэргээгүй цагт Чалко компани Айвенхоу майнзаас зүгээр л цаас худалдаж авсан болж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ардаа баталгаагүй Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахад хүрэв. Ийм эрсдэлтэй бизнест Чалко хөл тавихгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Тйимээс Чалко компани Айвенхоу майнзтай байгуулсан гэрээгээ нэг бол цуцлах, эсвэл манай улстай арбитардаж магадгүй гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм.

14.7 Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унасан нь

14.8 Чалкогоос сэргийлж хууль баталсан нь

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх ёстой байлаа. Үүнээс урьтаж Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг холбогдох байгууллага түр түдгэлзүүлсэн юм. Мөн 2012 оны тавдугаар сарын 17-ны өдөр Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг УИХ-аар яаравчлан баталсан билээ. Уг хууль гарсан өдрөөсөө хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Ямар агуулгатай хууль батлагдсаныг гадаадын хөрөнгө оруулагчид мэдэхийг тэсэн ядан хүлээж суулаа. Мөн манай улсад ашигтай хууль болж чадсан эсэхийг монголчууд ихэд сонирхож байсан юм. Тиймээс Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг санаачлагчдын нэг, өнөөгийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар руу утас цохилоо. Тэрбээр гадаад руу нисэх гэж байгаа тул ярилцлага өгч амжихгүй гэдгээ илэрхийлэв. Амжаад хэдэн асуултанд хариулт авъя гэдгээ учирлав. Онгоцны буудал хүрэх замд яриа өгөх бололцоотой хэмээлээ. Ингээд нисэх буудал явах замд нь түүнээс зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Хуулийн гол агуулгын тухайд УИХ-ын дарга Г.Занданшатар: Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг эргэн сэргээлээ ч, Айвенхоу майнз компани Чалкотой наймаалцахын тулд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газарт мэдэгдэж УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авахаас өөр аргагүйд хүрсэн талаар байв. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарсаны дараа, Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани холбогдох бичиг баримтаа бүрдүүлж, хуулийн хүрээнд Соут гоби ресурс компанийн 60 хувийг худалдаж авахаа удаа дараа мэдэгдсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, монголын талаас тавих бүх шаардлагыг хангаж, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авна гэдгээ мэдэгдэж байсан юм. Гэвч хуулийг дагаж мөрдөх журам батлагдахгүй байсаар Канадын Айвенхоу майнз, Хятадын Чалко компанийн хооронд хийсэн гэрээний хугацаа дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр дуусах гэрээг хоёр тал нэг сараар дахин сунгасан юм. Гэвч энэ хугацаанд хоёр тал Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч чадсангүй, гэрээний хугацаа 2012 оны есдүгээр сарын 3-ны өдөр дуусгавар болсон юм. Тиймээс хятадын төрийн өмчит Чалко компани гэрээгээ албан ёсоор цуцлахаа мэдэгдсэн байдаг. Ингэснээр Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах боломжгүй болсон юм. Мөн 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл сунгаад байсан Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн гэрээ хүртэл цуцлагдах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авах замаар Модун ресурсэд давхар хувь эзэмших Чалкогийн санаархал дуусгавар болсон юм.

14.9 Винсвей компанийн 29,9 хувийг Чалко худалдаж авахаар гэрээ байгуулав

Нөхцөл байдал ийм дээрээ тулсан учир Чалко компани монголын хууль эрхзүйн орчныг тодорхой болох хүртэл Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахаа хойшлуулсан тухай мэдэгдэж, өөр гарцыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг. Тодруулбал, Чалко компани хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей ресурс компани 29,9 хувийг худалдаж авахаар болсон юм. Ингэхдээ Винсвей компанийн 1 тэрбум 130 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 2 хонгконг доллар 12 центээр худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан гэх нь бий. Энэ нь 2,3 тэрбум хонконг доллар буюу 308 сая америк доллар болж байлаа. Ийм өртөг бүхий гэрээ байгуулснаа Чалко болон Винсвей компанийнхан 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад зарласан байдаг. Ийнхүү Чалко компани дараагийн нүүдлээ хийж, Винсвей компанийн хувьцааг худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан нь энэ юм. Тиймээс Хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей компани нь ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг талаар олон нийт сонирхож эхлэх нь тэр. Энэ талаар хөрөнгийн зах зээлийн судлаач Наран-Учрал: Винсвей компани нь дэлхийн олон орноос нүүрс импортлон авч хятадын төмрийн болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг тухай хэлж байсан юм. Тухайлбал, Орос, Америк, Канад, Австрали, Монгол зэрэг улсуудаас нүүрс импортлон авч, цааш нь дамжуулан худалдаалдаг юм байна. Гэхдээ тэдний нийт импортын дийлэнх хувийг монголоос авсан нүүрс эзэлдэг гэдгийг анхаарах нь чухал. Тус компани 2010-2011 оны хооронд 19 сая тонн нүүрс түнш орнуудаасаа импортолж авсаны 13 сая тонн нь монголоос авсан нүүрс гэх судалгаа гарч байсан нь үүнийг нэг нотолгоо юм. Ер нь монголоос гадаад зах зээлд экспортолж буй нүүрсний тал хувийг Винсвей компани худалдан авч, эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ ихэвчлэн урт хугацааны гэрээ байгуулж монголоос нүүрс импортлон авдаг байгаа юм. Тухайлбал, Тавантолгой, Мак, Соут гоби сэндс зэрэг нүүрсний компаниудаас жилд 2-5 сая тонн нүүрс импортлох авахаар урт хугацааны гэрээ байгуулсан байдаг. Ийнхүү Винсвей компанийн 29,9 хувийг худалдаж авах замаар Чалко компани монголын нүүрсэнд хяналтаа тавих удаах оролдлогоо хийсэн байдаг. Үүнээс гадна, Винсвей компанийн охин компани манай улсад хэдийнэ мэндэлсэн гэдгийг анхаарал шаардлага тухайн үед давхар тавигдаж байлаа. Поло ресурс компани Пибоди энержитэй хамтарсан компанийнхаа 50 хувийг хятадын Винсвей компанид 2010 оны долоодугаар сарын 2-ны өдөр худалдсан байна. Ингэж Винсвей компани америкийн томоохон нүүрс импортлогч Пибоди компанитай хамтарч, тэдний Пибоди Винсвей Монголиа охин компани монгол улсад мэндэлсэн түүхтэй. Энэ охин компанийн эзэмшилд ашигт малтмалын 50 тусгай зөвшөөрөл байдаг гэж Винсвей компанийнхан албан ёсны цахим хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Тодруулбал, хайгуулын 47, ашиглалтын 3 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан юм. Хэрэв Винсвей компанийн 29,9 хувийг хятадын Чалко компани гэрээний дагуу авбал, Пибоди Винсвей Монголиа охин компанийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд хятадын хөнгөн цагааны үйлдвэрийн халаас руу хүссэн хүсээгүй гулсан орох дүр зураг тухайн үед мөн ажиглагдаж байсан билээ.

14.10. Хөрөнгө оруулагчдаа үргээсэн хуулийг хүчингүй болгов-

Урт нэртэй хууль гаргаж, алтны тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгохыг хориглосон зэргээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч байсан цаг саяхан. Гэвч араас нь 2012 оны тавдугаар сарын 17-нд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гаргасан нь хөрөнгө оруулагчдыг дахин үргээхэд хүргэсэн юм. Тодруулбал, энэ хуулийг дагаж мөрдөх журам огт гараагүй учраас хөрөнгө оруулагчид Монголыг орхиход хүрсэн гэж ойлгож болно. Мөн Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарснаар манай улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарт гаднынхан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авах ёстой болсон юм. Тодруулбал, энэ хуулийн 4.7-д Монгол Улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарын 49 хувиас дээш хувь эзэмших, эсвэл 100 тэрбум төгрөгөөс давсан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ-аас зөвшөөрөл авна. Бусад тохиолдолд зөвшөөрөл олгох асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ гэж заасан байлаа. Уул уурхайн шинжээч Наранбаатар: Энэ хууль гарснаар гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан таагүй үр дүн гарсан болохыг хэлдэг. Тухайлбал, манай улсад 2010 онд 1,6 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2011 онд энэ тоо 4,6 тэрбум ам.доллар болж өссөн юм. Гэвч 2012 онд манай улсад 4,1 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2013 онд 2.1 тэрбум ам.доллар болж буурсан байх жишээтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч байхад, манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд буурсан нь монгол руу чиглэх ам.долларын урсгал тасалдахад хүргэж, америк доллар түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан жил тохиосон билээ. Тиймээс алдаагаа залруулахын тулд хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн дээрх хуулийг хүчингүй болгож, оронд нь Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гаргасан юм. Хуулийн төслийг 2013 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр парламентаар хэлэлцэн баталсан байдаг. Харин шинэ хууль 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Шинэ хуулийн онцлогын талаар тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, бүртгэлийн газрын дарга Жавхланбаатар: Манай улсын уул уурхай, банк, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулах хуулийн этгээдийн 33, түүнээс дээш хувийг гадаадын төрийн өмчит хуулийн этгээд эзэмших тохиолдолд, хөрөнгө оруулалтын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авахаар шинээр хуульчилсан тухай хэлж байсан юм.

-С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй-

Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар тогтворжуулах гэрчилгээний хугацааг хөрөнгө оруулалтын төслийн үйл ажиллагааны салбар, байршил, хөрөнгө оруулалтын хэмжээнээс хамаарч 5, 8, 10, 15 жилийн хугацаатай байхаар тогтоож өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, 2008 оноос хойш хөрөнгө оруулсан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид манайд оруулсан мөнгөнөөсөө хамаарч 5-18 жилийн хугацаанд дөрвөн төрлийн татварыг тухайн үеийнхээ түвшинд төлөх бололцоо бүрдсэн юм. Дэрэх хугацаанд Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, Гаалийн албан татвар болон нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн үед байсан хэмжээнд нь тогтворжуулахаар шинээр гаргасан хуульд тусгасан юм. Ийнхүү дөрвөн төрлийн татварыг тогтворжуулснаар монгол улсаас үргэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж улс төрчид хүлээж суулаа. Салхи хаашаа эргэж, хөрөнгө оруулагчид монгол руу чиглэх эсэхийг хүлээх л үлдсэн. Гэтэл хууль хэрэгжиж эхлээд жил гаруйн хугацаанд нэг ч компанид тогтворжуулах гэрчилгээ олгоогүй байдаг нь сонирхол татам. Манай улсад 1990 оноос хойш 12 мянган гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулагдснаас 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар 8800 нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Тэдний 300 нь 2014 онд байгуулагдснаас 10 нь тогтворжуулах гэрчилгээ авахаар бэлтгэлээ базааж, Хөрөнгө оруулалтын газраас зөвлөгөө авчээ. Харин дотоодын зургаан компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт гаргасан ч, нэг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах санал тавьсан байна. Тухайн үед тэдний нэрсийг албаныхан нууцлаж байсан ч, МАК, Энержи ресурс, Алтайн хүдэр, Эрэл зэрэг компаниуд тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт тавьсан тухай хэвлэлүүд онцолж байсан юм. Эдгээрээс Энержи ресурс хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах хамгийн магадлалтай компани гэж тухайн үед судлаачид үзэж байлаа. Тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Хятадын Шэнхуа, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл тэр үед шалгарч байсан учраас тэр юм. Нөгөө талаас Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан байдаг. Энэ шалгуурыг Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид хангаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэд 4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээ мэдэгдээд байсан юм. Тиймээс дээрх зургаан дотоодын компаниас Энержи ресурс компани хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх хамгийн магадлалтай гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан. Тэгвэл 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй хэмээн ярилцлагадаа дурдаж байсан юм.

14.11 Харанга ресурсесийн төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв

Сэлэнгэ төслийн Дунд булаг талбай нь Баянцогтоос 2,5 километрийн зайд орших бөгөөд сүүлийн судалгаагаар төмрийн эрдэсжилт явагдаж байгаа нь тогтоогдсон байдаг. Харанга ресурс компаниас Сэлэнгэ төслийн талбайд явуулсан соронзон зургаар Дунд булагийн талбайд 600 метрийн гүн бүхий 1,2 километр газарт ер бусын соронзон илэрсэн гэдэг. Сэлэнгэ төслийн Өндөр ухаа талбай нь Дунд булагаас нэг километрийн зайд орших бөгөөд мөн ер бусын илэрцтэй. Гэхдээ Дунд булагт илэрсэн шиг биш гэнэ. Дунд булагийн судалгааны дүнгээс шалтгаалж Өндөр ухаад туршилт явуулах эсэхээ шийднэ гэж тус компанийнхан олон жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Өмнө нь Дунд булаг болон Өндөр ухаад өрөмдлөг хийж байсан юм. Сэлэнгэ төсөл дэх Хүйтэн голын талбай нь Өндөр ухаа болон Дунд булагаас 6 километрийн цаана юм. Энэ талбай мөн соронзон геофизикийн аномалтай холбоотой. Өмнө нь явуулсан судалгаагаар 14 метрийн гүнд 40,6 хувийн төмрийн агуулгатай. 13 метрийн гүнд 39,4 хувийн төмрийн агууламж байгаа нь тогтоогджээ. Эрдэсжилтийн хэмжээг тогтоож, өрөмдлөгийн огтлолыг баталгаажуулан дараа дараагийн өрөмдлөгийг төлөвлөж байжээ. Ер нь Сэлэнгэ төслийн талбай нь маш их хэмжээний төмрийн хүдэртэй. Төмөр замын дэд бүтэцтэй ойр гэдгээрээ давуу талтай аж. Тус төсөл нь монголын төмөр замаас 20 километрийн зайд, Шарын голын гал тэрэгний буудлаас 40 километрийн зайд оршдог байна. Шавдал лицензийн талбай нь Сүхбаатар аймгийн төв Баруун Уртаас 10 километрийн зайд оршдог. Шавдалын ойролцоо Баруун урт хотыг дайрч, зүүнээс баруун тийш төмөр зам барихаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө лицензит талбайн гол хэсэгт 20 цооногт туршилтын өрөмдлөг хийсэн. Үүний 10 цооногт төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Ингэхдээ гурван цооногт төмрийн хүдрийн агууламж 28 хувьтай гарсан бол, бусад цооногт 15 хувьтай гарсан байна. Эхний энэ өрөмдлөгөөр Шавдалийн төмрийн хүдрийг эдийн засагт эргэлдүүлж болох дүгнэлтийг тус компани хэдэн жилийн өмнө гаргажээ. Тусгай талбай дахь соронзонгийн тойм хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд үр дүнг дараах байдлаар дүгнэжээ.

Хайж буй эрдэс тусгай талбайн хэсэгт байна.
Соронзон зургаас харахад өрөмдлөг хийх гол хэсэг баруун хэсэгт байж болзошгүй

15 БҮЛЭГ. Гадаад харилцаа ба эдийн засгийн хамтын ажиллагаа

15.1 Монгол болон БНСУ-ын харилцаа

БНСУ-д хийсэн айлчлалын үеэр шийдэгдсэн 16 асуудал

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-д албан ёсны айлчлал хийж, БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхаж, Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, тус улстай гадаад эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа тэлэв. Түүнчлэн БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн болон Засгийн газрын зарим гишүүнтэй уулзаж, Монгол, Солонгосын бизнес форумд оролцож үг хэлэв. Мөн тус улсад ажиллаж, амьдарч байгаа монгол иргэдтэйгээ уулзлаа. Ерөнхий сайдын айлчлалын хүрээнд дараах 16 асуудлыг шийдвэрлэсэн байна.

1. Айлчлалын үеэр хоёр тал өнөөгийн Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлэхээр санал нэгдлээ. БНСУ-ын удирдлага харилцааг Стратегийн түншлэлд дэвшүүлэн хөгжүүлэх саналыг тавьсан.

2. БНСУ-ын Засгийн газраас ОУВС-ийн хөтөлбөрийн хүрээнд олгож буй 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн ерөнхий хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэхүү зээлийн хөрөнгийг Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол, орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглах хүсэлтэй байгаагаа манай талаас илэрхийлсэн. Солонгосын тал манай саналыг бүх талаар дэмжиж ажиллахаа илэрхийлж холбогдох ажлын хэсгийг ойрын үед Монголд илгээхээр болов.

3. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Засгийн газраас өмнө нь олгохоор шийдвэрлэсэн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд 10 аймгийн дулааны цахилгаан станц барих төсөл, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын цахим хяналтын систем байгуулах төслийг эхлүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлснийг Солонгосын тал хүлээж авав. Мөн БНСУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Байгалийн түүхийн музейн шинэ барилга барих төслийг хэрэгжүүлэх асуудлыг Солонгосын тал судалж үзэхээр болов.

4. Айлчлалын үеэр тохирсон асуудлуудыг цаг алдалгүй шуурхай хэрэгжүүлэх зорилгоор Монгол Улс, БНСУ-ын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны 3 дугаар хуралдааныг зохион байгуулахаар тохирлоо

5. Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх цаашид Монгол Улсад дэвшилтэт техник технологийг нэвтрүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар эдийн засгийг төрөлжүүлж, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд БНСУ-тай ХАА, газар тариалан, аялал жуулчлалын зэрэг салбаруудад хамтран ажиллах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлж, Солонгосын тал бүрэн дэмжиж, нэн ялангуяа мэдээлэл, харилцаа холбоо, аж үйлдвэрийн салбарт хуримтлуулсан технологи, туршлагаасаа хуваалцаж, хамтран ажиллах боломжтойг тэмдэглэв.

6. Айлчлалын үеэр зохиогдсон Монгол-Солонгосын бизнес форумын хүрээнд Монгол Улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн байдал, хамтын ажиллагааны боломжуудын талаар танилцуулав. Энэхүү форумын үеэр хүнс, хөдөө аж ахуйн гаралтай, органик бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, экспортлох талаар түлхүү ярилцаж гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг энэ салбарт хамтран ажиллахыг уриаллаа.

7. Талууд хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг цаашид нэмэгдүүлэхэд түлхэц болох Эдийн засгийн түншлэлийн (ЕPA) хэлэлцээр байгуулах асуудлаар хамтарсан судалгааны ажил амжилттай дууссаныг тэмдэглэж, дараачийн шатны ажлаа эхлүүлэхээр ярилцав.

8. Цаашид байгаль орчин, анагаах ухаан, эрүүл мэндийн салбарт хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхээр тогтов.

9. Ерөнхий сайд Ли Наг Ен монгол иргэд БНСУ-д тав тухтай ажиллаж, амьдрах асуудалд анхаарч, монгол залуучууд тус улсад суралцах боломжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарахаа илэрхийлэв.

10.Талууд хоёр орны иргэд алсдаа визгүй зорчих зорилтын хүрээнд эхний ээлжинд олон удаагийн виз олголтыг өргөжүүлэхээр боллоо.

11. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн сайдтай уулзах үеэр Солонгосын тал БНСУ-д ажиллах манай ажилчдын квотыг нэмэгдүүлэхээр болж байгаагаа илэрхийлэв.

12. Айлчлалын үеэр Хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох тогтолцооны дагуу ажилтан илгээх болон хүлээн авах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурав.

13.БНСУ-ын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор ажил олгогч, ажил хайгчдын мэдээллийн санг бий болгох 2.8 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт бүхий цахим системийн төслийг Монгол Улсад хэрэгжүүлэх боломжтойгоо Солонгосын тал илэрхийлэв. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэх нь Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөлд нэн чухал болохыг манай тал нотолж, хэрэгжүүлэхээр тохиров.

14.БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин өөрийн санаачилсан Шинэ Умардын бодлогыг тайлбарлаж, Евразийн зүрхэнд орших Монгол Улстай улам нягт хамтран ажиллах нөөц боломж их байгааг цохон тэмдэглэв. Хоёр тал Азийн супер сүлжээ зэрэг бүс нутгийн томоохон төслүүдэд хамтран ажиллах боломжийг эрэлхийлэхээр тохиров.

15.Хоёр улс НҮБ болон олон улсын тавцанд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн бэхжүүлж ажиллахаар болов. Монгол Улс Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт, АПЕК-т элсэх Монгол Улсын хүсэл эрмэлзлэлийг БНСУ дэмжив.

16.ЗХА-ийн аюулгүй байдлын асуудлаарх манай Улаанбаатарын яриа хэлцээ санаачилгыг БНСУ өндрөөр үнэлж, дэмжиж ажиллахаа илэрхийлжээ.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд айлчиллаа…

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар манай улсад БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён манай улсад айлчиллаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилсны хариуд ийнхүү Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 29 жилийн ойн өдөр Монгол Улсад айлчилсан юм. БНСУ-ын Ерөнхий сайдын энэхүү айлчлал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа энэ үеэр илэрхийлэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хамтран эрчимтэй ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр тохирч, БНСУ-ын Ерөнхий сайд ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах санал дэвшүүлэв. Ойг тохиолдуулан төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах, үүний бэлтгэлийг хангах хүрээнд Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг зохион байгуулахаар тогтов. Түүнчлэн дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд хоёр тал эрдэм шинжилгээний бага хурал, соёл, урлаг, спортын өргөн хүрээтэй арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар ярилцав.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын оролцоог нэмэгдүүлэх, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн түрээсийн орон сууцны төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлж эхлэх, манай улсад 10 аймгийн дулааны станц барих төслийг ирэх ондоо багтаан дуусгах зэрэг чиглэлд дэмжлэг хүсэв. Мөн иргэд зорчих нөхцлийг улам хөнгөвчлөх, хэтдээ визгүй зорчдог болгох чиглэлд замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв.

Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг хоёр улсын Ерөнхий сайд нар тэмдэглэж, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг солонгосын тал санал болгосон юм.

Талууд соёл, боловсрол, мэдээллийн технологи, байгаль орчин, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг цаашид улам дэмжиж ажиллахаар болов. Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён онцлов. Тэрээр мөн монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн хүмүүст зориулж эмчилгээний дараах хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

Урлаг, соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ залуучуудын солилцоог давхар дэмжих, энэ хүрээнд М-К поп соёл урлагийн фестиваль зохион байгуулах тухай монголын талын саналыг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён дэмжинэ гэв.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс ЗХА, Солонгосын хойгт энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх чиглэлд хүч чармайлт гарган хувь нэмэр оруулж байгааг өндрөөр үнэлээд Азийн супер сүлжээ, Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг байгуулах зэрэг БНСУ-ын зүгээс дэвшүүлж буй санаачилгуудыг дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Эдгээр санаачилгуудын хүрээнд хамтран ажиллах асуудлыг Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдаан болон бусад холбогдох уулзалтуудын үеэр дэлгэрүүлэн ярилцаж, илүү тодорхой болгох нь зүйтэй гэдэг дээр талууд санал нэгдсэн юм.

15.2 Монгол ба Хятадын харилцаа

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхийсайд Ли Көчяны урилгаар тус улсад айлчиллаа.

Ерөнхий сайдыг БНХАУ-ын Ардын Их Хурлын ордонд хүрэлцэн очиход БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян угтан авч, хоёр орны сайд нар хэлэлцээ хийсэн юм. Яг одоо хоёр улсын Ерөнхий сайд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Урилгыг хүлээн авч БНХАУ-д айлчилж байгаад Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд талархаад энэ айлчлал хоёр орны харилцаанд шинэ эхлэл авчирна гэдэгт найдаж байгаагаа илэрхийллээ. Хятад, Монгол Улс маш чухал хөрш. Бидний хооронд улс төрийн харилцан итгэлцэл, бодит хамтын ажиллагаа, хүмүүнлэгийн солилцоог өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь хоёр талын харилцаанд төдийгүй бүс нутгийн энх тайван, хөгжилд ашигтай гэдгийг тэмдэглэв. БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайдаар улиран сонгогдсонд нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа баяр хүргэлээ. Энэ удаагийн айлчлал хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байгаагаа илэрхийлэв.

Хятадын Коммунист Намын 19 дүгээр Их Хурал, Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал амжилттай болж улс орныхоо ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлага, Хятадын онцлогтой социализмын бүтээн байгуулалтын шинэ эринд дэвшин орсноо дэлхийн тавцанд зарлаж, ард түмний ажил амьдрал, сайн сайхны төлөө дунд, урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо тодорхойлсонд талархаж байна гэжээ.

Хэлэлцээний үеэр Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хүмүүнлэг зэрэг салбарын харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг урагшлуулах талаар хэлэлцэн, бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцож байна. Үүний дараа яамд, байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаатай холбоотой баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцсон юм. Хоёр улс 1949 оны 10 дугаарсарын 16-нд дипломат харилцаа тогтоож 1950 онд Улаанбаатар, Бээжин хотноо Элчин сайдын яамаа харилцан нээсэн түүхтэй. Монгол Улс, БНХАУ 2011 онд Стратегийн түншлэлийн, 2014 онд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон. Өнгөрсөн оны байдлаар манай улсын гадаад худалдааны хэмжээ 10 тэрбум ам.доллар байсны 63 хувь нь буюу 6.5 тэрбум ам.доллар нь БНХАУ-тай хийсэн худалдаа эзэлж байна. Хоёр улс эдийн засаг, худалдааны харилцаагаа шинэ агуулга, хэлбэрээр баяжуулан хөгжүүлж, 2020 он гэхэд худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хамтран дэвшүүлээд байна. 1990-2017 оны хооронд БНХАУ манай улсад дөрвөн тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсний 70.1 хувь нь геологи, уул уурхайн эрэл хайгуул, олборлолт, 22 хувь нь худалдаа, нийтийн хоолны салбар, 2.3 хувь нь барилгын салбарт ногдож байна гэв.

15.3 Монгол ба Японы харилцаа

Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги манай улсад албан ёсны айлчлал хийлээ

Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-г хүлээн авч Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэнд талархал илэрхийлж, энэ удаагийн айлчлал хоёр орны харилцаанд томоохон ахиц авчирна гэдэгт итгэж буйгаа илэрхийлэв. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаадаа баяртай байна гээд 2019 онд Гадаад хэргийн сайдаар анх томилогдсон цагаасаа Монгол Улсад айлчлахыг төлөвлөж байсан гэдгээ илэрхийлэв. Энэхүү айлчлал нь хоёр орны харилцааг шинэ шатанд хүргэх болно гэдэгт итгэж байгаагаа цохон тэмдэглэсэн юм. Үүний дараа хоёр орны гадаад харилцааны сайдууд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Яриа хэлэлцээ найрсаг дотно уур амьсгалд болж, талууд хоёр улсын харилцааны өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт, үйл ажиллагааны талаар дэлгэрэнгүй санал солилцсон юм. Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван манай улсын гуравдагч хөрш, ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н энэ удаагийн айлчлал манай улсад парламентын сонгууль болж, шинэ Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд удаагүй байгаа цаг үед, мөн Япон Улсад Ерөнхий сайд Ё.Сүгагийн Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлсний дараахан болж байгаагаараа онцлог гэдгийг тодотголоо. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг улам бэхжүүлж, хамтын ажиллагаанд түлхэц өгнө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын үед бүс нутгийн улс орнууд үйл ажиллагаагаа уялдуулж, нягт хамтран ажиллахын чухлыг онцлоод Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй Стратегийн түншлэлийн харилцааг цаашид ч өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Тэрээр Япон Улсын Засгийн газар манай улсад нэн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 0,01 хувийн хүүтэй 25 тэрбум иенийн буюу 230 гаруй сая ам.долларын зээл олгохоор шийдвэрлэснийг мэдэгдэв. Албан ёсны хэлэлцээний дараа хоёр улсын Гадаад харилцааны сайд нар КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай зээлийн солилцох ноот бичигт гарын үсэг зурав. Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Япон Улсын Засгийн газраас иргэд харилцан зорчих урсгалыг шат дараатай нээх хүрээнд бизнесийн зорилгоор зорчих, урт хугацаанд Япон Улсад оршин суух манай иргэдэд Япон Улсад зорчих визийг олгож эхэлснээ танилцуулав. Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван Япон Улсын Засгийн газар Монгол орны ардчилал, шинэчлэл, тогтвортой хөгжлийг 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш тууштай дэмжиж ирсэнд, мөн КОВИД-19 цар тахлын хүндрэл бэрхшээлтэй үед Монгол Улсад дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаад гүн талархал илэрхийллээ. Тэрээр Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр үр дүнгээ өгч эхэлж буйг онцлоод Япон Улсын хөрөнгө оруулалт, дэвшилтэт технологи, ноу-хау-г идэвхтэй татаж, эдийн засгаа төрөлжүүлэх, экспортоо нэмэгдүүлэх чиглэлд тус улстай түлхүү хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийллээ.

Мөн эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх хүрээнд холбогдох дэд хороодын хуралдааныг ойрын үед зохион байгуулах санал тавив. Талууд яриа хэлэлцээний үеэр ойрын үед хоёр талдаа хэрэгжүүлэх дээд, өндөр түвшний айлчлал, арга хэмжээний талаар санал солилцож, улс төр, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, иргэд консулын гээд өргөн хүрээтэй салбарт Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг гүнзгийрүүлэн бэхжүүлэхээр тохиролцов. Мөн 2022 онд тохиох Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар ярилцав. Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгааг талууд нотолж, 2021-2025 онд хэрэгжүүлэх дараагийн хөтөлбөрийн агуулгыг ойрын үед тохирохоор болов. Манай хоёр улс олон улс, бүс нутгийн талбарт идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг дурдаад, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн сацуу Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн хөгжил цэцэглэл, Солонгосын хойгийн аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэхийн төлөө цаашид ч нягт хамтран ажиллахаа талууд нотоллоо. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улсад хийж буй 5 дахь айлчлал юм. Өмнө нь Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд С.Уно 1989 онд, Ё.Кавагүчи 2004 онд, К.Окада 2010 онд, Т.Коно 2019 онд тус тус Монгол Улсад айлчилсан юм.

Айлчлалын үеэр Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхсан юм. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэгийн айлчлал нь Монгол, Японы Стратегийн түншлэл өндөр түвшинд хөгжиж байгаагийн илрэл болж байгааг тэмдэглэв. Түүнчлэн Япон улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд ихээхэн ач холбогдол өгч байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн манай гуравдагч хөрш Японтой харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд энэ оны зургаадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулиар ялалт байгуулж, Засгийн газраа эмхлэн байгуулсанд баяр хүргээд Монгол, Японы Засгийн газрын тэргүүн нар цаашид нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нь нэн чухал зорилт гэдэгт хоёр тал санал нэгдэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай эдийн засгийг төрөлжүүлэх, экспортыг нэмэхэд чиглэсэн үйлдвэрлэлийн салбаруудад Японы хөрөнгө оруулалт, техник, технологийг нэвтрүүлэх нь нэн чухал болохыг тэмдэглэсэн юм. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, олон улсын түвшинд хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болж өндөрлөлөө.

Японы Засгийн газар 25 тэрбум иений зээл олгоно

УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага хооронд байгуулах КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай тусламжийн зээлийн хэлэлцээрийн төсөл, Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичгийн төслийн зөвшилцөх асуудлыг хэлэлцлээ. Засгийн газраас энэ сарын 6-нд өргөн мэдүүлсэн уг төслийн талаар Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар танилцуулсан юм. Япон Улсын Засгийн газраас коронавируст халдварын үед Монгол Улсын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй эдийн засгийг эрчимжүүлэх арга хэмжээг дэмжин манай улсад 25 тэрбум иен буюу 233 сая ам.доллартай тэнцэх яаралтай тусламжийн зээлийн төсвийн дэмжлэгийг олгохоор шийдвэрлэжээ. Энэ хүрээнд КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай тусламжийн зээлийн Монгол Улсын Засгийн газар, Япон Улсын Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичиг, мөн Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА)-ын хооронд зээлийн хэлэлцээр байгуулахаар урьдчилсан байдлаар тохиролцоод байна. Яаралтай тусламжийн зээлийн эргэн төлөх хугацаа 15 жил бөгөөд үүнээс үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа 4 жил, зээлийн хүү жилийн 0.01 хувь, урьдчилгаа шимтгэл 0.1 хувь байх юм. Энэхүү яаралтай тусламжийн зээл нь Монгол Улсын Засгийн газраас коронавируст халдвар (КОВИД-19)-ын цар тахлын үед нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэн эдийн засгийг тогтворжуулан эрчимжүүлэх, иргэд, бизнес эрхлэгчдийг дэмжих, нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах зэрэг нийгмийн хамгааллын арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх, Монгол Улсын төсвийг санхүүжүүлэхэд хэрэглэгдэнэ гэж Сангийн сайд танилцуулгадаа онцолжээ. Ингээд уг зээлийн хэлэлцээрийн төсөл, хоёр улсын Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичгийн төслийг зөвшилцөхийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 54.5 хувь нь дэмжлээ.

15.4 Монгол-Америкийн харилцаа

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн АНУ-д айлчлав

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнстэй 2018 оны 9 дүгээр сарын 19-ний өдөр Цагаан ордонд уулзаж, Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцож ярилцав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Америк хоёр нь ардчилал, хууль ёсыг дээдлэх, хүний эрхийг хүндэтгэх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлыг эрхэмлэх зэрэг нийтлэг үнэт зүйлтэйг онцолж, дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи 30 гаруй жилд Монгол, Америкийн харилцаа улс төр, батлан хамгаалах, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг бүхий л салбарт амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Монгол оронд өрнөсөн ардчилал, эрх чөлөөний төлөөх ард түмний хүсэл эрмэлзлийг АНУ-ын үе үеийн засаг захиргаа, ард түмэн тууштай дэмжиж, чөлөөт зах зээлийн харилцаанд шилжих хүнд үеийг даван туулахад дэмжиж, тусалж байсан ачийг монголын ард түмэн ямагт санаж явдгийг Дэд Ерөнхийлөгчид хэлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш, дотны түнш орон болохыг нотлохын сацуу манай хоёр орны цэрэг, энхийг сахиулагчид дэлхий дахин, бүс нутгийн аюулгүй байдлын төлөө мөр зэрэгцэн хамтдаа зүтгэж байгааг тэмдэглэв.

Уулзалтаар талууд Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, харилцааг стратегийн түвшинд хүргэхийг зорьж байгаагаа нотолж, энэ зорилгын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагааг Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн түвшин рүү ахиулж байгааг нотолж, Монгол, Америкийн эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг тохиролцов. Замын зураглалыг хэрэгжүүлэх нь манай улсын эдийн засгаа төрөлжүүлэх зорилтын чухал хэсэг бөгөөд АНУ-тай хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах боломжийг нэмэгдүүлэх юм. Мөн Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх боломжийг эрэлхийлэн, АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүн энэ тухай хуулийн төслийг санаачлан Конгресст өргөн бариад байгаа билээ. Монгол Улсын Засгийн газрын АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацитай байгуулсан Компакт гэрээ нь монголын ард түмний аж амьдрал, эдийн засгийн өсөлт, улмаар хүрээлэн буй орчин, экологийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцлов. Ерөнхий сайд Америкийн Өмнөд хэсгийн зарим муж далайн хар шуурганд өртөж, хүний амь эрсдэн, эд материалын хохирол учирсан явдалд Засгийн газар, монголын ард түмний нэрийн өмнөөс эмгэнэл илэрхийлж, тусламж үзүүлэхээр болсноо мэдэгдэв. Дэд Ерөнхийлөгч М.Пенсийг тааламжтай цагтаа Монголд айлчлахыг урив.

Дэд Ерөнхийлөгч Майк Пэнс: Флоренс хар шуурганд өртөгсдөд Монголын Засгийн газар, ард түмнээс сэтгэлийн дэм үзүүлж байгаад талархал илэрхийлж, Монголтой байгуулсан Мянганы сорилтын корпорацийн компакт гэрээ нь АНУ-ын Засаг захиргаа Монгол Улстай явуулж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч буйн илрэл болохыг онцлов. М.Пэнс Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн Афганистан дахь үүргээ нэр хүндтэй гүйцэтгэж байгаад баяр хүргэв. Мөн Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгахын төлөөх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтыг Монгол Улс дэмжиж ирснийг тэмдэглээд хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын маш өргөн боломж байгааг онцлов.

Төрийн нарийн бичгийн дарга М.Помпео: Монголын зэвсэгт хүчин Афганистанд гүйцэтгэж буй албыг үргэлжлүүлэх тухай танай шийдвэрт талархал илэрхийлье. Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах тухай танай улсын дэмжлэгт талархаж байна. Монголд Америкийн бизнесүүд хөрөнгө оруулах сонирхол их байгаа. Ил тод, тогтвортой байдал чухал.

Сенатын танхимын гишүүн Дан Салливан: Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нэвтрүүлэх хуулийн төслийг дэмжиж байгаа. Би энэ хуулийн төслийг Сенатад танилцуулагдахад нь бүрэн дэмжинэ.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Доналд асан Трамп:Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол орны тухай, монголын соёл уламжлалын талаар сонирхон асууж ярилцсан байна. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-д айлчлах үеэрээ Нью-Йорк хотноо АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Д.Трамптай санал солилцлоо. Энэ үеэр хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гарсанд талархалтай байгаагаа илэрхийлжээ.

Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч асан Жим Ён Ким: Монгол Улсад эдийн засгийн олон эерэг үр дагаврууд гарч байгаа болон Гадаад, дотоод хөрөнгө оруулалт өссөн, экспорт нэмэгдэж байгаад баяртай байна. Улс төрийн хувьд дарамт их байх ч та бүхэн эдийн засгийн реформууд, өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлогуудыг амжилттай хэрэгжүүлж байгаад баяртай байна.

ОУВС-ийн тэргүүн асан Кристин Лагард: Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд Та бүхний идэвх чармайлт мэдээж их нөлөөлсөн. Үр дүн нь бид бүгдийн хамтын амжилт юм. Эдийн засгийн уналтыг давж гарч чадсандаа баяртай байна. Монгол Улс өрийн хэмжээгээ бууруулахад ихээхэн амжилт олж байгаад талархал илэрхийлье. Эдийн засгийг тогтворжуулах нь эдийн засгийг солонгоруулах, монголчуудын амьжиргааг дээшлүүлэхэд чухал гэдэгт бид санал нэгдлээ. Та бүхэнд амжилт хүсье.

Уулзалтад АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх Ж.Болтон, Дэд Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Дэслэгч генерал К.Келлог, Тамгын газрын дарга Н.Айерс, Цагаан ордны Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Азийг хариуцсан Ахлах захирал М.Поттинжир, Дэд Ерөнхийлөгчийн ажлын албаны Азийг хариуцсан зөвлөх Н.Снайдер нар байлцав.

15.5 Монгол ба ОХУ-ын харилцаа

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчиллаа

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин 2019 оны 09 сарын 03нд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж, Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх бараалхав. Уулзалтын үеэр манай улсад албан ёсны айлчлал хийж, Халхын голын байлдааны ялалтын 80 жилийн ойд оролцож байгаад талархаж байгаагаа У.Хүрэлсүх илэрхийлээд энэ удаагийн айлчлалаар Монгол, Оросын харилцаа шинэ түвшинд гарч Иж бүрэн стратегийн түншлэлд хүрч байгаад баяртай байгаагаа онцлон тэмдэглэв. Цаашид Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хүрээнд худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж манай улсын ОХУ-д гаргах экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэх, худалдааны нөхцлийг хөнгөвчлөх чиглэлээр хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийлэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дорвитой хөгжүүлэх боломж байгаа гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэж монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэх, хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн юм.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-д айлчиллаа

Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2020 оны 12 дугаар сарын 3-6-ны өдрүүдэд ОХУ-ын Засгийн газрын тэргүүн Д.А.Медведевийн урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Энэхүү айлчлал нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ОХУ-д есөн жилийн дараа хийж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Энэ үеэр харилцаа хамтын ажиллагааны дараах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсан юм.

– “Цахилгаан эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт – монголын талаас Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн – оросын талаас Эрчим хүчний сайд А.В.Новак

– “Монгол Улсын Засгийн газар болон Оросын Холбооны Улсын Газпром нийгэмлэг хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт -монголын талаас Монгол Улсын Шадар сайд Ө.Энхтүвшин – оросын талаас Газпром нийгэмлэгийн дарга А.Б.Миллер

– “Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Оросын Холбооны Улсын Гадаад хэргийн яам хоорондын 2020-2022 оны хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөнд – монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас ОХУ-ын Гадаад хэргийн орлогч сайд И.В.Моргулов

– “Монгол Улсын иргэдийг төмөр замын мэргэжлээр суралцуулах тухай Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Оросын Холбооны Улсын Тээврийн яам хоорондын хэлэлцээрт – монголын талаас Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Б.Энх-Амгалан – оросын талаас Тээврийн нэгдүгээр орлогч сайд И.С.Алафинов

– “Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Оросын Холбооны Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хоорондын санамж бичигт – монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд М.А.Топилин

– “Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Оросын Холбооны Улсын Хууль зүйн яам хооронд 2020-2021 онд хамтран ажиллах хөтөлбөрт -монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас Хууль зүйнсайд А.В.Коновалов

– “Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Оросын Холбооны Улсын Аж үйлдвэр, худалдааны яам хоорондын санамж бичиг”-т – монголын талаас Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ч.Улаан – оросын талаас Аж үйлдвэр, худалдааны орлогч сайд А.Н.Морозов

Хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсныг зарлав

– Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд монголын талын ноот бичгийг оросын талд гардуулав. – 1957 оны 12 дугаар сарын 17-ны өдрийн Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс ба Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын хоорондох худалдааны гэрээнд нэмэлт оруулах тухай Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын хэлэлцээр – Бүс нутаг, хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр

– “Геологи, геофизикийн болон инженер-геологийн судалгааны салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ болон Оросын Холбооны Улсын Зарубежгеология ХН хоорондын гэрээнд – Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын Ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн – Росгео ХН-ийн Удирдлагын дарга, ерөнхий захирал С.Н.Горьков

– “Зүүнбаян – Таван толгойн чиглэлд төмөр замын шугам барих ажил гүйцэтгэх тухай гэрээг хэрэгжүүлэхэд техникийн зөвлөгөөний үйлчилгээ үзүүлэх тухай Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг, РЖД Интэрнешнл хязгаарлагдмал хариуцлагатай нийгэмлэг хоорондын гэрээнд – монголын талаас Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн Улаанбаатар төмөр зам ХХН-ийн дарга Д.Жигжиднямаа – оросын талаас РЖД Интэрнешнл ХХН-ийн Ерөнхий захирлын үүргийгтүр орлон гүйцэтгэгч С.А. Столяров

– “Монгол Улсын Эрдэнэс Монгол ХХК ба Оросын Холбооны Улсын УЗТМ-Картэкс ХХК УК-ийн Стратегийн түншлэлийн тухай санамж бичигт -монголын талаас Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү – оросын талаас УЗТМ-Картэкс ХХК УК-ийн Ерөнхий захирал Я.В.Центер

– “Арьс ширний бэлтгэн нийлүүлэлт, худалдааны чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөө аж ахуйн бирж төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болон Оросын Холбооны Улсын Русская кожа хувьцаат нийгэмлэг хоорондын санамж бичигт монголын талаас Хөдөө аж ахуйн бирж ТӨХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Х.Баатар – оросын талаас Русская кожа ХК-ийнерөнхий захирал А.А.Низов зэрэг албаны хүмүүс байлцав…

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхлаа

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2019 оны 12 дугаар сарын 05-ны өдөр Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхлаа. Тэд сүүлийн гурван сарын хугацаанд хоёр дахь удаагаа уулзаж байгаа нь энэ юм. Уулзалтын үеэр хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах төслийг эхлүүлэхээр тохиролцов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Эдийн засгийн коридорын хүрээнд хэрэгжих хийн хоолойн төсөл нь Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ-ын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг тэмдэглэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин: Төслийг хэрэгжүүлэхэд улстөрийн зүгээс ямар ч саад байхгүй гэлээ. Хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах талаар олон жил яригдсан ч ажил хэрэг болоогүй байсныг ийнхүү эцэслэж хоёр тал Санамж бичиг байгуулсан юм. Хоёр улсын судалгааны ажлын хэсгүүд одооноос эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтоох, техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах зэрэг ажлаа эхлэх юм. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улс бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид бодитой оролцох боломж бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Стратегийн түншлэлийн гэрээ хэрэгжиж эхэллээ

1921 оны арваннэгдүгээр сарын 5-ны өдөр Монгол, Оросын хоорондох найрамдлын барилдлагааг байгуулах тухай Монголын Ардын Засгийн газар ба Зөвлөлт Орос Улсын Засгийн газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ бичиг байгуулснаар дипломат харилцаа тогтоосон гэж үздэг. Монгол Улсад мал аж ахуй, газар тариалан, үйлдвэр, боловсрол, эрүүл мэнд, хотжилтыг хөгжүүлэх, дэлхийн II дайныг даван туулах, олон улсын тавцанд гарах, эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлэхэд ЗСБНХУ чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет нэгдэл, Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэг байгуулж зам, тээвэр эрчим хүч зэрэг салбарт томоохон бүтээн байгуулалт өрнүүлсэн юм. Засгийн газрын хуралдаанаар Монгол Улс, ОХУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг удирдан зохион байгуулах тухай хэлэлцэж, ажлын хэсгийг Гадаад харилцааны сайдаар ахлуулахаар болсон. Ойгоор улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэг зэрэг олон салбарт хамтарсан арга хэмжээ зохиохоор төлөвлөөд байна. Тухайлбал харилцааны түүхийн тухай ном хэвлүүлэх, харилцан айлчлал хийх, Монгол-Оросын санаачилга-2021, Найрамдлын галт тэрэг цуврал арга хэмжээ, эрдэм шинжилгээний бага хурал, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, баримтат кино бүтээхээр төлөвлөж байгаа юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд асан Н.Энхтайван ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.Лавровын урилгаар 2020 оны есдүгээр сарын 20-22-ны өдрүүдэд ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийлээ. Энэхүү айлчлал нь Засгийн газрын гишүүний анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог. Н.Энхтайван сайдыг Москва хотын Домодедово нисэх буудалд ОХУ-ын ГХЯ болон Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа ЭСЯ-ны албаны хүмүүс угтан авсан юм. 2020 оны есдүгээр сарын 21-ний өдөр хоёр орны Гадаад харилцааны сайдууд албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцсон юм. Монгол, Оросын уламжлалт найрсаг харилцааг тогтвортой хөгжүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч буйгаа нотолж Монгол, Оросын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлсэн юм. Хоёр улсын хооронд 2019 онд байгуулсан Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондын гэрээний батламж жуух бичгийг солилцсоноор уг гэрээ хүчин төгөлдөр болж буйд Гадаад харилцааны сайд нар сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Хугацаагүй байгуулсан уг гэрээ нь хоёр орон улс төр, батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, эдийн засаг, худалдаа, санхүү, хөрөнгө оруулалт, тээвэр, дэд бүтэц, соёл, хүмүүнлэгийн харилцаа зэрэг бүхий л салбарт эрх тэгш, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг урт удаан хугацаанд хөгжүүлэх эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж буйг сайд нар онцолсон юм.

15.6 Монгол-Казахстаны харилцаа

У.Хүрэлсүх: Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстаны харилцаанд шинэ хуудас нээлээ

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Тэрбээр тус улсын Ерөнхий сайд Аскар Узакпаевич Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийсэн юм. Мөн тус улсын анхны Ерөнхийлөгч-Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн Нурсултан Абишевич Назарбаевт бараалхав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 онд дипломат харилцаа тогтоож, 1993 онд Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулснаас хойш харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжсөөр байна. Энэ харилцааг улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, соёл, боловсрол, олон нийт, хүмүүнлэг гээд бүх салбарт эрчимжүүлэн гүнзгийрүүлэхээр болсныг Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тодотгов. Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстан Улсын харилцаанд шинэ хуудас нээж, хоёр улсын найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байгааг тэмдэглээд 25 жилийн дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалыг 30 дахь Ерөнхий сайдын хувиар хийж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Айлчлалын үеэр хоёр улс олон улсын тавцанд нягт хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд цаашид НҮБ болон олон улс, бүс нутгийн яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагаанд бие биенээ дэмжиж, харилцан уялдаатай оролцож байх талаар ярилцав. Мөн боловсрол, мал эмнэлэг, газар тариалан зэрэг салбарт хамтран ажиллах, терроризмтэй тэмцэх, нийслэл хот хооронд ах дүү хотын харилцаа тогтоох зэрэг баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Улаанбаатар-Нурсултан хотын хооронд шууд нислэг үйлдэж эхэлсэн нь хоёр улсын иргэд, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчид, жуулчдын харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Айлчлалын хүрээнд болох Монгол, Казахстаны бизнес форум худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллаганд түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн юм.

У.Хүрэлсүх: Манай хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж их байна

Монгол, Казахстаны бизнес форум БНКазУ-ын нийслэл Нур-Султан хотноо болж, Монгол, Казахстаны 300 орчим бизнес эрхлэгч, албаны төлөөлөгчид оролцлоо. Энэ үеэр Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Казахстан Улсад Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувиар 25 жилийн дараа ийнхүү айлчилж байна. Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстаны харилцааны түүхэнд шинэ хуудсыг нээж, хамтын ажиллагааг чанарын шинэ түвшинд гаргаж, манай хоёр ард түмний найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байна. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын анхны ерөнхийлөгч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга Нурсултан Назарбаевт бараалхаж, Ерөнхий сайд, Эрхэмсэг ноён Аскар Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Монгол, Казахстаны харилцааг бид цаашид шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохиролцлоо. Улс төрийн бат бэх харилцаан дээрээ суурилан худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлалын гээд өргөн хүрээтэй салбарт эдийн засгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр ярилцлаа. Монгол, Казахстаны харилцааг өргөжүүлэхэд иргэд хоорондын солилцоо, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагаа нэн чухал үүрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалын хүрээнд Нурсултан хотноо зохиогдож буй Монгол-Казахстаны бизнес форум нь хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхэд томоохон түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байна. Манай хоёр улс зах зээлийн харилцаанд шилжин орсноос хойшхи хугацаанд эдийн засаг, нийгмийн багагүй бэрхшээл, сорилтуудыг даван туулж өнөөгийн хөгжил дэвшилд хүрсэн билээ. Өнгөрсөн хугацаанд Казахстан Улс бизнесийн тогтвортой орчин бүрдүүлж, өрсөлдөх чадвараа ахиулан эдийн засгийн хөгжлийн өндөр амжилтад хүрч чадсаныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Монгол Улсын эдийн засаг 2018 онд 6.9 хувиар, энэ оны эхний хагас жилд 7.3 хувиар өссөн бөгөөд цаашид ч өсөх төлөвтэй байна. 2018 онд манай улсад оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх онтой харьцуулахад 18 хувиар өсч, энэ оны эхний хагас жилд ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн дүнтэй байна. Товчоор хэлэхэд Монгол Улсад бизнесийн таатай орчин бүрдэж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж байгааг тэмдэглэн хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа хэдий ч уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай, эмзэг хэвээр байна. Иймд бид эдийн засгийн бүтцийг төрөлжүүлж, уул уурхайн салбараас гадна бусад салбарын үйл ажиллагааг бодлогоор дэмжиж, хөрөнгө оруулалтын илүү таатай нөхцлийг бүрдүүлэхийг зорьж байна. 2018 оны байдлаар Монгол-Казахстаны худалдааны эргэлт 35,6 сая ам.долларт хүрсэн нь манай нийт гадаад худалдааны дөнгөж 0,3 хувьтай тэнцэж байна. Манай улсаас 3,5 сая ам.долларын үнэ бүхий адуу, хонь, ямааны мах болон ноолууран бүтээгдэхүүн экспортложээ. Казахстанаас 32,1 сая ам.долларын үнэ бүхий цагаан будаа, янжуур тамхи, жимс жимсгэнэ, ургамлын тос болон тоног төхөөрөмж худалдан авсан байна. 1990-ээд онд Монгол, Казахстаны худалдааны хэмжээ 75 сая ам.долларт хүрч байсан бол өнөөдөр бараа эргэлт хоёр дахин бага байна. Хоёр орны худалдаа Та бидний хүсэн хүлээсэн хэмжээнд хүрээгүй, товчоор хэлэхэд боломжит нөөц бололцооноос хавьгүй доогуур түвшинд байна. Иймд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хэмжээг дорвитой өсгөхөд бизнес эрхлэгчид Та бүхний хүчин чармайлт, хамтын ажиллагаа туйлын чухал юм. Та бүгдийн хүчин чармайлтыг Монгол Улсын төр засаг бүхий л талаар дэмжин ажиллах болно гэдгийг энд цохон тэмдэглэе. Хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг шинэ түвшинд гаргахын тулд уул уурхай, хүнсний үйлдвэрлэл, мал аж ахуй, газар тариалан, газрын тос, сэргээгдэх эрчим хүч, аялал жуулчлал зэрэг олон салбаруудад байгаа нөөц боломжийг хамтран ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Энэ оны 6 дугаар сараас Казахстаны иргэний агаарын тээврийн СКАТ” компани Нур-Султан – Улаанбаатарын хооронд тогтмол нислэг үйлдэж эхэллээ. Түүнчлэн, Монгол Улсын агаарын тээврийн Хүннү Айр компани Улаанбаатар-Алмата чиглэлд шууд нислэг хийхээр төлөвлөж байна. Эдгээр нислэгүүд бий болсноор манай хоёр орны иргэд, бизнес эрхлэгчид жуулчид шууд зорчих нөхцөл бүрдэж, хоёр орны эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимжихэд зохих хувь нэмэр оруулах нь дамжиггүй юм. Казахстаны бараа бүтээгдэхүүн тухайлбал хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, нарийн хилэн бөс даавуу, алим жимс зэргийг манай ард түмэн олон жилийн өмнөөс хэрэглэж заншсан, чанар нь танигдсан бараа бүтээгдэхүүн юм. Сүү, махны чиглэлийн Казахын цагаан толгойт үүлдрийн үхэр, газар тариалангийн зарим сорт, төрлийг бид Монголд нутагшуулан ашиглаж ирсэн туршлагатай. Эдгээр уламжлалт худалдаа, хамтын ажиллагааг цаашид улам бүр эрчимжүүлэн хөгжүүлэх боломжтой гэж үзэж байна. Эрчимжсэн мал аж ахуй, мах үйлдвэрлэлийн чиглэлээр Казахстанд хэрэгжүүлж байгаа сайн туршлагаас судалж, Монголд хамтран ажиллах боломжийг бүрэн дүүрэн ашиглах нь зүйтэй. Дэвшилтэт технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагаанд онцгой анхаарч, хоёр улсын төр, засгийн түвшинд дэмжин ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байна. Тухайлбал, хамтын ажиллагааны тодорхой түвшинд хүрээд байгаа Алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн төслийг Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэхэд хоёр талын холбогдох байгууллагууд эрчимтэй ажиллаж, бодит үр дүн гаргах нь чухал байна. Миний дээр дурдсан эдгээр боломжийг бодит ажил хэрэг болгохын тулд хоёр орны бизнес эрхлэгчид Та бүхэн хүч чармайлтаа дайчлан, идэвхтэй хамтран ажиллахыг уриалж байна гэж хоёр орны худалдаа эдийн засгийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн юм.

15.7 Монгол ба Туркийн харилцаа

Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым манай улсад 2018 оны 04 сарын 06-нд албан ёсны айлчлал хийлээ. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон манай улсад айлчилж байгаа Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд гуравдагч хөрш хэмээн тусгагдсан Турк Улстай хөгжүүлж буй иж бүрэн түншлэлийн харилцаанд бид ач холбогдол өгч, бүхий л салбарт өргөжүүлэхийн төлөө байдаг гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Хоёр улсын дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээ, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэхэд өнгөрсөн хугацаанд зохион байгуулсан айлчлал, арга хэмжээ, Эрхэмсэг ноён Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна гэлээ. Хоёр орны харилцаа улс төр, батлан хамгаалах, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг салбарт хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд идэвхжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийллээ. Цаашид бүх салбар дахь харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна гэв. Тухайлбал эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэхэд Монгол, Туркийн хооронд Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломжийн талаар хамтарсан судалгааг эхлүүлэхээр тохирсон нь ихээхэн ач холбогдолтой болсныг тэмдэглэв. 2017 оны байдлаар 31 сая ам.доллар байгаа худалдааны эргэлтийн хэмжээг богино хугацаанд 300 сая ам.долларт хүргэх тодорхой саналыг харилцан тавив. Төсөв, санхүү, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, онцгой байдал, барилга, хот байгуулалт, зам, тээвэр, эрчим хүч, уул уурхай, чөлөөт бүс, гадаадын харьяат, шилжилт хөдөлгөөн, аялал жуулчлал зэрэг салбар болон хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын хамтын ажиллагаа, харилцан итгэлцлийг улам бэхжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. БНТУөнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд эрүүл мэнд, зам, тээвэр, харилцаа холбооны салбараа үсрэнгүй хөгжүүлсэн. Энэ чиглэлээр олсон ололт, туршлагаа Монгол Улстай хуваалцахад бэлэн байна гэдгээ Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым хэллээ. БНТУсэргээгдэх эрчим хүчний /салхи, нар, усан цахилгаан станц/ чиглэлээр хамтрах, 700 гаруй мянган орон сууц барьсан Төрийн орон сууцны удирдлагын газар, Монгол Улсын холбогдох байгууллага хамтарч иргэдийг орон сууцжуулах чиглэлээр ажиллах боломжтой гэдгээ илэрхийлэв. БНТУ нь 2002 онд Олон улсын хөтөлбөрт хамрагдаж байсан бөгөөд 2010 он гэхэд ОУВС-д төлөх өрөө бүрэн барагдуулсан. Тус улсын экспорт одоогоор 160 тэрбум ам.долларт хүрсэн, Европын зургаа дахь том эдийн засагтай орон болжээ.

15.8 Монгол ба Европын холбоо

Европын Холбооны Эдийн засаг, сангийн сайд нарын зөвлөл хуралдаж, Монгол Улсыг Европын Холбооны өмнө хүлээсэн бүх үүрэг амлалтаа биелүүлж, Татварын асуудлаар захиргааны туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай олон талт конвенцыг соёрхон баталсныг сайшааж, Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй улсын жагсаалтын хяналтанд байлгах саарал жагсаалтаас Монгол Улсыг албан ёсоор гаргах шийдвэр гаргалаа. Татварын асуудлаар мэдээлэл солилцдоггүй, татварын ил тод байдлыг хангаагүй, татвараас зайлсхийхийн эсрэг эрх зүйн орчин нь дутмаг гуравдагч улсын буюу Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй улсын жагсаалт буюу Хар жагсаалтыг Европын Холбоо 2017 оноос хойш хөтөлж байгаа бөгөөд тус жагсаалтанд Монгол Улсыг 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд оруулсан байна. Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Сангийн яамны хамтарч 2018 оны нэгдүгээр сард тус хар жагсаалтаас манай улс богино хугацаанд гарч хяналт-ажиглалтын саарал жагсаалтанд шилжээд байжээ. Энэ жагсаалтаас гарахын тулд татварын ил тод байдал, мэдээлэл харилцан солилцоог хангах, татвараас зайлсхийхтэй тэмцэх олон улсын дүрмүүдийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газар 2017 онд 350 дугаар тоот тогтоол баталж холбогдох арга хэмжээг авч, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын (OECD) Татварын зорилгоор ил тод байдал, мэдээлэл солилцооны олон улсын форумд 2018 оны нэгдүгээр сард манай улс албан ёсны гишүүнээр элсэж, уг байгууллагаас өгсөн зөвлөмжийн дагуу мэдээлэл харилцан солилцох, ил тод байдлыг хангах, хамтран ажиллах, татвараас зайлсхийхийн эсрэг эрх зүйн зохицуулалтыг татварын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд дотоодын хууль тогтоомжид тусгаж хэрэгжүүлжээ. Түүнчлэн Европын Холбооны өмнө хүлээсэн үүргийн хүрээнд Татварын асуудлаар захиргааны туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай конвенцыг УИХ өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр соёрхон баталж, тус конвенц 2020 оны зургаадугаар сарын 1-нээс эхлэн Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Энэ жагсаалт нь ФАТФ-ын Мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоондоо стратегийн дутагдалтай улсын хяналтын жагсаалт буюу албан бус хэллэгээр саарал жагсаалт биш бөгөөд Европын холбооны Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй гуравдагч улсын жагсаалт юм гэж Монгол Улсын Гадаад харилцааны яамнаас мэдэгдсэн юм.

16 БҮЛЭГ. Дэлхийн валютуудын ханш

16.1.Хятадын юанийн ханш яагаад сул байж ирсэн бэ

Хятадын юанийн ханш долларыг эсрэг үеийн үед сул байж ирсэн. Хятадууд үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг зориудаар сул байлгадаг болохыг дэлхийн эдийн засагчид хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, хятадын юанийн ханш сул байх тусам, тус улсын үйлдвэрлэгчид хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд нийлүүлнэ гэсэн үг юм. Энэ хэрээр хятадын бараа бүтээгдэхүүн дэлхийн улс орнуудынхаас илүүтэй борлогдоно гэж тооцоолж, юанийн ханшаа сул байлгадаг байх талтайг мэргэжлийн хүмүүс хэдэн жилийн өмнө хэлж байлаа. Ер нь хятадууд юанийн ханшаа бодит ханшаас 40 хувиар доогуур тогтоосон гэж үзэх нь бий. Энэ нь хятадын үйлдвэрлэгчдэд сайнаар нөлөөлдөг хэдий ч, бусад экспортлогч орнуудад сөргөөр нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, америкийн эдийн засагт сөргөөр нөлөөлдөг байгаа юм. Хятадын бараа хямд учир америкийн бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах улс орнууд хумигдаж байгаа гэж ойлгож болох талтай. Тиймээс америкчууд 2010 оны зургаадугаар сард юанийн ханшаа зах зээлийн бодит ханшид ойртуулах буюу чангаруулахыг хятадуудаас шаардаж байсан юм. Тухайлбал, Их-20-ын сайд нарын уулзалтын үеэр АНУ-ын Сангийн сайд Тэмоти Гайтнер хятадыг юанийн ханшаа өсгөхийг анхааруулсан байдаг. Харин хятадууд үүнийг бараг хүлээн аваагүй буюу юанийн ханшийг ердөө 2,6 хувиар өсгөсөн байдаг. Энэ нь хангалтгүй үзүүлэлт байсан учир АНУ-ын сангийн сайд Тэмоти Гайтнер Их-20-ын сайд нарын уулзалтын үеэр юанийн ханшаа чангаруулахыг дахин шаардсан байгаа юм. Үүнийг хятадууд хүлээн авах эсэх нь тухайн үед тодорхойгүй байсан ч, их-20 уулзалтын үеэр тодорхой болно гэсэн хүлээлттэй байв. Гэхдээ шинжээчид юанийн ханш сул байх нь хятадын үйлдвэрлэгчдэд ашигтай учраас америкийн шаардлагыг хүлээн авахгүй гэж үзэж байлаа. Хэрэв хятадууд юанийн ханшаа бууруулахгүй бол америкчууд сөрөг арга хэмжээ авахаа мэдэгдэж байсан талтай. Тухайлбал, хятадууд юанийн ханшаа чангаруулахгүй бол тус улсын АНУ руу экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүний татварын хувь хэмжээг өсгөнө гэж мэдэгдэж байсан юм. Харин үүнийг хятадууд ажирсангүй. АНУ-ын гадаад зах зээлд худалддаг Засгийн газрын бондын дийлэнх хувийг хятадууд худалдан авдаг учраас тэр юм. Америкчууд хятадын экспортолж байгаа бараа таваарын экспортын татварыг нэмэгдүүлвэл, хятадууд АНУ-ын засгийн газрын бондыг худалдаж авахгүй байх хариу арга хэмжээ авахаа мэдэгдэж байсан цаг саяхан. Ийнхүү америкчуудын хятадын юанийн ханшийг буулгах бодлого бүтэлгүйтэх талдаа орж, эцэстээ америкчууд өөрсдөө хятадуудтай ижил бодлого явуулж эхэлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, америкчууд хятадууд шиг мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг зориудаар унагах бодлого явуулж эхэлсэн гэдэг юм. Ингэхдээ тус улсын холбооны нөөцийн банк Кю Е -2 хэмээн нэрлэгдсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлж, мөнгөний бодлогоо тэлэх арга хэмжээ авч байлаа. Энэ хөтөлбөрийн гол зорилго 1 их наяд доллар шинээр хэвлэж, зах зээлд нийлүүлэх замаар АНУ-ын Холбооны нөөцийн банкны бодлогийн хүүг бууруулах бодлогыг 2010 оны арваннэгдүгээр сараас эхлэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байсанд оршиж буй. АНУ-ын төвбанкны хүү буурч, дээр нь зэх зээл рүү асар хэмжээний доллар нийлүүлэгдвэл, тус улсын мөнгөн тэмдэгтийн ханш буурна. Энэ үед тус улсын үйлдвэрлэгчид хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн экспортолвол өрсөлдөх чадвар нь нэмэгдэж хөл дээрээ босно. Үйлдвэрлэл сэргэвэл ажлын байр нэмэгдэнэ гэж АНУ-ын эрх баригчид үзэж байсныг нуух юун. Үүний нөлөөгөөр 2009 оны өвөл 0,76 евротой тэнцэж байсан америк доллар 2010 оны намар 0,73 евротой тэнцэж байх жишээтэй. Үүнээс хойш долларын ханш дахин сулрах төлөвтэй байлаа. АНУ-ын нөөцийн банк 2010 оны 11, 12 саруудад ам.долларын ханшийг сулруулах шинэ арга хэмжээ авахаа мэдэгдсэн учраас тэр юм. Энэ нь ам.долларын ханшийг бууруулах томоохон мэдээлэл болж байсан юм.

16.2.Хятад АСЕАН-тай юаниар худалдаа хийхээр болсон нь бусад валютад хэрхэн нөлөөлсөн бэ

БНХАУ АСЕАН-ны орнуудтай чөлөөт бүсэд худалдаа хийхээр болсон тухайгаа 2009 оны наймдугаар сарын 5-ны өдөр дэлхий нийтэд зарласан юм. Харин чөлөөт бүс 2009 оны наймдугаар сарын 1-ний өдөр албан ёсоор нээлтээ хийсэн байна. Чөлөөт бүс байгуулсан нь тус улсын эдийн засагт ихээхэн үр өгөөжтэй хэмээн үзэж байлаа. Хятадууд жимсний хэрэглээнийхээ 30 хувийг Наньнин боомтоор АСЕАН-ы орнуудаас авдаг. Чөлөөт бүсээр жимс жимсгэнэ гаалийн татваргүй орж ирэх бололцоо нээгдсэнээр уг төрлийн бүтээгдэхүүний үнэ 20 хүртэлх хувиар буурахад нөлөөлсөн байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн АСЕАН-ны орнуудын 7000 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг чөлөөт бүсэд худалдаалж эхэлсэн байгаа юм. Тухайн үед хамгийн анхаарал татаж байсан нэг асуудал бол чөлөөт бүсийн гол валют нь хятадын юань байх юм гэгдэж байлаа. Хятадын юанийн ханш тогтвортой, хөрөнгө оруулагчдын юаньд итгэх итгэл өндөр байснаас үүдэж уг валютаар чөлөөт бүсэд худалдаа хийхээр болсон тухай мэдээлэл цацагдаж байсан юм. Дашрамд дурдахад, тухайн үед АСЕАН-д Бруни, Индонейз, Малайз, Филиппин, Сингапур, Тайланд зэрэг 10 гаруй улс багтаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Энэ бүс нутагт 2 гаруй тэрбум хүн амьдардаг бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь 6 их наяд ам.доллараар хэмжигдэж байлаа. Тиймээс өмнө азийн бүсийн дээрх орнууд дэлхийн томоохон худалдааны зах зээлд тооцогддог байна. Ийм учраас БНХАУ АСЕАН-ны орнуудтай чөлөөт бүсэд, тэр дундаа юанаар худалдаа наймаа хийхийг илүүд үзсэн хэрэг биз. Чөлөөт бүсийн худалдааны төлбөрийн хэрэгсэл нь доллар биш, юань гээд боддоо. Энэ нь америк долларын ханшид сөргөөр нөлөөлнө гэж үзэх эх сурвалж цөөнгүй байсан юм. Нэг ёсондоо, америк долларын эрэлт буурч, тэр хэрээр ханш нь унана гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Хэдийгээр ийм мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдаж байсан ч, америк доллар байх сууриа тийм ч амар тавьж өгсөнгүй. Дэлхийн зах зээлд америк долларын ханш харьцангуй тогтвортой байлаа. Нэгэн үе 0.67 евротой тэнцэж байсан америк доллар 0.70 евротой тэнцэж байх жишээтэй. Холбооны нөөцийн банк бодлогын хүүгээ чангалж, зах зээл дээрх америк долларын хэмжээг бууруулах бодлого явуулж магадгүй гэсэн хүлээлт бий болсон нь америк долларын ханш өмнөхөө бодвол бага зэрэг сэргэхэд нөлөөлсөн гэж дүгнэж болохоор. Ер нь гадаад зах зээлд америк долларын ханш 2009 оны эхний зургаан сард чангарна. Харин 2009 оны сүүлийн хагаст олон улсын төвбанкууд валютын нөөцөө америк доллараас шилжүүлэх учраас уг валютын ханш буурна гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Холбооны нөөцийн банк 2009 онд бодлогын хүүгээ нэмнэ гэсэн хүлээлт байв. Хэрэв тэд бодлогын хүүгээ нэмэгдүүвэл 1 ам.доллар 90 иентэй тэнцэнэ гэсэн хүлээлт Японы эдийн засагчдын дунд байсан юм. Хэдийгээр ийм хүлээлт байсан ч тухайн үед дэлхийн зах зээлд 1 ам.доллар 93 центтэй тэнцэж байлаа. Япон 2009 оны төсвөө өнгөрсөн жилийнхээсээ 3,8 их наяд иенээр нэмэгдүүлж, 92 их наяд 300 тэрбум иен байхаар баталсан байгаа юм. Үүний 44,3 их наяд иенийг дефляци буюу үнийн бууралтад зарцуулахаар төлөвлөж байсан юм.

16.3.Хятадын экспорт, импорт, инфляциас юанийн ханш хэрхэхийг таамаглаж болно

Хятадын гаалийн газраас гаргасан судалгаагаар тус улсын экспорт 2009-06-12-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 48.5 хувиар өссөн үзүүлэлт гарч байлаа. Хятадууд 2009 оны тавдугаар сард 20 тэрбум долларын өртөг бүхий бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн байна. Энэ нь өмнөх сараасаа 1.7 тэрбум доллараар өссөн үзүүлэлт болсон юм. Хятадын худалдааны томоохон түншлэгч орнуудад АНУ, Европын холбоо, Япон зэрэг улсууд багтдаг. Тухайн үед европын холбооны улсуудын эдийн засаг хүнд байснаас тэдний хятадаас импортлох бараа таваарын хэмжээ буурч байлаа. Хэдийгээр тийм ч, Америк болон Японд хятадын бараа, таваарын эрэлт их байсан тул урд хөршийн экспорт өссөн үзүүлэлттэй гарчээ. Хятадын дэлхийн зах зээлд экспортлох бараа, таваарын хэмжээ цаашид өссөөр байвал, юанийн ханш чангарах аюул араасаа дагуулж мэдэхээр байв. Өөрөөр хэлбэл, хятадын дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн бараа, таваарын оронд тус улсад гадаад валют их хэмжээгээр орно. Гадаад валют олширвол, хятадын юанийн ханш чангарах магадлалтайг эдийн засагчид хэлж байсан билээ. Хятадын зарим ажиглагчид, манай улсын экспорт цаашид нэмэгдэнэ. Энэ нь юанийн ханш чангарахад нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. Тэгвэл зарим шинжээчид хятадын экспорт өссөн ч, импорт нь экспорттойгоо ижил түвшинд байгаа. Энэ нь юанийн ханш огцом чангарахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэж үзэж байв. Хятадын импорт өсч гаднаас орж ирсэн валютаа эргүүлээд гадагшаа урсгах учраас ийм дүгнэлж хийж байсан хэрэг юм. Тиймээс хятадын юанийн ханш цаашид өсөх эсэх нь хятадын импортоос шалтгаална гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Тухайн үед хятадын экспорт, импорт бараг ижил түвшинд явсан юм. Тодруулбал, урд хөршийн экспорт 2009-06-12-нд өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 48.5 хувиар өссөн бол, импорт нь 48.3 хувиар өссөн үзүүлэлттэй гарсан юм. Ийнхүү экспорт, импортын хэмжээ нь ижил түвшинд яваа тул, ойрын үед юанийн ханш огцом өсч, буурахгүй гэсэн дүгнэлтийг зарим шинжээчид хийж байлаа. Харин зарим ажиглагчид инфляци өсч байсантай холбоотойгоор юанийн ханш буурна гэж үзэж байв. Хятадад тухайн үед хүнсний бүтээгдэхүүн, байгалийн хий, үл хөдлөх хөрөнгө, эрчим хүчний дамжуулалтын зардал өсч байлаа. Үүнтэй холбоотойгоор тус улсад инфляци жилийн 3.1 хувьд хүрээд байсан юм. Энэ нь юанийн ханш тэр хэмжээгээр унасаныг илтгэж байсан билээ.

16.4. Хямралаас хойш хятадын юанийн ханш хоёр дахин өсөв

Монголбанк америк долларын эрэлт, нийлүүлэлтийг үндэслэж уг валютын албан ханшийг тогтоодог. Давхар гадаад зах зээл дэх ханшийг харгалзаж үздэг юм. Төв банкнаас валютын албан ханшийг зарлахдаа олон хүчин зүйлийг харгалзаж үздэгийн нэг нь дэлхийн зах зээлийн ханш гэж ойлгож болно. Төвбанк ямар аргачлалаар ханшаа яг таг тооцож гаргадаг нь төдийлөн тодорхой биш. Гэхдээ төвбанкнаас зарласан америк долларын албан ханшид дэлхийн зах зээл дээрх юанийн ханшийг хувааж, дотоодын зах зээлд хятадын мөнгөн тэмдэгтийн албан ханш ямар байхыг гол төлөв зарладаг мэт. Тухайлбал, 2021.11.28-нд төвбанк 1 USD=2,849.30 MNT албан ханшаар зарлажээ. Харин Reuters агентлагийн мэдээгээр 1 USD = 6.39 CNY тэнцэж байлаа. Монголбанкнаас зарласан ам.долларын 2,849.30 төгрөгийн албан ханшийг дэлхийн зах зээлд дээрх юанийн 6.39 ханшид хуваахад 445.8 төгрөг гарч байгаа юм. Тэгвэл төвбанк 2021.11.28-нд хятадын юанийг 446.12 төгрөгийн албан ханшаар зарлажээ. Энэ аргачлалаар тооцвол ялимгүй зөрүү гардаг ч, ам.долларын албан ханшийг дэлхийн зах зээлийн бусад валютын ханшид хуваавал дотоодын зах зээл дэх бусад валютын ханш ойролцоо гардаг нь нотлогддог. Монголчуудын хувьд эрэлттэй валютын тоонд хятадын юань орох зүй ёснй асуудал. 2008-2009 оны хямралын үед их үсрээд 200 гаруй төгрөгийн ханштай байсан хятадын юань, одоо 400 төгрөг давсан байгааг эндээс харж болно. Тус улсын үндэсний мөнгөн тмэдэгтийн ханш сүүлийн арван жилийн дотор дотоодын зах зээлд хоёр дахин өссөн үзүүлэлттэй байгаа нь энэ юм. Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Урд хөршид сүүлийн үед эдийн засаг нь хурдацтай өсч байгаа. Эдийн засаг нь өссөөр байвал энэ улсын үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ яваандаа өснө. Тэр цагт бид хятадаас өндөр үнэтэй бараа, бүтээгдэхүүн импортлох шаардлага тулгарна. Энэ нь эцэстээ хятадаас инфляци импортлоход хүргэж, төгрөгийн ханш унаж, тэр хэмжээгээр валютын ханш өсөхөд нөлөөлнө гэж хэдэн жилийн өмнө ярьж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

16.5.Оросын газрын тосны борлуулалтын орлого рублийн ханшид нөлөөлөх нь бий

Орост нэг хэсэг рублийн ханш огцом унаж байсан билээ. Харин 2009 оны дөрөвдүгээр сард хойд хөршийн мөнгөн тэмдэгтийн ханш ялимгүй сэргэж рублийн ханш америк долларын эсрэг 2,6 хувиар өссөн байлаа. Хойд хөршид ам.долларын ханш бага зэрэг бууж байсан ч, цаашид өсөхгүй гэх баталгаа байсангүй. Энэ нь тус улсын валютын нөөц буурч байсантай холбоотой. 2008 онд хойд хөрш 600 гаруй тэрбум ам.долларын валютын нөөцтэй байлаа. Харин хоёр жилийн дараа буюу 2010 оны хоёрдугаар сарын 20-ны өдөр тус улсын валютын нөөц 427 тэрбум доллар болж буурсан байлаа. 2008 онтой харьцуулахад тус улсын гадаад валютын нөөц 173 тэрбум ам.доллараар буурсан нь энэ юм. Тус улсын валютын нөөц буурсныг нэгдүгээрт 2009 онд алтны нөөц өмнөх оноосоо 35 хувиар буурсантай холбон тайлбарлаж байлаа. Нөөц ингэж буурснаар тус улсад 380 тэрбум ам.доллартэй тэнцэх 485 тонн алтны нөөц үлдээд байсан юм. Хоёрдугаарт 2009 онд оросын экспортод гаргадаг нефтийн үнэ дэлхийн зах зээлд 4 дахин буурсан явдал. Үүнээс болж нефтийн орлогоос орж ирэх ам.долларын хэмжээ буурсан байгаа юм. Энэ нь тус улсад ам.долларын нийлүүлэлт буурч, эрэлт ихсэхэд нөлөөлжээ. Гуравдугаарт долларын эрэлт ихэссэн тул уг валютын ханш өсч рублийн ханш сулрах болжээ. Тиймээс рублийн ханшийг тогтворжуулахын тулд хойд хөрш валютын нөөцөөсөө зарлагдаж интервенци хийсэн байгаа юм. Дээрх шалтгааны улмаас тус улсын валютын нөөц буурсантай зэрэгцэн төсөв нь алдагдалтай гарч байлаа. Уг нь тус улс 2009 онд төсвийн алдагдлаа дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 7,4 хувиас хэтрүүлэхгүй барина гэж төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн оросын Сангийн сайд Кудрин: Гэсэн ч улсын төсөв төлөвлөсөн хэмжээнээс их гарахаар байгаа талаар мэдэгдэж байсан юм. Эдгээрээс шалтгаалаад тус улсад долларын ханш өсч, рублийн ханш дахин унахгүй гэх баталгаа байсангүй. Тиймээс тус улс төсвийн алдагдлаа нөхөхийн тулд Дэлхийн банкнаас зээл авахаар төлөвлөж байсны сацуу 5 хүртэлх тэрбум ам.долларын засгийн газрын бонд арилжихаар төлөвлөж байсан юм.

Гэсэн ч 2011 оны нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр дэлхийн зах зээлд америк доллар 30 рубль 19 копейктой тэнцэж байлаа. Харин оросын төвбанкны мэдээгээр нэг ам.доллар 30 рубль 39 копейкийн ханштай байсан юм. Рублийн ханш дэлхийн болон дотоодын зах зээлдээ өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 3,4 хувиар өсөөд байсан нь энэ юм. Рублийн ханш өмнөх жилээсээ ялимгүй өссөн ч, 2011 онд нэлээд чангарах төлөвтэй байжээ. Энэ талаар Детчэ банкны орос дахь салбарын ахлах эдийн засагч Ярослав Лисоволик: 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг баррель нефтийн үнэ 87 ам.доллар болж өсөх төлөвтэй байна. Нефтийн үнэ ингэж өсвөл орос руу чиглэх валютын хэмжээ нэмэгдэж, улмаар тус улсын төсвийн алдагдлын хэмжээ 2 хувиар буурч, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 2 хувьд хүрэхэд нөлөөлнө. Төсвийн алдагдал буурч, валютын нөөц нэмэгдэхийн хэрээр рублийн ханш чангарна. Ер нь 2011 оны сүүлчээр нэг америк доллар 28 рубль болох төлөвтэй байгаа. Рублийн ханш долларын эсрэг ингэж чангарах нь орост инфляци буурахад таатай боломжийг бий болгоно гэдгийг хэлж байсан юм. Тэгвэл 2014 он гарсаар байдал дахин сэдрэв бололтой. Брент төрлийн газрын тосны үнэ оросын уралс төрлийн нефтийн үнийг тодорхойлдог гэж ойлгож болно. Тэр ч утгаараа брентийн үнэ хаашаа чиглэнэ уралсийн үнэ тийшээ чиглэдэг гэж ойлгож болох юм. 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 19-ний байдлаар оросын уралс төрлийн нефтийн үнэ сүүлийн зургаан сарын дотор 46 хувиар буураад байлаа. Оросын төвбанк: Энэ нь рублийн ханш сулрах гол шалтгаан болж байгааг хэлж байсан юм. Тус улс 2014 онд газрын тос болон байгалийн хийн экспортоос 530 тэрбум ам.доллар олохоор төлөвлөсөн ч, үнэ буурсантай холбоотойгоор энэ төлөвлөгөө тасалдсан байдаг. Тухайлбал, газрын тосны үнийн бууралтаас болж 90-100 тэрбум ам.долларын орлогоо алдаж байгааг оросын сангийн сайд 2014 оны арваннэгдүгээр сарын сүүлчээр мэдэгдсэн юм. Үүний улмаас хойд хөршид америк доллар дахин ховордож, 2014 оны сүүлийн зургаан сарын хугацаанд рублийн ханш огцом унасан гэж ойлгож болно. Оросын төвбанк 2014 оны зургаадугаар сарын 18-нд нэг америк долларыг 34 рублийн ханшаар зарлаж байсан бол, арванхоёрдугаар сарын 18-нд 67 рублийн ханшаар зарласан нь үүний нэг тод жишээ билээ.

Америк долларын эсрэг рублийн ханш 2014 оны сүүлийн зургаан сарын хугацаанд бараг хоёр дахин сулраад байгаа энэ билээ. Тиймээс рублийн ханшийг тогворжуулахын тулд Оросын төвбанк валютын нөөцөөсөө их хэмжээний интервенци хийж байлаа. Ингэснээр тус улсын валютын нөөц 2014 он гарснаас хойш 90 гаруй тэрбум ам.доллараар хорогдсон үзүүлэлт гарч байсан юм. Манай хойд хөршийн валютын нөөц 2014 оны эхэнд 510 орчим тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан бол, оны эцэст 418 тэрбум ам.доллар болж буурсан үзүүлэлт ийнхүү гарсан юм. Долларын ханшийн өсөлт, рублийн ханшийн уналттай холбоотойгоор инфляци хурдтай өсч байгаагаас гадна, цаашид инфляци өснө гэсэн хүлээлт өндөр байсныг Оросын төвбанкныхан онцлож байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Ер нь 2014 онд тус улсын инфляци жилийн 10 хувьд хүрэх төлөвтэй байлаа. Тиймээс инфляцийн өсөлтийг хязгаарлах үүднээс Оросын төвбанк бодлогын хүүгээ 2014 онд зургаан удаа өсгөжээ. 2014 оны арванхоёрдугаар сард л гэхэд хоёр удаа өсгөсөн байгаа юм. Тухайлбал, 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 12-нд бодлогын хүүгээ жилийн 10.5 хувь болгосон бол, 16-ны өдөр нь дахин өсгөж 17 хувьд хүргэсэн байгаа юм. Бодлогын хүүгээ ингэж өсгөснөөр тус улсын арилжааны банкууд зээлийн болон хадгаламжийн хүүгээ өсгөсөн гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан билээ. Дашрамд дурдахад, орос гадаад зах зээлд экспортолсон нефть бүтээгдэхүүнийхээ төлбөр тооцоог ам.доллараар хийж, валютын нөөцөө бүрдүүлдэг. Манай улс ч ялгаагүй хойд хөршөөс импортолсон газрын тосны бүтээгдэхүүний төлбөрийг бүгдийг нь ам.доллараар хийж ирсэн юм. Тодруулбал, манай улс хэрэгцээт нефть бүтээгдэхүүнийхээ дийлэнхийг хойд хөршөөс импортолж ирсэн. Манай улс жилд хойд хөршөөс нэг тэрбум ам.долларын өртөг бүхий газрын тосны бүтээгдэхүүн худалдан авдаг гэх судалгаа бий. Тэгвэл 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны хавьцаа тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Цаашид хойд хөршөөс авдаг нефть бүтээгдэхүүний төлбөрийг рублиэр хийхээр төлөвлөж хэлэлцээр хийж байгаа талаар хэлж байсан юм.

16.6. Европын холбоонд Эстони улс нэгдэхээр болсон нь еврогийн ханш өсөхөд нөлөөлжээ

Дэлхийн нийтийг хамарсан хямралын үед Финлянд, Люксенбургийн вант улсаас бусад европын холбооны орнуудын эдийн засаг хүнд хэвээр байлаа. Тухайлбал, Англи, Ирланд, Грек, Испани, Португали, Голланд, Бельги, Франц, Италия, Мальта, Германи, Словаки, Австри, Словени, Кипр зэрэг европын холбооны улсуудын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 15 орчим хувийг эзэлж байсан юм. Үүнээс гадна, Ирланд, Англи, Голланд, Португали, Мали, Мальта, Австри, Германы гадаад өрийн хэмжээ дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 60-115 хувьд хүрээд байсан гэдэг. Ийнхүү европын холбооны улсуудад үүссэн эдийн засгийн хүндрэлээс болж, дэлхийн улс орнууд валютын нөөцөөсөө еврог халах нь халж байв. Зарим улсууд валютын нөөцөд эзлэх еврогийн хэмжээг багасгаж байсан юм. Валл стрийтээс эхлэлтэй дэлхийн эдийн засгийн хямрал үргэлжилсээр байсантай холбоотойгоор Грек, Испани, Португали зэрэг европын холбооны улсуудад инфляци өсч, еврогийн ханш хэлбэлзсээр байлаа. Үүнээс болж, нэгэн үе еврогийн ханш долларын эсрэг 20 хүртэл хувиар унаж, нэг евро 1.21 доллартай тэнцэж эхэлсэн тал ч бий. Тэгвэл энэ төрлийн валютын ханш Японд сүүлийн зургаан жилд байгаагүйгээр унаж 123 иентэй тэнцэх болсон юм. Харин орост нэг евро 34 рубльтэй тэнцэж байлаа. Энэ нь нэг талаас евро бүсийн эдийн засаг хямарч, европын холбооны төв банк үнэт цаасны буюу бодлогын хүүгээ бууруулсан нь еврогийн ханш сулархад хүргэсэн байгаа юм. Нөгөө талаас Япон, Орос зэрэг бусад орны эдийн засаг хямарч байснаас мөнгөний ханш нь унаж байгаагаар тайлбарлагдаж байлаа. Еврогийн ханш суларч байсан тул долларын ханш өсөхөд хөшүүрэг болж байгааг дэлхийн хэвлэлүүд тухайн үед онцолж байсан билээ. Энэ нь гадаадын валютын захад мэдрэгдээд зогсохгүй, дотоодын валютын захад мэдрэгдэж байсан юм. Тухайлбал, 2008 оны аравдугаар сарын 18-ны өдөр евро 1556 төгрөг болж уруудсан байв. Тэгвэл еврогийн ханш үргэлжлэн суларч 2008 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр 1470 төгрөгтэй тэнцэж байлаа. Европын холбооны улсууд экспортоо нэмэгдүүлж чадвал, еврогийн ханш өснө гэж мэргэжилтнүүд үзэж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, экспорт сайжирч, европын холбооны улсуудын төсвийн алдагдал болон гадаад өрийн хэмжээ багассан цагт еврогийн ханш өснө гэж мэргэжилтнүүд үзэж байсан билээ. Энэ нь ч удалгүй биеллээ олсон. Учир нь 2011 оны хавьцаа еврогийн ханш эргэн сэргэж, дэлхийн валютын зах дээр нэг евро 1.29 доллартай тэнцэж эхэлсэн юм. Еврогийн ханш эргэн сэргэсэн нь Испани, Грекийн Засгийн газар олон улсын зах зээлд бонд гаргасантай холбоотой гэдэг. Үүнээс гадна, Эстони улс 2011 онд Европын холбоонд албан ёсоор нэгдэхээр төлөвлөж байлаа. Энэ нь еврогийн ханш сэргэхэд нөлөөлсөн юм. Эстони улс Европын холбоонд нэгдвэл үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох кроныг гүйлгээнээс халж, еврог хэрэглэж эхлэх байсантай энэ нь холбоотой. Эстони улс кроныг гүйлгээнээс гаргаж, еврог гүйлгээнд оруулах бэлтгэл ажилдаа хэдийнэ ороод байлаа. Ийнхүү европын холбооны улс нэгээр нэмэгдэхээр болсон нь еврогийн эрэлт нэмэгдэхэд хүргэж, уг валютын ханш өсөхөд нөлөөлсөн болохыг эдийн засагчид хэлдэг юм.

16.7. Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш өсөхөд нөлөөллөө

2008-2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед Токиогийн валютын захад нэг америк доллар 86.53 иентэй тэнцэж эхлэв. 1995 оноос хойш иений ханш долларын эсрэг ингэж өсөөгүй гэдэг. Тухайн үед Японы сангийн сайд Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш ингэж өсөхөд нөлөөллөө гэж мэдэгдэж байсан юм. Долларын ханш буурч байгаагаас үүдэж япончууд ам.долларыг худалдах нь ихэссэн байна. Энэ нь иений ханш чангарахад хүргэжээ. Энэ жишгээр, японы иений ханш өсч байсныг ажиглагчид хэлдэг. Иений ханш өссөн нь тухайн улсад сайн мэт боловч, үнэндээ тийм биш байлаа. Иений ханш өсвөл, японы экспортод гаргадаг түүхий эдийн үнэ дагаад өснө. Тэр хэрээр бараа, бүтээгдэхүүнийх нь эрэлт буурах аюул дагуулж байжээ.

16.8. Америкийн өр дээд хязгаараа давж долларын ханш дэлхийн зах зээлд уруудав

2011-08-06. Энэ хавьцаа нэг евро 1,44 доллар болж өссөн байв. 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үед нэг евро 1,25 центтэй тэнцэж байсан юм. 2011 оны наймдугаар сард дэлхийн зах зээлд ам.долларын ханш гэрлийн хурдаар доошилж, хямралын үеийнхээс дордсон нь эндээс харагддаг. Монголын олон улсын хөрөнгийн корпорацийн захирал Ачит-Эрдэнэ: Хямралын үетэй харьцуулахад ам.долларын ханш еврогийн эсрэг 13 орчим хувиар суларсан болохыг тухайн үед хэлж байсан юм. АНУ-ын конгресс 1917 онд өрийн дээд хязгаарыг тогтоох тухай хууль баталж байжээ. Энэ цагаас хойш тус улсын хууль батлагчид өрийн дээд хязгаараа хэд хэдэн удаа нэмэгдүүлсэн байна. Хамгийн сүүлд өрийн дээд хязгаараа 14,3 их наяд доллар болгож байсан юм. Гэвч америкчууд 2008 оны тавдугаар сард энэ хязгаарыг хэдийнэ гаталсан байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус улс энэ хэмжээний мөнгийг ямар нэг байдлаар зээлсэн гэсэн үг юм. Тиймээс тус улс 10 хувьд хүрээд байгаа төсвийн алдагдлаа санхүүжүүлэхийн тулд бонд гаргах замаар гадаад улс орнуудаас дахин зээл авах шаардлага тулгарч байсан юм. Ингэхийн тулд америкчууд өрийн дээд хязгаараа дахин шинэчлэх шаардлагатай байжээ. Гэвч америкийн Ардчилсан болон Бүгд найрамдах намынхан өрийн дээд хязгаарыг 2,4 их наяд доллараар нэмэгдүүлэх асуудал дээр тохиролцоонд хүрч чадахгүй сар гаруйн хугацааг ардаа орхисон байна. Тэр хооронд ам.долларын ханш ёстой гэрлийн хурдаар доошилно гэдэг болоод өнгөрчээ. Харин эрх баригч намууд 2011 оны наймдугаар сарын эхээр тохиролцоонд хүрч, Өрийн дээд хязгаарыг нэмэгдүүлэх хуулийн төслийг парламентийн доод болон дээд танхимаар хэлэлцэж конгресстоо оруулжээ. Үүнийг тус улсын конгрессоор хэлэлцэж, америкийн өрийн дээд хязгаарыг 2,4 их наяд доллараар нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан байгаа юм. Гэвч энэ нь гадаад зах зээлд ам.долларын ханш тогтворжиход төдийлөн нөлөөлсөнгүй, хэлбэлзэл өндөр байжээ. Тиймээс америк долларын ханшийг өсгөх зорилгоор зарим улсын төвбанкууд зах зээлд хөндлөнгөөс оролцож байсан байгаа юм.Тухайлал, Японы төвбанк 2011 оны наймдугаар сарын эхээр 1 их наяд иенийг зах зээлд нийлүүлж ам.доллар худалдан авсан байгаа юм. Ингэснээр нэг ам.доллар 82,85 иен болж өссөн байгаа юм. Гэвч ам.долларын ханшийн энэ өсөлт удаан үргэлжилсэнгүй. Тодруулбал, дэлхийн валютын форекс захад нэг доллар 79,17 иен болж буурсан байгаа юм. Энэ маягаар ам.долларын ханш буурсаар байвал японы төвбанк дахин 10-15 их наяд иенийн интервенци хийхээ мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, японы төвбанк ийм хэмжээний иенийг зах зээлд нийлүүлж, долларын ханшийг өсгөх бодлого явуулж магадгүй гэж үзэх хүмүүс байсан юм. Японы төвбанк улсынхаа эдийн засгийн хүндрэлд оруулахгүйн үүднээс тэр аж.Америк ам.долларын ханш гадаад зах зээлд өсвөл Японы экспортод гаргасан бараа бүтээгдэхүүнээс орж ирэх орлого нэмэгдэнэ. Тэр хэрээр тус улсын экспортлогч компаниудын ашиг орлого нэмэгдэж, цаашлаад төсөвт төвлөрөх мөнгөнийх нь хэмжээ өснө гэж тооцоолж байсан байх талтайг эдийн засагчид тухайн үед хэлж байлаа.

16.19. Америк долларын ханш унаж, дэлхийн зарим улсууд уг валютаар гадаад худалдаа хийхээс татгалзав

2011.01.08 . Дэлхийн улс орнууд гадаад төлбөр тооцоогоо доллараар хийдэг учраас валютын нөөцийнхөө дийлэнх хувийг энэ валютаар бүрдүүлж ирсэн. Гэвч энэ нь тийм ч оновчтой алхам биш болох нь 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үеэр ажиглагдсан юм. Тухайлбал, 2008 оны өвөл гадаад зах зээлд 0.76 евротой тэнцэж байсан америк доллар, 2009 оны арваннэгдүгээр сард 0.67 евротой тэнцэж эхлэв. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед долларын ханш унаж, улс орнуудын валютын нөөцөд эрсдэл учирч байлаа. Америк долларын ханш ингэж буурсан тул, дэлхийн улс орнууд гадаад валютын нөөцөө америк доллараар бус, бусад гадаад валютаар, эсвэл алтаар бүрдүүлэхийг илүүд үзэж байсан юм. Тухайлбал, Энэтхэг улс гадаад валютын нөөцийнхөө 6.7 тэрбум ам.долларыг алт болгож байснаас үүнийг харж болно. Энэ үеэс зарим улсын төрийн тэргүүнүүд доллар удахгүй дэлхийн голлох валют байхаа болино гэсэн мэдэгдэл хийж байлаа. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний хавьцаа Иран болон Турк улс гадаад худалдаагаа доллараар хийхээс татгалсан тухай мэдээлэл гарч байсан нь үүний нэг нотолгоо юм. Энэ талаар тэр үеийн Ираны ерөнхийлөгч Махмуд Ахмадинежад: Өөрсдийн үндэсний мөнгөн тэмдэгтээрээ гадаад худалдаагаа цаашид хийхээр болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсныг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж байлаа. Цаашид Сири, Иракийг үүнд татан оруулах болно гэдгээ Ираны ерөнхийлөгч мэдэгдэж байжээ. Тэгвэл, 2010 оны сүүлчээр Бүгд найрамдах солонгос улсын Сөүл хотноо зохиогдсон Их-20-ын уулзалтын үеэр Бразилийн ерөнхийлөгч асан Луис Инасиу Лула да Силва: Америк доллар дэлхийн валютын нөөцөөс удахгүй хасагдана гэж мэдэгдсэн гэдэг. Ийм мэдэгдлийг зарим улсын тэргүүнүүд хийх болсон тул санхүүгийн хямралын үед дэлхийн томоохон санхүүгийн байгууллагууд худалдаагаа доллараар бус, алтаар хийх сонирхол нэмэгдэж байжээ. Тухайлбал, Лондонгийн бирж 2010-11-22-нд газрын тос алтаар арилжаалахаар төлөвлөж байгаагаа мэдэгдэж байсан гэх мэдээлэл байдаг. Үүнийг дэлхийн санхүүгийн шинжээчид буруушааж байсан юм. Үүнтэй ойролцоо Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч Роберт Зелик: Америк доллар дэлхийн валютын нөөцийн статусаас хасагдаж, хятадын юань дэлхийн худалдааны мөнгөн дэвсгэртийн үүргийг 15 жилийн дараагаар гүйцэтгэж магадгүй тухай мэдэгдсэн нь гадаад зах зээлд америк долларын ханш нэг хэсэг буурахад нөлөөлж байсан юм. Тухайн үед олон улсын валютын форекс захад америк долларын индекс оны эхнээс 8 хувиар буурсан байв. Тухайн үед АНУ-ын Сангийн сайд Тимоти Гайтнер: Америкийн үндэсний мөнгөн тэмдэгт долларын ханш унаж байсан нь тус улсын эдийн засаг сэргэхэд ихээхэн дарамт болж байгааг онцолж байв. Гэхдээ долларын ханш буурсан нь тус улсын экспортыг болон дотоодын худалдан авалтыг ихээхэн дэмжиж байгааг тэрбээр онцолж байжээ. Эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж тус улсын компаниудын үйлдвэрлэсэн их хэмжээний бүтээгдэхүүн борлогдохгүй түгжигдэж байсан тал бий. Ам.долларын ханш буурснаар эдгээр бүтээгдэхүүн дотоодын зах зээлд борлогдох эх үүсвэр тавигдсан гэлцдэг. Тухайн үед ам.долларын ханш голлох зургаан валютын эсрэг унасан байдалтай байв.

16.20. Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй-

Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засаг, санхүүгийн хямралын үед буюу 2009 оны гуравдугаар сарын 19-ний өдөр ам.долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн нь тухайн үедээ түүхэн дээд ханш хэмээгдэж байлаа. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай тулгарах үед ихэнх улс оронд бэлэн мөнгө хомсдож, бараа түүхий эд худалдаж авах нь тэр хэрээр багасч, гадаад зах зээлд алтнаас бусад түүхий эдийн үнэ огцом унасан юм. Үүнээс болж, бүхий л улс орнуудын экспортод гаргасан бүтээгдэхүүнээс орж ирэх ам.долларын хэмжээ хумигдах тэр. Энэ нь ганц манайх гэлтгүй бүхий л улсад ам.долларын ханш чангарахад хүргэсэн юм. Тухайлбал, гадаад зах зээлд нэг америк доллар 0.75 евротой тэнцэж, ханш нь өдөр ирэх тусам чангарч байсныг энд дурдаж болно. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэхэд гадаад зах зээлд нэг америк доллар 1329 төгрөгийн ханштай байсан гэсэн үг.
Нэг ёсондоо, манай улсад болон дэлхий дахинаа долларын ханш ойролцоо түвшинд байсан гэж ойлгож болно. Ийнхүү дэлхийн цөөнгүй оронд долларын ханш огцом өсч, мөнгөн тэмдэгт нь үнэгүйдэж, улс орнуудыг багагүй сандаргав. Тиймээс долларын ханш цаашид өссөөр байх уу гэдэг монголчуудын төдийгүй, дэлхий нийтийн анхаарлыг татсан асуудлыг нэг болоод байсан цаг үе юм.
Дэлхийн эдийн засагчид долларын ханш хэзээ эргэж буух вэ гэдэг таамгийг дор бүрнээ дэвшүүлж байлаа. Ингэхдээ дийлэнх нь
дэлхийн санхүүгийн хямрал намжтал буухгүй гэсэн таамаг дэвшүүлж байсан юм. Тухайлбал, АНУ-ын Нью-Йоркийних сургуулийн профессор, эдийн засагч Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй гэж таамаглаж суулаа. АНУ-ын эдийн засаг, санхүү 2006 оноос эхлэн хямарна гэдгийг ганц тааж хэлсэн хүн бол энэ эрдэмтэн гэдэг. АНУ-ын санхүүгийн хямрал дэлхий нийтийг цочроох нь гэдгийг урьдчилан харж чадсан учраас түүний таамагт америкчууд ихээхэн итгэж буйг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж байсан билээ. Удалгүй ам.долларын ханш еврогийн эсрэг гадаад зах зээлд 11 орчим хувиар буурсан юм. Аливаа валютын ханш зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээс болж өгсөж урууддаг. Гадаад зах зээлд гаргасан бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ буурснаас шалтгаалж, экспортын орлого нь багасч, улмаар гадаад валютын нөөц багасч, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унадаг жамтай. Өөрөөр хэлбэл, аливаа орны экспорт буурвал тухайн орны үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унах аюултай байдаг. Тэр жишгээр АНУ-ын эдийн засаг уруудаж экспортын бүтээгдэхүүний эрэлт олон улсын зах зээлд буурсантай холбоотойгоор ам.долларын эрэлт багасч уг валютын ханш сулрахад нөлөөлсөн юм.

16.21. Америк доллар талер гэх үгнээс үүсчээ

Дэлхий нийтээр хэрэглэж байгаа америкийн үндэсний мөнгөн дэвсгэрт болох доллар нь талер гэдэг герман үгнээс гаралтай гэдэг. Америкчууд долларыг 1785 оноос хойш хэрэглэж байгаа юм. Доллар нь анх зоосон хэлбэрээр үйлдвэрлэгдэж байсан бол, 1861 оноос цаасан дээр ногоон өнгөөр хэвлэгдэж эхэлсэн байна. Цаасан мөнгөн тэмдэгтийг анх америкийн хувийн компаниуд үйлдвэрлэдэг байсан бол, тус улсын санхүүгийн яамны мэргэжилтнүүд чанарыг нь шалгаж тамга тавьдаг байжээ. Харин удалгүй хоёр жилийн дараагаар ам.долларыг америкийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэдэг болсон байна. АНУ 1928 оноос эхлэн 1-10000 хүртэлх дэвсгэртийг үйлдвэрлэж байсан бол, 1969 онд 100-аас дээш ам.долларын дэвсгэртийг хэвлэхгүй байх шийдвэрийг гаргажээ. Энэ үеэс эхлэн америкт 10000-тын дэвсгэрт ховордсон бөгөөд хил давуулахыг хориглосон байна. Хамгийн сүүлд америкийн төв банкинд 348 ширхэг 10000 дэвсгэрт байдаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Энэ дэвсгэрт дээр америкийн нэрт санхүүч Семон Портленд Чейсийн хөрөг мөнхрөн үлдсэн гэдэг. Америкчуудын 1785 оноос хойш гүйлгээнд хэрэглэж буй долларыг манай улс 1990 оноос хойш гадаад худалдаанд түлхүү хэрэглэх болсон билээ. Долларыг манай улс ногоон гэж хялбараар нэрлэх нь бий. Цагаан дээр ногоон өнгөөр хэвлэгдсэн учраас уг валютыг зарим тохиолдолд ингэж нэрлэх нь бий. Доллар манай зах зээлд нэвтэрснийхээ дараахан 400 төгрөгийн ханштай байсан бол, тэр цагаас хойш ханш нь өссөөр өнөөдөр хэд болсныг хэн хүнгүй хэлэхтэйгээ биз. Чухам эндээс л ам.долларын ханш яагаад дотоодын зах зээлд сүүлийн 30 жил тасралтгүй өссөн бэ гэдэг асуулт урган гардаг. Үүнд хариулах их энгийн. Зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн хуулиараа гээд хэлчихэд бараг алдахгүй болов уу. Тэгвэл ямар үед ам.долларын эрэлт өсч, ямар үед нийлүүлэлт ихэсдэг вэ гэх асуулт тавигдах нь мэдээж. Энэ нь манай улсын эдийн засгийн онцлооос ихээхэн хамаардаг юм.

16.22. Валютын эрэлт, нийлүүлэлт ямар үед өсч, буурдаг вэ

2010.05.26. Гадаад худалдаа алдагдалтай гарч, инфляци өсч, ажилгүйдэл нэмэгдэж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буурч, аж үйлдвэрийн салбарт уналт гарвал долларын ханш өсөх суурь шалтгаан болдог байгаа юм. Тухайн үед холбогдох байгууллагаас явуулсан судалгаагаар инфляци оны эхнээс 9.7 хувийн өссөн, гадаад худалдаа тухайн оны эхний дөрвөн сарын байдлаар 93.4 сая долларын алдагдалтай, ажилгүйдэл өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 3,8 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байлаа. Авууштай нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өмнөх оноосоо 7,6 хувиар, аж үйлдвэрийн салбарт 12,7 хувийн өсөлт гарсан байв. Ийнхүү ам.долларын ханшид нөлөөлдөг суурь хүчин зүйлийн гурав нь хасах, хоёр нь нэмэх тэмдэгтсэн гарсан тул уг валютын ханш огцом өсч, буурахгүй тогтвортой байна байх гэсэн дүгнэлтэд эдийн засагчид хүрч байсан цаг үе юм. Гэхдээ энэ бол ам.долларын ханшид нөлөөлдөг суурь хүчин зүйлүүд гэдгийг дахин сануулах хэрэгтэй. Долларын ханш хаашаа чиглэх нь уг валютын эрэлт, нийлүүлэлтээс ихээхэн хамаардаг. Дотоодын зах зээлд ам.долларын эрэлт хэд хэдэн зүйлээс шалтгаалж өсөх нь бий. 2009 оны эхээрнэг америк доллар 1500 төгрөг, харин юань 200 төгрөгт хүрч монголын түүхэнд байгаагүй рекорд тухайн үедээ тогтоогоод авсан. Юанийн ханш чангарч байсан нь нэг талаас долларын ханш өссөнтэй холбоотой байлаа. Нөгөө талаас цагаан сар ойртож, юанийн эрэлтийг нэмэгдүүлж, ханшийг нь хөөрөгдөхөд хүргэсэн юм. Цагаан сарын үеэр манай худалдаачид их хэмжээний юань халаасалж урд хөршийг зорьдог. Нэг ёсондоо, юанийн эрэлт эрс нэмэгддэг тул ханш нь өсч байжээ. Цагаан сарын дараа юанийн ханш эргэн бууна гэж эдийн засагчид таамаглаж суусан юм. Энэ жишгээр цагаан сарын өмнө доллар болон юанийн эрэлт өсч, ханш нь нэмэгддэг билээ. Харин цагаан сарын дараа дээрх валютуудын эрэлт багасч, ханш нь эргэн буурах нь элбэг. Үүнээс гадна, малчид ноолуураа самнаж эхэлмэгц урд хөршийн ченжүүд манай улс руу их хэмжээний юань өвөртлөн ирдэг. Энэ үед юанийн нийлүүлэлт нэмэгдэж, уг валютын ханш буурахад нөлөөлдөг гэж мэргэжилтнүүд үздэг билээ. Мөн хавар алтны улирал эхэлдэг учраас энэ металлын тушаалт нэмэгдэж валютын нөөц нэмэгдэхэд нөлөөлдөг юм. Тиймээс хавар дулаармагц ноолуур, алтны улирал эхэлж монгол руу чиглэх валютын урсгал нэмэгддэг. Гэвч энэ үед барилгын салбарын бүтээн байгуулалтын ажил эхэлдэг учраас валютын эрэлт нэмэгдэж гадагшаа урсах валютын урсгал нэмэгддэг гэдгийг анзаарах хэрэгтэй. Иймэрхүү энгийн жишээнээс валютын эрэлт хэзээ өсч, буурч болохыг баримжаагаар таамаглаж болох юм.

Валютын эрэлт ямар үед өсдөг вэ

Импортлогчид бараа оруулж ирэх үед валютын эрэлт өснө. Гаднаас бараа, бүтээгдэхүүн худалдан авсан төлбөрөө шилжүүлэх үед өсөх магадлал өндөр байдаг.
Цагаан сар, шинэ жил, хичээлийн шинэ жилийн үеэр өсдөг.
Иргэд аж ахуйн нэгжүүд гадаад руу хувийн шилжүүлэг хийх үед. Гадаадад сурч байгаа оюутны сургалтын төлбөрийг шилжүүлэх орж болно.
Монгол Улсын Засгийн газар гадаад өрөө төлөх үед гадаад валютын эрэлт өсдөг.
Төгрөгийн ханш унаж, валютын ханш өсөх үеэр төгрөгийн хадгаламж буурч, валютын хадгаламж нэмэгдэх хандлага ажиглагддаг. Энэ үеэр валютын хадгаламж нэмэгддэг байж болох талтай. Ханшийн эрсдэлээс мөнгөн хөрөнгөө хамгаалах зорилгоор ийм арга хэрэглэх нь элбэг.
Манай улсад долларын ханш хямд, бусад улсуудад өндөр байвал, энэ үед валютын мөнгөн гуйвуулга ихэсч, эрэлт нэмэгдэх хандлага ажиглагддаг.

Валютын нийлүүлэлт ямар үед өсдөг вэ

Ам. долларын ханшид эрэлтээс гадна, нийлүүлэлт мөн нөлөөлдөг. Нийлүүлэлт ихэсвэл долларын ханш буурдаг. Нийлүүлэлт багасвал долларын ханш өсдөг зах ээлийн зарчим бий.

Экспортлогчдтийн түүхий эдийн үнэ өсч, орлогоо оруулж ирэх үед
Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх үед
Гадаадын зээл, тусламж ихэсч, орлого нь орж ирэх үед
Бондын төлбөр орж ирэх үед
Гадаадад ажиллагсдын цалин хөлс зэрэг гуйвуулга орж ирэх үед
Ноолуурын улирал эхлэх үед. Тухайлбал, 2010.04.24-ний хавьцаа америк долларын ханш 1400 төгрөгөөс доош уруудсан юм. Үүнийг тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Зэсээс гадна ноолуураас орж ирэх валютын хэмжээ нэмэгдсэнтэй холбон тайлбарлаж байсан юм.
Алтны олборлолт, тушаалт, экспорт нэмэгдэх үед

Валютын ханш хэрхэн тооцдог вэ

Монголбанк дотоод хүчин зүйлийн нөлөөллийг, өөрөөр хэлбэл эрэлт, нийлүүлэлт, макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтийг харгалзан үзэж, америк долларын албан ханшийг зарладаг. Харин доллароос бусад валютуудын ханшийг тогтоохдоо, дэлхийн зах зээлийн ханшийг харгалзан үздэг юм. 2009-06-12-ндоросын рубль, солонгосын вон, евро болон юанийн ханш дотоодын зах зээлд суларсан нь дэлхийн зах зээлд дээрх валютуудын ханш буурсантай холбоотой. Харин английн фунт стерлинг болон иений ханш чангарсан нь дэлхийн зах зээлд дээрх хоёр валютын ханш чангарсантай холботой байлаа. Манай улсад доллараас бусад валютын ханш дэлхийн зах зээлийн ханш ойролцоо буюу хамааралтай байдаг. Тиймээс дээрх валютын ханш гадаад зах зээлд ямар байгаагаас дотоодын зах зээлд ямар байхыг таамаглаж болох талтай.Ханш тооцох аргачлал Download

-Б.Жавхлан: Эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй-

Тухайлбал, 2009 онд дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай байснаас шалтгаалж гадаад зах зээлд зэсийн эрэлт огцом буурсан билээ. Үүнтэй холбоотойгоор Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн экспортын орлого огцом буурч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, гадаад зах зээлд алтны ханш өндөр байсан ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан учир манай улс руу орж ирэх валютын хэмжээ буурсан юм. Алт, зэсийн орлогоос орж ирэх валют хумигдсантай холбоотойгоор манай улсын гадаад валютын цэвэр нөөц 2009 оны гуравдугаар сард 400 сая ам.доллар болтлоо буурч, улмаар ам.долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн бол, албан бус ханш 1800 төгрөгт хүрч байсан удаатай. Тэр үетэй харьцуулахад америк долларын албан ханш 2010 оны сүүлчээр нэлээд буурсан юм. Америк долларын албан ханш 2010 оны эхнээс 14 хувиар буурсан юм. Нэг хэсэг дэлхийн зах зээлд зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалж уг валют хомсдож ханш нь өссөн бол, хожим гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэснээр валютын нийлүүлэлт нэмэгдэж ханш нь ялимгүй буурсан гэж ойлгож болох талтай. Тухайн үед гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байсан тул долларын нийлүүлэлт өснө гэсэн дүгнэлтэд эдийн засагчид хүрч байлаа. Гэхдээ тэд ам.долларын нийлүүлэлт ихэсч байгаа нь дунд болон урт хугацаанд үр дүнгээ өгнө гэж үзэж байсан юм. Тухайлбал, Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Гаднаас хөрөнгө оруулалт орж ирж байгаа, манай экспортын бүтээгдэхүүний үнэ өсч байгаа учраас долларын нийлүүлэлт ихэснэ. Энэ нь долларын ханшийг дунд болон урт хугацаанд буурахад нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Гадаадын хөрөнгө оруулалт богино хугацаанд долларын ханш буурахад нөлөөлсөн ч, эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй болохыг хэлж байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

16.23.Ам.долларын ханшид гадаад хүчин зүйл нөлөөлөх нь бий

Эрэлт хэвийн, нийлүүлэлт нэмэгдэж байгаа үед инфляциа бууруулж чадвал долларын ханш доошоо чиглэх магадлалтайг эдийн засагчид хэлдэг. Гэхдээ долларын ханшид эрэлт, нийлүүлэлт зэрэг дотоод суурь хүчин зүйл нөлөөлөхөөс гадна, гадаад зах зээл дээрх үнэ мөн нөлөөлдөг юм. Өөрөөр хэлбэл, дотоодын зах зээлд долларын ханш ямар байх нь гадаад хүчин зүйлээс мөн шалтгаалдаг гэсэн үг. 2009 оны хямралын үед дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.67 евротой тэнцэж эхлэв. Америк долларын ханш түүхэнд байгаагүй доод түвшиндөө хүрсэн нь энэ хэмээн ажиглагчид тухайн үед онцолж байжээ. Гэхдээ тун удалгүй америк доллар гадаад зах зээлд хүчээ авч, еврог өмнөө сөхрүүлэх нь тэр. Америк долларын ханш еврогийн эсрэг 17 хувиар чангарч, 2010.06.01-нд дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.79 евротой тэнцэж эхлэв. Европын холбооны зарим улсуудад хямрал үргэлжилж, төсвийн алдагдал нь ихэсч, инфляци огцом өссөнтэй холбоотойгоор еврогийн ханш унаж байсан юм. Англи, Швейцар, Австрали, Канад, Японы мөнгөн дэвсгэртүүд еврогийн нэгэн адил ам.долларын эсрэг зогсч байдаг валютууд. Долларын ханш чангарсан нь бусад валютуудын ханш унахад нөлөөлж байсан гэдэг. Тухайн үед шинжээчид долларын эсрэг зогсдог валютуудын ханшийн уналт европын холбооны улсуудад хямрал намжтал үргэлжилнэ гэж үзэж байлаа. Тэр болтол ам.долларын ханшийн өсөлт үргэлжлэх нь гэсэн ойлголтыг зах зээлд бий болгоод байсан юм. Ам.долларын ханш гадаад зах зээлд өссөөр байвал энэ нь манай улсад их, бага хэмжээгээр нөлөөлөх нь ойлгомжтой байлаа. Долларын ханш манай улсад хямд, дэлхийн зах зээлд өндөр байвал, манайхаас уг валют гадагшлах урсгал нэмэгдэх нь гарцаагүй юм. Манайхаас хямд үнээр доллар авч, гадаадад өндөр үнээр зарах бололцоо бий болно гэсэн үг. Энэ нь манай улсын валютын нөөц их, бага хэмжээгээр хорогдох эхлэлийг тавьж болзошгүй юм. Үүнээс зайлсхийх үүднээс гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл, төвбанк долларын албан ханшийг өсгөдөг гэж ойлгогддог. Тэр ч утгаараа, гадаад зах зээлд ам.долларын ханш өсөх нь манай улсад хүссэн хүсээгүй нөлөөлдөг гэдэгтэй судлаачид санал нэгддэг билээ. Энэ талаар Монголын олон улсын хөрөнгийн корпорацийн шинжээч Баясгалан: Монгол улс дэлхийн эдийн засгийн нэг хэсэг учраас гадаад зах зээл дээрх долларын ханшийн өсөлт манайд их, бага хэмжээгээр нөлөөлнө хэлж байснаас харж болно. Монголбанкны Валют, эдийн засгийн судлагааны газрын захирал Дэлгэрмаа: Дотоодын зах зээлд бусад валютын ханш ямар байхыг ам.долларын ханш ерөнхийдөө тодорхойлж байдаг гэж хэдэн жилийн өмнө хэлж байсныг бодууштай. Ер нь америк долларын ханш өсвөл, яагаад бусад валютуудын ханш өсдөгийг мэдэх хүн тун цөөн. Тэгвэл манай улс бусад валютуудын ханшийг тогтоохдоо, тухайн өдрийн монголбанкнаас зарласан америк долларын ханшийг, дэлхийн зах зээл дээрх бусад гадаад валютуудын ханшид хувааж тогтоодог байгаа юм. Тиймээс америк долларын ханш өсвөл, бусад гадаад валютуудын ханш өсдөг гэж ойлгоэ болно. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк гадаад, дотоод суурь хүчин зүйл, эрэлт, нийлүүлэлтийг тооцож америк долларын албан ханш зарладаг. Харин бусад валютуудын ханшийг зарлахдаа, дотоодын зах зээл дээрх америк долларын албан ханшийг, дэлхийн зах зээл дээрх бусад валютуудын ханшид хувааж зарлах нь олонтаа гэж ойлгогддог юм. Монголбанк нэг америк долларыг 1385 төгрөгийн албан ханшаар зарлалаа гэж тооцьё. Дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.79 евротой тэнцэж байсан гэж тооцьё. Энэ тохиолдолд 1385 төгрөгөө 0.79-д хувааж, дотоодын зах зээлд еврогийн ханш ямар байхыг ойролцоогоор тааварлаж болно гэсэн үг юм. Энэ талаар ямар нэг ном, зохиол, онол ашиглаагүй цээжний тооцоогоор гаргасан аргачлал тул, яг таг мөрдлөг болгох нь өрөөсгөл гэдгийг анхаарах нь зүйтэй. Энэ мэтчилэн төвбанкны ам.долларын албан ханшийг гадаад зах зээлийн ямар ч валютын ханшид хувааснаар дотоодын зах зээлд бусад валютын ханш ямар байхыг баримжаагаар тааварлаж болно. 10 гаруй жилийн өмнө Английн фунт стрерлинг, Швейцарын франк, Японы иений ханшийг энэ аргачлалаар тооцож, дотоодын захын ханш тогтоох нь элбэг байв. Америк долларын ханш гадаадын зах зээлд ямар байхаас дотоодын зах зээлд уг валютын болон дэлхийн бусад орны мөнгөний тэмдэгтийн ханш ямар байх нь хамаардаг нь эндээс харагддаг юм.

16.24. Үндэсний статистикийн хороо ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ

2009-01-17. Ам.долларын ханш юунаас болж чангарч байсныг Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг: Валютын ханш яагаад нэмэгдээд байгаа юм бэ. Төгрөгийн ханш яагаад сулраад байгаа юм бэ. Нэг талаасаа валютын эрэлт, нөгөө талаасаа валютын нийлүүлэлт баланслагдахгүй байгаа. Нийлүүлэлтээс давсан эрэлт бий болоод байгаа учраас валютын ханшинд нөлөө үзүүлж байна. Яагаад валютын эрэлт нэмэгдээд, нийлүүлэлт багасаад байна вэ гэхээр. Нийлүүлэлт талаасаа болохоор гадаад валютаар гүйлгээ хийгддэг, үнэ нь багассан. Тухайлбал, уул, уурхайн бүтээгдэхүүн, дээрээс нь ноолуурын үнэ буурсан учраас нийлүүлэгдэх ёстой долларын хэмжээ багасч байх жишээтэй. Хоёрдугаарт гаднаас орж ирж байгаа гуйвуулга шилжүүлгийн хэмжээ бас буурч байгаа тал бий. Эрэлт талаас нь аваад үзэхээр төгрөгийн хадгаламжаасаа илүү иргэд валютын хадгаламж илүү сонирхож байна. Тухайлбал, 2008 оны жилийн эцсийг 2007 оны жилийн эцэстэй харьцуулахад, төгрөгийн хадгаламж 174 тэрбум төгрөгөөр буурч, валютын хадгаламж 77 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн байгаа. Тэгэхээр иргэд валютын хадгаламжийг илүү их сонирхож байна. Хоёрдугаарт манай улсад валютын гүйлгээгээр гүйлгээ хийгдээд байна гэж үзэж байгаа. Тухайлбал, орон сууц, авто машин үнэ өртөг бүхий гүйлгээ хийхдээ гадаад валютаар хийгдэж байгаа учраас гадаад валютын хэрэгцээ нэмэгдэж байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Долларын эрэлт, нийлүүлэлт тэнцэж байж ханш тогтвортой байх ганц баталгаа болдог. Гэтэл дээр дурдсан шалтгаануудаас үүдэж долларын эрэлт нэмэгдэж, нийлүүлэлт багассан байна. Үүнээс үүдэн ам.долларын ханш яван чангарч байгааг Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг онцолж байлаа.

16.25.Сангийн яам ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

2008-2009 оны хямралын үед ам.долларын ханш өссөн талаар тэр үеийн Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Жаргалсайхан: Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш сүүлийн хэд хоногт харьцангуй тогтоворжиж байна гэж хэлж болно. Цаашид харьцангуй тогтвортой байх болов уу. Ер нь бол огцом өөрчлөлт эдийн засагт янз янзын сөрөг үр дагавартай. 1100 байснаа гэнэт 1500, эсвэл 1800 болох нь эдийн засагт их төвөтэй, бизнес эрхлэгчдэд их эргэлзээ төрүүлдөг. Харьцангуй тогтвортой бага, багаар сулрах процесс явагддаг л даа. Манайх бол ийм бодлого зарчим барьж ажиллаж байна. Гадаад валютын нөөц багассанаас эрэлт нэмэгдэж, нөгөө талаар Солонгост воны ханш нэлээд суларлаа. Тэр нь манай валютын гадагшаа явах урсгалд нөлөөлсөн юм болов уу гэж бодож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, манайхан эндээс доллар Солонгос руу зөөгөөд, тэндээ вон болгож, воноороо машин тоног төхөөрөмж оруулж ирээд байгаа юм болов уу. Тэрнээс болоод валютын нөөц нэлээд гадагшаа урссан байх. Монголбанк болон Засгийн газрын зүгээс гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх тал дээр нэлээд анхаарч байна. Юуны өмнө гаднаас авахаар тохиролцсон зээл тусламж, бэлэн болсон гэрээ хэлэлцээрийг хэрэгжүүлж эхлэх шаардлагатай байна. Энэ төслүүд хэрэгжүүлээд эхэлбэл зохих нөөц орж ирнэ. Хоёрдугаарт алт олборлож байгаа аж ахуйн нэгжүүд алтаа Монголбанкинд тушаах ёстой. Сая босгыг нь дээшлүүлж 85 гээд баталчихсан. Тиймээс 68 хувийн татвар бидний үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөөд байна гэж хэлэхийн аргагүй. Тиймээс монголбанкинд алтаа тушаагаад, тэр хэмжээгээр валютын нөөцөө өсгөх боломжтой. Нөгөө талаар, санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор гаднаас хөрөнгө оруулалт татах асуудлыг Засгийн газар түвшинд ярьж байна. Ямар нэг хэмжээгээр боломжийн хэмжээний гадаад валют ороод ирвэл, валютын нөөц нэмэгдээд ирнэ. Энэ тохиолдолд валютын эрэлтийг нийлүүлэлтээр хангах бололцоотой. Тиймээс ам.долларын ханш цаашид тогтворжино гэж үзэж байна хэмээн тайлбарлаж байсан юм. Гаднаас зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт орж ирвэл, мөн алтны нөөцөө нэмэгдүүлж чадвал гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэж, үүнийгээ дагаад америк долларын ханш тогтворжино гэж үзэж байсан юм. Хэдийгээр ийм тайлбар өгсөн ч, тухайн үед алтны улирал түр зогссон учраас төвбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ төдийлөн өсөхгүй байлаа. Мөн гаднаас орж ирэх зээл, тусламж шийдэгдээгүй байсан учраас долларын ханш цаашид тогтворжино гэж хэлэхэд эрт байв. Гаднаас зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт орж ирж, төвбанкны алтны нөөц нэмэгдсэн цагт долларын ханш буурч магадгүй байлаа. Тэр болтол америк доллар хаврын тэнгэр шиг аашаа хувиргасаар байх нь тодорхой байсан юм.

16.26. Монголбанк ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

Манай улсын дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг гол түүхий эдийн нэг бол зэс. Хямралын үед зэсийн ханш дэлхийн зах зээл дээр огцом уруудсан юм. Тиймээс экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүнээс орж ирдэг гадаад валют багасч магадгүй. Тэр ч утгаараа долларын ханш чангарна гэж эдийн засагчид үзэж байлаа. Тэгвэл 2008-2009 оны хямралын үед Монголбанкны Валютын газрын захирал Дэлгэрмаа: Амралтын өдрүүдэд арилжааны банкуудын ихэнх нь ажилладаггүй. Энэ үеийг далимдуулж валют арилжааны төвүүд зохиомлоор долларын ханшийг хөөрөгдсөн. Манай улсад долларын нөөц их байгаа тул үүнд санаа зовох зүйлгүй. Одоогийн долларын ханшийн огцом хөөрөгдөл түр зуурын үзэгдэл байсан. Ер нь бол аливаа төв банкны бодлого бол төгрөгийн ханш нь өөрөө зах зээлийн эрэлт нийлүүлэтийн үндсэн дээр чөлөөтэй тогтож байх ийм зарчим барьдаг. Хэрэв зах зээл дээр их хэмжээний савлагаа гэнэт үүсэх юм бол тэрийг зөөлрүүлэх байдлаар ажилладаг. Энэ бол аль ч төвбанкинд байдаг асуудал. Манай банк ч гэсэн ингэж ажиллаж байгаа. Тэгэхээр өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд төгрөгийн ханш дээр гарсан энэ огцом өөрчлөлт бол үндсэндээ бодитой биш. Түр зуурын шинжтэй ийм асуудал байгаа. Яагаад гэхээр төгрөгийн ханш бол нэлээд удаан хугацааны турш чангарч байгаа. Энэ нь гадаад валют их хэмжээгээр нөөцөлсөн хэсэг хүмүүст бол ашиг сонирхолгүй зүйл байсан байж болно. Тэгэхээр энэ амралтын өдрүүдэд та бүхэн мэдэж байгаа. Арилжааны банкууд ихэнх нь ажилладаггүй. Цөөн тооны ажилладаг банкууд салбарууддаа долларын зузаатгалаа хангалттай хийж амжаагүй байсан гэх хариултыг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр өгч байсан юм. Валют арилжааны төвүүдэд ийм нөхцөл байдал үүсч, долларын ханш гэнэт хөөрөгдмөгц төв банк арилжааны банкуудад нийлүүлэлт хийх замаар хомсдолыг түр зуур намжаасан байдаг. Ингэснээр долларын ханш ченжийн захуудад 1500 төгрөгт хүрч байснаа бодвол бага зэрэг буусан юм. Тиймээс долларын ханш чангарлаа гэж төгрөгийн хадгаламжаа доллар болгох нь эргээд эрсдэл дагуулж болзошгүй. Тухайлбал, долларын ханш эргэн тогтворжих, эсвэл унавал төгрөгийн хадгаламжаа валютын хадгаламж болгосон иргэд ханшийн болон хүүгийн зөрүүнд эрсдэл хүлээж магадгүй тухай хэлэх эдийн засагчид цөөнгүй байлаа.

16.27. Арилжааны банкууд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

Зоос банкны Хөрөнгө зохицуулалтын газрын дарга Баасандорж: Америк долларын тухайд зах зээл дээр долларын ханш 5 дахь өдрөөс эхлээд огцом өсөөд эхэлсэн. Үүний гол шалтгааныг манай банкны дүгнэж байгаагаар эрэлт өсч байгаатай холбоотой гэж үзэж байгаа. Эрэлт нийлүүлэлт хоёр тэнцэж байж зах зээл дээр ханш тогтвортой байх ёстой байдаг. Нийлүүлэлт бол өмнөх хэмжээндээ хэвийн явагдаж байгаа. Төв банкнаас доллар зарахгүй байна гэсэн шумаар бол ам.долларын зохиомол эрэлт бий болж, долларын ховордол бий болоод ханш өссөн гэж үзэж байгаа. Бодит байдал дээр нийлүүлэлт хэвийн хэмжээнд явагдаж байна. Төв банк бол арилжааны банкууддаа нийлүүлэлтээ хэвийн хэмжээнд явуулж байгаа. Ийм учраас энэ бол зохиомол үүссэн хомсдол учраас эргээд яваандаа тогтворжих хандлага руу явна. Одоо бол долларын ханш буугаад эхэлчихсэн байгаа. Тэгэхээр цаашид бол ам.долларын ханш эргэн хэвийн хэмжээндээ хүрэх. Үүсчихсэн байсан нөхцөл байдлууд алга болж буцаад хэвийн хэмжээндээ хүрнэ гэж үзэж байна. Монголбанкнаас үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотой арга хэмжээнүүдийн авч ойрын үед арилжааны банкуудтай ойрхон ажиллаж байна. Ямар учраас эрэлт зохиомлоор өсч байна гэсэн тоон судалгаан дээр дүгнэлт хийж, янз янзын арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна. Тодорхой хэмжээгээр эрэлт ихэссэнтэй холбоотойгоор, тодорхой хэмжээгээр нийлүүлэлтээ ихэсгэж байгаа. Ер нь бол өсгөж байгаа учраас цаашид хэвийн хэмжээнд очино гэж үзэж байгаа. Еврогийн тухайд цэвэр гадаад зах зээлийн крос ханшнаасаа шалтгаалж буусан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, евро 1.6 доллартай тэнцдэг байсан бол, 1,20 доллартай тэнцэж бууж ирсэн. Үүнтэй холбоотойгоор еврогийн ханш бууж байсан. Харин сүүлийн үед дотоодын зах зээл дээр доллар өсч байгаатай холбоотойгоор кросоороо нөлөөлөөд, еврогийн ханш төгрөгийн эсрэг чангарсан. Энэ үзэгдэл ам.долларын ханш тогтворжоод хэвийн хэмжээндээ ороод ирэхээр дагаад зах зээлийнхээ бодит ханш руу орох төлөвтэй байгаа. Америк долларын тухайд 1175-аар аваад, 1180 төгрөгөөр зарч байна. Өглөө 1190 төгрөгөөр зарж байсантай харьцуулахад зохиомол эрэлт багасаад, хэвийн хэмжээ рүүгээ явж байна. Ер нь бол ам.долларын ханшийг тогтоохдоо гадаад, дотоод гээд хоёр ханш манайд үйлчилж байна л даа. Гадаад зах зээл дээр ам.долларын ханш бусад бүх валю, металлын эсрэг чангараад явж байгаа. Бусад валютын хувьд яг кроссоороо дагаад нөлөөлчихдөг. Тэгэхээр дотоодын зах зээл дээр ам.доллар тогтворжоод ирэхээр бусад валютууд ч гэсэн тогтворжино. Америк долларын ханш огцом чангарах болсныг түр зуурын үзэгдэл, зохиомол хөөрөгдөл. Монголбанкнаас арилжааны банкуудад нийлүүлж байгаа долларын хэмжээ өмнөхийн адил хэвийн явагдаж байгаа. Тиймээс зохиомол эрэлт бий болсон хэмээн хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Тэгвэл Анод банкны дилер Мөнх-Оргил: Ерөнхийдөө манай монголын зах зээл дээр эрэлт илүү давсан байгаа. Нэг хэсэг төвбанкны нийлүүлэлтээр хангаж явж байсан. Сүүлийн хэд хоног банкуудад огт нийлүүлэхгүй байгаа юм бас биш. Нийлүүлэлтээ хязгаарлаад, банкууд авч чадахгүй болохоор тодорхой хэмжээгээр ам.долларын эрэлт бий болж хүмүүс шуурдаг шүү дээ. Ам.доллар чангарлаа гэхээр мөнгөө уг валют руу шилжүүлээд эхэлж байгаа юм. Ам.доллар хомсдоод эхлэхээр сая хэд хоног огцом чангарлаа. Гэхдээ сүүлийн үед төвбанк арилжааны банкуудад бага зэрэг нийлүүлэлт хийгээд эхэлж байна. Тэгэхээр яваандаа гайгуй тогтворжих байх. Учиргүй өсчихгүй байх хэмээн хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан билээ.

16.28. Валют арилжааны төвүүд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ

2009-01 сард. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Батсүх 2009 оны босгон дээр огцрох өргөдлөө өгсөн билээ. Хоёр долоо хоног шахуу эзэнгүй байсан төвбанкны ерөнхийлөгчид цөөнгүй хүн нэр дэвшиж, УИХ-ын гишүүн асан Л.Пүрэвдорж олонхийн саналаар уг албан тушаалд томилогдсон юм. Төвбанкны ерөнхийлөгчийн суудал хэд хоног эзэнгүй байх хооронд валют арилжааны төвүүдэд долларын ханш огцом чангарч нэг ам.доллар 1500, хятадын юань 300 төгрөг болтлоо өсч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Тухайн үед валютын ченж Энхбаатар: Хэт их ашиг олохын тулд биднийг зохиомлоор өсгөж байна гэж ойлгодог. Бид санаатай өсгөөд байгаа юм биш. Доллар олдохгүй байгаа болохоор өндөр үнээр авч байна. Өндөр үнээр авсан болохоор 5-10 төгрөг нэмээд буцаагаад зарж байна. Үүний үндсэн дээр долларын ханш өсч байна. Өглөө буугаад үдээс хойш өссөн нь доллар ховордсон учраас тэр. Доллар худалдах хүмүүс байгаа ч, худалдаж авах сонирхолтой хүмүүс их байна. Зах зээл дээр доллар ховордвол өсч, элбэгшвэл унаж байна. Зах зээл дээр байгаа бодит ханш бол энэ шүү дээ. Арилжааны банкууд долларын ханшаа барьж чадахгүй захын ханш хараад өсгөөд байна шүү дээ. Бүх валют доллартай харьцдаг учраас доллар өсвөл дагаж өсөөд, унавал дагаж унаж байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг доллартай харьцах монгол төгрөгийн ханш өсөхөөр бусад валютын төгрөгтэй харьцах ханш өсч байна. Ер нь бүхий л валютын ханш 10-15 хувиар өссөн гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм. Тэр үед арилжааны банкууд 5 мянгаас дээш хэмжээний доллар худалдаалахгүй байлаа. Үүнээс дээш хэмжээний гадаад валют худалдан авахын тулд иргэд хүссэн хүсээгүй валют арилжааны төвүүдийг зорихоос өөр аргагүйд хүрч байсан юм. Харамсалтай нь энэ үед валют арилжааны төвүүд долларын ханшийг монголбанкны зарлаж байгаа ханшаас хэт дээгүүр ханшаар хөөрөгдөх оролдлого хийж байв. Тэд бүр ханш хөөрөгдөх зорилгоор гадаад валют худалдаалахгүй байсан юм. Үүнд Цэцэг валют арилжааны төвийн ченж: Валют арилжааны төвүүд үүд хаалгаа бариагүй. Өчигдөр валют аваад, зарах гүйлгээ хийгээгүй. Яагаад ингээд байна гэхээр хэдэн өдөр бүх телевизээр ченжүүд зохиомлоор ханш өсгөөд байна гэж ярив. Хэдэн цаас олохын тулд ард түмнийг холгоод, хожоод байна гэсэн мэдээлэл гарсан. Тиймээс ченжүүд хоорондоо ярилцаад нэг ч доллар зараагүй. Гэхдээ хэсэг хугацаанд буюу үдээс өмнө. Харин үдээс хойш хэвийн үйл ажиллагаандаа орсон гэх тайлбар өгч байсан юм.

16.29. Валют арилжааны төв буюу ченж хэрэгтэй юу

Тухайн үед валют арилжааны төвүүдэд америк доллар 1500, харин юань 300 төгрөгт хүрсэн тал бий. Энэ үед бүхий л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр валют арилжааны төвүүд долларыг зохиомлоор хөөрөгдсөн гэх мэдээлэл гарчээ. Үүнтэй холбоотойгоор валют арилжааны төвүүд хоорондоо ярилцаж, түр хугацаагаар валют зарахгүй байх шийдэлд хүрсэн тухай зарим хүмүүс хэлж байсан билээ. Гэхдээ дийлэнх нь долларын ханш өсгөх оролдлого хийж байсан нь илт байлаа. Долларын ханшийг валютын ченжүүд байх ёстой хэмжээнээс нь хэт хөөрөгдөх оролдлого хийж байсан тул валют арилжааны төвүүд хэрэгтэй юу гэсэн асуулт хүртэл гарч байсан нь нууц биш. Тэгвэл үүнд эдийн засагчид байх ёсны асуудал хэмээн хариулдаг. Тухайлбал, Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Үнэнбат: Валют арилжааны төвүүд байх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлж байсан юм. Мөн Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн Банк санхүүгийн тэнхимийн багш Дэлгэрсайхан: Валют арилжааны төвүүдийг хаавал арилжааны банкууд долларын ханшийг өсгөхгүй гэх баталгаа үгүй. Тиймээс валют арилжааны төвүүд ч тэр, арилжааны банкууд ч тэр аль аль нь валют арилжаалах хэрэгтэй. Ингэж чадвал өрсөлдөөний зарчмаараа долларын ханш тогтвортой байж чадна. Валют арилжааны төвүүдийг хүчээр хаавал сөрөг үзэгдэл гарч мэдэх юм. Ер нь худалдаа үйлчилгээний салбар бүрт нүүрлэж, үнэ хөөрөгдөж байгаа явдлыг халах энгийн арга бол, бараа таваарын биржүүд байгуулах явдал. Гэхдээ ченжүүдийг зах зээлээс арчих нь буруу алхам юм хэмээн хариулж байсан юм. Монгол улсын их сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Цэрэнпил: Ченжүүд зах зээлд байх ёстой гэвэл ёстой. Гэхдээ, манай улсад худалдаа үйлчилгээ явуулж байгаа ченжүүд хэтэрхий ашгийн төлөө хөөцөдөж байна. Уг нь ченжүүд гэж үйлдвэр худалдан авагч хоёрыг холбодог гүүр нь байгаа юм. Тодруулбал, үйлдвэрийн барааг хэрэглэгчдийн гарт хүргэх ёстой юм. Гэтэл, манай улсад ченжүүд ашгийн төлөө улайран хөөцөлдөж бараа, бүтээгдэхүүний үнэ ханшийг хөөрөгдөх нь элбэг гэсэн хариулт хэдэн жилийн өмнө өгч байлаа. Тэгвэл Монгол улсын их сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн тэргүүлэх профессор, доктор Дуламсүрэн: Ерөөсөө зах зээл чинь нэг талаасаа эрэлт, нөгөө талаасаа нийлүүлт байдаг. Нийлүүлэлт хийж байгаа талыг яаж зохион байгуулах вэ гэдэг нь анхаарлын төвд байдаг асуудал. Жишээлбэл, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн системд үйлдвэрлэгчид өөрсдөө шууд бүтээгдэхүүнээ худалдан борлуулах юм уу, эсвэл худалдааны сүлжээгээрээ дамжуулан худалдан борлуулах, эсвэл нэрийн дэлгүүртэй байх юм уу гэсэн асуудлуудыг судалж, аль нь оновчтой вэ гэдгийг ярьж хийдэг байсан зүйл байгаа юм. Өнөөгийн манай тогтолцоонд энэ асуудал бас л сөхөгдөж гарах ёстой болж байгаа юм. Өнөөдөр аль ч салбарын үйлдвэрлэгчид өөрсдөө заавал бүтээгдэхүүнээ хэрэглэгч юм уу, зах зээлд хүргэж чаддаггүй, тэрнийг дамжуулах үүргийг худалдаа үйлчилгээний салбар гүйцэтгэж байх ёстой. Тийм учраас үйлдвэрлэгчид нь худалдааны сүлжээнд байнгийн гэрээтэй, хэлхээ холбоотой ингээд ажиллаж байх учиртай юм. Тэр хоёрыг сүлжээнд ченжүүд ажиллаад байгаа юм. Бараа, таваарын биржийг зохион байгуулах замаар нэг хийж болно. Эсвэл худалдааны байгууллагатай шууд гэрээтэй. Хүргэж өгдөг, авдаг ийм байх юм бол, ченжээр дамжуулахгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж болно. Ер ченж гэдэг мэргэжлийн бус, зүгээр нэг дамжуулагч хэрнээ, завсарт нь их хэмжээний ашиг олоод байгаа хэрэг юм. Энэ нь маш буруу тогтолцоо болоод байгаа юм шүү дээ. Ер нь олон улсын өрсөлдөх чадварын индекс гэдэг үзүүлэлт байдаг юм. Тэр нь улсын эдийн засаг дахь байдал, төрийн тогтолцоо, нийгмийн амьдралын түвшингүүдийг шалгуур болгон сонгож авсан үзүүлэлтүүдээр өрсөлдөх чадварыг тодорхойлдог. Тэр дотор зах зээлийн боловсронгуй байдал гэж байдаг. Тэр зах зээлийн боловронгуй байдал гэдэг чинь үйлдвэрлэгчдээс хэрэглэгчдэд үйлчилгээ, бараа нь хамгийн оновчтой шугамаар явж хүрч чадаж байна уу гэдэг тэр зах зээл Төгс өрсөлдөөн сайтай байгаа юм уу гэдгийг үүгээр харуулдаг. Энэ үзүүлэлтээр манайх маш доогуур үнэлэгддэг. Арга ч үгүй юм. Хамгийн бүдүүлэг, болхи тотолцоо энэ зах зээл дээр үйлчилж байна. Яагаад бүдүүлэг, болхи гэж байгаа юм гэхээр албан бус хүмүүс завсарт нь бүтээгдэхүүний үнэ хөөрөгдөх үйл ажиллагаа явуулж байна. Тйимээс ченжийг дамжуулагч хийж байгаа нөхцөлийг зохион байгуулалтын хувьд эрс өөрчлөх хэрэгтэй хэмээн хэдэн жилийн өмнө хариулж байсан билээ. Тэр ч утгаараа валют арилжааны төвүүдийг хаах нь оновчтой алхам биш гэж дийлэнх эдийн засагчид хариулж байлаа. Гэтэл тэр үед валют арилжааны төвүүд долларын ханшийг өсгөх оролдлого хийсээр байлаа. Энэ үед яах ёстой вэ. Монголбанк арилжааны банкуудад хийх валютын нийлүүлэлтээ таслахгүй байх нь долларын ханшийг тогтвортой байлгах эцсийн найдвар болж байсан цаг үе юм.

16.30. Валют арилжааны төвүүдийг цэгцлэв

2009-05-06. Нэг хэсэг гадаад зах зээлд зэсийн үнэ унаж, 2700 америк долларт хүрсэн билээ. Үүнээс үүдээд манай улсад орж ирэх валютын хэмжээ эрс багассан юм. Гаднаас доллар орж ирэхгүй байсан тул, манай улсын валютын албан нөөц багасч эхлэх нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, хоёр сар гаруйн хугацаанд гадаад зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь долларын зузаатгал буурах шалтгаан болсон юм. Энэ үед төвбанкинд 700 сая ам.долларын нөөц байсан бол, удалгүй 640 сая ам.доллар болж буурсан тал бий. Тун богинохон хугацаанд гадаад валютын нөөц 60 сая ам.доллараар багассан нь энэ. Байдал энэ хэвээр удаан үргэлжилбэл манай улс жил хүрэхгүйн хугацаанд гадаад валютын нөөц гэхээр юмгүй болж магадгүй байлаа. Эндээс дотоодын зах зээлд доллар хомсдох эхлэл тавигдсан юм. Доллар хомсдож өдөр бүр албан ханш нь өсч байлаа. Тэр үед хүн бүр мөнгөө өсгөхийн тулд ченж хийх нь холгүй юм болж байв. Энэ нь ам.долларын эрэлтийг улам нэмэгдүүлж, ханшийг нь хөөрөгдөж байсан юм. Тиймээс тухайн үед Санхүүгийн зохицуулах хорооноос дөрвөн хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарч, 25 валют арилжааны төвд шалгалт хийсэн байдаг. Үүгээр 11 валют арилжааны төв ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байсан нь тогтоогдоэж байлаа. Тиймээс зөвшөөрөлгүй үйл ажиллагаа явуулж байсан валют арилжааны цэгүүдийг хаахаар болсон юм. Мөн шалгалтаар валют солиулсан хүмүүст гүйлгээний баримт өгдөггүй. 20 сая төгрөгөөс дээш гүйлгээ хийхдээ төвбанкинд мэдэгддэггүй зэрэг зөрчлүүд илэрч байсан юм. Тиймээс Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2009 оны гуравдугаар сард валют арилжааны төвүүдийг банк бус санхүүгийн байгууллага болгох шийдвэр гаргасан юм. Уг шийдвэр 2009 оны дөрөвдүгээр сараас хэрэгжиж эхлэх нь тэр. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны бичил санхүүгийн газрын дэд дарга Оюунбилэг: 50 сая төгрөгийн дүрмийн сангаа бүрдүүлсэн 39 валют арилжааны төв албан ёсоор банк бус санхүүгийн байгууллага болсон. Гэхдээ зөвшөөрөл авалгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа буюу валют арилжаалж байгаа олон газар бий. Эдгээр газруудад шалтгалт хийж, хууль бусаар үйл ажиллагаа явуулвал зохих ёсны хариуцлага тооцно гэж мэдэгдэж байсан юм. Валют солих цэгийн дүрмийн санг нэмэгдүүлж, үйл ажиллагааг ингэж журамласан нь валютын ханшийг барих нэг бодлого хэмээн үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан ч, валютын ханшийн хөөрөгдлийг дахин өдөөж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс ч байлаа. Бодит байдал дээр валют солих цэгүүдийг банк бус санхүүгийн байгууллага болгоно гэх мэдээлэл гарахаас өмнө Найман шарга захын ченжүүд нэг америк долларыг 1575 төгрөгөөр авч, 1590-ээр зарж байлаа. Харин дараа нь тус захын ченжүүд нэг америк долларыг 1600 төгрөгөөр худалдан авч, 1610 төгрөгөөр худалдаж байсан юм. Тус захад ам.долларын ханш ингэж өссөн нь ченжүүд дүрмийн сангаа бүрдүүлэх үүднээс 50 сая төгрөгийн эрэлд гарсантай холбоотой хэмээн ярьцгааж байв. Энэ нь түр зуур нөлөөлж байсан хүчин зүйл байсан бол, цаад шалтгаан нь валютын нөөц багасч төвбанкны албан ханш өдрөөс өдөрт өсч байсантай холбоотой байлаа.

16.31. Валютын зохицуулалтын тухай хууль

Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг хэн бүхэн үндэсний мөнгөн дэвсгэрт болох төгрөгөөр гүйлгээ хийх ёстой гэсэн хуулийн заалт бий. Монгол улсын нутаг дэсвгэр дээр гадаад валютаар худалдаа, наймаа хийхийг хуулиар хориглосон байдаг гэсэн үг юм. Монгол төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах үүднээс тэр. Төвбанкныхан үеийн үед энэ хуулийн хэрэгжилт хангалттай сайн байгаа гэсэн хариулт өгч ирсэн. Гэхдээ зарим үед уг хууль хэрэгжихгүй байх үе гарч байлаа. Тухайлбал, 2008-2009 оны хямралын үед ам.долларын нөөц багасч, ханш нь өсч байхад уг валютаар худалдаа наймаа хийхийг илүүд үзэх аж ахуйн нэгжүүд олширч байсан юм. Тухайлбал, гадаад хэл сургалтын төв, дунд сургууль, цэцэрлэг, их дээд сургууль, агаарын тээврийн болон барилгын компаниуд боломж гарвал төлбөр тооцоогоо ам.доллараар хийхийг илүүд үзэж байсан гэдэг. Валютын ченж Сэргэлэн: Машин, орон сууцны төлбөр тооцоог валютаар авах сонирхол нэмэгдсэн байна. Монгол мөнгөөр төлбөр тооцоо хийх сонирхолтой газар цөөн байгаа учраас долларын ханш өсөхөд нөлөөлж байна гэх хариултыг хэдэн жилийн өмнө өгч байлаа.
Харин тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг: Орон сууц, машин зэрэг өндөр үнэтэй гүйлгээ гадаад валютаар хийгдэж байгаа учраас долларын эрэлт нэмэгдэж байж болзошгүй хэмээж байсан юм. Тиймээс яагаад монгол улсын нутаг дэвсгэрт төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийх хууль хэрэгжихгүй байгаа талаар тодруулахад тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга Дэлгэрмаа: Америк доллараар тооцоо хийж буй гэх аж ахуйн нэгжүүд дээр очиж шалгалт хийхээр нотлогдохгүй байгаа юм. Харин иргэд гэрээ хэлэлцээрээ авч ирж ам.доллараар төлбөр тооцоо хийснээ нотолж байна. Тиймээс Монголбанк Сангийн яамтай хамтран боловсрол, худалдаа, барилгын салбарт ам.доллараар төлбөр тооцоо хийж байгаа эсэхт шалгалт хийсэн. Валютын зохицуулалтын тухай хуулиар ам.доллараар төлбөр тооцоо хийсэн аж ахуйн нэгжүүдэд торгууль ногдуулсан. Харамсалтай нь компаниуд ногдуулсан торгуулийг төлчихдөг. Тиймээс аж ахуйн нэгжүүд худалдаа наймаагаа доллараар хийх нь зогсохгүй байна гэсэн тайлбар өгч байсан билээ. Монголбанкинд тухайн үед аж ахуйн нэгжүүд гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн гэх 70 гаруй гомдол иржээ. Тиймээс ам.доллараар худалдаа наймаа хийж, монгол төгрөгийн ханшийг унагаж байсан аж ахуйн нэгжүүдэд валютаар төлбөр тооцоо хийхгүй байхыг төвбанкнаас хэд хэдэн удаа анхааруулсан байгаа юм. Аж ахуйн нэгжүүд гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийхгүй гэдгээ тухайн үед олон нийтэд зарласан ч, зарим нь хийсээр байжээ. Тиймээс Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг дөрвөн байгууллагаас ажлыг хэсэг гарч, төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийж байгаа эсэхт дахин хяналт тавихаар болсон юм. Валютаар худалдаа наймаа хийсэн аж ахуйн нэгжүүд төвбанкнаас ногдуулсан торгуулийг төлчихдөг учраас Валютын зохицуулалтын тухай хуульд хүртэл нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар болсон байгаа юм. Төвбанк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос хамтран боловсруулсан Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар ам.доллараар төлбөр тооцоо хийсэн аж ахуйн нэгжүүдэд торгууль ногдуулах бус, хатуухан хариуцлага тооцох нэмэлт заалт оруулсан байлаа. Хуулийн шинэчилсэн найруулга чуулганаар батлагдвал аж ахуйн нэгжүүд ам.доллараар төлбөр тооцоогоо авах нь багасч, төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийх орчин нэмэгдэнэ гэж үзэж байсан юм. Тухайлбал, зарим хуулиудад гаалийн татварыг америк доллараар хийнэ гээд заачихсан тул Валютын зохицуулалтын тухай хууль хэрэгжиж чадахгүй байсан тал бий. Өөрөөр хэлбэл, гаалиар оруулж ирж байсан бараа, бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг татварыг гадаад валютаар тооцож байсан нь зарим талаараа ам.долларын эрэлтийг өсгөж байсан юм. Валютын зохицуулалтын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар нефть импортлогчид онцгой албан татвараа төгрөгөөр хийх бололцоо бүрдсэ. Ингэснээр төгрөгийн америк доллартай харьцах ханшийн хэлбэлзлийг зогсоох боломжтой болсон талаар холбогдох мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм.

16.32. Гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн газрууд

2010.09.08. Монголбанк, Сангийн яамны хамтарсан шалгалтаар Мобиком, МИАТ зэрэг компаниуд төлбөр тооцоогоо ам.доллараар хийж байсан болох нь тогтоогдсон тал бий. Тэгвэл Санхүүгийн зохицуулах хорооноос хийсэн шалгалтаар зарим барилгын компани, боловсролын байгууллагууд үйлчилгээнийхээ төлбөр хураамжийг гадаад валютаар хийдэг нь тогтоогдож байсан юм. Тухайлбал:

Эко констракшн ХХК
Үлэмж ХХК
Гүнж мөрөн ХХК
Жигүүр гранд ХХК
Нийслэл өргөө ХК
Бридж констракшн ХХК
Модун ХХК
Булбул ХХК
Хасуу констракшн ХХК
Макс өргөө ХХК
3аг ХХК
Батбуянт-Эх ХХК
Свара Монголиа ХХК
Сүмбар констракшн ХХК
Атимос трейд ХХК
Номин констракшн ХХК
Монтед ХХК
Радуга дунд сургууль
Орчлон /сургууль, цэцэрлэг/
Сант дунд сургууль
Олонлог-Төв дунд сургууль
Улаанбаатар хот дахь олон улсын сургууль
Үй цай дунд сургууль
Үлгэр/Сказка/ цэцэрлэг
Хобби дунд сургууль
Монгени дунд сургууль
Хартфорд институт
Улаанбаатар дахь америк сургууль
Плехановын академи, лицей сургууль
Сакура дунд сургууль
Бөмбөөлэй /Микки/ цэцэрлэг
Шинэ монгол дунд сургууль
Чин хур сургууль, цэцэрлэг
Гурван тамир дунд сургууль
Улаанбаатар элит олон улсын сургууль

зэрэг барилгын болон боловсролын байгууллагууд үйлчилгээнийхээ төлбөр хураамжийг гадаад валютаар гүйцэтгэж байсан нь холбогдох газраас явуулсан шалгалтаар хэдэн жилийн өмнө илэрч байсан юм. Энэ нь америк долларын эрэлтийг нэмэгдүүлж, уг валютын ханшийг хөөрөгдөх хөшүүрэх болж байсан гэдэг. Тиймээс монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд монгол төгрөгөөр гүйлгээ хийхийг төвбанкнаас анхааруулахын зэрэгцээ, холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулж, хариуцлагыг нь чангатгасан юм.

16.33. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдод алдагдалтай-

2010.09.08. 2010 оны төсвийн төсөлд америк долларын ханш 1410 төгрөг байхаар тусгаж байлаа. Гэвч америк долларын ханш тооцоолж байсан түвшнөөс уруудаж 1327 төгрөг болсон тал бий. Долларын ханш ингэж буурсан нь нэг талаас төгрөгийн ханш сэргэх таатай боломжийг бий болгож байсан ч, нөгөө талаас экспортлогчдод хүндээр тусч байсан юм. Энэ тухай Монгол улсын их сургуулийн санхүүгийн тэнхмийн багш, доктор, тэргүүлэх профессор Дуламсүрэн: Долларын ханш буурвал гаднаас хямд үнэтэй бараа, бүтээгдэхүүн орж ирдэг. Тэр утгаараа импортын барааны үнэ хямдарч, инфляци өсөхгүй байх нэг баталгаа болдог. Гэхдээ долларын ханш буурах нь экспортлогчдод хүндээр тусдаг. Манай экспортлогчид гадаад зах зээлд арилжаалсан бараа, бүтээгдэхүүнийхээ төлбөрийг доллараар авч, үүнийгээ дотоодын зах зээлд төгрөгт хөрвүүлдэг. Дотоодын зах зээлд долларын ханш унавал, экспортлогчдын орлого буурдаг хэмээн хариулж байлаа. Үнэхээр ч тийм. Америк долларын ханш унасан үед үйлдвэрлэгчид экспортынхоо орлогыг төгрөгт хөрвүүлэхэд ашиг нь бага байх нь ойлгомжтой. Энэ мэтчилэн америк долларын ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдын орлого буурах замаар төсвийн тооцоолсон орлого тасалдах магадлал өндөр байдаг юм. Тиймээс 2010 оны төсөвт америк долларын ханш 1410 төгрөг байхаар тусгасныг төсвийн тодотголоор өөрчилсөн байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Сангийн яамны Санхүү, эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Америк долларын ханш 1360 төгрөг байхаар төсөвт тодотгол хийсэн тухай хэлж байсан юм. Ам.долларын ханшийг төсөвт тусгахдаа энэ мэт нарийн тооцоолдог шиг, түүхий эдийн ханш дэлхийн зах зээлд ямар хандлагатай байхыг мөн нарийн сайтар судалсны үндсэн дээр төсөвт тусгаж ирсэн. 2010 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн үнэ 5148 доллар байхаар, дотоодын зах зээлд америк долларын албан ханш 1360 төгрөг байхаар төсвийн тодотгол хийсэн юм. Төсөвт тусгасан зэсийн үнийн таамаглалыг, төсөвт тусгасан бүтээгдэхүүн, төсөвт тусгасан ам.долларын ханшаар үржүүлж Эрдэнэт үйлдвэрээс авах татварыг төсвийн төсөл хэлэлцэх үеэр яг таг баталсан байлаа. Гэтэл удалгүй ам.долларын ханш төсвийн тодотголд тусгасан үнээсээ буурч 1300 төгрөг болж уруудах нь тэр. Тухайн үед Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Манай улсын зэс, нүүрсний экспорт нэмэгдээд зогсохгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалт өссөн. Эдгээр нь гадаад валютын нөөц нэмэгдэхэд нөлөөлж, америк долларын ханш буурахад нөлөөлсөн болохыг хэлж байсан юм. Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын дийлэнх хувийг бүрдүүлж ирснийг хэн хүнгүй мэднэ. Тус үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд арилжаалсан зэсийн баяжмалын орлогыг ам.доллараар авдаг. Манай улс гадаад худалдааны төлбөр тооцоогоо америк доллараар хийдэг учраас тэр юм. Гэвч дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн баяжмал 5148 ам.долларын ханштай байсан ч, дотоодын зах зээлд уг валютын ханш төсвийн тодотголд буурсан нь Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого буурч, тооцоолсон орлого буурч болзошгүй байлаа. Тиймээс тухайн үед Сангийн яам Монголбанкинд захиалж ам.долларын ханшийг өдөр 3-4 төгрөгөөр зохиомлоор өсгөх оролдлого хийж байгаа тухай яриа гарч байсан нь нууц биш. Харин үүнд Сангийн яам болон Төвбанкныхан валютын ханш эрэлт, нийлүүлэлтийн хуулиараа зохицуулагдаж байгаа гэх хариулт өгч байсан юм. Судлаач Оюун: Долларын ханш буурвал, төгрөгийн ханш нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар сайжирна гэж бид төсөөлдөг. Нэг талаас тийм боловч, нөгөө талаас долларын ханш буурч, төгрөгийн ханш чангарвал, экспорт буурч, гаднаас орж ирэх долларын урсгал хаагдах аюултайг хэлдэг юм. Тиймээс ам.долларын ханшийг аль болох тогтвортой барих бодлого төвбанкнаас түлхүү явуулдаг байна.

-Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ өсвөл экспортлогчдод ашигтай-

2014.03.19. Манай улс 2013 оны төсөвт нэг америк доллар 1384 төгрөг байхаар тусгаж байсан юм. Тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Золжаргал: Төвбанк хүлээн зөвшөөрсөн болоод төсөвт 1384 гэх тоо тавьсан болохыг хэлж байлаа. Ингээд америк долларыг төсөвт тусгасан 1384 төгрөгийн албан ханштай байлгахын тулд төвбанкныхан уран ухаанаа уралдуулах ёстой болсон юм. Гэвч ингэж дийлээгүй учраас америк долларын ханшийг уургалаж дийлэхгүй, уяанаас нь алдчихсан тал бий. Хямралын үед буюу 2009 оны гуравдугаар сарын 19-ний өдөр төвбанкнаас зарласан америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрч тухайн үеийнхээ дээд ханшид тооцогдож байв. Тэгвэл энэ үеэс хойш америк долларын ханш өссөөр 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 15-ны өдөр 1758 төгрөгт хүрсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, америк долларын албан ханш 1800 төгрөг рүү дөхсөн жил болж өнгөрсөн юм. 2013 онд манай улс руу чиглэх гадаадын хөрөнгө оруулалт 50 хувиар буурсан байв. 2012 онд манай улсад 4 тэрбум ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2013 онд 2 тэрбум ам.доллар болж буурсан гэсэн үг. Манай улсад орж ирдэг байсан 2 доллар тутмын 1 нь үгүй болсон гэж ойлгож болох талтай. Гаднаас орж ирэх валютын урсгал татарчихаад байхад, гадагшаа зарцуулах валютын урсгал харамсалтай татарсангүй. Тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамэцэг: Экспортоос давсан импортын зөрүүд гадаад худалдаа 2 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарч байхад, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 50 хувиар буурсан нь дотоодын зах зээлд долларын ханш өсөх гол шалтгаан болсныг хэлж байлаа. Гадаад худалдааны алдагдал ихэсч, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотойгоор долларын дотогшлох урсгал буурч, энэ хэрээр манай улсын валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараар хорогдож, ердөө 1,2 тэрбум ам.долларын валютын нөөцтэй болсон байв. Энэ нь долларын ханш уяанаасаа алдуурахад нөлөөлж, түүхэндээ 1800 төгрөг рүү дөхсөн жил болж өнгөрсөн юм. Засгийн газраас импортыг орлох, экспортыг нэмэгдүүлэх дорвитой алхам тухайн үед хийгээгүйн дээр, гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа үргээж байсан ийм цаг үед америк долларын албан ханшийг 1384 төгрөгт барих үнэндээ боломжгүй байсан гэж ойлгож болно. Ийм байхад төсөвт ам.долларын ханшийг 1384 төгрөг байхаар тусгаж, энэ ажлыг төвбанк ганцаараа хийх ёстой мэтээр ойлгож суусан нь дэндүү өрөөсгөл юм. Мөрөөдлийн гэх тодотголтой энэ тоог тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Батбаярыг санаачилсан гэж ярих нь бий. Тиймээс энэ тооны зохиогчоос яагаад америк долларын албан ханш 1384 төгрөг байна гэсэн мөрөөдлийн тоо төсөвт тусгуулсныг тодруулсан юм. Үүнд тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Батбаяр: Төсөв батлах үеэр гадаадаас авах зээлийг нэмж баталж өгсөн бол, америк долларыг 1384 төгрөгт барих боломжтой байсан гэх хариулт өгч байсан юм. Төсөвт ийм тоо тусгасан ч, бодит байдал дээр ам.долларын ханш өссөн нь төсвийн алдагдлыг бууруулах зальжин мэх байсан байж болох талтай нь хожим ажиглагдаж эхлэв. Ам.долларын ханш төсөвт тусгасан үнээсээ давбал юу болох вэ. Төсвийн тооцоолсон орлого нэмэгдэж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын төсөвт тусгасан 1384 төгрөгийн ханш, бодит байдал дээрх 1800 төгрөгийн ханш хоёрын зөрүү хаашаа урсах вэ. Мэдээж төсвийн орлого болж үлдэх талтай. Ингэж төсвийн алдагдлыг бага харагдуулж, зардлаа танахгүй байх мэх хэрэглэсэн байх талтай нь хожим ажиглагдсан юм. Гэвч нөгөө талд ам.долларын ханшийн өсөлтийг хүсээд байх таатай зүйл биш. Тухайн үед инфляцийн 50-80 хувийг ам.долларын ханшийн өсөлт эзэлж, төгрөгийн худалдан авах чадварийг бууруулж, иргэдийн амжиргаанд дарамт үүсгэж байсан билээ.

-Ам.долларын ханш өсч, буурах нь импортлогчдод хэрхэн тусдаг вэ-

2008-2009 оны хямралын үед долларын нийлүүлэлт буурч, валютын нөөц буурсаар байсан нь үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох төгрөгийн ханш сулрах нөхцлийг бүрдүүлсэн билээ. Энэ үед ам.долларын ханш өсч байсантай холбоотойгоор бусад гадаад валютын ханш чангарч байсан юм. Энэ нь бизнес эрхлэгчдэд нэлээд хүндээр тусч байсан гэдэг. Тэр дундаа, импортлогчдод хүндээр тусч байсан байгаа юм. Тиймээс Монголын Үндэсний худалдаа аж, үйлдвэрийн танхим бизнесийн салбарын дуу хоолойг илэрхийлж, хэрхэн америк долларын нөөцийг нэмэгдүүлж, ханшийг нь тогтвортой байлгах вэ гэдэг дээр өөрсдийн санаа бодлыг тухай үед уралдуулж байжээ. Энэ талаар тэр үеийн Монголын үндэсний худалдаа аж, үйлдвэрийн танхимын Гишүүнчлэл, маркетингийн хэлтсийн дарга Золбоот: МҮХАҮТ-аас монгол улсын төрийн өндөрлөгүүд, хууль тогтоогч, бүх шатны төрийн захиргааны байгууллагууд, болон нийт иргэддээ хандан Элгэн нутаг үндэсний хөдөлгөөнийг өрнүүлье гэж уриалсан байгаа. Энэ нь ямар учиртай вэ гэхээр дэлхийн нийтийн санхүүгийн хямралтай холбогдуулан монголын эдийн засагт ч гэсэн тодорхой хэмжээний нөлөө орж ирлээ. Энэ нөлөө нь валютын ханшийг тогтворгүй болгож, төгрөгийн худалдан авах чадварыг сулруулж байна. Үүнээс гарах үүднээс танхим санаачилгатай ажиллаж байгаа. Өнөөдөр сдандарт бус нөхцөл байдал үүсээд байгаа учраас үүн дээр авах арга хэмжээ нь стандарт бус байсан нь дээр гэж үзэж байна. Монголбанкнаас торгууль ногдуулах ч гэдэг юм уу, интервенци хийх арга хэмжээг авч байгаа. Энэ нь нэлээд явуургүй гэж танхимийн зүгээс үзэж байгаа. Танхимийн зүгээс ямар арга хэмжээнүүдийг авбал зохилтой вэ. Яавал илүү үр дүн гарах вэ гэдэг тал дээр тодорхой хэмжээний саналуудыг дэвшүүлсэн. Долларын ханшийн дээд хэмжээ, долларын зээлийн хүүгийн доод хэмжээг уялдуулан тогтоох. Ханшийн зөрүүгээс болоод хохирол амссан аж ахуйн нэгжүүдэд бодлогын дэмжлэг төрөөс үзүүлье. Мөн арилжааны банкуудад тодорхой хэмжээний дэмжлэгийг үзүүлье гэсэн саналуудыг гаргасан байгаа. Түүнчлэн гадаадад хадгалсан байдаг ч юм уу, гэртээ хадгалж байгаа мөнгөө монголдоо оруулж ирээч ээ. Монголынхоо арилжааны банкуудыг дэмжээч ээ гэж ард иргэддээ уриалсан байгаа хэмээн тухайн үед ярьж байсан юм.

-Хямралын үед валютын нөөц яагаад буурсан бэ-

Хямралын үед гадаад валютын нөөц чухам юунаас болж тэгтлээ буурсныг Санхүү Эдийн засгийн дээд сургуулийн Банк санхүүгийн тэнхимийн багш н.Дэлгэрсайхан: Валютын нөөц багасч байсан нь үнэн. Энэ бол валютын нөөцийг бүрдүүлдэг зэсийн үнэтэй шууд холбоотой. Дээрээс нь гадаад зах зээл дээрх валютын ханш өндөр байгаа. Доллар гуйвуулах сонирхол гадаадад байгаа монголчуудын хувьд буурсан. Энэ хэвээрээ байгаа тохиолдолд долларын урсгал багассан байдалтай байна. Валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхийн тулд Монголбанкны зүгээс долларыг алтаар татах бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Өмнө нь ч гэсэн долларын ханшийг барихын тулд алтны нөөцийг нэмэгдүүлж байсан. Алтны нөөцөө нэмэгдүүлэх нь валютын нөөцийг арвижуулах ганц гарц гэж тухайн үед тайлбарлаж байсан юм. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн болон ноолуурын үнэ буурснаас гадна, гаднаас орж ирэх гуйвуулгын хэмжээ буурсан нь нийлүүлэгдэх ёстой долларын хэмжээ багасахад нөлөөлсөн юм. Гэтэл 2008 оны жилийн эцсийг 2007 оны жилийн эцэстэй харьцуулахад төгрөгийн хадгаламж 174 тэрбум төгрөгөөр буурч, валютын хадгаламж 77 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн үзүүлэлт гарч байлаа. Ийнхүү 2009 оны хямралын үед валютын эрэлт өсч, нийлүүлэлт буурсантай холбоотойгоор гадаад валютын нөөц багасч, долларын ханш огцом өссөн билээ. Хямралын үед үнийн өсөлтийн албан татвараас зайлсхийх үүднээс алт олборлогчид олборлосон алтаа төвбанкинд тушаах нь эрс багассан юм. Тиймээс алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босго үнэ 500 ам.доллар байсныг 850 ам.доллар болгож, алт олборлогчдыг үнийн өсөлтийн албан татвараас бага ч болтугай хөнгөлж, алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх замаар валютын нөөцөө өсгөх бодлого явуулсан байдаг. Үүнээс гадна, Бороо голд компани 1993 онд Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулж энэ дагуу олборлосон алтаа ямар ч татваргүйгээр гадаад зах зээлд экспортолж иржээ. Тус компани 2004-2007 оны хооронд 37 тонн, 2008 онд 6 тонн алт татваргүйгээр гадаад зах зээлд экспортолсон гэх судалгаа байдаг. Тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга н.Дэлгэрмаа: 2008 оны эцэст манай улс 657 сая ам.долларын гадаад валютын нөөцтэй байсан. Энэ нөөцөд арилжааны банк, аж ахуйн нэгж, төрийн өмчийн болон иргэдийн гар дээр байгаа валют ордоггүй. Манай улсын арилжааны банкууд гадаадын банкуудад 200 сая орчим ам.доллар хадгалуулж байгаа. Үүнийг нэмж тооцвол манай улс 900 орчим сая ам.долларын нөөцтэй байна. Бороо гоулд компани 2009 оноос эхлэн олборлосон алтаа Монголбанкинд тушаахаар болсон. Ингэснээр төв банкинд тушаах алтны хэмжээ нэмэгдэж, үүнийгээ дагаад манай улсын валютын нөөц өсдөггүй юмаа гэхэд, одоогийн түвшинд байх төлөвтэй байна гэж мэдэгдэж байсан удаатай.

-Хямралын үед гадаад валютын нөөц огцом буурав-

2008.12.27.Дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед буюу 2009 оны дөрөвдүгээр сард манай улсын гадаад валютын албан нөөц 500 гаруй сая ам.доллар болтлоо буурч байсныг нуух юун. 2009 оны дөрөвдүгээр сарын статистик мэдээллээр Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас орж ирэх мөнгөний хэмжээг өнгөрсөн онтой нь харьцуулахад 91 хувиар буурсан байлаа. Өөрөөр хэлбэл, алт, зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирэх 68 хувийн татвар тасалдсан гэсэн үг юм. Энэ нь экспортын орлого буурч байсантай холбоотой юм. Тухайлбал, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 2700 орчим ам.долларын ханштай болсноор уг түүхий эдээс манай улсад орж ирэх гадаад валютын урсгал тэр чигээрээ хаагдсан юм. Үүний сацуу гадаадад ажиллагсад монгол руу доллар бараг гуйвуулахаа болиод байсан цаг үе юм. Хямралын үед ажилгүй болох нь болж, ам.доллар монгол руу гуйвууллаа ч ашиггүй байсан болохоор тэр биз. Ажиллаж, амьдардаг улсад нь долларын ханш манайхаас өндөр ханштай байсан учраас тэр юм. Тиймээс монгол руу ам.доллар гуйвуулах нь дэндүү эрсдэлтэй алхамын нэг байлаа. Эдгээрээс шалтгаалаад манай улсад орж ирэх долларын урсгал хаагдсан тул валютын нөөц буурсан юм. Монголбанкны шууд хяналтын дор гадаадын банкуудад байршиж байгаа төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвартай мөнгөн тэмдэгтийг гадаад валютын нөөц гэдэг юм. Уг нөөц 2008 оны аравдугаар сард 850 сая америк доллар, 2008 оны арванхоёрдугаар сард 596 сая америк доллар, 2009 оны хоёрдугаар сард 350 сая гаруй америк доллар болтлоо буурсан гашуун түүх бий. 2008-2009 оны хямралын үед манай улсын валютын албан нөөц энэ мэт багасч байсан нь уг валютын нийлүүлэлтийг багасгаж, долларын эрэлтийг нэмэгдүүлж, уг валютын ханш чангарч, төгрөгийн ханш сулрах нөхцлийг бүрдүүлсэн билээ. Гадаад зах зээл дээр долларын ханш буувал, дагаад манай улсад бууж нэг магадгүй. Түүнээс долларын ханш ойрын хугацаанд буухгүй гэж тухайн үед эдийн засагчид үзэж байлаа. Тиймээс бодлогын арга хэмжээ шат дараатай авсаны үндсэн дээр гадаад валютын нөөц энэ цагаас хойш өссөн байдаг. 2010 оны есдүгээр сарын 25-ны хавьцаа манай улсын валютын нөөц 1,6 тэрбум ам.доллар болж өссөн бол, 2010 оны аравдугаар сарын 30-нд 1,8 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан юм. Энэ нь манай улсын 5,5 сарын импортын хэрэгцээг хангахуйц нөөц гэгдэж байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Төгрөгийн ханш америк долларын эсрэг 9.2 хувиар чангарсан. Төгрөгийн ханш сэргэж, валютуудын ханш буурч байгаа нь эдийн засагт гарч байгаа бас нэг сайн жишээ болж байна. Үүнээс гадна, манай улсын гадаад валютын нөөц 1 тэрбум 561 сая долларт хүрсэн байна. Энэ нь манай улсын импортын 5 сарын хэрэгцээг хангахуйц нөөц. Манай улсын валютын нөөц өмнө нь ийм өндөр түвшинд хүрч байсангүй. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөц түүхэнд байгаагүй дээд амжилт тогтоогоод байна. Эдгээрээс шалтгаалж манай улсын төлбөрийн тэнцэл 2010 оны эхний хагас жилд 126 сая ам.долларын ашигтай гарсан тухай хэлж байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Манай улсын валютын нөөц түүхэнд байгаагүй өндөр түвшинд хүрсэн нь долларын ханш буурах нэг үндэслэл боллоо хэмээн хэлж байсан юм. Нэг ёсондоо, нийлүүлэлт нэмэгдвэл үнэ буурдаг зах зээлийн хууль валютын зах зээлд үйлчилсэн гэж ойлгож болно. Гадаад валютын албан нөөц ингэж өсөхөд юу голлон нөлөөлсөн бэ. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын хэлтсийн дарга Болд: Валютын нөөц ингэж өсөхөд алтны мөнгөжүүлэлт нэг талаас нөлөөлсөн болохыг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, монголбанк гадаад зах зээлд алт экспортолж, валютын нөөцөө өсгөж байсан юм. Алтны улирал эхэлмэгц иргэд аж, ахуйн нэгжүүд олборлосон алтаа Монголбанкинд тушаах нь ихэсдэг. Алтны нөөц нэмэгдэж, үүнийгээ гадаад зах зээлд арилжаалж, валютын албан нөөцөө өсгөж байжээ. Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдаж авахаас гадна, мөнгө худалдаж авдаг. Ер нь төвбанк жилд хэдий хэмжээний мөнгө худалдаж авдаг юм бол. Энэ нь валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ гэсэн асуулт гардаг. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны Валют эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Иргэд, аж ахуйн нэгжийн монголбанкинд худалдсан алтанд хэдий хэмжээний мөнгө агуулагдаж байгааг сорьцын хяналтын албаар тогтоолгож төвбанк худалдаж авдаг. Гэхдээ алтанд багахан хэмжээний мөнгө агуулагдаж байдаг учир энэ нь валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд нэг их нөлөөлдөггүй болохыг хэлж байсан юм. Ингэж явсаар 2010 оны сүүлчээр гадаад валютын нөөц 2 тэрбум ам.долларт хүрсэн бол, 2011 оны эхээр 2,3 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж эхэлсэн билээ.

-Хямралаас хойш валютын нөөц 10 дахин нэмэгдэв-

2021.05.26. Манай улсын валютын нөөц өссөн ч, үүнийг хэр эрсдэлгүй хадгалж байгаа вэ гэх асуулт дагалдаад гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Монголбанк валютын нөөцийн эрсдэлийн удирдлагыг зохистой түвшинд явуулж байгаа. Манай улсын валютын нөөц бага хүүтэй ч, баталгаатай газар байршиж байгааг хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Санхүүгийн хямралтай байгаа орнуудын банкуудад гадаад валютын албан нөөцийг байршуулах нь араасаа эрсдэл дагуулж болзошгүй. Тиймээс валютын нөөцийг эрсдэлтэй байж болохуйц улсын банкуудаас татаж, А зэрэглэлд ордог олон улсын найдвартай банкуудад байршуулах шийдвэрийг 2009 оны хямралын үед Монголбанкны Ерөнхийлөгч гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөцийг эрсдэлээс хамгаалах арга хэмжээ авагдаж байсан гэсэн үг. Манай улс гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг америк доллараар бүрдүүлдэг болохыг Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж тэр үед мэдэгдэж байлаа. Ямар валютаар гадаад худалдаагаа хийнэ түүгээрээ улс орнууд гадаад валютын нөөцөө бүрдүүлдэг болохыг Монгол улсын их сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Л.Оюун мөн хэлж байсан удаатай. Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдаа буюу экспорт импорт хийхдээ хэрэглэж байгаа гол валют ам.доллар учраас уг валютаар голчлон нөөцөө бүрдүүлдэг гэж ойлгож болно. Тэр жишгээр 2021 оны гуравдугаар сарын эцэст манай улсын гадаад валютын албан нөөц 4 тэрбум 774 сая ам.долларт хүрснээс 4 тэрбум 146 сая ам.доллар нь чөлөөтэй хөрвөх гадаад валют бол, 7,7 сая ам.долларыг Олон улсын валютын санд, 43,9 сая нь зээлжих тусгай эрх хэлбэрээр, 576 сая ам.доллар нь мөнгөжсөн алт хэлбэрээр хадгалагдаж байлаа. Чөлөөтэй хөрвөх гадаад валютаас 872 сая нь үнэт цаас хэлбэрээр, 3 тэрбум 103 сая нь бусад улсын төв банк, ОУВС, ОУТТБ дээр байршиж байх жишээтэй. 2009 оны хямралын үетэй харьцуулахад манай улсын гадаад валютын цэвэр албан нөөц бараг 10 дахин өссөн үзүүлэлттэй яваа нь энэ юм.

-Гадаад валютын нөөцийг өсгөхийн тулд ямар бодлого явуулсан бэ-

Валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор тухайн үед Олон улсын валютын сангаас валют зээлэхээр болсон юм. Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: Олон улсын валютын сан эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлийг давж туулахад зориулж танай улсад 200 орчим сая ам.долларын туслалцаа үзүүлж болж байна. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай байгаа учраас хандивлагчдын зүгээс мөнгө өгдөг явдал бас татуу байх нь гэж хэлж байсан. Дэлхийн банкны Монголыг хариуцсан захирал Дэвид Доллар сүүлд хэлэхдээ 300 сая ам.доллар боллоо гэсэн. Доод тал нь 300 сая ам.доллар. Үүнээс жаахан нэмэгдүүлж болох нь уу гэж ойлгож байна. Олон улсын валютын сангаас мөнгө зээлэх асуудал одоогоор хэлэлцээрийн шатанд явна гэсэн тайлбар олон жилийн өмнө өгч байсан юм. Тухайн үед манай улсын засгийн газар нэг талаас гадаад валютын албан нөөцийг нэмэгдүүлэх, нөгөө талаас төсвийн алдагдалд дутагдаж байсан мөнгийг нөхөх зорилгоор Олон улсын валютын сангийн зээлийн оролцуулаад, хандивлагч орнуудаас нийт 700 орчим сая америк долларын зээл авахаар төлөвлөж байсан юм. 2009 оны гуравдугаар сарын сүүлээр зээлийн эхний ээлж орж ирвэл америк долларын албан ханш тогтворжино гэж үзэж байлаа. Тэгвэл Олон улсын валютын сантай хамтран хэрэгжүүлсэн хөтөлбөрийн хүрээнд гадаадын хандивлагч орнууд, санхүүгийн байгууллагуудаас манай улсад олгохоор шийдвэрлэсэн хөтөлбөрийн зээлийн эхний ээлж 2009 оны долоодугаар сарын сүүлчээр орж ирсэн байдаг. Дэлхийн банк энэ үед эхний ээлжийн 41,9 сая америк долларын зээлээ олгосон бол, удахгүй Азийн хөгжлийн банкнаас 40 сая ам.доллар, Олон улсын валютын сангаас 75 сая ам.долларын зээл орж ирнэ гэж тухайн үед хүлээгдэж байлаа. Манай улс хямралын үед Олон улсын валютын сан болон хандивлагчдаас мөнгө зээлэхээс гадна, алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх замаар гадаад валютын албан нөөцийг нэмэгдүүлэх бодлого мөн явуулсан юм. Тиймээс гадаад валютын нөөцөд санаа зоволтгүй гэсэн хариултыг төвбанкны зүгээс өгч байлаа. Энэ мэт бодлогын арга хэмжээний үр дүнд сүүлийн 12 жилийн турш манай улс гадаад валютын нөөц өссөн үзүүлэлттэй гарлаа. 2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засаг, санхүүгийн хямралын үетэй харьцуулахад гадаад валютын нөөц 10 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Монгол Улсын гадаад валютын цэвэр албан нөөц түүхэнд байгаагүй дээд түвшинд хүрч өсөөд байгаа нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөц урьд өмнө ийм хэмжээнд хүрч өсч байгаагүй билээ. 2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралыг Ковид-19 цар тахалтай харьцуулахад гадаад валютын цэвэр албан нөөцөд хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг ажиглагдаж байна.

-Валютын нөөцийг ямар валютаар бүрдүүлдэг вэ-

Манай улс яг ямар валютаар голчлон нөөцөө бүрдүүлдэгийг хэлэх бололцоогүй юм. Энэ талаар хэдэн жилийн өмнө нь хуучны Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Гадаад валютын нөөцийн бүтэц нууцын зэрэгтэй байдаг учраас мэдээлэл өгөх бололцоогүй хэмээн мэдэгдэж байсныг онцлох нь зүйтэй. Гэхдээ манай улс голлох зургаан валютаар гадаад валютын нөөцөө бүрдүүлдэг гэдгийг баримжаалж хэлэх бололцоотой юм. Ганц манайх гэлтгүй дэлхийн дийлэнх улс ийм байдаг. Гэхдээ гол төлөв ам.долларт түшиглэсэн байх нь бий. Учир нь ам.доллараар гадаад худалдааны төлбөр тооцоог хийж ирсэн учраас тэр. Хэдэн жилийн өмнө дэлхий нийтээрээ хямарч ам. долларын ханш өсөх үед уг валютаас татгалзвал яасан юм гэх яриа гарах нь гарч байлаа. Харин үүнд тухайн үеийн Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Нэг хэсэг америк долларын ханш өссөнөөс болж улс орнуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш эрсдэлд орсон. Тиймээс сүүлийн үед зарим улс орнууд гадаад валютын нөөцөө доллараар бус, өөр валютаар бүрдүүлэх болсон. Энэ нь америк долларын ханш унах гол шалтгаан болсон гэж тайлбарлаж байлаа. Харин Монгол улсын их сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Д.Дуламсүрэн: Америк доллар бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн олон улсын валют. Сүүлийн үед улс орнууд нөөцөө америк доллараар хийхээ багасгаж, өөр валютуудаар хийхийн хувьд хийж байгаа. Амьдрал дээр тодорхой орнууд гэхээс бүх нийтээрээ биш. Манайх яагаад долларын хадгаламжтай байгаад байна гэхээр манай улс ам.долларын бүсийн орон. Нөөцөө ам.доллараар хийх бодлого баримталж, олон улсын валютын долларын бүсэд багтаж ирсэн орон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр экспорт, импортын төлбөрөө доллараар хийж ирсэн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын эдийн засгийн харилцаа ам.доллараар хийгддэг гэсэн үг юм. Тэгээд зогсохгүй дотоодод тодорхой барааны худалдаанд доллар бас ашиглагдаж ирсэн. Нөөц ам.доллараар хадгалагдаж ирсэн. Цаашид ам.доллараар нөөц хадгалах, өөр валютаар нөөц хадгалах тухай асуудал бол манай экспорт, импортын түнш хэн зонхилох вэ. Тэр орнуудын валют, олон улсын түвшинд ямар хүчин чадалтай байх уу, хэр өрсөлдөх чадвартай байх вэ гэдгээс шалтгаална. Тэрнээс биш нэг хүний, нэг хэсэг хүний санаа бодлоос шалтгаалдаг зүйл биш гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Аливаа бүтээгдэхүүний үнэ циклээр өсч буурдаг. Долларын ханш буурах цикл тухайн үед явагдаж байлаа. Гэхдээ, долларын ханш буурч байгаа нь түр зуурынх. Харин цаашид өсч таарах байх. Тиймээс манай улс гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг доллараар бүрдүүлж байгаа нь эргээд эрсдэл авчрах аюулгүй. Нөгөөтэйгүүр, манай улс экспорт, импортын төлбөрөө ямар валютаар хийдэг. Түүгээрээ валютын нөөцөө бүрдүүлэх ёстой. Түүнээс дэлхийн улс орнууд доллараас татгалзаж, өөр бусад валютыг сонгож байна. Манайх ч гэсэн тэгэх ёстой гэж даган дуурайж болохгүй хэмээн эдийн засагчид хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Хэдийгээр ихэнх эдийн засагчид экспорт, импортоо ямар валютаар хийдэг түүгээрээ гадаад валютын нөөцөө түлхүү бүрдүүлэх ёстой гэж байсан ч, хамгийн эрсдэлгүй алхам бол гадаад валютын нөөцөө алтаар хийх явдал гэж судлаачид мөн үзэж байсан юм. Ер нь дэлхийн ихэнх улс орнууд гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг алтаар, үлдэх хэсгийг валютаар хийдэг байна. Гэтэл, манайх гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг доллар, багахан хувийг алтаар бүрдүүлж ирсэн гэх нь бий. 2008-2009 оны хямралын үед тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Манай улсын валютын нөөц 1.2 тэрбумаар хэмжигдэж байна. Үүний багахан хувийг алт, дийлэнх хувийг доллар эзэлж байгаа тухай 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 7-ны хавьцаа хэлж байснаас харж болох юм. Энэ үед америк долларын нөөц 2008 онтой харьцуулахад нэмэгдсэн ч, хангалттай хэмжээний биш болохыг төв банкны удирдлага хэлж байсан юм. Тиймээс тухайн үед америк долларын ханш буурахад дорвитой нөлөө үзүүлж чадахгүй байсан гэдэг.

-Хямралын үед ам.долларын ханш хаврын тэнгэр шиг зангаа хувиргав-

2009–09–22. Хямралын үед ам.долларын ханш хаашаа чиглэхийг хэн ч таахын аргагүй байлаа. Зарим тохиолдолд гадаад зах зээлд унаж, харин дотоодын зах зээлд ховордож уг валютын ханш өсч байлаа. Тухайлбал, 2008 оны арваннэгдүгээр сараас аажмаар өссөн америк долларын албан ханш 2009 оны гуравдугаар сарын дундуур 1590 төгрөгт хүрч, хар зах дээрх албан бус ханш 1800 төгрөг гаталж, тухайн үедээ хамгийн дээд ханшид тооцогдож байсан юм. Америк долларын ханш ингэж өссөн нь нэг талаас гадаад валютын нөөц багассан, нөгөө талаас зохиомол хөөрөгдөл газар авсантай холбоотой гэсэн тайлбарыг төвбанкныхан тухайн үед өгч байсан билээ. Гадаад валютын нөөц багассан шалтгааныг албаны хүмүүс энэ мэт олон зүйлтэй холбон тайлбарлаж байлаа. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралаас болж гадаад зах зээлд зэсийн эрэлт багасч, үнэ нь буурсан. Өмнө нь 8500 америк доллар гаталж байсан зэсийн үнэ, 2009 оны эхэнд 2700 америк доллар болтлоо буурсан тул, манай улсын гадаад зах зээлд экспортолсон уг түүхий эдээс орж ирэх долларын хэмжээ өмнөхөөсөө гурав дахин буурсан юм. Үүнээс гадна, манай улсын дэлхийн зах зээлд гаргадаг алтны экспорт өнгөрсөн онтой харьцуулахад нэг тонноор буурч 3.1 тонн болсон тал бий. Манай улсын валютын нөөцөө нэмэгдүүлдэг нэг хэрэгсэл бол алт. Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс худалдан авсан алтаа дэлхийн зах зээлд арилжаалж, түүнээс орж ирэх доллараар валютын нөөцөө зузаатгадаг. Гэтэл манай улсын алтны экспорт буурснаас болж, гаднаас орж ирэх валютын хэмжээ мөн багассан юм. Эдгээрээс шалтгаалж 2008 оны өвөл манай улс руу орж ирэх валютын урсгал хаагдаж байсан болохыг албаны хүмүүс хэлдэг. Ийнхүү гаднаас орж ирэх валютын урсгал хаагдаад байсан үед монголчууд байсан хэдэн доллараа шатахуун, эм тариа зэрэг импортын хэрэгцээт бараанд зарцуулж байлаа. Энэ нь манай валютын нөөц дундрах эхлэлийг тавьсан. Монголчууд 2008 оны есдүгээр сарын сүүлээр 1 тэрбум орчим америк долларын нөөцтэй байсан бол, 2009 оны эхэнд үүний тал нь хорогдсон байлаа. Нэгэнт манай улсын валютын нөөц дундарсан тул Монголбанк арилжааны банкуудад нийлүүлэх долларын хэмжээг багасгассан нь зэх зээлд доллар хомсдож, америк долларын албан ханш өдөрт 10-20 төгрөгөөр өсөх шалтгаан болсон юм. Нөхцөл байдал ийм байхад валютын захын ченжүүд америк долларын ханшийг байх ёстой хэмжээнээс нь хэт хөөрөгдөж байжээ. Эдгээрээс шалтгаалж, америк долларын албан болон албан бус ханш огцом өсч байсан тул, манай улс хандивлагч орнуудаас багагүй хэмжээний долларын урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл авсан юм. Энэ нь америк долларын ханшийг тогтворжуулахад ихээхэн дэмжлэг болсон гэдэг. 2009 оны гуравдугаар сарын 19-нд 1590 төгрөгт хүрч байсан америк долларын албан ханш тавдугаар сараас доошилж 1420 орчим төгрөгийн дундаж ханштай болсон байв. Америк долларын ханш 2009 оны гуравдугаар сараас хойш 11 орчим хувиар буурсан нь энэ аж. Долларын ханш бага зэрэг буурсан ч, иргэдийн сэтгэлд хүртэл буурахгүй байсаар байлаа. Америк долларын ханш цаашид хэрхэх талаар тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Д.Энхжаргал: Алтны болон аялал жуулчлалын улиралтай холбоотойгоор гаднаас орж ирэх валютын урсгал нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Мөн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ шийдэгдэх шатандаа яваа. Энэ гэрээ батлагдвал манай улсад орж ирэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэнэ. Үүнийгээ дагаад гадаад валютын урсгал нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Гадаад валют нэмэгдвэл америк долларын ханш буурч, төгрөгийн ханш цаашид чангарна гэсэн хариулт өгч байсан юм. Тэгвэл тухайн үед Монголын олон улсын санхүүгийн корпорацийн ахлах шинжээч Баясгалан: Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өсч байгаа. Цаашид зэсийн үнэ тогтвортой байвал, мөн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдвэл манай улс руу орж ирэх валютын урсгал нэмэгдэнэ. Эдгээрээс шалтгаалж ойрын хугацаанд биш ч, долларын ханш буурна. Ер нь 2009 онд америк долларын ханш дотоодын зах зээлд 1350 орчим төгрөг, 2010 онд 1300 орчим төгрөгийн ханштай байх болов уу гэсэн таамгийг дэвшүүлж байсан юм. Харин тухайн үед Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ө.Ганзориг: Доллартай харьцах төгрөгийн ханш 2009 оны аравдугаар сард 1380-1470 төгрөг, арванхоёрдугаар сард 1350-1470 төгрөг, 2010 оны гуравдугаар сард 1250-1510 төгрөгт хэлбэлзэхээр байна гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Оюутолгойн гэрээг үзэглэж, зэс, алтны үнэ өсч, нүүрсний экспорт нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор манай улсад орж ирэх долларын урсгал нэмэгдэнэ. Үүнтэй холбоотойгоор долларын ханш цаашид буурна гэж эдийн засагчид үзэж байлаа. Гэхдээ энэ бол дотоод хүчин зүйл. Манай улсад долларын ханш буурах эсэх нь гадаад хүчин зүйлээс мөн шалтгаалдаг. Хэрэв гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл, манай улсад дагаад өсөхөөс өөр аргагүйд хүрдэг юм. Гадаад зах зээлд долларын ханш өссөн тохиолдолд, манай улсад дагаад өсөх нөхцөл бүрддэг гэсэн үг юм. Тиймээс ирээдүйд дотоодын зах зээлд долларын ханш буурна гэж ихэнх эдийн засагчид үзэж байсан ч, гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл манай улсад уг валютын ханш буурахгүй байх магадлал бас байсан юм.

-Стратегийн ордууд ашиглалтад орвол долларын нийлүүлэлт нэмэгдэхээр байв-

2010-12-22. Манай улс 2009 оны аравдугаар сарын 6-нд оюутолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээг Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс зэрэг компанидтай байгуулсан. Гэрээ байгуулсан даруй хөрөнгө оруулагч тал оюутолгойн ордыг ашиглалтад оруулахад шаардлагатай бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн юм. Хөрөнгө оруулагчид оюутолгойн ил уурхайг 2013 оны эхний хагаст ашиглалтад оруулна гэж байсан ч, үүнээс зургаан сарын өмнө алт, зэсийн ордыг эргэлтэд оруулах боломжтой гэж үзсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, 2012 оны эцэст оюутолгойн ордын эхний ээлжийг буюу ил уурхайг ашиглалтад оруулахаар тогтсон байдаг. Ингэснээр жилд 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 640 мянган унци алт гадаад зах зээлд экспортолох боломжтой болох байлаа. Оюутолгойн эхний ээлж ашиглалтад орохтой зэрэгцэн тавантолгойн орд мөн ашиглалтад орохоор яригдаж байсан юм. Тэр үеийн Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны Хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөлтийн газрын дарга Батхүрэл:
Хоёр орд зэрэгцээд ашиглалтад орвол 2013 онд манай улсын эдийн засаг 20 хувьд хүрч өснө гэдгийг хэлж байсан юм. 2013 оноос оюутолгой, тавантолгой орд ашиглалтад орохтой холбоотойгоор монгол улсын эдийн засаг 3 жилийн дотор 3 дахин өсөх хандлагатай байлаа. Нэг талаас энэ нь сайн хэрэг ч, нөгөө талаас бусад салбарт ихээхээн дарамт авч ирэхээр байв. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн ордоос зэсийн баяжмал, тавантолгойн ордоос нүүрс экспортлоод эхэлбэл, манай улс руу чиглэх гадаад валютын нийлүүлэлт нэмэгдэж, долларын ханш унаж, төгрөгийн ханш чангарах төлөвтэй байсан нь төвбанкны судалгаанаас харагддаг. Энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Төгрөгийн ханш чангарах нь нэг талаас сайн боловч, нөгөө талаас эдийн засагт ихээхэн сөрөг үр дагавар авч ирнэ. Тухайлбал, стратегийн ордууд ашиглалтад орвол эдийн засаг өсөх ч, үндэсний үйлдвэрүүд уналтад орох магадлалтай. Тиймээс валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна гэж хэлж байсан юм. Зэс, нүүрсний экспортыг дагалдаж гаднаас валют орж ирнэ гэдэг таатай сонсогдох нь мэдээж. Гэхдээ үүнээс шалтгаалж төгрөгийн ханш чангарахын хэрээр дотоодын үйлдвэрлэл унаж болзошгүй байжээ. Үндэсний валютын ханш чангарах нь эдийн засагт дээрх сөрөг үр дагаварыг авч ирдэг учраас тэр юм. Тиймээс нэг талаас импортын бараа гаднаас хямд үнээр орж ирж, улмаар үйлдвэрлэлийн салбар уналтад орно гэж эдийн засагчид үзэж байсан юм. Нөгөө талаас төгрөгийн ханш чангарвал экспортлогчдын орлого буурна гэж үзэж байсан юм. Дэлхийн банкныхан мөн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор зүүн азийн орнуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш өснө гэж үзэж байлаа. Зүүн азийн орнуудад манай улс багтдаг. Дэлхийн банкнаас хийсэн судалгаа манай улсад хамааралтай байсан гэсэн үг. Тиймээс Дэлхийн банкнынхан үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш хэт их чангарахаас болгоомжилж, хариу арга хэмжээ авах хэрэгтэйг манай улсад зөвлөж байсан юм. 2010.10.27.-ны байдлаар төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг өнгөрсөн оны үеэсээ 8.3 хувиар чангарсан байлаа. Төгрөгийн ханш долларын эсрэг ингэж огцом чангарч байсан удаагүй. Эндээс төгрөгийн ханш 2013 оноос биш, 2010 оноос эхэлж чангарч уу гэх асуулт хүртэл гарч байлаа. Энэ асуултад тэр үеийн Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Ойрын хоёр жил төгрөгийн ханш огцом чангарахгүй. Харин 2013 оноос огцом чангарч, эдийн засагт дээр дурдсан сөрөг үр дагавар авч ирэх төлөвтэй байгааг хэлж байсан юм. Дэлхий банкнаас үндэсний валютын ханш огцом чангарахаас хамгаалсан арга хэмжээ яаралтай авах хэрэгтэй гэсэн зөвлөмжийг манай улс хэрхэн хэрэгжүүлэх нь хэн хүний анхаарлын төвд байсан асуудлын нэг. Харин үүнд тэр үеийн Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөх Энхбаяр: Уул уурхайгаас шалтгаалсан эдийн засгийн өсөлт бусад салбарыг уналтад оруулж болзошгүй. Гэхдээ төгрөгийн ханш чангарах нь экспортлогчдод сөргөөр нөлөөлдөг ч, импортлогчдод таатай байдаг тухай хэлж байсан удаатай. Энэ бүгдээс уул уурхайгаас орж ирсэн орлогоо зөв зохистой зарцуулж, бусад салбартаа хөрөнгө оруулалт хийвэл манай улс хөгжинө. Эс бөгөөс ухарч болзошгүй дүр зураг ажиглагдаж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхай хөгжлийн гарц байж болох нь. Мөн ухралт авч ирж болохоор байсан юм. Монгол улсын хөгжил хаашаа чиглэх нь зөв зохистой, оновчтой бодлогоос ихээхэн хамаарахаар байсан цаг үе юм.

-Монголбанк гадаад валютыг банк хоорондын захад дуудлага худалдаагаар арилждаг болов-

Гадаад валютын дуудлага худалдаа нь валютын дотоодын захын үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй явуулах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, төгрөгийн ханшийн тогтвортой байдлыг хангах, зах зээлийн зарчмаар тодорхойлох зорилгоор Монгол банкнаас захад оролцох арга хэрэгсэл юм. Монгол банкнаас гадаад валютын дуудлага худалдааг долоо хоног бүрийн мягмар, пүрэв гаригт тогтмол зохион байгуулдаг. Энэ дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд хичнээн хэмжээний гадаад валют Монголбанкнаас худалдан авсан, мөн хичнээн хэмжээний гадаад валют монголбанкинд худалдсан болох нь шууд харагддаг. Наанаа дуудлага худалдаа мэт боловч, цаагуураа арилжааны банкууд ямар хэмжээний долларын интервенци хийж байгаа нь эндээс харагддаг юм. Дуудлага худалдаанд зөвхөн банкны үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөлтэй, Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг банкууд оролцдог. Харин банк бус санхүүгийн байгууллага, бусад аж ахуйн нэгж, иргэд нь өөрийн харилцагч банкаар дамжуулан дуудлага худалдаанд оролцох боломжтой байдаг билээ. Монголбанкнаас гадаад валютын дуудлага худалдааны арилжааны хэлбэрийг тухайн дуудлага худалдаанаас хамаарч ялгаатай ханшаар хийх арилжаа, нэг ханшаар хийх арилжаа хэмээн зарладаг. Нэг ханшаар хийх арилжаа нь амжилттай биелсэн банкуудын бүх саналыг хаалтын нэг ханшаар биелүүлэх арилжааг хэлдэг. Харин ялгаатай ханшаар хийх арилжаа нь амжилттай биелсэн банкуудын саналыг тухайн саналын ханшаар биелүүлэх арилжааг нэрлэдэг. Арилжааны хэлбэрийг урьдчилан зарлахгүй байж болдог онцлогтой. Ийм шинэ тогтолцоонд шилжсэн даруй, төвбанкны удирдлагууд долоо хоног бүрийн мягмар, пүрэв гаригт валютын дуудлага худалдаа явуулна гэж мэдэгдэж байсан юм. Уламжлал ёсоор гадаад валютын ээлжит дуудлага худалдаа банк хоорондын захад 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 18-ний өдөр зохиогдлоо. Гадаад валютын ээлжит дуудлага худалдааны спот арилжаагаар Монголбанк арилжааны банкуудаас ирүүлсэн саналыг 100 хувь биелүүлж, 53 сая ам.долларыг ялгаатай ханшаар нийлүүлжээ. Монголбанкнаас 2848 төгрөгөөр ам.доллар худалдан авах санал арилжааны банкуудаас ирүүлсэн байна. Энэ өдрийн гадаад валютын дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд своп, форвард арилжаа хийх санал ирүүлээгүй байна. Ийнхүү Монголбанк 12 дахь жилдээ гадаад валютын дуудлага худалдаа зохиож байна. 2009 оны гуравдугаар сарын 18-нд манай улсын валютын нөөц 494 сая ам.доллар болж өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 50 орчим хувиар буурсан гашуун түүх бий. Тиймээс тэр үед түр зуурын хямгадах бодлого төв банкнаас явуулж байлаа. Ингэхдээ, Засгийн газрын төлбөр тооцоог валютын нөөцөөс зөвхөн гүйцэтгэж байлаа. Мөн шатахуун, эм тариа, хүнсний бүтээгдэхүүн гаднаас авахад зориулж Монголбанкнаас арилжааны банкуудад доллар нийлүүлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, үүнээс өөр бараа бүтээгдэхүүн импортолсон иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд арилжааны банкууд ам.доллар худалдаалахгүй байх хүртэл хязгаарлалтын арга хэмжээ авч байсан тал бий.

Хямралын үед төвбанк байгаа валютын нөөцөө гамнах үүднээс ийм бодлого явуулсан ч, удалгүй энэ тогтолцоог халсан байдаг. Харин үүний оронд ам.долларыг банк хоорондын захаар дамжуулан арилжааны банкуудад дуудлага худалдаагаар арилжаалдаг болсон билээ. Тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга н.Дэлгэрмаа: Монголбанк өмнө нь арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авдаггүй, зөвхөн нийлүүлэлт хийдэг байсан. Тэгвэл одоо арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авах бололцоо нээгдэж байгаа. Үүгээрээ ач холбогдолтой хэмээн тайлбарлаж байв. Валютын анхны дуудлага худалдаа 2009 оны гуравдугаар 28-ны хавьцаа зохиогдсон бөгөөд энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: анх удаа долларын дуудлага худалдаа явуулахад гурван арилжааны банк Монголбанкнаас 876 мянган ам.доллар худалдан авах санал ирүүлсэн байна. Эдгээрээс хамгийн өндөр үнэ хэлсэн арилжааны банкуудад ам.доллар худалдсан. Арилжааны банкууд ам.доллар худалдан авах дээд үнийг 1578, зарах доод ханшийг 1500 гэж өглөө. Үүнээс харахад ам.долларын ханш цаашид огцом өсөхгүй байх. Энэ үнээ барьж чадах байх гэсэн хариулт өгч байсан юм. Ийнхүү тухайн үед хамгийн өндөр үнийн санал хэлсэн арилжааны банк 1578 төгрөгөөр ам.доллар худалдан авч байлаа. Анхны дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд Монголбанкинд 1 тэрбум 400 сая ам.доллар худалдах санал тавьсан байдаг. Гэсэн ч, анхны дуудлага худалдаагаар Монголбанк арилжааны банкуудаас доллар аваагүй юм. Тэгвэл гадаад валютын хоёр дахь удаагийн дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд Монголбанкнаас ямар ч, доллар худалдаж аваагүй. Харин Монголбанк арилжааны банкуудаас 2 тэрбум 750 сая америк доллар худалдан авсан байдаг юм. Арилжааны банкуудын ирүүлсэн хамгийн доод ханш 1495 төгрөг байсан бол, хамгийн дээд ханш нь 1580 төгрөг байсан юм. Харин банк хоорондын захад болсон дуудлага худалдааны хаалтын ханш 1550 төгрөг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголбанк 1550 төгрөгөөр арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авсан гэсэн үг. Энэ үеэс хойш төвбанк хамгийн хямд үнэ хэлсэн арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авч, хамгийн өндөр үнэ хэлсэн арилжааны банкуудад ам.доллар худалдаж ирсэн гэж ойлгож болно.

Гадаад валютын нөөц буурч байх тэр үед арилжааны банкууд ам.долларын ямар ч нөөцгүй болсон. Тиймээс ам.доллар худалдаалахгүй байгаа. Бидний ганц гадаад валютын эх үүсвэр Монголбанк болж хувираад байна. Монголбанк долларыг арилжааны банкуудад хангалттай хэмжээнд нийлүүлэхгүй байгаа тул зах зээлд уг гадаад валютын хомсдол бий болж ханш өсч байна гэж ярьж байсан удаатай. Гэтэл гадаад валютын дуудлага худалдаа нэвтрүүлж төвбанк арилжааны банкуудад ам.доллар нийлүүлэхээс гадна, тэднээс худалдаж авдаг болсноор арилжааны банкуудаас гэнэт их хэмжээний валют гарч ирэх нь тэр. Тухайлбал, гадаад валютын анхны дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд 1 тэрбум 400 сая ам.доллар худалдах саналыг Монголбанкинд тавьсан болохыг дээр дурдсан. Хоёр дахь удаагийн дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд бүр 2 тэрбум 750 сая ам.доллар худалдах санал тавьж, төвбанк худалдаж авсан байгаа юм. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: арилжааны банкуудад өмнө нь ийм хэмжээний ам.доллар байгаагүй. Сүүлийн үед гаднаас орж ирэх ам.долларын урсгал нэмэгдэж байна. Гаднаас яагаад ам.доллар орж ирж байна гэхээр АНУ-ын нөөцийн банк Засгийн газрын бондоо худалдан авахаар болж байгаа. Энэ мэдээллээс үүдээд долларын ханш гадаад зах зээлд бага зэрэг буусан. Энэ нь манай улс руу доллар их, бага хэмжээгээр орж ирэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Нөгөөтэйгүүр Монголбанк бодлогын хүүгээ 9,75 хувь байсныг 14 хувь болгож нэмэгдүүлсэн. Энэ нь арилжааны банкууд бага зэрэг ам.долларын нөөцтэй болгоход нөлөөлсөн гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Монголбанк дуудлага худалдаагаар ам.доллар худалдахаас гадна, худалдан авдаг болсон нь арилжааны банкуудаас уг валютын илүүдлийг худалдан авах замаар валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх давуу талыг бий болгосон юм. Харин ирсэн саналыг харгалзан үзэж бага хэмжээний ам.доллар худалдан авах санал тавьсан арилжааны банкуудад валют худалддаг болов. Хэрэв банкууд их хэмжээний ам.доллар худалдан авах санал ирүүлбэл үүнийг заавал биелүүлэх шаардлагагүй. Байгаа нөөцөө харгалзан үзэж байж шийдвэрлэдэг болсон юм. Валют арилжааны төвүүд буюу ченжүүд хэрэгтэй юу хэмээн дээр товч ярилцсан. Үүнд ченжүүд энэ зах зээлд зэрэгцэн оршиж байх ёстойг дийлэнх эдийн засагчид хэлж байлаа. Гэхдээ жаахан ч болтугай боловсронгуй болгох ёстойг тэд хэлж байсан юм. Тухайлбал, валютын бирж байж болох талтайг эдийн засагчид хэлж байлаа. Аливаа бирж байгуулахад төрийн туслалцаа хэрэгтэй. Үүнээс өөр зүйл дээр төрийн оролцоо байж таарахгүй. Өөрөөр хэлбэл, ченжүүдийг шахах тогтоол, шийдвэр төрөөс гаргаж болохгүйг онцолж байсан юм. Валют арилжааны төв, валютын ченж, валютын бирж гэх хямралын үеийн энэ санаанаас өнөөгийн банк хоорондын захын валютын дуудлага худалдаа үүсэх эхлэл тавигдсан гэж үздэг. Хэдийгээр валютын бирж албан ёсоор байгуулж тэнд ченжүүд арилжаа хийдэггүй ч, банк хоорондын захад валютын дуудлага худалдаа зохиогддог болсон нь юалютын биржээс ялгаж салгаж ойлгохын аргагүй юм. Гадаад валютын дуудлага худалдааны цоо шинэ, боловсронгуй тогтолцоог энэ үед бий болсон билээ.

Жич: 2006 оноос хойш бичсэн нийтлэлээ эмхэтгэсэн бөгөөд сэтгүүлчийн оюуны өмчийг хуулбарах хориотой. Мөн судалгаанд нэмэлтээр ашигласан бусдын оюуны өмчийг хууль бус зүйлд ашиглах хориотой. Сэтгүүлчийн болон бусдын оюуны өмчийг хуулбарлаж, хууль бус зүйлд ашигласнаас үүдэж гарах эрсдэлийг манай сайт болон сэтгүүлч хариуцахгүй болно. Мөн судалгааны зарим тоо баримтын он, сар, өдрийг нягтлан харах нь чухал. Зарим судалгаа 10 жилийн өмнөх байж болзошгүй.

-П.Сүхбаатар: 28 мянган боодол нэгтийн дэвсгэрт хил дээрээс хураагдсан-

2 БҮЛЭГ. Төсвийн шинэчлэл ба үнийн өсөлтийн татвар

6.5 FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт шилжүүллээ-

-Энтри голд компанитай хамтран ажиллах гэрээ байгуулав-

-Давхар татварын гэрээг өөрчлөх хуулийн төсөл боловсруулав-

-Рио тинто компанитай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулав-

-Оюутолгойн гүний уурхайн олборлолт эхэлжээ-

-Б.Нэргүй: Алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгоно-

-Жоншны зах зээл-

-Vale-ийн илрүүлсэн нүүрсний орд-

-Эрдэнэс-тавантолгойн ТУЗ-ын дарга 6 сая төгрөгийн цалин авдаг уу-

-Тавантолгойд хөрөнгө оруулагчид ирж, гэрээт олборлогчид явах уу-

-Я.Батсуурь: Чалкогоос өөр компанид нүүрс нийлүүлж, зээлээ төлөх боломжтой-

-Зүүн цанхийн олборлолт хэзээ сэргэх вэ-

П.Бат-Эрдэнэ: МТЗ компаниар төмөр зам бариулах шийдвэр хүчинтэй байгаа…

-Я.Батсуурь: Тавантолгойн ордод 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн таамаг нөөц бий-

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Монголын анхны I зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр замын нээлтийн ёслол боллоо

-Дэлхийд гарсан компаниуд-

-Аспайр майнинг-

12.4. Нэг тонн нүүрс олборлоход, нэг шоо метр хий алддаг-

12.6. Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах боломжтой

У.Хүрэлсүх: Манай хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж их байна

dailypost.mn