Ангилал: Нийтлэл

Санхүүгийн зах зээл

Санхүүгийн зах зээлийг дотор нь гурван секторт хуваадаг. Банкны, хөрөнгийн, даатгалын зах зээл гэсэн гурван секторт хуваадаг юм. Санхүүгийн гурван сектор гурвуулаа зэрэг хөгжсөн орны хөгжил бусад орнуудынхаас илүүтэй байдаг нь дэлхийн туршлагаас харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд нь жижиг дунд бизнесийн зээл олгож. Компаниуд нь улс орны хөгжил дэвшилд ахиц авч ирэх томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх мөнгөө хөрөнгийн зах зээлээс босгож. Харин даатгалын компаниуд нь хадгаламж болон үнэт цаасыг даатгаж байж аливаа улсын эдийн засаг доголдох юмгүй нэгэн зэрэг урагшилдаг гэсэн үг. Гэтэл манай улсад санхүүгийн дээрх гурван сектор нэгэн зэрэг хөгжсөн үү гэвэл үгүй. Арилжааны банк боломжийн хэмжээнд хөгжсөн гэдэгтэй бүхий л эдийн засагчид санал нэгддэг. Харин даатгалын болон хөрөнгийн зах зээл хөгжлийнхөө шинэ шатанд яваа юм. Санхүүжилт шаардлагатай нэгнийг мөнгөө өсгөх нэгэнтэй холбож өгдөг гүүр бол мөнгөний болон хөрөнгийн зах зээл юм. Компаниуд арилжааны банкуудаас зээл авахаас гадна, хөрөнгийн захад үнэт цаас гаргах замаар санхүүжилт босгодог учраас тэр юм. Хувьцаа авсан хөрөнгө оруулагч үнэт цаасныхаа ногдол ашгаас орлогоо олж, банкинд мөнгөө хадгалуулсан хүмүүс хүүгээсээ ашгаа авч ирсэн. Тэгвэл хадгаламж эзэмшигч, зээлдэгч хоёрыг зуучилсан арилжааны банк үйлчилгээний төлбөрөөс орлогоо олно. Хувьцаат компани болон хувьцаа эзэмшигч хоёрыг зуучилсан андеррайтер болон брокерийн компаниуд мөн л үйлчилгээний төлбөрөөсөө орлогоо олоод явдаг. Ийм энгийн томьёоллоор эдийн засагт мөнгө эргэлдэж, улс орнууд хөгжиж ирсэн билээ. 1990 онд манай улс зах зээлийн эдийн засагт шилжиж, хөгжлийн энэ замыг эргэлт буцалтгүй сонгож, мөнгөний болон хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьсан юм. Манай улсад банкны салбар үүсч хөгжөөд 100 орчим жилийн нүүрийг үзэж байна. Нэг ёсондоо, манай улсад банкны салбар бусад санхүүгийн секторуудаа бодвол хамгийн ууган нь юм. Гэхдээ арилжааны банкуудын үүсэл хөгжил, хөрөнгийн болон даатгалын зах зээлтэй нас чацуу гэж ойлгож болох талтай. Тухайлбал, 1990 оноос хувийн арилжааны банк байгуулагдаж, тэднийг төвбанк хянадаг тогтолцоо руу шилжсэн билээ. Өнгөрсөн хугацаанд санхүүгийн зах зээлд нийт 30 гаруй арилжааны банк мэндэлсэн ч, 18 орчим нь бусад банктай нэгдэх, татан буугдсан гэх мэдээлэл байдаг. Харин тэднээс тунаж үлдсэн 14 арилжааны банк санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулж ирсэн юм. Банк, санхүүгийн хөгжлийг түүхэн замналаас нь авахуулаад орчин цаг хүртэл өгүүлсэн учраас дахин нурших нь илүүц. Харин энэ удаад хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг онцлох гэж байна.

Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдав

Манай улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих үед төрийн өмчийг иргэддээ хувьчлах түүхэн шийдвэр гаргаж байлаа. Тодруулбал, 1991.05.22-ны өдөр Улсын бага хурлаас Өмч хувьчлах тухай хуулийг гаргасан юм. Хувьчлал явуулахын тулд тухайн үед улсын үйлдвэрийн газруудаа хувьцаат компани хэлбэрт шилжүүлж, үнэт цаасыг нь биржээр арилжаалах шаардлага тулгарсан байна. Тиймээс Засгийн газар 1991.01.18-ны өдөр 22 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийг байгуулахаар шийдвэрлэсэн юм. Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсан даруйдаа хөрөнгийн зах зээлд ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэж, өмч хувьчлалын цэнхэр, ягаан тасалбарыг баталгаажуулж, төвлөрсөн хадгаламжид байршуулах ажлын зохион байгуулсан байна. Тухайлбал, анх 269 хүнийг сургаж хөрөнгийн зах зээлд ажиллах эрх олгосон бол, үүний дараа 29 брокер дилерийн компани байгуулагджээ. Эдгээрээр дамжуулан иргэн бүрт олгосон цэнхэр, ягаан тасалбарыг үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, 1990-ээд оны эхээр улсын үйлдвэрийн газруудыг иргэддээ ижил тэнцүү хувьчлах зорилгоор хүн бүрт хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг тараасан байдаг. Ингэхдээ долоон мянган төгрөгийн үнэтэй цэнхэр тасалбар, гурван мянган төгрөгийн үнэтэй ягаан тасалбарыг монгол улсын иргэн бүрт үнэ төлбөргүй олгосон юм. Үүнийг төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулах ажил эхлээд хийгджээ. Энэ тасалбараар иргэд өөрийн сонгосон компанийн хувьцааг худалдан авах ёстой байлаа. Үүнийг ажил хэрэг болгохын тулд улсын үйлдвэрийн газруудыг хувьцаат компани хэлбэрт шилжүүлж, хувьцааг нь биржээр арилжаалах ёстой байв. Улсын үйлдвэрийн 344 газрыг хувьчлахаар анх төлөвлөж байсан ч, 1991-1996 онд нийтдээ 916 аж ахуйн нэгжийн 10.9 тэрбум төгрөгийн хувьцаа, ногдол хувийг цэнхэр тасалбараар худалдаж, 475 хувьцаат компани, 369 бүрэн бус хариуцлагатай компани шинээр үүсэн байгуулагдаж, 1.3 сая гаруй хүн хувь нийлүүлэгч болжээ. Нэг бүр нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 212 сая ширхэг хувьцаатай 22 тэрбум төгрөгийн үнэлгээ бүхий хувьцаат компаниуд байгуулсан гэх нь бий. Үүний тодорхой хувийг иргэдэд цэнхэр тасалбараар эзэмшүүлсэн байгаа юм. Тодруулбал, 1992-1995 оны хооронд 475 улсын үйлдвэрийн газрыг хувьцаат компани хэлбэрт шилжүүлж, тэдний 8,2 тэрбум төгрөгийн үнэлгээ бүхий 96 сая ширхэг хувьцааг иргэдэд хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг болох цэнхэр тасалбараар эзэмшүүлсэн байна. Иргэдийн хувьд долоон мянган төгрөгтэй тэнцэх цэнхэр тасалбараараа улсын үйлдвэрийн газрын хувьцаа авч байсан энэ үеийг их хувьчлал хэмээн нэрийддэг. Харин гурван мянган төгрөгтэй тэнцэх ягаан тасалбараар улсын бусад өмчийг авч байсан үеийг бага хувьчлал хэмээн нэрийддэг байна. Бага хувьчлалын хүрээнд 1593 дэлгүүр, хоолны газар, ахуйн үйлчилгээний цэг, салбарыг хувьчлахаар төлөвлөж, 2451 жижиг аж ахуйн нэгжийг хамруулж, үүний үр дүнд 3176 аж ахуйн нэгж шинээр үүсэн байгуулагджээ. Эдгээрийн дотроос 2.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө бүхий 3046 аж ахуйн нэгж, 385 сая шахам төгрөгийн эд хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгийн ягаан тасалбараар хувьд шилжүүлсэн байна. Монголын хөрөнгийн биржийн тухайд 1992.02.07-ны өдөр анхны арилжаагаа эхлүүлж, 475 улсын үйлдвэрийн 96 сая ширхэг хувьцааг 800 мянган иргэнд эзэмшүүлсэн түүхээс дурдвал энэ. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд ингэж хөл тавьсан бол, хоёрдогч зах зээлд 1995.08.28-ны өдөр шилжсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэд үнэгүй авсан улсын үйлдвэрийн газруудын хувьцааг брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан бэлэн мөнгөөр худалдах боломж энэ өдөр нээгдсэн юм. Хоёрдогч зах зээлийн анхны арилжаагаар 16 хувьцаат компанийн 12.3 сая ширхэг хувьцааг 2.3 сая төгрөгөөр арилжаалсан түүхээс дурдвал энэ.

-Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах тендер зарлав-

Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулж, дэлхийн жишигт хүргэх зорилгоор хувьчлахаар төлөвлөв. Гэхдээ Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахын өмнө үйл ажиллагааг нь сайжруулж, нэр хүндийг өсгөж, үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэх гадаадын менежментийн баг оруулах хэрэгтэй гэж хамтарсан засгийн газар үзсэн юм. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг Төрийн өмчийн хороо 2010.05.21-нд зарлаж байлаа. Олон улсын тендерт тухайн үед гадаад, дотоодын хамтарсан 10 гаруй баг саналаа ирүүлсэн юм. Тухайлбал, Солонгосын хөрөнгийн бирж, Хонконгийн Дэ интл секурайтес консуланс компани, Канадын Компак лимитед компани, Английн Девелопмент партнершийп лимитед компани, Монгол Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Японы Фронтиер Интертрейд консерциум, Монголын Тавантолгой транс болон Нортенсекийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум, Энэтхэгийн Финансиал технологи зэрэг арван баг саналаа ирүүлсэн юм. Урьдчилсан шалгаруулалтад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэдэг. Тэдний дунд дахин шалгаруулалт явуулахад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэх мэдээлэл байдаг. Энэ хоёр хөрөнгийн биржийн дунд дахин шалгаруулалт явуулж, монголын хөрөнгийн биржийн удирлагын багийг томилох байжээ. Тухайлбал, Солонгосын хөрөнгийн биржийн арилжаа сүүлийн жилүүдэд сайжирч байсан учраас Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагыг хэрэгжүүлж чадна гэсэн байгууллагууд сонгон шалгаруулалтад тунасан болохыг Төрийн өмчийн хорооныхон тухайн үед хэлж байсан юм. Солонгосын хөрөнгийн бирж 2005 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд Сөүл, Пусан хотуудад салбартай. Тус биржэд 1700 гаруй компани үнэт цаасаа арилжаалж байснаас дийлэнх нь солонгосын компаниуд гэж хүмүүс ярьдаг ч, миний мэдэхээр тус биржийн үйл ажиллагаа үүнээс эрт. Балбарийн Аюуш аав маань Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр томилогдохоос өмнө, Говь-Алтай аймгийн орлогч дарга байхдаа 1991 онд БНСУ-д удирдах ажилтны сургалтад суугаад ирсэн билээ. Манай улс БНСУ-тай дипломат харилцаа тогтоосон тэр үе хавьцаа юм уу даа. Аав маань томилолтоос ирэхдээ хэд хэдэн болор сувениртэй ирсэн нь надад одоо ч хадгалаатай байдаг. Сая уг бэлэг дурсгалыг сөхөж хартал нэг нь welcome to inchon, нөгөө нь samsung electronics co, удаах нь visit commemoration korea stock exchange гэсэн бичигтэй дурсгалууд байх аж. Эндээс Солонгосын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа миний мэдэхийн 1991 оноос өмнө гэдэг нь батлагдаж байгаа юм. Тэгвэл тус бирж Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагын багийн тендерт тунаж, тус биржэд олон улсын аутид оруулахаар болсон тухай 2010.09.08-нд яригдаж байснаас харахад аавын минь үйл хэрэг үргэлжилж, 20 гаруй жилийн дараа гэрээ хэлэлцээр хийгдэж байсан байна шүү дээ гэж бодохоор бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллахаар болов-

Гэх жишээтэй Солонгосын хөрөнгийн бирж болон Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах тендерт тунаж үлдсэн ч, тэд эцсийн дүнд шалгаруулалтаас хасагдсан юм. Хэдийгээр тэд бусдаасаа өндөр оноо авсан ч, Солонгосын хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа хувьчлалд шууд оролцоно гэдгээ илэрхийлсэн тул энэ баг тендерээс хасагдав. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар: Монгол – Шведийн Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум Монголын хөрөнгийн бирж дээр өөрсдийн биеэр ирж ажиллахгүй, зайнаас удирдаж, зөвлөгөө өгч, үйл ажиллагааг нь сайжруулна гэсэн хүсэлт ирүүлсэн учраас тендерээс хасагдсан болохыг хэлж байсан юм. Ийнхүү Монголын талаас тавьсан шаардлагыг хангах баг харамсалтай нь олдсонгүй. Тиймээс Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг 2010 оны 09 сард албан ёсоор хаасан байна. Энэ даруй Төрийн өмчийн хорооны үнэлгээний баг дүгнэлтээ гарган Засгийн газарт хүргүүлжээ. Гэхдээ хожим Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах шийдвэр гаргасан байгаа юм. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Р.Содхүү: Манай улс стратегийн 15 ордод үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудынхаа хувьцааг биржээр арилжаалж, хөрөнгө босгохоор төлөвлөж байсан учраас тус биржийг сонгосон. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулахад анхаарлаа хандуулаад зогсохгүй, монголчуудын оролцоо байх болно гэдгийг хэлж байсан юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд дэлхийн нэр хүндтэй уул уурхайн компаниуд хувьцаа гаргаж, хөрөнгө босгодог учир энэ биржтэй хамтарч ажиллахаар болсон нь энэ аж.

-Лондонгийн хөрөнгийн бирж хэрхэн үүссэн бэ-

Лондонгийн хөрөнгийн бирж /LSE/ 1801 онд албан ёсоор байгуулагдсан. Хааны санхүүгийн зөвлөх Томас Грешем 1571 онд хувийнхаа мөнгөөр Эзэн хааны бирж байгуулан үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэх нь бий. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн хөгжил кофены дэлгүүрээс эхлэлтэй гэж ярих нь ч бий. Английн иргэн Жонатан 1698 онд кофены дэлгүүр анх нээжээ. Дэлгүүртээ кофе зарахаас гадна, бусад хүмүүсийн барааг зарж өгдөг байжээ. Хамгийн сонирхолтой нь зарж буй барааныхаа үнийг дэлгүүрийнхээ гадна самбарт бичиж үнэ хаялцуулдаг байсан явдал. Бараа нийлүүлж байгаа тал, худалдан авагч хоёр үнэ тохиролцвол тухайн бүтээгдэхүүнийг худалддаг байжээ. Ийнхүү Жонатан кофены дэлгүүрээрээ дамжуулан худалдан авагч, үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож дундаас нь ашиг олдог байсан аж. Энэ нь түүнд ашиг орлогын үүдийг нээж өгсөн тул үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж кофены дэлгүүрийнхээ тоог өсгөжээ. Хожим кофены дэлгүүрээ нэгтгэж Лондон сток эксченж гэж нэрлэсэн байна. Ингэж л Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүссэн түүхтэй аж. Лондонгийн хөрөнгийн бирж урьдын кофены дэлгүүртэй адилхан үйл ажиллагаагаа өнөөдөр явуулдаг. Гагцхүү электрон хэлбэрт шилжсэн нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог нь гэж судлаачид үздэг. Өмнө нь кофены дэлгүүрийн гадна самбарт үнэ хаялцуулдаг байсан бол, одоо дэлхийн өнцөг буланд хүрч, худалдан авагч үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож өөрийн биржэд цахимаар үнэ хаялцуулж байгаа нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог гэж судлаачид ярьдаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 70 орчим орны 2600 гаруй компани хувьцаагаа арилжаалдаг. Лондон хотноо төвтэй тус бирж хэдэн жилийн өмнө манай хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багаар ажилласан юм. Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсан Лондонгийн хөрөнгийн бирж өнөөдөр хувьцаат компани хэлбэрээр үйл ажиллагааг явуулдаг. Хэдэн жилийн өмнө гол хөрөнгө оруулагчид нь Саудын арабт суудаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Ер нь арабчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн 35 хүртэлх хувийг эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий.

-Треси Перс: Лондонгийн хөрөнгийн бирж дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоход тусална-

Лондонгийн хөрөнгийн биржээс хэдэн жилийн өмнө зохиосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хоёрдугаар бага хурлын үеэр Лондонгийн хөрөнгийн биржийн анхдагч зах зээлийн хувьцааны хэлтсийн дарга Треси Перс: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоход монголын аж ахуйн нэгжүүдэд туслахаас гадна, Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор ирсэн гэдгээ мэдэгдэж байлаа. Тэр үед Лондонгийн хөрөнгийн биржийн олон улсын хамтын ажиллагаа хариуцсан захирал Антон: Ирээдүйд ази тивд эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлт гарах тул Монголын хөрөнгийн биржийг сонгож, хамтарч ажиллах болсон тухайгаа мөн мэдэгдэж байсан юм. Ингээд хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагааг сайжруулж, дэлхийн жишигт хүрэх зорилгоор Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн хамтын ажиллагааны гэрээг 2010.12.24-ны өдөр байгуулсан юм. Энэ хүрээнд хийгдэх ажлыг нарийвчлан тусгасан эцсийн шатны мастер сервис агриймент буюу хамтын ажиллагааны гэрээг 2011.01.20-ны дотор Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн монголд ирж байгуулахаар төлөвлөсөн ч, 2011.02.15-ны өдөр болж хойшлогдсон тал бий. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Ч.Чинзориг: Хугацаа ингэж хойшлогдож явсаар эцсийн шатны мастер сервисийн гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй 2011.04.07-ны өдөр үзэглэж, гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсныг хэлж байлаа. Эдгээр гэрээ хийгдсэнээр Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн албан ёсны түншлэгч болж, тэд эргэлт буцалтгүй гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон юм. Энэ хугацаанд туршлагатай удирдах боловсон хүчнээр хангах, Монголын хөрөнгийн биржийн бүтэц, зохион байгуулалт, засаглал, менежментийг сайжруулж, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, боловсон хүчнийг чадавхижуулах, техник технологи, арилжааны платформыг шинэчилж, өөрсдийнхөө өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгодог стандартуудыг нэвтрүүлж дэлхийн түвшинд хүргэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Тухайлбал, дэлхийн стандартад нийцүүлж 2-3 жилийн дотор азидаа томоохонд тооцогдох хөрөнгийн бирж болгох ёстой болов. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулж, техник технологийг нь хөгжүүлснээр азийн болон дэлхийн тавцанд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдыг татах замаар гадаад, дотоодын компаниудын хувьцааг арилжаалж өгөх ёстой болсон юм. Энэ хүрээнд Лондонгийн металлын бирж, Америкийн хөрөнгийн бирж, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж төдийгүй дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банк болон өөрсдийнхөө хэрэглэгддэг миллениум айти арилжааны платформыг нэвтрүүлсэн юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Ч.Чинзориг: Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, менежмент, тоног төхөөрөмжийг 14,2 сая ам.доллараар сайжруулахаар болсон талаар хэлж байлаа. Ингэснээр дэлхийн жишигт хүрсэн уул уурхайн компаниудын хувьцаа арилжаалдаг хөрөнгийн биржтэй болох үүд хаалга нээгдсэн билээ. Дэлхийн хөрөнгө оруулагчид монголоос ирж уул уурхайн компаниудын хувьцааг худалдан авах бололцоо энэ үед тавигдсан гэж ойлгож болох юм.

-Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролетийн илгээлт-

Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ойгоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет илгээлт ирүүлсэн байдаг. Энэ нь арав гаруй жилийн өмнөх үйл явдал ч, илгээлтэд дурдсан тоо баримт сонирхол татам. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет: Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ой тохиож байгаатай холбогдуулан та бүхэнд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс баярын мэнд хүргэж, халуун мэндчилгээ дэвшүүлье. Орчин үеийн хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэлтэй байна. Хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн тогтвортой байдлын тулгын чулуу нь хөрөнгийн зах зээл болохыг олж мэдсэнээр 1990-ээд оны эхэн үед хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг тараах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн, дэлхийн аль ч орноос илүүтэйгээр бүх иргэдээ хувьцаа эзэмшигч болгосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн 20 жилийн түүхээс дэлхийн бусад улс орнууд суралцаж болох юм. Өнөөдөр Монгол Улс эдийн засгийн хөгжлийнхөө дараагийн үе шатанд орохоор төлөвлөж байгаа билээ. Ойрын жилүүдэд Монголын эдийн засаг өсч, дэлхийд тэргүүлэх өсөлттэй орнуудын тоонд багтах огцом өөрчлөлтийн үетэй энэхүү тэмдэглэлт ой давхцаж байна. Амжилтад хүрэх урт замыг туулахад Лондон өөрийн хувь нэмрээ оруулах боломж гарч байгаад баяртай байна. Бид эдийн засгийн өсөлт, шинэчлэлийг авч ирж чадах дэлхийн хэмжээний хөрөнгийн зах зээлийг бүтээн байгуулахад нь Төрийн өмчийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Монголын хөрөнгийн бирж болон бусад холбогдох байгууллагуудын итгэлт түнш байх болно. Лондонгийн хөрөнгийн бирж олон жил дэлхийн хэмжээнд, түүний дотор азид үйл ажиллагаа явуулж ирсэн бөгөөд ирээдүйд ихийг бүтээх хүсэл тэмүүлэл бүхий санхүүгийн төвүүдэд өөрийн давуу тал, өргөн боломжуудыг санал болгодог. Өнөөдөр манай биржид дэлхийн 70 шахам орны 2600 гаруй компани, үүний тодор Монголын Petro matad компани бүртгэгдсэн байна. Petro matad компани нь гадаад, дотоодын хөрөнгийн захаас эх үүсвэр татах боломж бүхий давхар бүртгэлтэй Монголын олон арван компаниудын анхных болсон гэдэгт итгэлтэй байна. Дэлхийн хөрөнгийн зах болох Лондон нь өрнө, дорнын хоорондох өөрийн байр сууриа ашиглан гадаадын компаниудын ашиг сонирхлыг олон улсын хөрөнгө санхүүгийн өргөн боломжтой уялдуулж чадах онцлог чадвартай юм. Бидэнд бүх салбарын хөрөнгө оруулалтын боломж, ялангуяа Монголын эдийн засгийн өсөлтийг хангах уул уурхай, түүхий эдийн секторт хуримтлуулсан арвин баялаг туршлага бий. Энэхүү нэгдмэл хамтын системийн гол цөмд Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө оршиж байгаа юм. Бид энэхүү тэргүүлэгч байр сууриа нөр их хүчин чармайлтаар олж авсан билээ. Үүний нэг тод илрэл нь дэлхийн технологийн хөгжлийг тодорхойлоход улам ихээр оролцож буй азийн бүс нутагт бий болох ашиг өгөөжийг хүлээн зөвшөөрч, Millennium IT-г худалдаж авсан явдал юм. Millennium IT-г эзэмшсэнээр манай бирж дэлхийн хамгийн хурдтай арилжааны платформтой болсон бөгөөд энэ нь түргэн шуурхай, үр ашигтай, өртөг багатай, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхолд нийцсэн үйлчилгээ явуулахад тус дөхөм болж чадна. Үйл ажиллагаа нь бүрэн тогтворжсон Millennium IT манай группт нэгдсэн бөгөөд дэлхийн олон улс орны, тухайлбал Лондонгийн металлын бирж, ICAP, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж группын Turquoisse / Лондонгийн хөрөнгийн биржийн Пан – Европын хувьцааны арилжааны платформ/, Египтийн хөрөнгийн бирж болон санхүүгийн байгууллагууд үйл ажиллагаандаа ашигладаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн бирж ч мөн Millennium IT-ын арилжааны платформыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж байгаадаа баяртай байна. Итали дахь бизнесийн үйл ажиллагааныхаа явцад бий болгосон клиринг, төлбөр тооцооны чиглэлийн туршлага нь манай бас нэгэн бахархал билээ. Бидний Монгол Улстай хамтран ажиллах түншлэл нь хөрөнгийн зах зээл, түүний дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих өргөн цар хүрээний цогц шийдлийг агуулж байгаа болно. Бид хувьцаа болон бондын арилжаа, тэдгээрийн төлбөр тооцоо, хяналтын системийг нийлүүлж, өөрсдийн практик туршлагаа нэвтрүүлэх болно. Мөн хөрөнгийн зах зээлийн бусад бүтээгдэхүүнд, тухайлбал үүсмэл үнэт цаас, ETF, түүхий эдийн арилжааг бий болгоход туслах болно. Бидний эцсийн зорилго бол Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хэрэгжүүлж буй хөрөнгийн зах зээлийн иж бүрэн шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд менежментийн дэмжлэг үзүүлэх явдал юм. Монголын хөгжлийн шинэ үе эхэлж буй энэ цаг үед манай байгууллага та бүхний хамтрагч түншээр сонгогдсондоо баяртай байна. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс Монголын хөрөнгийн биржийн 20 жилийн ойн мэндчилгээ дэвшүүлж, орчин үеийн хүчирхэг хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн цар хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэж буйгаа уламжилъя хэмээн илгээлтдээ дурдсаныг эргэн сануулахад эрх биш нэгийг бодогдуулах биз ээ. 

-FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов-

Гадаадын хөрөнгийн биржүүд гол төлөв 500, 225, 200 гаруй томоохон компаниудаа индекстээ багтаадаг. Энэ компаниудын хувьцааны ханш өсч, буурахаас хамаарч тухайн хөрөнгийн захын өөрчлөлт тодорхойлогдож байдаг. Манай улсын тухайд хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй 75 хувьцаат компанийг индекстээ багтааж, ТОП-75 индексээр хөрөнгийн захын өөрчлөлтийг өмнө нь харуулдаг байсан. Тэгвэл, 2000 оноос индекст багтдаг компаниудын тоог цөөлж, зах зээлийн үнэлгээ болон арилжааны идэвхиэр тэргүүлсэн 20 компанийг индекст багтаадаг болсон юм. Ингэхдээ хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй хувьцаат компанийн зах зээлийн үнэлгээ, арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг харгалзаж индекст оруулдаг болсон. Зах зээлийн үнэлгээ гаргахдаа тухайн компанийн хувьцааны хаалтын ханшийг нийт хувьцаагаар үржүүлдэг. Харин арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг гаргахдаа тухайн үнэт цаасны сүүлийн хагас жилийн арилжааны дүнг арилжаа явагдсан өдөрт хуваадаг юм. Ийм шалгуураар хувьцаат компаниудыг ТОП-20 индекст багтааж, үнэт цаасны зах зээлийн хөдөлгөөнийг харуулж ирсэн билээ. Тэгвэл 2015.02.09-ны өдрөөс эхлэн MSE ALL нэгдсэн индексийг давхар тооцож гаргадаг болсон юм. Хувьцааны ханшийн бодит чиг хандлагыг илэрхийлэх зорилгоор олон нийтэд нээлттэй арилжигдаж байгаа 221 хувьцаат компанийг хамруулсан MSE ALL хувьцааны нэгдсэн индексийг тооцож гаргадаг болсон гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет: FTSE Mongolia индексийг гаргахад хоёр тал хамтарч ажиллахаар болсон тухай өмнө нь мэдэгдэж байсан удаатай. Их Британийн FTSE групп хөрөнгийн зах зээлийн индексийн тооцоо судалгааны чиглэлээр тэргүүлэгч байгууллага. Тус групп олон орны бирж дээрх хувьцааны индексийг арилжааны эцэст болон бодит цагийн горимоор тооцоолон гаргаж, зах зээлд мэдээлдэдэг. Энэ групптэй хамтран ажиллах гэрээг манай улс 2013.10.18-ны өдөр байгуулжээ. Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй байгуулсан ажлын мастер гэрээний дагуу уг индексийг оруулж ирэхээр талууд тохиролцсон учраас, FTSE-г оруулж ирэхээр ийнхүү гэрээ байгуулсан байна. FTSE Mongolia индексийг оруулж ирснээр монголын зах зээл дэлхий дахинд нээлттэй харагдах боломжтой. Тодруулбал, FTSE индекс европчуудад илүү танигдсан. Энэ индексийг дэлхий дээр 3.5 их наяд долларын санхүүгийн хөрөнгө оруулалт дагадаг гэх судалгаа бий. Энэ индексийг оруулж ирснээр европ руу хөрөнгө оруулалт хийдэг сангууд манай улс руу анхаарлаа хандуулж, дээрх хөрөнгийн тодорхой хувь буюу 1-1,5 тэрбум ам.доллар орж ирэх бололцоотой гэж мэргэжилтнүүд тооцоолсон юм. Нөгөө талаас энэ индексийг дагаж хөрөнгө оруулалт хийдэг компаниуд тухайн биржийн хувьцааг авах ёстой болдог байна. Энэ хэрээр дотоодын компаниуд бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, хямд эх үүсвэртэй санхүүжилт босгох хандлага нэмэгдэнэ. Энэ нь арилжааны идэвх сэргэж, үнэт цаасны хөрвөх чадвар нэмэгдэхэд нөлөөлнө гэж судлаачид үзсэн юм.

-Миллениум айти арилжааны систем нэвтрүүлэв-

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010.12.24-нд Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан. Харин энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011.04.07-ны өдөр үзэглэсэн тухай өгүүлсэн билээ. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчнийг чадавхжуулах зэрэг олон ажил хийхээр төлөвлөсөн юм. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн хуучин системийг халж, оронд нь Лондонгийн хөрөнгийн биржэд ашиглагддаг миллениум айти системийг 2013.07.02-ны өдөр суурилуулсан. Үүнтэй холбогдуулан Монголын хөрөнгийн бирж Т+3 гэсэн төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Мөн хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль, Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталж, хууль эрхзүйн таатай орчинтой болсон юм. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн арилжааны судалгааны албаны мэргэжилтэн Мөнхзориг: Орчин үеийн арилжааны миллениум айти программыг дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд өргөнөөр хэрэглэдэг болохыг хэлдэг. Үүнээс өмнө харилцагчид хувьцаа худалдан авах мөнгөө дансандаа урьдчилан байршуулдаг байлаа. Ингэхдээ дурын арилжааны банкаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвийн данс руу мөнгөө гуйвуулдаг байсан юм. Энэ дансаар дамжиж харилцагчдын гуйвуулсан мөнгө хувьцааны дансанд нь байршдаг байлаа. Үүний дараа харилцагчид брокерийн компанидаа хувьцаа авах захиалга өгнө. Үүний үндсэн дээр брокерийн компаниуд хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож харилцагчдынхаа захиалгыг биелүүлдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог нэг хоногийн дотор гүйцэтгэх буюу Т+1 тогтолцоо манай улсад мөрдөгдөж байсныг болиулж, оронд нь миллениум айти систем ашиглалтад орж Т+3 төлбөрийн хэрэгсэл зах зээлд нэвтэрсэн юм. Тэр үеийн Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал С.Бүрэнжаргал: Ингэснээр хувьцааны данс, мөнгөө байршуулах данс гэсэн хоёр тусдаа данстай болсон болохыг хэлдэг. Т+3 төлбөрийн хэрэгслийн гол онцлог нь харилцагч 1000 төгрөгөөр хувьцаа авлаа гэхэд, гурван хоногийн дотор хувьцааных нь ханш 500 төгрөг болох магадлалтай. Энэ нь хөрөнгө оруулагчид ашиггүй учраас хувьцааны төлбөрөө гурван хоногийн дотор клиринг банкин дахь дансандаа байршуулахгүй байх эрсдэлтэй байжээ. Харин энэ бүх эрсдэлийг брокерийн компаниуд үүрч ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, брокерийн компаниудын барьцаа болон баталгаанд байршуулсан мөнгийг харилцагчийн төлөөгүй хувьцааны төлбөрт авах зохицуулалттай байжээ. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг брокерийн компаниуд арилжааны үнийн дүнгээс 1,5-3 хувийн шимтгэл авч ирсэн. Үүний 0,8 хувийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв, Монголын хөрөнгийн бирж, Санхүүгийн зохицуулах хороо авдаг байсан юм. Үлдсэнээр нь брокерийн компаниуд ажилчдаа цалинжуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн. Ашиг гэхээр зүйлгүй атлаа брокерийн компаниуд харилцагчийн өмнөөс бүх эрсдэлийг үүрэх боломжгүй учраас Т+3 тогтолцоог халах санал байнга гаргаж ирсэн. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны Мэргэжлийн оролцогчдын хэлтсийн дарга Аюур: Тиймээс төлбөрийн энэ тогтолцоог 2015.02.16-ны өдөр халж, хуучин тогтолцоо руугаа эргэн орсон талаар хэлж байсан юм. Т+3 төлбөрийн тогтолцоог нэвтрүүлээд хоёр жил бололгүй, Т+1 тогтолцоо руу эргэн шилжсэн нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог гурван хоногийн дотор гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, эргэн нэг хоногт гүйцэтгэхээр болсон юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчид авсан хувьцаагаа маргааш нь худалдах эрхзүйн орчин эргэн бүрдсэн. Мөн хувьцаа худалдсан төлбөрөө маргааш нь авах боломжтой болсон юм. Хэдийгээр ийм өөрчлөлт орсон ч, хувьцаа болон мөнгөө байршуулдаг хоёр данс тусдаа үлдсэн. Тодруулбал, хувьцаа худалдаж авах төлбөрөө Худалдаа хөгжил, Хаан, Хас, Голомт зэрэг клиринг банкуудад нээлгэсэн дансандаа байршуулах нь хэвээр үлджээ. Харин дансандаа байршсан энэ мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд энэ нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвд нээлгэсэн дансанд хэвээр байршихаар болжээ. Гагцхүү төлбөр тооцоог гурван хоногт гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, нэг хоног болгон өөрчилсөн түүхтэй. Тэгвэл хожим үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр хөрөнгийн зах зээлийн төлбөр тооцоог Т+2 зарчмаар явуулж байгаа юм.

-Д.Энхзул: 14,2 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан-

Монголын хөрөнгийн бирж 2011.04.07-ны өдөр Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй мастер сервисийн гэрээ байгуулж, гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчний чадвахижуулах зэрэг олон ажлыг хийхээр төлөвлөсөн. Тус төслийн хүрээнд, Монголын хөрөнгийн биржэд арилжааны миллениум айти систем суурилуулж, Т+3 төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн захын үйл ажиллагааг сайжруулах зорилгоор мастер сервисийн гэрээ байгуулж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс үйлчилгээ авсан ч, төлбөрөө төлөхгүй удсан тал бий. Энэ асуудлаар Хөрөнгийн биржийн Санхүү, захиргаа хариуцсан дэд захирал Д.Энхзултай 2010.10.15-ны өдөр ярилцаж байснаа эргэн сануулж байна.

– Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авах үйлчилгээний төлбөрт 14 сая ам.доллар төлнө гэж яригдаж байсан. Үүнийг хаанаас яаж төлөхөөр гэрээнд тусгасан бэ?

– Анх гэрээний нийт зардлыг 14,2 сая доллар болно гэж Засгийн газрын 2011 оны 16 дугаар тэмдэглэлээр тогтоосон. Үүнийг төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан ажил үйлчилгээний зардлыг төлөхөөр хоёр тал тохиролцож гэрээ байгуулсан юм. Энэ дагуу 5,2 сая ам.доллар буюу 7,4 тэрбум төгрөгийг 2011 оны төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржэд эхний жилийн төлбөрөө төлж барагдуулсан. Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс гэрээний төслийн үлдсэн санхүүжилтийг төсөвт суулгахаар асуудлыг холбогдох байгууллагуудад тавьсаар ирсэн боловч шийдэгдэлгүй өдийг хүрсэн тул Лондонгийн хөрөнгийн биржид 2012 оны сүүлийн хагас жилээс хойших төлбөрийг төлж чадаагүй байна.

– Зарим төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж төлсөн гэх яриа бий. Үүнийг оролцуулаад одоогийн байдлаар хэдийг нь төлөв?

– Улсын төсвийн санхүүжилтээр 2011 оны төлбөрийг барагдуулсан. Үүнээс хойш санхүүжилт шийдэгдээгүй учраас арилжааны банкуудтай хамтын санхүүжилтийн гэрээ байгуулж 1,6 сая ам.долларын зээл авч, Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх 2012 оны эхний хагас жилийн төлбөрийг барагдуулсан байгаа.

– Өнгөрсөн жилийн эхний хагасаас хойш Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлбөрөө төлөөгүй гэхээр, Монголын хөрөнгийн бирж чамгүй өрд орж ээ?

– Өнгөрсөн оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр 1,5 сая ам.доллар, энэ оны төлбөр мөн 1,5 сая орчим ам.доллар байгаа. Нийт 3 сая ам.долларыг Лондонгийн хөрөнгийн биржэд даруй төлөх ёстой. Мөн 2012 оны эхний хагас жилд арилжааны банкуудаас авсан зээлээ Монголын хөрөнгийн бирж буцааж төлөх ёстой. Үүнээс гадна гэрээний дагуу нэмэгдсэн өртгийн албан татварт 1,4 сая ам.долларыг төлөх ёстой юм. Эдгээрийг тооцвол, Монголын хөрөнгийн бирж 6 сая ам.долларын өртэй болчихоод байна. Энэ санхүүжилтийг шийдвэрлэж байж хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтэц, хууль дүрмийг өөрчлөх гээд шинэчлэлийн ажил амжилттай хэрэгжинэ.

– Арилжааны банкуудаас зээл авч зарим төлбөрөө барагдуулсан гэлээ. Хэдэн хувийн хүүтэй, хэдэн жилийн хугацаатай зээл юм бол?

– Төрийн өмчийн хороо болон Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хамтын санхүүжилтийн гэрээний шугамаар арилжааны зургаан банктай гэрээ байгуулсан. Голомт, Хаан, Хас, Худалдаа хөгжил, Улаанбаатар, Төрийн банкнаас 1,6 сая ам.долларыг жилийн 6,5 хувийн хүүтэй авсан. Санхүүгийн зах зээл, тэр дундаа хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг шинэ шатанд гаргах зорилгоор энэ зээлийг авсан болохоор хөнгөлөлттэйгөөр таван жилийн дотор төлж барагдуулах нөхцөлтэй авсан.

– Зээл гэхээр хүүгийн дарамтад давхар орж байгаа байх. Одоогоор зээлийн хүү хэд болоод байна?

– Банкуудаас авсан зээлийн үндсэн хэмжээ 1,68 сая ам.доллар. Үүнээс одоогийн байдлаар хүүгийн хэмжээ 250 мянган ам.доллар орчим болж байна. Тэгэхээр ойролцоогоор 1.9 сая ам.долларыг банкуудад эргэн төлөх шаардлагатай байгаа гэсэн үг.

– Өдрөөс өдөрт хүү бодогдож байгаа болохоор төлөхөөр яаравчилж байгаа хэрэг үү?

– Банкуудаас авсан зээлээ төлөхгүй удах тусам хүү нэмэгдээд байгаа. Энэ хэрээр төслийн үндсэн зардлыг нэмэгдүүлж байгаа гэж ойлгож болно. Тэгээд ч зээлийг төсвөөс барагдуулж болох ч, хүүгийн төлбөрийг төсвөөс барагдуулна гэдэг хүндрэлтэй. Тийм болохоор хөнгөлөлттэй зээл ч гэсэн, хүүгийн дарамтад орохгүйн тулд банкуудаас авсан зээлийг яаравчлан төлөх шаардлагатай байгаа. Харамсалтай нь банкуудаас авсан зээл, Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх төлбөр, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварт төлөх санхүүжилтийг төсөвт тусгуулж чадалгүй өдийг хүрсэн. Ирэх оны төсвийн төсөлд ч энэ санхүүжилтийг суулгуулж чадаагүй байна. Тэгэхээр өр төлбөрийн санхүүжилт 2015 онтой залгаж магадгүй.

– Анх гэрээний нийт өртөг 14,2 сая ам.доллар байхаар тусгагдсан гэлээ. Төлөөгүй үлдсэн нь 7,4 сая доллар төлөх юм шиг ойлгогдож байна. Гэтэл та үүнээс бага тоо яриад байх юм?

– 14,2 сая ам.долларыг гэрээний санхүүжилтийн хязгаар гэж ойлгож болно. Яг одоогийн байдлаар бид нийт хийгдсэн ажлуудыг төсөвлөөд үзвэл 6,9 сая доллар байгаа. Цаашид хийх ажлуудаа тооцоод үзэхээр 3 орчим сая ам.доллар болох юм. Үүн дээр арилжааны банкуудад төлөх зээл, зээлийн хүү, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар бас нэмэгдэнэ. Цаана нь үлдэж байгаа мөнгө бол хэмнэлт гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, бид 14 гаруй сая ам.доллараар хэрэгжих төслийг арай бага зардлаар хэрэгжүүлж, хэмнэлт гаргах боломжтой гэсэн үг.  

– Лондонгийн хөрөнгийн биржэд өнгөрсөн жилийн сүүлийн хагасаас хойш төлбөр төлсөнгүй. Үүнд хамтрагч байгууллага алданги тооцож байгаа юу?

– Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн 2012 оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр болох 1,5 сая долларын өрөө түргэн төлөхийг шаардаж байгаа. Төлөх хугацаа нь бүтэн жилээр хойшлоод байгаа энэ үед төлбөрөө хугацаандаа барагдуулаагүй тул хүү алданги тооцох эрхзүйн үндэс бий, гэрээндээ ч тэгэж заасан. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн манайд уян хатан хандаж байгаа. Ер нь бол урт хугацааны стратеги хамтын ажиллагаа, найрсаг харилцаагаа үргэлжлүүлэх үүднээс хүү алданги тооцохгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Мэдээж цаашид төлбөрөө хийх, хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх тал дээр зайлшгүй шийдвэртэй алхам манай талаас хийх шаардлагатай байна.

– Одоогоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн хамтын ажиллагаагаа бодоод уян хатан хандаж байгаа ч, төлбөрийг нь 2015 оны төсөвт суулгах хүртэл хүлээх болов уу?

– Мэдээж боломжгүй. Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө хувьцаат компани учраас хувьцаа эзэмшигчдийнхээ өмнө ил тод ажлаа тайлагнах ёстой. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн манайтай хамтарч ажиллаж байгаа талууд уян хатан хандахыг хүссэн ч хувьцаа эзэмшигчид, аудитын хороо нь зөвшөөрөхгүй. Тийм болохоор ойрын хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх төлбөрийг төсөвт суулгаж өгөхгүй бол арилжааны банкуудаас дахиж зээл авахаас өөр аргагүйд хүрнэ.  

– Зээл авах талаар арилжааны банкуудтай ярилцаж үзсэн үү. Арилжааны банкуудын зүгээс ямар хариу өгч байна?

– Ярилцаж үзсэн. Арилжааны банкууд төсөвт суусан баталгаа шаардсан. 2015 он хүртэл төсөвт суух магадлал бараг байхгүй учраас зээл авахад хүндрэл үүсээд байна. Ер нь бол энэ асуудлыг тусгайлан хэлэлцэж гарц хайх цаг нь болсон. Томоохон гэрээнүүдтэй харьцуулахад 1,5 сая долларыг эхний ээлжинд төлнө гэдэг тийм ч өндөр тоо биш. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах эдийн засгийн сонирхолтой ийм цаг үед олон улсын түвшинд Монгол улс 1,5 сая доллар төлж чадахгүй байна гэх яриа үүсвэл манай улсын нэр хүнд, эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэх талтай.

-Сангийн яамны мэдэлд Монголын хөрөнгийн бирж очив-

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010.12.24-ны өдөр Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан байдаг. Энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011.04.07-ны өдөр үзэглэв. Уг гэрээнд хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулсан хууль, дүрэм, журмыг боловсронгуй болгохоос гадна, энэ салбарт ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүдийг чадавхжуулахаар тусгасан байдаг. Мөн хөрөнгийн биржийн арилжааны системийг дэлхийн жишигт хүргэх заалт ч багтсан байлаа. Энэ дагуу Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн өөрсдийн ашигладаг миллениум айти системийг Монголын хөрөнгийн биржэд суурилуулж өгсөн. Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан эдгээр үйлчилгээний төлбөрт манай улс 14,2 сая ам.долларыг гэрээний дагуу төлөх ёстой байжээ. Эхний жилийн 5,2 сая ам.долларын төлбөрийг 2011 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэсэн бол, 2012 оны эхний хагас жилийн 1,6 сая ам.долларын төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж барагдуулсан байна. Ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 6,8 сая ам.доллар төлсөн ч, үлдэгдэл төлбөрийг улсын төсөвт суулгалгүй явж иржээ. Тиймээс үлдэгдэл 8,7 сая ам.долларын өрийн эх үүсвэрийг 2015 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэхээр Засгийн газрын 2014.05.10-ны өдрийн 152-р тогтоолд тусгасан байдаг юм. Мөн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд нэн даруй төлөх 1,5 сая ам.долларыг төсвөөс эргэн төлөх нөхцөлтэйгөөр Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр шийдвэрлэх тухай тусгасан байдаг. Засгийн газраас 2014.05.10-ны өдөр гаргасан Монголын хөрөнгийн биржийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 152-р тогтоолд чухал заалт тусгагдсан нь Монголын хөрөнгийн биржийн хувьцаа эзэмшигчийн эрх үүргийг Сангийн яаманд шилжүүлсэн явдал. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн бирж Төрийн өмчийн хорооны мэдлээс гарч Сангийн яамны мэдэлд очсон юм. Нэгэнтээ хувьцаа эзэмшигч нь болсон учраас Монголын хөрөнгийн биржийн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх өрийг Сангийн яам үүрч, үүнийг төсөвт суулгах замаар шийдвэрлэхээр болсон байна. Монголын хөрөнгийн биржээс гадна, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам мөн болжээ. Тодруулбал, Засгийн газар 2014.09.18-ны өдөр Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 292 тоот тогтоол гаргасан байна. Сангийн яам тухайн үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвөөс Хадгаламж, өмчлөх эрхийн бүртгэлийн үйл ажиллагааг тусгаарлан, түүнийг шинээр үүсгэн байгуулагдах төрийн өмчит хуулийн этгээдэд шилжүүлнэ гэж байлаа. Үлдсэн хэсгийг нь 292-р тогтоолын дагуу Үнэт цаасны арилжаа, тооцоо, төлбөрийн компани болгон өөрчилж, хувьцааг нь Монголын хөрөнгийн биржэд 100 хувь эзэмшүүлэхээр болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг хоёр хувааж нэгийг нь Монголын хөрөнгийн биржэд эзэмшүүлсэн бол, нөгөөг нь Сангийн яамны дэргэд байгуулах шийдвэр гарсан юм. Монголын хөрөнгийн бирж 1996-1999 оны хооронд хувьцаа эзэмшигчдийн хувьцаа болон ногдол ашгийн 1 тэрбум гаруй төгрөгийг эрсдэлд оруулж, үйл ажиллагааны доголдолд орсон гэх дүгнэлт гарч байсан удаатай. Энэ дүгнэлтэд үндэслэж хууль тогтоогчид Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг бие даалгахаар болж Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байсныг учир мэдэх хүмүүс санаж буй нь лавтай. Тэр дагуу Засгийн газар 2003 онд 72 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийн бүтцээс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн үйл ажиллагааг салгасан байдаг. Энэ даруй Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг байгуулах шийдвэр гаргасан байгаа юм. Хэдхэн жилийн өмнө салгасан хоёр байгууллага хувьцаа эзэмшигчээрээ дамжин үйл ажиллагаа нь холилдох вий гэсэн болгоомжлол хөрөнгийн захад тухайн үед тулгарч байсан нь нууц биш. Монголын хөрөнгийн бирж болон Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам болж, хөрөнгийн захад хөндлөнгөөс оролцох болсон учраас тэр юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж 30 нас хүрэв-

Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэх зорилгоор 1991.01.18-ны өдөр Монголын хөрөнгийн бирж байгуулах шийдвэрийг Засгийн газар гаргаж байлаа. Тэр цагаас хойш даруй 30 жил өнгөрчээ. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд хөл тавьж байхад тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 12 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан юм. Тэгвэл 2011.01.18-ны өдөр буюу 20 жилийн ойн өдөр тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 1 их наяд 373 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй хувьцаат компаниудын үнэт цаасны ханш өссөн нь зах зээлийн үнэлгээ өсөхөд нөлөөлсөн болохыг холбогдох албаныхан хэлдэг. Тэгвэл 2021.01.18-ны өдөр Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч, Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 30 жилийн ойн өдөр тохиов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монголын хөрөнгийн биржийн ажилтан албан хаагч, хөрөнгийн зах зээлд оролцогч, нийт арилжаа эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчдад хандан мэндчилгээ дэвшүүлж, ёслолын арга хэмжээг нээж цан цохив. Хөрөнгийн зах зээл дэлхий дахинаа үүсч хөгжөөд 500 гаруй жил болж байхад санхүүгийн энэ сектор манай улсад үүсч хөгжөөд ердөө 30 жил болж байгаа нь энэ юм. Эндээс манай улсын хөрөнгийн зах зээл дэлхийн улс орнуудын хөрөнгийн зах зээлийг бодвол дэндүү залуу, дөнгөж эрийн цээнд хүрч яваа нь ажиглагдана. Залуу хүнд сурч мэдэх, алдаж онох зүйл цөөнгүй байдгийн нэгэн адил манай хөрөнгийн зах зээлд ч гэсэн сурч мэдэх зүйл их, дутуу дулимаг зүйл байсныг өнгөрсөн хугацаа харуулсан. Гэхдээ өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад манай улсын хөрөнгийн захын хөгжил харьцангуй сайн, дэлхийн хөгжил рүү дөхөж явааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлов. Тодруулбал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: 30 жилийн туршид хөрөнгийн бирж, хөрөнгийн зах зээл тасралтгүй хөгжин дэвшиж, олон шинэ бүтээгдэхүүнтэй, тогтмол үйл ажиллагаатай, идэвхтэй арилжаатай, хууль эрх зүйн орчны хувьд боловсронгуй болсны зэрэгцээ хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, дэд бүтэц, технологийн хувьд олон улсын жишигт хүрч чадсан байна. Сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн зах зээл улам идэвхжиж, хөрөнгө оруулагчид арилжаанд цахимаар оролцох боломж бүрдсэнээс гадна, гадаадын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй үнэт цаасыг Монголдоо давхар арилжих, компаниуд үнэт цаас гаргах буухиа үргэлжилсээр байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Урт хугацаанд олон тулгуурт дэд бүтцийг бий болгож, тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг хангахад хөрөнгийн зах зээлийн үүрэг чухал бөгөөд гарцаагүй болж байна. Тухайлбал Эрдэнэс таван толгой ХХК-ийн 1072 хувьцааг хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж, стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, төрийн өмчийн хувьчлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан хэрэгжүүлж, төрийн өмчит компаниудын засаглалыг олон улсын жишигт нийцүүлэх шаардлагатай тулгарч байна. Тэтгэврийн тогтолцоог шинэчилж, иргэдийн тэтгэврийн хуримтлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан үр ашигтай удирдах нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг ажлууд та бүхнийг хүлээж байна. Хөрөнгийн зах зээлийг санхүүгийн зах зээлийн тулгуур, эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч болгоход төрийн зүгээс бодлогын болон бусад дэмжлэгийг цаашид ч тасралтгүй үзүүлсээр байх болно. Ингэснээр иргэдийн амьжиргаа дээшлэх, бизнес эрхлэгчид хямд бөгөөд урт хугацааны хөрөнгө, санхүүгийн эх үүсвэр дотоодоос татан төвлөрүүлэх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн төрийн өмч хувьчлалын бодлогыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан ил тод нээлттэй явуулж, баялгийн шуурхай, тэгш хуваарилалтын зарчмыг хэрэгжүүлэн ажиллах ёстой юм гэдгийг онцлон хэлсэн юм. Үнэт цаасны зах зээл хурдацтай хөгжиж, эрхзүйн орчин нь боловсронгуй болж, үнэт цаас гаргаж, хөрөнгө оруулалт татагсад нэмэгдэхийн хэрээр эдийн засаг дахь үүрэг оролцоо нь улам сайжирч байгаа. Тиймээс цаашид технологийн ололт амжилтыг эрчимтэй нэвтрүүлж, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжлийг түргэсгэх шаардлагатай байгаа юм. Санхүүгийн зохицуулах хороо, Сангийн яам мэргэжлийн холбоод, дэд бүтцийн байгууллагуудтайгаа хамтран үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх чиглэлд олон ажил хийж гүйцэтгэсээр ирсэн. Тухайлбал, үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлсэн явдал. Үнэт цаасны давхар бүртгэлийн систем буюу бирж хооронд үнэт цаасаа чөлөөтэй хөрвүүлж, арилжаалах орчныг бий болгосноор давхар бүртгэлтэй хувьцаат компанийн хувьцаа хил дамнан амжилттай хөрвүүлэгдсэн. Мөн олон жил яригдсан ч хэрэгжиж чадаагүй биржийн бус зах зээлийн суурь эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, үнэт цаасны арилжааны шимтгэл, хураамжийн хэмжээг бууруулсан байгаа юм. Хэдийгээр хууль эрх зүйн орчин нь бүрдсэн ч өнөөдрийг хүртэл зах зээлд гараагүй байсан хамтын хөрөнгө оруулалтын сан, нээлттэй хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаас зэрэг олон шинэ бүтээгдэхүүн гарсан гэдэг. Монгол Улсын цаашдын хөгжилд хөрөнгийн зах зээл чухал үүрэгтэй. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд төрийн бодлого дэмжлэг шаардлагатай байгаа юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж хувьчлагдах нь зөв үү-

Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд улирал тутам санхүүгийн тайлан балансаа олон нийтэд зарладаггүй. Хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан баланс нуугдмал учир тэд хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашгаа бодитоор өгдөг эсэх нь эргэлзээтэй. Бүр зарим компаниуд ногдол ашиг олгодоггүй байсан ч тохиолдол цөөнгүй гарсан. Энэ бол манай хөрөнгийн зах зээлийн бодит өнгө төрх байлаа. Энэ зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд биржээ хөгжүүлэх ёстой. Дагаад хөрөнгийн зах зээлд оролцогч бусад субъектүүд хөгжинө гэж энэ салбарын мэргэжилтнүүд үздэг. Тиймээс Монголын хөрөнгийн биржийн техник, технологи, менежментийг сайжруулж, нэр хүндийг нь өсгөж, зах зээлийн үнэлгээ нь нэмэгдсэний дараа хувьчилна гэж өмнө нь яригдаж байсан билээ. УИХ-аас 2010-2012 онд хувьчлах төрийн өмчийн үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн жагсаалтыг 2008 онд баталсан байдаг. Хувьчлагдах төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад Монголын хөрөнгийн бирж тухайн үед багтсан байлаа. Эндээс Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсныхаа дараа өөрсдөө хувьчилж авах уу гэсэн таамаг гарч байсан нь нууц биш. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж хувьцаат компанийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Ч.Чинзориг: Хувьчлалд хэн оролцохыг одоогоор хэлэхэд эрт байна. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн оролцохыг үгүйсгэхгүй хэмээн хэлж байсан удаатай. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах нь тодорхой байсан ч, хэнд хувьчлах нь тодорхойгүй байсаар ирсэн. Ер нь, гадаадын туршлагатай шинжээчид хөрөнгийн биржээ 100 хувь хувьчилж болохгүй. Хувьчилбал биржийнхээ 51 хувийг төр өөрийн мэдэлд авч үлдэх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Харин тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар: Манайхан хөрөнгийн биржийнхээ 30 хувийг төрийн мэдэлд үлдээж, үлдэх 70 хувийг гадаад, дотоодын компаниудад хувьчлах чиглэлтэй байгаа тухай хуучилж байсан удаатай. Хөрөнгийн бирж гэдэг үнэт цаас худалдан авагч, худалдан борлуулагч, брокер дилерийн компаниудыг дунд холбож өгдөг хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүр юм. Манай улс хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүрийнхээ багахан хувийг төрийн мэдэлд авч үлдэхээр ийнхүү төлөвлөж байсан нь саяхан. Үүнд Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Р.Содхүү: Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахдаа тодорхой хувийг нь төрд, тодорхой хувийг нь брокер дилерийн компаниудад, үлдэх хувийг нь гаднынханд эзэмшүүлж болох юм гэж үзэж байгаагаа тухайн үед илэрхийлж байв. Гэхдээ эхний ээлжинд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулахад анхаарлаа хандуулна. Хувьчлалын асуудлыг цаг нь болохоор ярина гэж хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсан юм. Хөрөнгийн биржийг ганднынханд хувьчилж, энэ салбарыг хөгжүүлнэ гэж нэг хэсэг яригдаж байсан ч, энэ нь зарим талаараа тийм оновчтой алхам биш гэж үзэх хүмүүс бий. Хувьчлахдаа гол нь биш, хууль эрхзүйн орчноо сайжруулах хэрэгтэйг зарим эдийн засагчид хэлдэг. Тэгвэл Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах шаардлага бий юу гэсэн асуултад тэр үеийн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл: Америкчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийг хувьчилж авах гэж нэг хэсэг нэлээд оролдсон ч эцэстээ чадаагүй гэдэг. Биржээ хувьчлах нь англичуудад ашиггүй байсан учраас тэр. Ер нь хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хөгжсөн улс гэж дэлхий дээр ганц ч байхгүй. Тиймээс цаашид хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа өөрсдөө удирдах нь дээр гэж үзэж буйгаа илэрхийлж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчилж үсрэнгүй хөгжилд хүрнэ хэмээн хүлээх нэгэн байв ч, хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хожсон орон байдаггүй болохыг зарим нь хэлж байсан нь энэ юм. Үүний нэг тод жишээ бол хойд хөрш юм. ОХУ 1990 оны эхээр хөрөнгийн биржээ хувьчилсан нь тус улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байсан гэх нь бий. Тиймээс асар өндөр үнээр эргүүлэн худалдаж авахад хүрчээ. Тиймээс УИХ-ын дарга асан Д.Дэмбэрэл Хөрөнгийн биржээ хувьчлах шаардлагагүй гэж үзэж буйгаа илэрхийлсэн нь ийм учиртай аж. Хөрөнгийн биржээ хувьчиллаа гэхэд энэ нь хөрөнгийн зах зээлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн шалтгаалахаас гадна, хувьчлал буруу явагдвал монгол улсын эдийн засаг хөгжих үү, эсвэл ухрах уу дээрээ тулах юм. Тиймээс ч, хожим хэзээ нэг өдөр яригдаж мэдэх хөрөнгийн биржийн хувьчлалын асуудлыг онцлон бичсэн нь энэ билээ.

-Хувьчлахаар төлөвлөсөн компаниудын жагсаалтад Монголын хөрөнгийн бирж багтав-

2009.05.06. Хуучин нийгмийн үед хувьдаа өмчтэй хүн гэж байсангүй. Харин 1990 оноос хувь хүн өмчтэй болох боломж нээгдсэн байдаг. Иргэдэд цэнхэр, ягаан тасалбар өгөх замаар улсын мэдлийн үйлдвэр, худалдааны байгууллагуудыг эхэлж хувьчилсан байдаг. Тухайн үед хувьчлалын шуурганд өртөөгүй төрийн өмч гэж бараг байсангүй. Цөөхөн хэдэн үйлдвэр, төрийн өмчит аж, ахуйн нэгж үлдсэн ч, Төрийн өмчийн хороо заримыг нь хувьчлахаар 2009 оны тавдугаар сарын 6-ны хавьцаа төлөвлөж байсан юм. Үүний тоонд Монголын хөрөнгийн бирж багтаж байсан юм.  

Хувьчлах болон өөрчлөн байгуулахаар төлөвлөж байсан компаниудын жагсаалт:

• МИАТ компанийн 51-ээс доошгүй хувийг Монголын талын хөрөнгө оруулагчдад ногдох байдлаар олон улсын нээлттэй тендерээр хувьчлах, 
• Монголын цахилгаан холбоо хувьцаат компанийн төрийн мэдлийн хувьцааг Солонгосын Корей телеком компанид гэрээний дагуу эхэлж санал болгох, татгалзсан тохиолдолд олон улсын нээлттэй тендерээр хувьчлах, 
• Монгол шуудан компанид шаардлагатай байгаа хөрөнгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх зорилгоор, нэмэлт хувьцаа гарган олон нийтэд худалдахаар
• Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр хувьцаат компанийг Төмөртолгойн ордтой нийлүүлж, шинээр үнэлэн хувьчлах,
• Хөтөлийн цемент шохой хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 5 хүртэлх хувийг ажиллагсдад нь эзэмшүүлж, үлдсэнийг нь хувьчлах
• Эрдэнэ зам хувьцаат компанийг Японы талаас зөвшөөрөл авч хувьчлах, 
• Гадаадад ажиллах хүч илгээх төв хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн 51 хувийг хууль тогтоомжийн дагуу хувьчлах, 
• Асгат хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн 51 хувийг Монголын хөрөнгийн биржийн дуудлага худалдаагаар хувьчлахаар төлөвлөж байсан юм.
• Монголын хөрөнгийн биржийн нийт хувьцааны 66 хүртэл хувийг нийтэд ажрилжаалах замаар нээлттэй хувьцаат компани болгон өөрчлөх,
• Багануур хувьцаат компанид төрийн болон хувийн хэвшлийн хамтарсан нэмэлт хөрөнгө оруулалт оруулж, санхүүг нь сайжруулах зорилгоор томоохон хөрөнгийн зах зээлд нийт хувьцааны 35 хувьтай тэнцэхүйц хэмжээний үнэт цаас гарган арилжаалах, ажилчдад 5 хүртэлх хувийн хувьцааэ зэмшүүлэх,
• Шивээ-Овоо хувьцаат компанийн төрийн оролцоог багасгаж, гадаадын хөрөнгө оруулагчид оруулах,
• Эрдэнэт үйлдвэрийн нийт хувьцааны 10-20 хувьтай тэнцэх хэмжээний үнэт цаасыг шинээр гаргаж, дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалах. Тухайн үед, Эрдэнэт үйлдвэр Орос-Монголын хамтарсан үйлдвэр байсан. Тиймээс энэ асуудлыг оросын талаас зөвшөөрөл авч байж шийдвэрлэхээр яригдаж байсан юм. Энэ цагаас хойш уг асуудал сураггүй явсаар хожим Эрдэнэт үйлдвэр 100 хувь Монгол Улсын төрийн мэдэлд ирсэн билээ.

Төрийн өмчийн хороо гэх мэтчилэн дээрх төрийн мэдлийн өмчийг хувьчлах, өөрчлөх ажил хийхээр хэдэн жилийн өмнө төлөвлөж байсан билээ. Эдгээр компаниудын тоонд тухайн үед Монголын хөрөнгийн бирж багтаж байсныг тодотгор нь зүйтэй болов уу. Гэхдээ Засгийн газрын хурал болон УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэгдэж байж хэрхэх нь эцэслэгдэн шийдэгдэх байсан юм. 

-Төрийн өмчийн компаниуд алдагдалтай ажиллав-

2010.06.23.Манай улс зах зээлд хөл тавьсан цагаас хойш төрийн мэдлийн дийлэнх үйлдвэр аж, ахуйн нэгжүүдээ хувьчилсан болохыг дээр дурдсан. Ингэснээр 2010 оны зургаадугаар сарын 23-ны байдлаар төрийн мэдэлд ердөө 87 аж, ахуйн нэгж үлдсэн юм. Харамсалтай тэдний дийлэнх нь 2009 онд алдагдалтай ажилласан байгаа юм. Энэ шалтгааныг тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Алдагдалтай ажилласан компаниудын 17 нь эрчим хүчний компаниуд. Эрчим хүчний үнийг чөлөөлөөгүйгээс болоод энэ салбарынхан алдагдалтай ажилласан. Ер нь эрчим хүчний салбар, хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн өмчит жижиг компаниуд, Улаанаабаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгээс бусад төрийн өмчит компаниуд харьцангуй сайн байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Гэвч үнэн хэрэгтээ төрийн өмчийн дийлэнх компаниуд алдагдалтай ажиллаж байсан Үндэсний аудитийн газраас гаргасан тайлангаас харагддаг. Үндэсний аудитийн газраас гаргасан 2009 оны төсвийн гүйцэтгэлийн тайлангаас харахад алдагдалтай ажиллсан шалтгаанаар Монголросцветмет компани 1,2 тэрбум, МИАТ компани 1,4 тэрбум, Монголын цахилгаан холбоо 1,8 тэрбум төгрөгийн аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг 2009 онд төлөөгүй байгаа юм. Үүнээс гадна, алдагдалтай ажилласан учраас Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр 554 сая төгрөг, Монгол шуудан 125 сая төгрөгийн ногдол ашиг улсын төсөвт оруулаагүй гэх тоо баримт бий. Ийнхүү манай улсын урдаа барьдаг төрийн өмчит компаниудын ашиг орлого буурч, төсөвт төлдөг мөнгө нь багасчээ. Төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай ажиллаж байгааг албаныхан аргагүй мэтээр тайлбарлаж байсан ч, эдийн засагчид ондоогоор тайлбрлаж байгаа юм. Төрийн өмчит компаниуд дээр шахааны бизнес буюу эдийн засгийн хэллэгээр шүүлтүүр байж болзошгүй. Үүнээсээ болоод алдагдалтай ажиллаж байж болзошгүй гэж үзэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өмчийн компаниудын төлөөлөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх захирлууд байгууллагадаа бараа, бүтээгдэхүүн өндөр үнээр шахаж, дундаас нь ашиг, орлого олдог байж болзошгүй. Энэ нь төрийн өмчит компаниуд алдагдалтай ажиллахад хүргэсэн байх талтай хэмээн таамаглаж суулаа. Дэлхийн жишгээс харахад, алдагдалтай ажиллаж байгаа төрийн болон хувийн хэвшлийн ямар ч компанид шахааны бизнес хөгжвөл алдагдалтай ажилладаг байна. Тиймээс зарим эдийн засагчид дээрх таамгийг дэвшүүлсэн биз ээ. Эндээс төрийн өмчит компаниуд юунаас болж алдагдалтай ажилласан. Төрийн өмчийн компаниудад шахааны бизнес бий юу гэсэн асуулт урган гардаг юм. Энэ асуултад тэр үеийн Үндэсний аудитийн газрын дарга Раднаа: Төрийн өмчит компаниуд дээр шахааны бизнес үүрлэсэн гэж хэлэхгүй. Гэхдээ төрийн өмчит компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл дур мэдэж тушаал шийдвэр гаргадаг. Үүнээс болоод мэр сэр газар алдагдалтай ажиллаж байгааг үгүйсгэх аргагүй хэмээн хэдэн жилийн өмнө ярьж байсан юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны Төрийн өмчийн удирдлага, менежментийн хэлтсийн дарга Володя: Төрийн өмчийн хорооныхон үүнтэй санал нэг байгаа тухай дурдаж байсан удаатай. Ер нь дэлхийн жишигт төрийн өмчит компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл нь тухайн компаниас томилогдсон хүн байх ёстой байдаг байна. Гэтэл манай улсад яамны газрын дарга төлөөлөн удирдах зөвлөлд гол төлөв багтаж иржээ. Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Үнэнбат: Тиймээс төрийн өмчит компаниудыг ашигтай ажиллуулахын тулд юуны түрүүнд төлөөлөн удирдах зөвлөлийг өөрчлөх шаардлагатай байдаг тухай ярьж байсныг энд дурдахад илүүдэхгүй биз ээ. Төрийн өмчийн компаниуд алдагдалтай ажиллаж ирсэн учраас үйл ажиллагааг сайжруулах, дараа нь хувьчлах тухай асуудал яригдаж ирсэн нь ийм учиртай юм. 

-1991-2014 он хүртэл хувьчлалаас 180 тэрбум төгрөгийн орлого олжээ-

2014.06.18. Их, бага хувьчлалын дараагаар манай улс төрийн бусад өмчөө ч үргэлжлүүлэн хувьчилсаар иржээ. Тухайлбал, 1996- 2012 он хүртэл нийт 1088 хуулийн этгээд, үл хөдлөх хөрөнгийг хувьчилжээ. Үүнийг оролцуулаад 1991 оноос хойш манай улс хувьчлалаас 180 тэрбум төгрөгийн орлого олсон болохыг Төрийн өмчийн хорооныхон хэлдэг. Цаашид төрийн өмчийн хувьчлалаас олох орлого нэмэгдэж магадгүй гэж тухайн үед яригдаж байлаа. Ингэж хэлж байгаа нь хувьчлалаас нэг хэсэгтээ хөндийрсөн төр дахин энэ ажилдаа ханцуй шамлан орох гэж байв. УИХ-аас 2014 оны тавдугаар сарын 8-нд баталсан Эдийн засгийг идэвхижүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолд зарим төрийн өмчийг хувьчлах зүйл заалт тусгаж өгсөн байлаа. Төрийн өмчийн хороо энэ дагуу өөрийн мэдэлд үлдсэн 88 аж ахуйн нэгжийг хувьчлахгүй, хувьчилж болох, хувьчлах гэж гурав ангилжээ. Хувьчлахгүй жагсаалтад нийгмийн хариуцлага бүхий эрчим хүч, уул уурхайн 18 компанийг оруулсан бол, хувьчилж болох жагсаалтад 48 компанийг оруулсан байлаа. Харин үлдэх 22 компанийг хувьчлахаар төлөвлөж, Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төслийг 2014 оны зургаадугаар сарын 18-ны өдөр УИХ-д өргөн барьсан юм. Уг тогтоолын төсөлд хувьчлалыг Төрийн эзэмшлийн хувийг бүрэн хувьчлах, Төрийн эзэмшлийн хувийг бууруулах гэсэн хоёр чиглэлээр явуулахаар төлөвлөсөн байлаа. Ингэхдээ 22 компаниас 13-ыг нь бүрэн хувьчлахаар төлөвлөсөн бол, 9-ийнх нь төрийн оролцоог бууруулахаар төлөвлөж байсан юм. Эдгээр нь нийт 19 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байсан учраас тэр. Эдийн засгийг идэвхижүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолын дагуу Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төслийг Засгийн газар 2014 оны зургаадугаар сарын 18-ны өдөр УИХ-д өргөн барьжээ. Гэвч үүнийг хууль тогтоогчид тухайн үед хэлэлцэж амжаагүй. УИХ-ын хаврын чуулган хуулиараа маргааш нь завсарлах ёстой байснаас гадна, УИХ-ын 2014 оны хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад дээрх 22 компанийн асуудал багтаагүй байсан юм. Тэр ч утгаараа, 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах компаниудын нэрс 2014 оны намраас нааш эцсийн байдлаар тодорхой болохгүй нь гэдэг тодорхой болсон юм. Гэхдээ тэр хүртэл Төрийн өмчийн хороо бэлтгэл ажлаа хангана гэж мэдэгдэж байсан билээ. Тиймээс Арилжаа эрхлэгчдийн холбоотой хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурж байсан нь тод санагдаж байна. Бүрэн хувьчлах болон өөрчлөн байгуулах компаниудаас 9 нь биржээр дамжуулан хувьцаагаа арилжаалж, зарим нь нэмэлт хувьцаа гаргахаар төлөвлөж байсан болохыг дээр дурдсан. Эдгээрийн хувьцааг хөрөнгийн биржэд гаргахад мэргэжлийн байгууллагын зөвлөгөө хамгаас чухал. Тиймээс Монголын арилжаа эрхлэгчдийн холбоо хувьчлалын үнэ цэнэд сөргөөр нөлөөлж болохуйц асуудлыг хамтран шийдвэрлэх. Хувьчлагдах компаниудын жагсаалтад орсон компаниудын үнэ цэнийг өсгөх боломжуудыг бодитоор гаргах. Хөрөнгө нэмж босгох оновчтой хувилбаруудыг тодорхойлох. Хувьчлалын дараах компанийн тогтвортой үйл ажиллагаа, ирээдүйн өсөлтийг тооцоолсон хувьчлалыг зохион байгуулах. Компанийн засаглалын нээлттэй, ил тод байдлыг бий болгох зэрэгт Төрийн өмчийн хороонд мэргэжлийн зөвлөгөө өгч, зөвлөмж хүргүүлэхээр болсон юм. 

-2014-2016 онд төрийн эзэмшлийн хувийг бууруулах хуулийн этгээдэд Монголын хөрөнгийн бирж багтав-

Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төслийг 2014 оны зургаадугаар сарын 7-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж, УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр тогтож байсан билээ. Уг тогтоолын төслийг тэр үеийн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг УИХ-ын дарга З.Энхболдодоо өргөн барьж байсныг энд сануулах нь зүйн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, тэд төрийн өмчийг хувьчлахаар зүтгүүлж байсан юм. Энэ тогтоолын төсөлд хувьчлалыг хоёр хэлбэрээр явуулахаар тусгасан байлаа. Тухайлбал, Төрийн эзэмшлийн хувийг бүрэн хувьчлах, Төрийн эзэмшлийн хувийг бууруулах чиглэлээр хувьчлал явуулахаар төлөвлөж байсан юм. Тухайлбал, 

Бүрэн хувьчлагдах хуулийн этгээдүүд:  

1. Эрдэнэт-Булганы цахилгаан түгээх сүлжээ болон Багануур, Зүүн өмнөд бүсийн цахилгаан түгээх сүлжээ төрийн өмчит хувьцаат компанийг өргөтгөх, техник, технологийг шинэчлэх, зардал бууруулах, үйлчилгээний шуурхай, найдвартай байдлыг хангах зорилгоор нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар үндэсний компанид хувьчлах;
2. Цагаан шонхор төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг нээлттэй дуудлага худалдаагаар худалдах;  
3. Оргил рашаан сувилал төрийн өмчит хувьцаат компанийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүйгээр нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;  
4. Кино урлагийн дээд сургууль хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг бусад хувьцаа эзэмшигчдэд санал болгож, татгалзсан тохиолдолд нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;  
5. Авто импекс хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг бусад хувьцаа эзэмшигчдэд санал болгож, татгалзсан тохиолдолд төрийн эзэмшлийн хувийг хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжих 
6. Хөтөлийн цемент шохой төрийн өмчит хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжих;  
7. Монсам төрийн өмчийн оролцоотой хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг нээлттэй дуудлага худалдаагаар худалдах;  
8. Авто замын тоног төхөөрөмжийн түрээс төрийн өмчит хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг нээлттэй дуудлага худалдаагаар худалдах;  
9. Уламжлалт анагаахын шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн корпораци, Эрчим корпораци, Армоно корпораци болон Хөдөө аж ахуйн техникийн шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэлийн нэгдлийг үйл ажиллагааных нь чиглэлийг өөрчлөхгүйгээр оюуны өмчийн үнэлгээг харгалзан зөвхөн салбарын эрдэмтэн, судлаачдын багт хаалттай уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах;  

Төрийн эзэмшлийн хувийг бууруулах хуулийн этгээдүүд: 

1. Монголын хөрөнгийн бирж төрийн өмчит хувьцаат компанийн бүтцийг өөрчлөн зохион байгуулж, нийт хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хувийг үе шаттайгаар стратегийн болон санхүүгийн хөрөнгө оруулагч нарт санал болгох, хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж болон гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгийн биржээр нээлттэй арилжих; 
2. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан” төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг компанийн хэлбэрт шилжүүлж, 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг үе шаттайгаар хувьчлах;  
3. Хөдөө аж ахуйн бирж хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийг хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжүүлж, нийт хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг Монголын хөрөнгийн биржээр үе шаттайгаар хувьчлах;  
4. Монгол шуудан төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 34 хувьтай тэнцэх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр арилжих;
5. МИАТ төрийн өмчит хувьцаат компанийн 51-ээс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 49 хүртэлх хувийг нээлттэй уралдаант шалгаруулалтаар хувьчлах;  
6. Монголын цахилгаан холбоо хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг 34 хувь байлгах хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган хөрөнгө оруулагчдыг татах;  
7. Мэдээлэл холбооны сүлжээ төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүдэд үе шаттайгаар хувьчлах;  
8. Шивээ-Овоо хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн 20 хүртэл хувьд ногдох хувьцааг дотоодын болон гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгийн биржээр арилжих;  
9. Багануур хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 51-ээс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгах хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр арилжихаар тогтоолын төсөлд тусгаад байсан юм.

Уг асуудлыг 2014 оны намрын чуулганаар хэлэлцэх байх гэсэн хүлээлт байсан ч, талаар болсон. Ингэж явсаар Засгийн газар Төрийн өмчийг 2015-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төслийг шинэчилж, 2015 оны хоёрдугаар сарын 5-нд УИХ-ын өргөн мэдүүлсэн юм. УИХ уг тогтоолын төслийг 2015 оны хаврын чуулганаар хэлэлцэж баталсан юм. Ингэснээр 2015-2016 онд нийт 17 төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийг хувьчилж, өөрчлөн байгуулах эрхзүйн үндсэн бүрдсэн байдаг. Өмнө нь 22 компани хувьчлахаар төлөвлөж байсан бол, УИХ-аас хувьчлагдах, өөрчлөн байгуулах компанийн тоог ийнхүү цөөлж баталсан нь энэ юм. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Ангар: Эдгээр шинээр батлагдсан хувьчлагдах, өөрчлөн байгуулагдах компаниудаас 12 нь Монголын хөрөнгийн биржээр дамжин хувьчлагдах компаниуд. Өмч хувьчлал эхэлбэл хөрөнгийн зах зээлд сэргэлт гарна гэж үзэж байсан юм.

-2015-2016 онд 17 компани хувьчилж, өөрчлөн байгуулахаар төлөвлөж, Монголын хөрөнгийн бирж хувьчлагдах компаниудын жагсаалтаас хасагдав-

• Дулааны цахилгаан станц-4 төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 70 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, түүнээс орох орлогыг компанийн техник, технологийг шинэчлэхэд ашиглах.
• Дулааны цахилгаан станц-3 төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 70 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, түүнээс орох орлогыг компанийн техник, технологийг шинэчлэхэд ашиглах.
• Дулааны цахилгаан станц-2 төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 70 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, түүнээс орох орлогыг компанийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, техник, технологийг шинэчлэхэд ашиглах.
• Дарханы дулааны цахилгаан станц төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 70 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, түүнээс орох орлогыг компанийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, техник, технологийг шинэчлэхэд ашиглах.
• Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станц төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 70 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, түүнээс орох орлогыг компанийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, техник, технологийг шинэчлэхэд ашиглах.
• Шивээ-Овоо хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцаа 51 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжих замаар тус компанийн нүүрс олборлох хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, техник, технологийг шинэчлэх төслийг хэрэгжүүлэх.
• Багануур хувьцаат компанийн нийт хувьцаанд төрийн эзэмшил 51 хувьд байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжих замаар тус компанийн нүүрс гаргах хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, техник, технологийг шинэчлэх төслийг хэрэгжүүлэх.
• Эрдэнэс тавантолгой хувьцаат компанийн иргэд, аж ахуйн нэгжид эзэмшүүлсэн хувьцааны тоо хэмжээ, бүртгэлийг холбогдох хууль болон Улсын Их Хурал, Засгийн газрын шийдвэрүүдэд нийцүүлэн цэгцэлж, хувьцааг нийтэд санал болгон арилжаалах бэлтгэлийг хангах.
• Монгол шуудан төрийн өмчит хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 34 хувьтай тэнцэх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган Монголын хөрөнгийн биржээр арилжиж, орлогыг компанийн үйл ажиллагааг сайжруулах эх үүсвэр болгон ашиглах.
• Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ төрийн өмчит хувьцаат компанийн цахилгаан эрчим хүчээр хангах, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийг түгээх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчээс салгаж, бие даасан хуулийн этгээд болгон хувьчлах.
• Диспетчерийн үндэсний төв хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийг хангах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчээс ирүүлсэн захиалгыг үндэслэн диспетчерийн зохицуулалт хийх арилжааны оператор компани болгон өөрчлөн зохион байгуулах
• Оргил рашаан сувилал төрийн өмчит хувьцаат компанид сувиллын лавлагаа, судалгааны үйл ажиллагаа нэмж хариуцуулан зохион байгуулж, үндсэн үйл ажиллагааны чиглэлийг өөрчлөхгүй байх нөхцөлтэйгөөр нээлттэй дуудлага худалдаанаар худалдах
• Кино урлагийн дээд сургууль хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн эзэмшлийн нийт хувьцааг бусад хувьцаа эзэмшигчдэд санал болгож, татгалзсан тохиолдолд нээлттэй уралдаанд шалгаруулалтын аргаар хувьчлах
• Хөдөө аж ахуйн бирж хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцаа 34 хувь байх хэмжээнд, түүний технологийн шинэчлэл хийхэд шаардлагатай хөрөнгийн санхүүжилтэд хамтарч ажиллах сонирхолтой хөрөнгө оруулагч этгээдэд оруулсан хөрөнгөд нь тохируулан нэмэлт хувьцаа гарган эзэмшүүлэн хувьчлах
• Авто импекс хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааны доод үнэ дээр Сангийн яаманд төлөх төлбөрийг нэмж нээлттэй дуудлагын худалдаагаар худалдах
• Монголын цахилгаан холбоо хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг БНСУ-ын Корей Телеком компанид худалдан авахыг санал болгож, татгалзсан тохиолдолд хөрөнгийн зах зээлд нийтэд худалдах
• Хөтөлийн цемент шохой төрийн өмчит хувьцаат компанийн төрийн эзэмшлийн хувьцааг өр төлбөрийг төлөх нөхцөлтэйгөөр хөрөнгө оруулагч талд санал болгон хувьчлахаар төлөвлөсөн юм.

УИХ-аас 2010-2012 онд хувьчлах төрийн өмчийн үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн жагсаалтыг 2008 онд баталсан байдаг. Хувьчлагдах төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад Монголын хөрөнгийн бирж тухайн үед багтсан байлаа. Мөн төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төсөлд Монголын хөрөнгийн бирж төрийн өмчит хувьцаат компанийн бүтцийг өөрчлөн зохион байгуулж, нийт хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хувийг үе шаттайгаар стратегийн болон санхүүгийн хөрөнгө оруулагч нарт санал болгох, хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж болон гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгийн биржээр нээлттэй арилжих тухай тусгасан байсан юм. Харин 2015-2016 онд Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан хувьчлах компаниудын жагсаалтыг шинэчлэхэд тус бирж багтаагүй байсныг эндээс харж болох юм. 

-Өмч, хувьчлалаас нэгдсэн төсөвт төвлөрүүлэх орлого тасалдав-

2015.07.21.УИХ 2015 оны нэгдсэн төсвийн орлого 7,1 их наяд төгрөг, зарлага 7,5 их наяд төгрөг байхаар баталж байсан юм. Гэвч 2015 онд экспорт болон импорт төсөөлснөөс буурч, дотоодын эдийн засгийн хүндрэл орлогын гүйцэтгэлд сөргөөр нөлөөлөх нь тодорхой болсон учраас 2015 оны эхээр төсөвт тодотгол хийсэн юм. Ингэхдээ нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 6,6 их наяд, зарлага 7,8 их наяд төгрөг байхаар тодотгосон юм. 2015 оны эхний хагас жилийн тухайд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 3,1 их наяд төгрөг, зарлага 4,3 их наяд төгрөг байх ёстой байлаа. Гэвч тайлант хугацаанд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 84 хувь, зарлага 72 хувийн гүйцэтгэлтэй гарсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, орлогын төлөвлөгөө 16 хувиар, зарлага 28 хувиар тасалдсан үзүүлэлттэй гарсан юм. Энэ шалтгааныг тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн орлогын хэлтсийн дарга Батбаяр: 2015 онд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 6,6 их наяд төгрөг байхаар тодотгож, үүний 3,1 их наяд төгрөгийг мөн оны эхний хагас жилд төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн. Гэвч орлогын төлөвлөгөө 16 хувиар буюу 500 тэрбум төгрөгөөр тасалдаад байна. Үүний дийлэнх нь буюу 132 тэрбум төгрөг нь өмч хувьчлалын орлогын тасалдал байсан гэж тайлбарлаж байсан юм. Нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 2015 оны эхний хагас жилд 500 тэрбум төгрөгөөр тасалдсаны 188 тэрбум төгрөг нь татварын орлого байсан бол, үлдсэн нь татварын бус орлого байжээ. Татварын орлогын тухайд: НӨАТ 83 тэрбум төгрөгөөр, орлогын албан татвар 37 тэрбум төгрөгөөр, онцгой албан татвар 34 тэрбум төгрөгөөр, гадаад үйл ажиллагааны орлого 32 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан үзүүлэлт гарсан юм. Татварын бус орлогын тухайд: Өмч хувьчлалын орлого 132 тэрбум төгрөгөөр, газрын тосны орлого 71 тэрбум төгрөгөөр, хүүгийн орлого 56 тэрбум төгрөгөөр, хувьцааны ногдол ашиг 23 тэрбум төгрөгөөр, гадаадын хандив тусламжийн орлого 23 тэрбум төгрөгөөр, торгуулийн орлого 3 тэрбум төгрөгөөр, түрээсийн орлого 500 сая төгрөгөөр тасалдсан үзүүлэлт гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн орлого 2015 оны эхний хагас жилд 500 тэрбум төгрөгөөр тасалдаад байсны 132 тэрбум төгрөг буюу дийлэнхийг нь өмч хувьчлалын орлогын тасалдал эзэлж байсан юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны Бүтцийн өөрчлөлт, хувьчлалын газрын албан тушаалтан Эрэвгийлхам: Өмч хувьчлал эхэллээ гэхэд төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн орлогыг бүгдийг нь бүрдүүлэх бололцоогүй. УИХ 2015-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах төрийн өмчийн компаниудыг хожуу баталсан. Үүнтэй холбогдож гарах тогтоол гараагүй байсан учраас хувьчлал эхлээгүй, бэлтгэл ажил хангаж байсныг хэлж байсан юм. Манай улс 2015 онд өмч хувьчлалаас 181 тэрбум төгрөг нэгдсэн төсөвт төвлөрүүлэхээр хуульчилжээ. Үүний 135 тэрбум төгрөгийг 2015 оны эхний хагас жилд нэгдсэн төсөвт төвлөрүүлсэн байх ёстой байлаа. Гэвч тайлант хугацаанд үүний багахан хэсэг нь төвлөрч, өмч хувьчлалын орлого 2015 оны эхний хагас жилийн байдлаар 132 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан үзүүлэлттэй гарсан юм. Засгийн газар төрийн өмчийг 2015-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл батлах тухай тогтоолын төслийг 2015 оны хоёрдугаар сарын 5-нд УИХ-д өргөн мэдүүлсэн байдаг. Уг тогтоолын төслийг 2015 оны УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцэж баталсан юм. Өмнө нь 22 компани хувьчлахаар төлөвлөж байсан бол, УИХ-аас хувьчлах, өөрчлөн байгуулах компанийн тоог цөөлж баталсан юм. 2015-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах төрийн өмчит компаниудын жагсаалтыг УИХ-аас хожуу баталж, үүнтэй холбогдож гарах тогтоол гараагүй байсан учраас хувьчлал эхлээгүй, Төрийн өмчийн хороо бэлтгэл ажил хангаж суусан нь энэ юм. Тиймээс 2015 онд өмч хувьчлалаас орж ирэх орлого тасалдсан байгаа юм. Тогтоол гарч өмч хувьчлал эхэллээ ч гэсэн өмч хувьчлалаас төсөвт орлого төвлөрүүлэх цөөхөн компани байжээ. Тиймээс 2015 онд төлөвлөсөн орлогыг өмч хувьчлалаас төвлөрүүлэхэд бэрхшээлтэй болохыг Төрийн өмчийн хорооныхон хэлж байсан юм. Тиймээс 2015 оны төсөвт дахин тодотгол хийж болзошгүй нөхцөл байдал үүссэн билээ. Төсөвт тодотгол хийх эсэх нь ирэх сард тодорхой болно гэж Сангийн яамныхан тухайн үед мэдэгдэж байсан юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч, дотоодын хэрэглээ хумигдсан, өмч хувьчлал хожуу явагдах зэргээс шалтгаалж нэгдсэн төсвийн орлого 16 хувь буюу 500 тэрбум төгрөгөөр тасалдаж, 2015 оны эхний хагас жилд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 2,6 их наяд төгрөг болжээ. Тэгвэл нэгдсэн төсвийн нийт зарлага 2015 оны эхний зургаан сард 3,1 их наяд төгрөг болж, төлөвлөгөө 28 хувь буюу 1,2 их наяд төгрөгийн тасалдалтай гарсан юм. Үүний 360 тэрбум төгрөг нь урсгал зардал бол, 856 тэрбум төгрөг нь хөрөнгийн зардал байжээ. Тодруулбал, 2015 оны эхний хагас жилд урсгал зардал 3,1 их наяд төгрөгөөр төлөвлөгдсөн ч, 2,7 их наяд нь хийгдэж, зарлагын санхүүжилт 360 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан гэсэн үг юм. 2015 оны эхний хагас жилд хөрөнгийн зардал 1,2 их наяд төгрөг байхаар төлөвлөгдсөн ч, ердөө 340 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийгджээ. Тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны шинжээч Жигжидсүрэн: 2015 оны эхний хагас жилд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 2,6 их наяд, зарлага 3,1 их наяд төгрөг болж, үүний зөрүүд 535 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн талаар хэлж байсан юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж ашигтай ажиллажээ-

2021.07.31. Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч, Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 30 жилийн ой энэ онд тохиож буй. 2021 онд хөрөнгийн бирж дээр шинээр олон бүтээгдэхүүн гарч, анхдагч болон хоёрдогч зах зээлийн арилжаа эрс нэмэгдэж, хөрөнгийн зах зээл идэвхжсэн байна. Мөн биржийн ТОП-20 индекс болон зах зээлийн үнэлгээ түүхэн дээд үзүүлэлтэд хүрсэн зэрэг ололт амжилтуудаар дүүрэн, үйл ажиллагааны өндөр үр ашигтай хагас жил өнгөрсөн талаар тайландаа дурджээ. Монголын хөрөнгийн бирж 2021 оны онцлох үйл явдлууд:

• Журмын шинэчлэлтүүд:

Зах зээлд арилжигдах бүтээгдэхүүний төрлийг олшруулах замаар хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтын багцаа төрөлжүүлэх боломжийг нэмэгдүүлэх, зах зээлийн хөрвөх чадварыг сайжруулах үүднээс Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль, Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль болон Санхүүгийн зохицуулах хорооны холбогдох журмууд, олон улсын жишигт нийцүүлэн ETF буюу биржээр арилжаалагддаг хөрөнгө оруулалтын сангийн нэгж эрхийн бүртгэлийн журмын төслийг боловсруулан, холбогдох байгууллагуудаас санал авч ажилласан байна. Мөн зах зээлийн эрчимтэй өсөлт, үнэт цаас гаргалт нэмэгдсэнтэй холбогдуулан Монголын хөрөнгийн биржийн Үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжааны журамд холбогдох өөрчлөлтүүдийг оруулж, батламжлуулжээ.

• Арилжаа:

Дотоодын үнэт цаасны зах зээлийн чиг хандлага, хэмжээг тодорхойлогч гол үзүүлэлт болох ТОП-20 индекс нь 2021 оны 04 дүгээр сарын 23-ны өдөр 37,973.05 нэгжид хүрч, зах зээлийн үнэлгээ 2021 оны 6 дугаар сарын 30-ны өдөр 3,804,035,793,516 төгрөгт хүрсэн нь түүхэн дээд үзүүлэлт болсон байна. 2021 оны эхэнтэй харьцуулахад ТОП 20 индекс 96 хувь, зах зээлийн үнэлгээ 25 хувийн өсөлттэй үзүүлэлт гарчээ. Мөн Монголын хөрөнгийн бирж дээрх үнэт цаасны нийт арилжааны дүн оны эхний хагас жилийн байдлаар 646.7 тэрбум төгрөгт хүрсэн байна.

• Шинэ бүтээгдэхүүн:

Анхны хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг арилжаалжсан нь олон улсын жишгийн дагуу банк, санхүүгийн байгууллагууд активаа багцлан үнэт цаасжуулж, хөрөнгийн зах зээлд худалдан санхүүжилт татах замаар эрсдэлээ хуваалцах, санхүүгийн байгууллагуудад хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан санхүүжилтийн шинэ суваг нээгдэх, иргэдэд тогтмол хугацаат хүүгийн орлого бүхий эрсдэл харьцангуй багатай гэх мэт олон давуу тал бүхий хөрөнгө оруулалтын шинэ бүтээгдэхүүн зах зээлд бий болов. Тайлант хугацаанд 3 компанийн бонд арилжаалагдаж нийт 360.6 тэрбум төгрөгийг татан төвлөрүүлсэн бөгөөд Монголын хөрөнгийн бирж дээрх анхны гадаад валютаар илэрхийлэгдсэн бондыг Эрдэнэс Таван-толгой ХК гаргасан нь амжилттай арилжаалагдаж байна. Мөн зах зээл дээр хоёрдох давхар бүртгэл буюу Торонтогийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Степпе Гоулд ХК бүртгэгдэж, анхдагч зах зээлийн арилжаа хийгдэхээр товлогдоод байгаа бол Мандал ассет менежмент хамтын хөрөнгө оруулалтын сан бүртгэгдэж, анхдагч зах зээлийн захиалга явагдсан байна. 

• МХБ-ийн санхүүгийн үр ашиг:

Монголын хөрөнгийн бирж 2021 оны эхний хагас жилд үйл ажиллагаанаас нийт 2.6 тэрбум төгрөгийн орлогыг олж, 1.1 тэрбум төгрөгийн зардлыг санхүүгийн тайланд хүлээн зөвшөөрснөөр 1.5 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллалаа. Компанийн үйл ажиллагааны жилийн орлогыг 2.7 тэрбум төгрөгт хүргэж, үйл ажиллагааны нийт зардлыг бүрэн нөхөж, борлуулалтын орлогын 1 төгрөгт ногдох зардлыг 99 мөнгө үзүүлэлтэд хүргэж ажиллахаар 2021 оны эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт, зорилтот түвшинд тусгажээ. Энэхүү үзүүлэлт нь эхний хагас жилийн гүйцэтгэлээр 1 төгрөгт 43 мөнгө гэсэн үзүүлэлтэд хүрсэн буюу 57 хувиар давж биелсэн үзүүлэлттэй байна. Мөн тайлант хугацаанд зах зээлийн дэд бүтэц болох MIT системийн ашиглалттай холбоотой хуримтлагдсан өр төлбөрт 524,000 ам.долларыг төлж барагдуулахын зэрэгцээ зохих хууль, дүрэм, журмын дагуу Улсын төсөвт нийт 296 сая төгрөгийн татвар, шимтгэлийг цаг хугацаанд нь төлж, Улсын төсөв бүрдэлтэд хувь нэмрээ оруулж ажилласан байна.

-Монголын хөрөнгийн биржэд хэдэн компани хувьцаагаа арилжаалж ирсэн бэ-

2011.11.05. Хувьцаагаа олон нийтэд санал болгож худалдахын тулд хязгаарлагдмал хариуцлагатай компаниуд заавал ч үгүй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжсэн байх шаардлагатай юм. Тухайн үед монгол улсын хэмжээнд 50 гаруй мянган аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Үүний 300 гаруй нь хувьцаат компани гэх судалгаа тухайн үед гарч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн бирж дээр ийм тооны компани хувьцаагаа арилжаалж байсан гэсэн үг юм. Бусад компаниуд ч гэсэн тэдний нэгэн адил монголын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалах үүд хаалга нээлттэй аж. Ингэхийн тулд мэргэжлийн байгууллагуудаас тавьсан шаардлага шалгуурыг хангаж, Санхүүгийн зохицуулах хороонд болон Монголын хөрөнгийн биржэд үнэт цаасаа бүртгүүлэх ёстой байдаг байна. Үүний дараа хувьцаат компаниуд хувьцаагаа олон нийтэд санал болгож арилжих ёстой байдаг. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө хувьцаат компаниуд өөрсдөө үнэт цаасаа олон нийтэд санал болгож, арилжиж болно. Эсвэл андеррайтерийн компаниар дамжуулан хувьцаагаа олон нийтэд санал болгож арилжаалж болдог байжээ. Хувьцаагаа олон нийтэд анх удаа санал болгож, арилжаалах энэ үйл явцыг хөрөнгийн анхдагч зах зээл гэж нэрлэдэг. Хөрөнгийн анхдагч зах зээлд хувьцааны ханш хэрхэн тогтдог нь хэн хүний анхаарлыг ихэд татдаг. Уг асуултад тэр үеийн Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны Сургалт олон нийттэй харилцах хорооны мэргэжилтэн Цэдэнрагчаа: Анх удаа олон нийтэд санал болгож буй хувьцааг худалдан авах нь эрсдэл өндөртэй хөрөнгө оруулалтад тооцогддог. Олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн сүүлийн 60 жилийн туршлагаас харахад шинээр гарсан хувьцааны ханш хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж эхэлснээс хойш ихэнх тохиолдолд өсдөг. Шинээр мэндэлсэн хувьцаа эрсдэлтэй ч, өгөөжтэй байх тохиолдол бий. Тиймээс зах зээлээ, компаниа сайтар судалсан байх ёстой хэмээн ярьж байсан юм.

-2006-2014 оны хооронд 16 компани хувьцаа гаргажээ-

2014.04.26. Анх 475 улсын үйлдвэрийн газрыг хувьцаат компани болгож байснаас 100 гаруй нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж иржээ. Эдгээр компанийн дийлэнх хувьцаа цөөн хүний гарт төвлөрсөн. Үүнээс гадна, төрийн өмчийн хувьцаат компани байх боловч, хувьцаа нь бирж дээр арилжигддаггүй аж ахуйн нэгжүүд байсаар ирсэн. Үүнээс гадна, үнэт цаасны гол дэлгүүр болох Монголын хөрөнгийн бирж дээр цөөн бүтээгдэхүүн арилжаалж ирсэн гэж ойлгож болох талтай. Дээр нь хаалттай компаниуд нээлттэй компанийн хэлбэрт шилжиж, хувьцаагаа олон нийтэд арилжих сонирхолгүй байсан нь Монголын хөрөнгийн бирж дээр цөөн тооны хувьцаа арилжаалагдаж ирэхэд нөлөөлсөн гэлцдэг. анх 475 улсын үйлдвэрийн газрыг хувьцаат компани болгож, хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгээр иргэдэд үнэ төлбөргүй хувьчилсан учраас эндээс хөрөнгө босголт жинхэнэ утгаараа хийгдээгүй гэж үздэг. Харин 2006 оноос хойш зах зээлийн зарчмын дагуу 16 компани дотоодын захад хувьцаа гаргаж, 100 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө босгожээ. Гэтэл хөгжлийн нэгэн гараанаас эхэлсэн арилжааны банкуудын зээл тухайн үед 11,3 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Эндээс компаниуд хувьцаа гаргаж хөрөнгө босгохоос илүүтэй, арилжааны банкуудаас зээл авч үйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн нь илт харагддаг. Манай улсын санхүүгийн зах зээлийг мөнгөний болон хөрөнгийн гэсэн хоёр багана тулж байх ёстой байтал, яагаад арилжааны банкуудын хөгжил арай шинэ шатанд, хөрөнгийн зах зээлд ард нь явна вэ гэдэг асуулт гардаг. Тэгвэл компаниуд хувьцаа гаргахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь үнэт цаасыг нь худалдаж авах хөрөнгө оруулагч олдохгүй байгаад оршиж иржээ. 1990-ээд оны хувьчлалаар буюу цэнхэр, ягаан тасалбараар авсан хувьцаанаасаа ашиг хүртсэн иргэд цөөн байдаг учраас тэдний хувьцаанд итгэх итгэл мөн сул байсаар иржээ. Тиймээс компаниуд хувьцаа гаргалаа гэхэд томоохон хөрөнгө оруулагч хайх шаардлагатай болдог. Гэтэл манай улс хөрөнгө оруулалтын нэг ч сангүй. Компаниуд хувьцаа гаргавал, их хэмжээний, урт хугацаатай, бага хүүтэй санхүүжилт босгох боломжтой ч, хувьцааг нь худалдаж авах хөрөнгө оруулагчгүй учраас энэ зах зээлийн хөгжил сул явж ирсэн юм. Тиймээс компаниуд арилжааны банкуудаас богино хугацаатай, өндөр хүүтэй, бага дүнтэй зээл авч иржээ. Магадгүй үүний үр дүнд санхүүгийн зах зээлийн нийт активын 95 хувь нь банкны салбарт, 5 хүрэхгүй хувь нь хөрөнгийн зах зээлд эргэлдэж хөрөнгийн зах зээлд эргэлдэж ирсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

-Хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулах Үнэт цаасны тухай хуультай болов-

2012.10.23. 1995 онд Үнэт цаасны тухай хууль батлагдсанаар хөрөнгийн хоёрдогч зах зээл эхлэх нөхцөл бүрджээ. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг болох цэнхэр, ягаан тасалбараар авсан хувьцаагаа бэлэн мөнгөөр арилжих хууль эрхзүйн орчин бүрджээ. Үүнээс гадна, шинэ хуулийн дагуу үнэт цаасны хороо байгуулагдаж, Монголын хөрөнгийн биржийн санхүүжилтээр үйл ажиллагаа явуулж байсан 29 брокерийн компанийг хувьчилсан байна. Ингэж л манай улсад хөрөнгийн зах зээл үүссэн түүхтэй. Энэ зах зээлийг 1995 онд батлагдсан Үнэт цаасны тухай хууль, 2002 онд шинэчлэн батлагдсан үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулиар зохицуулж иржээ. Тэгвэл хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулагч энэ хуулийг 2012 онд шинэчлэх асуудал яригдаж эхэлсэн юм. Шалтгааныг нь тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэд дарга Даажамба: Үнэт цаасны тухай хууль цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн алхах шаардлага өнөөгийн нийгэмд гарч ирж байна. Тухайлбал, Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд бүртгүүлэхийн тулд энэ хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгарч байна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн компанийн нэрээр Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд  IPO хийхээр төлөвлөж байжээ. Гэвч ингэхийн тулд Хонг-Конгийн санхүүгийн зохицуулах хороогоор монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчинг зөвшөөрүүлж чадах ёстой байжээ. Хонг-Конгийн санхүүгийн зохицуулах хороо 16 орны хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчинг зөвшөөрсөн байдаг. Тэдний эгнээнд Монгол улс нэгдэхийн тулд, Үнэт цаасны тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулж, Хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулсан гол хуулиа дэлхийн жишигт хүргэх ёстой болжээ. Нөгөө талаас, Эрдэнэс-тавантолгой компани Лондонгийн хөрөнгийн биржээс хөрөнгө босгохын тулд, манайдаа цоо шинэ болох Диар гэсэн санхүүгийн хэрэгслийн зохицуулалтыг үнэт цаасны тухай хуульд тусгаж өгөх ёстой болчихоод байжээ. Эрдэнэс-тавантолгой компани эхлээд Санхүүгийн зохицуулах хороо, дараа нь Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа бүртгүүлэх ёстой байжээ. Үүний дараа Лондонгийн хөрөнгийн биржээс диар ашиглаж санхүүжилт босгохоор төлөвлөжээ. Өөрөөр хэлбэл, монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлсэн хувьцааныхаа тодорхой хувийг дэлхийн нэр хүнд бүхий депозитар банкинд шилжүүлнэ. Тухайн депозитар банк нь диар буюу хадгаламжийн бичиг гаргаж, түүнийг хөрөнгө оруулагчдад худалдаж, мөнгө босгож өгөх байсан аж. Гэвч энэ нь манай улсад цоо шинэ санхүүгийн хэрэгсэл учир Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад диар ашиглаж, хөрөнгө босгох зүйл заалтыг оруулж өгсөн байна. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани диар ашиглах замаар Лондонд, Айпо хийх замаар Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржээс санхүүжилт босгоход Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга үгүйлэгдэж байсан гэдэг. Энэ хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2012 оны хаврын чуулганаар хэлэлцэх ёстой байсан ч, сонгуультай холбоотойгоор хойшлогдсон байдаг. Хөрөнгийн зах зээлд ус, агаар мэт үгүйлэгдэж байсан энэ хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2012 оны намрын чуулганаар хэлэлцэх байх гэсэн хүлээлт байсан юм.

-Үнэт цаасны хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдав-

2014.01.01. Үнэт цаасны тухай хуульд 2002 онд өөрчлөлт оруулсан болохыг дээр дурдсан. Уг хууль зах зээлийнхээ хэрэгцээ шаардлагад нийцэхгүй болсон тул Үнэт цаасны тухай хуулийг шинэчлэн найруулсан юм. Гэвч хуулийн төсөл УИХ-ын босгыг давж чадалгүй жил гаруй дуншсан. Удтал дуншсан хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2013 оны тавдугаар сарын 24-ний өдөр парламентаар хэлэлцэж баталсан юм. Хуулийн шинэчилсэн найруулга 2014 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн байдаг. Шинэчилсэн найруулга хуучин хуулийг бодвол илүү олон зүйл заалттай. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны Үнэт цаасны газрын дарга Саруул: Хуулийн зүйл заалт бүр нь хөрөнгийн зах зээлийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн төдийгүй, кастадион, хадгаламжийн бичиг болох диар, давхар бүртгэл гээд шинэлэг бүтээгдэхүүний зохицуулалтыг өөртөө багтаасан болохыг онцолж байлаа. Хуучин хуулиар Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй хувьцаат компаниуд олон улсын хөрөнгийн биржэд давхар бүртгүүлэх боломжгүй байсан. Мөн дэлхийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд ч үнэт цаасаа монголын хөрөнгийн биржэд давхар бүртгүүлэх боломжгүй байсан юм. Нэг ёсондоо, монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниуд, өөр орны бирж дээр давхар хөл тавьж хөрөнгө босгох боломж хомс. Нөгөө талаас, монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд гадаадын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд, үнэт цаасныхаа тодорхой хувийг Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан монголчуудад арилжаалах үүд хаалга хаалттай байсан юм. Тиймээс Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад давхар бүртгэлийн зүйл заалтыг цогцоор оруулж өгчээ. Ингэснээр Монголын хөрөнгийн бирж дэлхийтэй холбогдов. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн хөрөнгийн биржийг монголынхтой холбосон гүүртэй болсон гэж ойлгогддог юм. Хувьцаат компаниуд санхүүгийн болон үйл ажиллагааны тайлангаа олон нийтэд мэдээлэх зүйл заалт хуучин хуульд байгаагүй. Тэгвэл Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хувьцаат компаниуд хувьцаа эзэмшигчдэд улирал тутам санхүүгийн болон үйл ажиллагааны тайлангаа веб хуудсаараа дамжуулан мэдээллэх зүйл заалтыг оруулж өгчээ. Үүнээс гадна, компанийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны талаарх дотоод мэдээллийг олон нийтэд зарлагдахаас өмнө ашиглаж хувьцааны ханшид нөлөөлөх байдал дэлхий дахинаа мэр сэр гардаг аж. Тэгвэл үүнийг таслан зогсоох үүднээс инсайдер буюу дотоод мэдээлэлтэй холбоотой зүйл заалтыг шинэ хуульд тусгасан байна. Мөн хуучин хуулиар үнэт цаасны зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах мэргэжлийн брокер, дилерийн эрхийг санхүүгийн зохицуулах хороо олгодог байжээ. Тэгвэл шинэ хуульд мэргэжлийн брокер, дилерийн эрхийг Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбоо олгож байх зохицуулалтыг оруулж өгчээ. Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2014 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Тэр болтол хуучин хууль хүчин төгөлдөр, дагаж мөрдөж байсан юм. Харин шинэ хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээр хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил шинэ шатанд гарна гэж мэргэжлийн хүрээнийхэн хүлээж байсан билээ. 

-Хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдын уялдаа холбоо-

2011.11.01. Улаанбаатар. Үнэт цаасны зах зээлийг хөрөнгийн зах зээл гэж энгийнээр ойлгож болно. Энэ зах зээлд үнэт цаас гаргагч, үнэт цаас худалдан авагч, дунд нь зуучлагч гээд нэлээд олон хуулийн этгээд оролцдог. Тэр үеийн Арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга Цогтбаяр: Засгийн газар, аймаг нийслэлийн засаг дарга, хувьцаат компаниуд хөрөнгийн зах зээлд үнэт цаас гаргах эрхтэй байдаг байна. Тэд үнэт цаасаа Санхүүгийн зохицуулах хороо, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төв, Монголын хөрөнгийн бирж зэрэг мэргэжлийн байгууллагуудад өөрсдөө бүртгүүлж болохоос гадна, андеррайтерийн компаниар зуучлуулан үнэт цаасаа мэргэжлийн байгууллагуудад бүртгүүлж болдог байна. Монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэгдсэн хувьцааг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд брокерийн компаниар дамжуулан худалдан авах ёстой. Ингэхийн тулд иргэд үнэт цаасны дансаа эхлээд нээлгэсэн байх шаардлагатай юм. Үнэт цаасны дансыг брокер дилерийн компаниар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төв дээр нээлгэнэ. Үүний дараа тухайн данс руугаа хувьцаа худалдан авах мөнгөө дурын арилжааны банкаар дамжуулан гуйвуулдаг юм. Үүний дараа иргэд өөрийн харьцдаг брокер, дилерийн компанидаа хандаж хувьцаа худалдан авах захиалга өгнө. Брокерийн компаниуд үнэт цаасны арилжаанд оролцож иргэн, аж ахуйн нэгжийн хүссэн хувьцааг худалдан авч өгнө. Хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдын уялдаа холбооны тухай товч ярихад энэ гэсэн тайлбарыг хэдэн жилийн өмнө өгч байсан юм.

-Хувьцааны онцлог-

2011.11.01. Улаанбаатар. Хувьцаа бол хөрөнгө эзэмших эрхийн баталгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, ямар нэг компанийн өмчийн тодорхой хувийг эзэмшиж буйг баримт бичиг гэж ойлгож болно. Ямар нэг компани 1000 ширхэг хувьцаа Монголын хөрөнгийн бирж дээр гаргаж, хэн нэгэн үүнээс 100 ширхэгийг худалдаж авсан бол, тухайн компанийн 10 хувийг эзэмшиж байна гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, компанийн хувьцааг худалдан авч, тухайн компаниас хувь хүртэх боломжийг хувьцаа олгож байдаг гэсэн үг юм. Хувьцааг нь худалдаж авсан компани ашигтай ажиллавал ногдол ашиг авах боломжтой байдаг. Гэхдээ хувьцааны төрлөөс хамаарч ногдол ашиг түрүүлж авах уу, эсвэл ард нь авах уу гэдэг асуудал яригддаг. Энэ асуултад тэр үеийн Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга Цогтбаяр: Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигч нь ногдол ашиг тэргүүн ээлжинд авахаас гадна, компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдсан орлогоос хуримтлагдсан ногдол ашиг эхний ээлжинд авдаг. Үүнээс гадна, хувь нийлүүлэгчдийн хуралд саналын эрхтэй оролцох боломжтой байдаг. Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигч ийм эрх үүрэгтэй бол, энгийн хувьцаа эзэмшигч нэлээд олон эрх үүрэгтэй. Тухайлбал, хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцож, хурлаар хэлэлцэж байгаа бүх асуудалд эзэмшиж байгаа хувьцааны тоотой хувь тэнцүүлэн санал өгөх эрхтэй. Компанийн удирдлагад нэрээ дэвшүүлэх эрх энгийн хувьцаа эзэмшигчдэд мөн нээлттэй байдаг. Үүнээс гадна, компаниас нэмж гаргасан хувьцааг эхний ээлжинд худалдан авах. Хувьцаагаа бусдад худалдах, бэлэглэх, өвлүүлэх, хувьцаагаа эргүүлэн худалдан авахыг компанид шаардах эрхтэй байдаг. Ийм эрхтэй ч, энгийн хувьцаа эзэмшигчид хамгийн сүүлд ногдол ашиг авдаг. Өөрөөр хэлбэл, давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараасны дараа, энгийн хувьцаа эзэмшигчид ногдол ашиг авдаг. Гэхдээ манай улсын хувьд давуу эрхийн хувьцаатай компани байдаггүй. Хувьцаат компаниудын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж байгаа хувьцаа бүгд энгийн хувьцаа хэмээн хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан билээ. Эндээс энгийн хувьцаа эзэмшигчид эхний ээлжинд ногдол ашиг авах нь тодорхой харагддаг. Гэвч манай улсад ашигтай ажилласан атлаа ногдол ашиг тараадаггүй цөөнгүй компани бий. Тиймээс иргэд ногдол ашиг авах зорилгоор хувьцаа худалдан авсан бол, компаниа сайтар судлах хэрэгтэй аж. Ногдол ашиг тараадаг эсэхийг нь судлах хэрэгтэй гэсэн үг юм. Эсвэл ногдол ашиг хүлээж суухын оронд, хувьцааны ханшийн зөрүүнээс ашиг олох зорилгоор хувьцаагаа худалдах, мөн эргүүлэн худалдан авах гарц бий аж. Өөрөөр хэлбэл, хувьцааны ханш унасан үед худалдан авч, үнэд орох үед эргүүлэн худалдан авах замаар ашиг олох, мөн эрсдэлээс хамгаалах боломжтой байдаг аж. Хувьцааны ханш үргэлж өсөөд байдаггүй. Мөн үргэлж унаад байдаггүй. Тиймээс ханш унасан үед нь худалдан авч, өссөн үед нь худалдах замаар ашиг олдог. Гэхдээ эрсдэлээ зөв тооцох нь чухал. Өөрийн худалдаж авах хувьцааны онцлог, өсөлт, бууралтыг мэдэрч чаддаг болсон үедээ ханшийн зөрүүнээс ашиг олох зорилгоор хувьцаа худалдан авах нь эрсдэл багатай байдаг байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэд ногдол ашиг авах, эсвэл ханшийн зөрүүнээс ашиг олох зорилгоор хувьцаа гол төлөв авдаг байна. 

-Бондын онцлог-

2011.11.01. Улаанбаатар. Хөрөнгийн зах зээлийн гол бүтээгдэхүүн бол үнэт цаас юм. Үнэт цаас нь онцлогоосоо  шалтгаалаад их олон төрөл байдаг. Тухайлбал, хувьцаа, бонд, фючер, опшион, варрант гэх зэрэг олон төрлийн үнэт цаас дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдаж ирсэн. Тэгвэл, манай улсын хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа болон бонд гэсэн хоёр төрлийн үнэт цаас арилжаалагдаж ирсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын хөрөнгийн зах зээлийн гол бүтээгдэхүүний нэг нь хувьцаа, нөгөө нь бонд юм. Хувьцаа болон бонд юугаараа ялгаатай. Аль нь өгөөжтэй, аль нь эрсдэлтэй болохыг хүн бүр асуудаг. Үүнд тэр үеийн Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга Цогтбаяр: Хувьцааг зөвхөн хувьцаат компани гаргадаг бол, бондыг Засгийн газар, Аймаг нийслэлийн засаг дарга, мөн компаниуд гаргаж болдог. Тэд бүгд өөрт шаардлагатай байгаа хөрөнгийг босгох зорилгоор хувьцаа болон бонд худалдаж авдаг. Харин хөрөнгө оруулагчид ашиг олох зорилгоор хувьцаа болон бонд худалдаж авдаг. Энэ хоёрын алийг нь худалдаж авах нь иргэн хүний өөрийнх нь сонголт юм. Эрсдэл ихтэй гэж үзвэл, хувьцаанаас татгалзаж бонд худалдаж авч болно. Эрсдэлтэй ч нэлээд ашиг олно гэж үзвэл бондоос татгалзаж, хувьцаа худалдан авч болох юм. Гэхдээ эрсдэлтэй буюу хувьцааны бизнест хүч үзэх бол судалгаатай, мэдээлэлтэй байх гэсэн хөрөнгийн зах зээлийн алтан дүрмийг биелүүлсэн байх ёстой. Мөн компаниудын хувьцааны ханшийн өсөлт, бууралтын онцлогийг мэддэг байх хэрэгтэйг хэдэн жилийн өмнө нь зөвлөж байсныг энд дурдахад илүүдэхгүй биз ээ.

-Эрсдэлээс хамгаалах жор-

Манай улсын хөрөнгийн зах зээлд хоёр төлийн үнэт цаас арилжаалагдаж ирсэн. Нэг нь хувьцаа бол, нөгөө нь бонд гэж ойлгож болно. Бонд хувьцааг бодвол эрсдэл багатай бүтээгдэхүүнд тооцогддог. Бонд гаргагч нь үндсэн төлбөрөө хүүгийн хамт тодорхой хугацааны дараа хөрөнгө оруулагчид эргүүлэн төлөх баталгаа гаргаж өгдөг учраас тэр юм. Харин хувьцааны ханш хөрөнгийн биржэд хэд дахин өсч болохоос гадна, хэд дахин унах магадлалтай байдаг. Тиймээс хувьцаа өгөөж өндөртэй ч, түүнийгээ дагаад эрсдэл өндөртэй үнэт цаасны ангилалд багтдаг юм. Тухайлбал, 100 төгрөгөөр худалдан авсан хувьцааны ханш 90 төгрөг болоход хөрөнгө оруулагч дундаас нь 10 төгрөгийн алдагдал хүлээнэ. Үүнийг эрсдэл хэмээн нэрлэж буй юм. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид хувьцаанаас ашиг олохын тулд, өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалж чаддаг байх нь чухал юм. Гадаад болон дотоод хүчин зүйлээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагч танд эрсдэл учирч болзошгүй. Тиймээс хувьцаа худалдан авахын өмнө гадаад болон дотоод хүчин зүйлийг сайтар судалсан байх ёстой. Гадаад хүчин зүйлээс шалтгаалсан эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалахын тулд наад захын эдийн засаг, улс төрийн өргөн хүрээний мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Харин дотоод хүчин зүйлийн эрсдэлд өртөхгүйн тулд хувьцааг нь авах гэж буй компаниа сайтар судалж зөв сонголт хийх нь оновчтой. Монголын хөрөнгийн биржэд уул уурхай, барилга, хүнд болон хүнсний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 300 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Энэ олон салбарын, энэ олон компаниас сонголт хийнэ гэдэг амаргүй. Тиймээс хөрөнгө оруулагч мэддэг салбараас ямар ирээдүйтэй компани вэ гэдгийг тунгаан бодож шийдвэрээ гаргах ёстойг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Үүний дараа тухайн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудыг харьцуулан судлах шаардлагатай. Тухайлбал, компаниудын өнгөрсөн түүх, үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, ирээдүйн чиг хандлага, зах зээлд эзлэх байр суурь, ногдол ашиг тогтмол тараадаг эсэхийг нь харьцуулан судлах шаардлагатай юм. Мөн  компанийг удирдаж буй хүмүүс туршлагатай, чадварлаг эсэхийг харьцуулан судлах шаардлагатай юм. Энэ бүхний дараагаар өөрийн сонгосон компаниудын хувьцааны ханшийн түүхийг судлах ёстой юм. Үүний эцэст боломжийн гэж үзсэн хэд хэдэн компанийн хувьцааг худалдан авах хэрэгтэй гэж мэргэжилтнүүд зөвлөдөг. Хөрөнгийн зах зээлд үйлчилдэг бичигдээгүй хууль бол нэг компанийн хувьцаа авахаас илүүтэй боломжийн гэж үзсэн олон компанийн хувьцааг сонгох нь эрсдэл багатай байдаг. Ингэхдээ доод тал нь гурав, дээд тал нь найман өөр компанийн хувьцааг худалдан авахыг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Энэ нь хөрөнгө оруулагч таныг эрсдэлээс хамгаалах гол хэрэгсэл юм. Нэг компанийн хувьцааны ханш уналаа гэхэд, нөгөө компаниудын хувьцааны ханш өсөлттэй байвал эрсдэлд өртөх нь бага гэж үздэг учраас тэр юм. Үргэлж ханш нь өсөөд байдаг хувьцаа гэж юу байх вэ. Бас үргэлж ханш нь унаад байдаг хувьцаа гэж юу байх вэ. Хувьцааны ханш өсч, буурч хэлбэлздэг жамтай. Компанийн үйл ажиллагаатай холбоотой таатай мэдээлэл цацагдвал хөрөнгө оруулагчид тухайн компанид итгэж хувьцааг нь худалдаж авах нь ихэсдэг. Компаниудын хувьцааны ханш өсөх гол үндэс энэ байдаг байна. Харин компанийн үйл ажиллагаатай холбоотой таагүй мэдээлэл гарсан үед, хөрөнгө оруулагчид хувьцаагаа зарах нь ихэсч, тэр хэрээр хувьцааны ханш унадаг байна. Өөрөөр хэлбэл, эрэлт нийлүүлэлтээс шалтгаалж хувьцааны ханш тогтдог гэсэн үг юм. Хөрөнгийн зах зээлд мэргэшсэн зарим нэг хүмүүс хувьцааных нь ханш буурах тусам нэмж худалдаж авах замаар алдагдлаа бууруулдаг. Хувьцааныхаа тоо ширхэгээ ингэж өсгөснөөр хувьцааны ханш өсвөл ашиг нэмэгдэх  ч, буурвал алдагдал нэмэгдэх эрсдэлтэйг мөн анхаарах хэрэгтэй. Хүмүүс хөрөнгийн захаас гэнэтхэн их хэмжээний ашиг олохоороо эрсдэлээс айх нь багасч, шунах нь ихэсдэг тал ажиглагддаг. Хувьцааных нь ханш өссөн үед үүнийгээ зарж бодит ашгаа авахын оронд, илүү их өсгөж хэт их ашиг авахыг эрмэлзэх зуур хормын төдийд хувьцааны ханш унах тохиолдол элбэг. Хэрэв иргэн та ямарваа нэг компанид хөрөнгө оруулах гэж байгаа бол бүх мөнгөөрөө дэнчин бүү тавь гэсэн хөрөнгийн зах зээлийн бичигдээгүй хууль байдгийг санах хэрэгтэй. Хэрэв энэ зах зээлд хөл тавих гэж буй бол энэ мэт дээрх эрсдэлийг зайлшгүй анхаарах ёстой болдог юм. Дэлхийн олон оронд хувьцааны сагсыг даатгасан байдаг ч, манайд ийм үйлчилгээ хараахан нэвтрээгүй. Өөрөөр хэлбэл, өөртөө найдаж оновчтой хөрөнгө оруулалт хийж сурах хэрэгтэй гэсэн үг юм. 

-Үнэт цаасны данс-

2011.07.09. Монгол улсын иргэн бүр Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшдэг билээ. Иргэд брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд данс нээлгэж, Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцаагаа үнэт цаасны дансандаа байршуулж ирсэн. Брокер дилерийн компаниудын данс нээх ханш анх 5000 төгрөг байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. 2011.07.09-ний байдлаар Орон нутаг болон нийслэлд амьдарч буй 523 мянган иргэн брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвд 5000 төгрөгөөр данс нээлгэж, хувьцаагаа өөрийн үнэт цаасны дансанд байршуулж баталгаажуулсан байлаа. Харин 2012.02.01-ний байдлаар 584 мянган иргэн хувьцааны дансаа нээлгэсэн байв. Үлдэх иргэд тэдний нэгэн адил дансаа нээлгэж, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа үнэт цаасныхаа дансанд байршуулах ёстой байсан нь мэдээж. Гэхдээ ингэхийн тулд өмн нь үнэт цаасны данс нээлгэж байсан эсэхээ нягтлах ёстой байв. Энэ мэдээллийг өмнө нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төв дээр биеэр очиж авдаг байсан бол, хожим тус байгууллагын цахим хуудаснаас авдаг болсон аж. Үүнийг нягталсны дараа, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан үлдсэн иргэд үнэт цаасныхаа дансыг нээлгэх ёстой байсан цаг үе юм. Тэдэнд хувьцааны данс нээхэд дор хаяж 2-3 жилийн хугацаа шаардагдана гэх судалгаа тухайн үед гарч байлаа. Тиймээс иргэд аль болох дансаа яаравчлан нээлгэх шаардлагатай байсан юм. Ингэхдээ, брокер дилерийн тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудаар үйлчлүүлэхээс гадна, хөдөө орон нутгийн иргэд хувьцааны дансаа нээлгэхдээ тухайн аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг брокерийн компанид хандаж, үйлчлүүлэх хэрэгтэйг мэргэжлийн байгууллагууд зөвлөж байсан юм. Тодруулбал, аймгуудад үйл ажиллагаа явуулдаг брокерийн компаниудын мэдээллийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн цахим хуудаснаас харж болох байж. Харин нийслэлийн иргэд Монголын хөрөнгийн бирж дээр тухайн үед суудлын эрх авсан 71 брокерийн компаниас нэгийг сонгож, үйлчлүүлэх ёстой байжээ. Эдгээр брокерийн компаниудын мэдээллийг Монголын хөрөнгийн биржийн цахим хуудаснаас харах ёстой байсан гэдэг. Иргэд мэдээллээ цуглуулж, брокерийн компаниа сонгосны дараа өөрийн сонгосон брокерийн компани дээрээ иргэний үнэмлэхтэйгээ очих шаардлагатай. Хэрэв насанд хүрээгүй хүүхдийнхээ дансыг нээлгэх бол, тэдний төрсний гэрчилгээг, өөрийн иргэний үнэмлэхтэйгээ авч очих ёстой байж. Хэрэв гадаадад суугаа иргэнд данс нээлгэх бол тухайн хүнийхээ биеийн байцаалт, итгэмжлэл, өөрийн иргэний үнэмлэхийн хамт брокерийн компани дээрээ авч очих шаардлагатай байсан юм. Үүний дараагаар брокерийн компани дээрээ данс нээлгэх маягт бөглөж, гарын үсэг зураг ёстой байв. Үүнээс бусдыг мэргэжлийн байгууллагууд хийж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн данс нээлгэхээр өгсөн материалыг брокерийн компаниуд цааш нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв рүү илгээнэ. Үүнд үндэслэж Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төв иргэдийн хувьцааны дансыг нээж иржээ. Тухайн үед данс нээсний төлбөрт зориулж 5000 төгрөгийн хураамж авдаг байсныг хүн бүр мэднэ. Энэ хураамжийг иргэд данс нээлгэхээр брокерийн компани дээрээ очих үедээ хураалгадаг байсныг бүгд тод санаж байгаа байх. Брокер дилерийн компаниудын авсан төлбөрийг 2000 төгрөгийг нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв авч иржээ. Цаана нь брокер дилерийн компаниудад 3000 төгрөг үлддэг ч, нэг хүнд данс нээхэд тухайн үед 6000 төгрөгийн бодит зардал гарч байсан гэдэг. Тиймээс данс нээх үйлчилгээний хөлсийг бууруулах боломжгүй хэмээн Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбоо болон брокер дилерийн компаниудын зүгээс мэдэгдэж байсан юм. Энэ бол 10 гаруй жилийн өмнөх тоо баримт. Тэр цагаас хойш төгрөгийн ханш хэд дахин унаж, юмны үнэ хэд дахин өссөн билээ. Тиймээс тэр цагаас хойш брокер, дилерийн компаниуд үнэт цаасны данс нээх ханшаа өмнөхөөсөө өсгөсөн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

-Холболтын данс нээхийг түр хугацаагаар зогсоов-

2012.02.01. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжааны платформийг сольж, Миллениум айти систем суурилуулсантай холбоотойгоор хоёроос дээш брокер, дилерийн компанид данс нээлгэсэн харилцагчдын дансан дахь үлдэгдлийг зөвхөн нэг брокер, дилерийн компанийн дансанд төвлөрүүлж дуусгасан байдаг. Үүнийг Санхүүгийн зохицуулах хороо Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбоотой хамтран хийсэн байдаг юм. Иргэд өмнө нь өөр өөр брокерийн компаниар дамжуулан холболтын данс нээлгэж болдог байсан. Харин 2012 оны хоёрдугаар сарын 1-нээс холболтын данс нээхийг зогсоож байсан юм. Гэхдээ энэ нь түр зуурынх байлаа. 

-Монголын хөрөнгийн биржээс хэрхэн үнэт цаас авдаг вэ-

2011.11.22. Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн нэгээхэн оролцогч бол хөрөнгийн бирж юм. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн Олон нийттэй харилцах албаны мэргэжилтэн Одбаяр:Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь үнэт цаасны арилжаа явуулах явдал хэмээн хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, нэг талаас хувьцаа гаргаж буй хувьцаат компани, нөгөө талаас хувьцаа худалдан авах гэж буй хөрөнгө оруулагчдийг дунд нь холбож өгдөг гүүр нь. Үүнийг бүр энгийнээр тайлбарлавал, хувьцаат компанийн хувьцааг худалддаг гол дэлгүүр нь гэсэн үг. Энэ дэлгүүрээс хөрөнгө оруулагчид хувьцаа худалдан авахын тулд, Монголын хөрөнгийн бирж дээр суудлын эрх авсан брокерийн компанид хандах ёстой байдаг. Өөрөөр хэлбэл, харилцагчдын нэрийн өмнөөс арилжаанд оролцох, эрх авсан брокерийн компаниар дамжуулан үнэт цаас худалдан авах ёстой юм.

-Компанийн засаглал гэж юу вэ-

2021.11.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Сүүлийн үед компанийн засаглалын тухай монголчууд их ярих болсон. Компанийн засаглал гэж чухам юу вэ. Үүнд товчоор хариулахад, компанийг удирдлага менежментээр хангаж, хяналт хэрэгжүүлэхэд мөрдлөгө болгох цогц үйл ажиллагааг компанийн засаглал гэж хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага, хөрөнгө оруулах замаар ашиг олох зорилготой хувьцаа эзэмшигч, байгууллага, хувь хүмүүсийн хоорондын харилцаа юм. Компанийн засаглал нь компани зорилгодоо хүрэх хариуцлагыг төлөөлөн удирдах зөвлөлд хүлээлгэж, компани өөрөө хууль журамд нийцсэн үйл ажиллагаа явуулахыг хэлдэг. Компанийн засаглалыг манай улсад хөгжүүлэх үүднээс Олон улсын санхүүгийн корпорацитай хамтран компанийн засаглал төслийг 2009 оны наймдугаар сарын 29-ний хавьцаа эхлүүлж байсан юм. Олон улсын санхүүгийн корпорацийн Ази номхон далайн бүсийн мэргэжилтэн Чарлез: Компанийн засаглал төслийг Нидерландын вант улс Олон улсын санхүүгийн корпорацийн түншлэлийн хөтөлбөрөөр дамжуулан санхүүжүүлэх талаар тухайн үед хэлж байлаа. Харин Олон улсын санхүүгийн корпорацийн Компанийн засаглал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Сергей Трипутен: Компанийн засаглал төсөлд 500 мянган ам.доллар зарцуулах тухай хэлж байсан юм. Энэ хөрөнгөөр манай улсад компанийн засаглалыг бэхжүүлэхтэй холбогдсон хууль тогтоомж, эрх зүйн бусад зохицуулалтыг боловсронгүй болгох, бизнес эрхлэгч, хуульч, эдийн засагч болон сэтгүүлчдэд компанийн засаглалын талаар сургалт явуулсан байдаг. Үүнээс гадна, компанийн засаглалыг олон нийтэд таниулахын тулд боловсролын байгууллагын сургалтын хөтөлбөрт оруулах талаар боловсролын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж ирсэн юм. Монгол улсад компанийн засаглалыг хөрс суурь, хөгжих эхлэл ингэж тавигдсан билээ.

-Компанийн тухай хуультай болов-

Санхүүгийн зах зээлийг дотор нь хөрөнгийн болон мөнгөний гэж ангилдаг. Санхүүжилт шаардлагатай байгаа компани, мөнгөө өсгөх гэж байгаа иргэн хоёрыг хооронд нь холбож өгдөг гүүр бол энэ хоёр зах зээл юм. Хуучин нийгмийн үед улсын үйлдвэрийн газар гэж байснаас, хувийн компани гэж байсангүй. Харин манай улс 1990 онд зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр, иргэд хувьдаа өмчтэй байж, компани байгуулж болох үүд хаалга нээгдсэн юм. Энгийнээр хэлэхэд хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд цэцэглэх зам тавигдсан ч, түүгээр давхих машин, зохицуулах гэрлэн дохио байсангүй. Тиймээс үүнийг зохицуулах үүднээс холбогдох байгууллагууд Аж, ахуйн нэгжийн тухай хуулийн төслийг боловсруулж, 1991 онд УИХ-аар батлуулсан юм. Энэ хуульд компанийн ойлголт, төрөл, үүсгэн байгуулах журам, дүрмийн сангийн доод хэмжээ, гишүүний эрх үүрэг, удирдлага, зохион байгуулалтын асуудлыг зохицуулж өгснөөр компани үүсч, хөгжих эхлэл тавигдсан гэж ойлгож болно. Гэхдээ энэ хуульд дутуу дулимаг зүйл байжээ. Тиймээс дутуугаа нөхөж, алдаагаа зассаар өнөөдөр энэ салбар бүхэл бүтэн компанийн тухай хуультай болоод байгаа юм. Компани санхүүжилт шаардлагатай бол IPO хийх замаар хөрөнгө босгох боломжтой байдаг. Өнөөдөр хүмүүсийн хөрөнгө зах зээлд итгэх итгэл сул байгаагаас аж, ахуйн нэгжүүд хувьцаа гаргаад ч, үүнийг нь худалдан авах хүн олдохгүй байна. Аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаандаа шаардлагатай мөнгийг хөрөнгийг зах зээлээс босгож чадахгүй байгаа учир, арилжааны банкуудыг тахин шүтэж, өндөр хүүтэй зээлийг нь авахаас өөр арагүйд хүрч байна. Үүнээс болж, санхүүгийн зах зээлд арилжааны банкууд ноёлж, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил сул яваа юм. Ер нь өнөөдөр монгол улсын эдийн засгийн 95 хувь нь банкны салбараас хамааралтай байхад, 5 хувь нь хөрөнгийн зах зээлээс хамааралтай байгаа юм. Тиймээс хөгжил сул яваа хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлнэ гэж яридаг ч, бодит байдал дээр хөрөнгийн зах зээлийг дэмжих бус, арилжааны банкуудын санхүүгийн зах зээлд дангаар ноёлох байдлыг андеррайтер хийх эрхийг хуулиар олгосноороо бий болгосон гэж үзэх хүмүүс байгаа юм.

-Арилжааны банкууд андеррайтер хийвэл-

Андеррайтер гэж үнэт цаас гаргагчаас бүх хувьцааг нь буюу тодорхой хэсгийг худалдан авч, ашиг олох зорилгоор түүнийг бусдад худалдах, арилжих үйл ажиллагаа явуулдаг хуулийн этгээдийг хэлдэг. 2011.07.17-ны өдрийн хавьаа манай улсад 46 брокер, дилерийн компани ажиллаж байснаас 4 нь андеррайтер хийх эрх Санхүүгийн зохицуулах хорооноос авч, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Ийнхүү хөрөнгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх эрхтэй байсан бол, энэ салбарт арилжааны банкууд хүч түрэн орж ирж болзошгүй дүр зураг 10 гаруй жилийн өмнөөс ажиглагдаж эхэлсэн юм. 2011 оны нэгдүгээр сарын 28-нд УИХ-аар батлагдсан Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд Андеррайтер хийж болно гэж тусгаж өгсөн учраас тэр юм. Энэ нь арилжааны банкуудын үйлчилгээ нэгээр нэмэгдэж, андеррайтер хийх хууль эрхзүйн орчныг бий болгож өгсөн юм. Тухайн үед ийм үйлчилгээ явуулах эрх авах хүсэлтээ дөрвөн ч арилжааны банк Санхүүгийн зохицуулах хороонд илэрхийлсэн гэх мэдээлэл гарч байлаа. Арилжааны банкууд иргэдээс хадгаламж татаж, үүнийгээ өндөр хүүтэй зээлж дундаас нь ашиг олдог. Мөн гадаад төлбөр тооцоо хийхээс гадна, гадаад валют худалдан авах, худалдах зэрэг үйл ажиллагаа эрхлэлдэг. Харин брокер, дилерийн компаниуд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг хөрөнгийн зах зээлд гарган өгч, үйл ажиллагаанд нь шаардлагатай мөнгө босгодог. Мөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс хувьцаа худалдан авах болон худалдах санал авч, хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцох үүрэгтэй. Мөн тусгай зөвшөөрөлтэй бол андеррайтерийн үйлчилгээ үзүүлдэг билээ. Ийнхүү тусдаа үйл ажиллагаа явуулдаг санхүүгийн хоёр секторын ажил өөр хоорондоо холилдож болзошгүй хууль эрхзүйн орчныг 10 гаруй жилийн өмнө бий болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд хөрөнгийн зах зээлд хүч түрэн орж ирэх бололцоог бий болгох нь тэр. Энэ нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх бус. Хөл дээрээ босох гэж яваа хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд тушаа болж мэднэ гэж судлаачид үзэж байлаа. Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд үнэт цаас худалдан авч, худалдаж болно гэсэн зүйл заалт оруулж өгсөн. Хэрэв арилжааны банкууд үнэт цаас гаргагч аж, ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг худалдаж авах бол хэний  мөнгөөр худалдаж авах вэ. Өөрсдийн гэхээсээ илүүтэй харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдан авч таарна. Хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд үнэт цаас гаргасан компани дампуурвал яах вэ. Хувьцаа худалдаж авсан арилжааны банк эрсдэлээ хүлээж таарна. Эндээс хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө салхинд хийсэж мэдэхээр дүр зураг ажиглагдах болов. Хэрэв ийм тохиолдол гарвал хадгаламж эзэмшигчдийг хэрхэн хохиролгүй болгохыг Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад харамсалтай нь тусгаж өгөөгүй гэдэг. Үүнээс гадна, арилжааны банкууд хувьцаа ихээр худалдаж авлаа гэхэд, тэдний бодит зах зээл рүү гаргах мөнгөний хэмжээ буурч таарна. Цаашлаад арилжааны банкууд дампуурвал хөрөнгийн зах зээлийг давхар уналтад оруулж болзошгүй юм. Санхүүгийн секторуудын үйл ажиллагаа хоорондоо холилдож болдоггүйн гол утга учир энэ билээ.

-Монголын хөрөнгийн бирж ажлаа тайлагнав-

2022.07.29. Монгол улс. Улаанбаатар хот. Өнгөрсөн онд цар тахлын нөхцөл байдлын улмаас дэлхий дахин эдийн засгийн хүнд сорилтуудтай тулгарсан ч Монголын хөрөнгийн зах зээлийн голлох үзүүлэлтүүд түүхэн дээд хэмжээндээ хүрлээ. Хөрөнгийн зах зээлд бий болсон эдгээр таатай уур амьсгалын зэрэгцээ Монголын хөрөнгийн биржийн санхүү, эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайжран 2021 онд 5,5 тэрбум төгрөгийн орлого олж, 2.1 тэрбум төгрөгийн хуримтлагдсан өр төлбөрийг барагдууллаа. Түүнчлэн Улсын төсөвт 530.8 сая төгрөгийн татвар, хураамжийг зохих хуулийн хугацаанд нь бүрэн төлж, татварын дараах цэвэр ашгийг 3.2 тэрбум төгрөгт хүргэж ажилласан нь компанийн 30 жилийн түүхэн дэх онцлох үзүүлэлт болж байна. Үнэт цаасны арилжааны хувьд, 2021 оны өдрийн дундаж арилжаа өмнөх оныхоос 22 дахин өсөж, 5.7 тэрбум төгрөгт хүрсэн бол хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард 5.9 их наяд төгрөгт хүрч, 2020 оныхоос 95.4 хувиар өссөн байна. Мөн ТОП-20 индекс 44 мянган нэгжийн түвшнийг давж, 133 хувиар өссөн нь дэлхийн томоохон индексүүдтэй харьцуулахад дунджаар 5 дахин өндөр үзүүлэлт болж байна. Үүнд дотоодын хөрөнгө оруулагчид идэвхжиж, иргэдийн хөрөнгө оруулах хандлагад томоохон өөрчлөлт гарсан нь ихээхэн нөлөөлсөн төдийгүй хөрөнгийн биржийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэр төрөл нэмэгдсэн нь зах зээл өргөжин тэлэхэд томоохон түлхэц үзүүллээ. Түүнчлэн 2021 оны эхэнд Банкны тухай хуулийг шинэчлэн баталж, системийн нөлөө бүхий банкууд олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжих томоохон шинэтгэлийн ажил гараанаасаа хөдөлсөн нь хөрөнгийн зах зээл хөгжлийн дараагийн шатанд түүчээлэх үндэс суурийг улам бэхжүүллээ. Монголын хөрөнгийн зах зээл дэх эдгээр таатай уур амьсгал болон онцлох өсөлтүүдийг Их Британийн FTSE Russell группээс онцгойлон үзэж, 2021 онд Монголын хөрөнгийн зах зээлийг Хөгжиж буй зах зээлийн Ажиглалтын жагсаалтад оруулсан нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг Монгол Улсад чиглүүлэх чухал үйл явдал байлаа гэж Монголын хөрөнгийн биржийн өнгөрсөн оны үйл ажиллагааны тайланд дурдсан байна. 

-Монголын хөрөнгийн бирж тайлангаа танилцуулав-

2022.08.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч, Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 31 жилийн ой тохиож буй 2022 он салбарын хувьд онцлох жил болж байна. Тодруулбал, 2022.06.29-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Монголын хөрөнгийн бирж ТӨХК-ийн 34 хувийг олон нийтэд санал болгож, нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжүүлэх тогтоол, шийдвэр дэмжигдсэн нь Монголын хөрөнгийн зах зээл хөгжлийн дараагийн шатанд түүчээлэх үндэс суурийг улам бэхжүүллээ. 2022 онцлох үйл явдлууд:

• Журмын шинэчлэлүүд:

Энэ оны эхний хагас жилд хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдын идэвхийг нэмэгдүүлж, зах зээлийн цар хүрээг тэлэх томоохон шийдвэрүүдийг Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс гаргалаа. Тухайлбал, хөрөнгийн зах зээлд мэргэжлийн буюу байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор Хамтын хаалттай хөрөнгө оруулалтын сангийн нэгж эрхийн бүртгэлийн журамд холбогдох нэмэлт өөрчлөлтийг оруулж шинэчлэн баталлаа. Ингэснээр хөрөнгө оруулалтын сангууд Монголын хөрөнгийн биржид нэгж эрхээ бүртгүүлж, олон нийтээс хөрөнгө татан төвлөрүүлэхдээ төлдөг байсан бүртгэх үйлчилгээний хөлс 50-75 хувиар буурсан бол, жилийн үйлчилгээний хөлс 50 хувиар буураад байна. Мөн Үнэт цаасны бүртгэлийн журамд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар компанийн хувьцаа бүртгэх үйлчилгээний хөлс 10-40 хувиар, компанийн бонд бүртгэх үйлчилгээний хөлс 36 хүртэлх хувиар бууруулж, Арилжааны журамын нэмэлт өөрчлөлтөөр анхдагч зах зээлд хувьцаа, хөрөнгө оруулалтын сангийн нэгж эрх гаргагчийн төлөх арилжааны шимтгэлийг 100 хувь чөлөөлсөн нь хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд бодит үр дүнгээ үзүүлэх түүхэн шийдвэр байлаа. Монголын хөрөнгийн биржийн шимтгэл хураамж буурснаас гадна Үнэт цаас гаргагчаас олон нийтэд хүргэх мэдээллийн журам батлагдсанаар иргэд, олон нийт хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргахад шаардлагатай мэдээ мэдээллийг цаг алдалгүй хүлээн авах боломж улам бүр нээлттэй болж байна.

• Арилжаа:

Дотоодын үнэт цаасны зах зээлийн чиг хандлагыг тодорхойлогч гол үзүүлэлт болох ТОП-20 индекс 2022 оны эхний хагас жилд 44,119.22 нэгжид хүрч өссөн бол доод үзүүлэлт нь 32,795.68 нэгж, дундаж үзүүлэлт нь 37,759.42 нэгж байлаа. Доод үзүүлэлтийг өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 713.33 нэгж буюу 2.13 хувиар буурч, 32 795.68 нэгж болсон байна. Зах зээлийн үнэлгээ 2022 оны 06 дугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар 4.84 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 1 их наяд төгрөг буюу 27.2 хувиар өссөн байна. Энэ үзүүлэлтийг оны эхэнтэй харьцуулахад 1.18 их наяд төгрөг буюу 19.6 хувиар буурсан үзүүлэлт юм. Харин үнэт цаасны арилжааны хувьд, 2022 оны эхний хагас жилд нийт 122 удаагийн 276 тэрбум төгрөгийн арилжаа хийсэн байна. Тодруулбал, хувьцааны хоёрдогч зах зээлийн арилжаагаар 135 хувьцаат компанийн 151 сая ширхэг хувьцааг 114 тэрбум төгрөгөөр, хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасны анхдагч болон хоёрдогч зах зээлийн арилжаагаар 580 мянган ширхэг үнэт цаасыг 58 тэрбум төгрөгөөр, хөрөнгө оруулалтын сангийн нэгж эрхийн хоёрдогч зах зээлийн арилжаагаар 4.9 сая ширхэг нэгж эрхийг 2.3 тэрбум төгрөгөөр, компанийн бондын анхдагч болон хоёрдогч зах зээлийн арилжаагаар 940 мянган ширхэг бондыг 100 гаруй тэрбум төгрөгөөр тус тус арилжааллаа. Тайлант хугацаанд өдөрт дунджаар 1.3 сая ширхэг үнэт цаасыг 2.3 тэрбум төгрөгөөр арилжсан байна.

• Шинэ бүтээгдэхүүн:

Өнгөрсөн онд Монголын хөрөнгийн биржэд анх удаа хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг арилжаалж байсан бол 2022 оны эхний хагас жилд ахин хоёр компани хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг зах зээлд санал болголоо. Энэ оны эхний улиралд Омни актив ТЗК ХХК-ийн 5 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгуулсан бол хоёрдугаар улиралд Симпл ассет ТЗК ХХК-ийн 50 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг анхдагч зах зээлд санал болголоо. Мөн энэ оны эхний хагас жилд Лэндмн ББСБ ХК-ийн 2-р транчийн 3.1 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий бондын анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгуулснаас гадна анхны хөвөгч хүүтэй бонд болох Эрдэнэс таван толгой ХК-ийн 4-р транчийн 76.6 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий бондын анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгууллаа. Түүнчлэн Эрдэнэс Сольюшинс ХК болон Инвескор ББСБ ХК-иуд анхдагч зах зээлд нэмэлт хувьцаагаа санал болгосон нь өндөр эрэлт үүсгэж, арилжааны явцад green shoe хэрэгжүүлэн амжилттайгаар хөрөнгө оруулалт татаж чадлаа.

• Шинэ бүтээгдэхүүн:

Өнгөрсөн онд Монголын хөрөнгийн биржэд анх удаа хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг арилжаалж байсан бол 2022 оны эхний хагас жилд ахин хоёр компани хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг зах зээлд санал болголоо. Энэ оны эхний улиралд Омни актив ТЗК ХХК-ийн 5 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгуулсан бол хоёрдугаар улиралд Симпл ассет ТЗК ХХК-ийн 50 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг анхдагч зах зээлд санал болголоо. Мөн энэ оны эхний хагас жилд Лэндмн ББСБ ХК-ийн 2-р транчийн 3.1 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий бондын анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгуулснаас гадна анхны хөвөгч хүүтэй бонд болох Эрдэнэс таван толгой ХК-ийн 4-р транчийн 76.6 тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий бондын анхдагч зах зээлийн арилжааг зохион байгууллаа. Түүнчлэн Эрдэнэс Сольюшинс ХК болон Инвескор ББСБ ХК-иуд анхдагч зах зээлд нэмэлт хувьцаагаа санал болгосон нь өндөр эрэлт үүсгэж, арилжааны явцад green shoe хэрэгжүүлэн амжилттайгаар хөрөнгө оруулалт татаж чадлаа.

• МХБ-ийн санхүүгийн үр ашиг:

Монголын хөрөнгийн бирж ТӨХК нь 2022 оны эхний хагас жилд үйл ажиллагаанаас нийт 1.6 тэрбум төгрөгийн орлогыг олж, 958.8 сая төгрөгийн зардлыг санхүүгийн тайланд хүлээн зөвшөөрснөөр 699.5 сая төгрөгийн татварын өмнөх цэвэр ашигтай ажиллалаа. Компанийн үйл ажиллагааны орлогоор үйл ажиллагааны нийт зардлыг бүрэн нөхөж, борлуулалтын орлогын 1 төгрөгт ногдох зардлыг 54 мөнгө үзүүлэлтэд хүргэж ажиллахаар 2022 оны эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт, зорилтот түвшинд тусгасан ба энэхүү үзүүлэлт нь эхний хагас жилийн гүйцэтгэлээр 1 төгрөгт 58 мөнгө гэсэн гүйцэтгэлтэй байна. Мөн тайлант хугацаанд зах зээлийн дэд бүтэц болох MIT системийн ашиглалттай холбоотой төлбөрт 251,376 ам.долларыг төлж барагдуулахын зэрэгцээ зохих хууль, дүрэм, журмын дагуу Улсын төсөвт нийт 441.6 сая төгрөгийн татвар, шимтгэлийг цаг хугацаанд нь төлж, Улсын төсөв бүрдэлтэд хувь нэмрээ оруулж ажиллалаа. Ийнхүү бид цар тахлын дараах эдийн засгийн хүнд нөхцөл байдлыг үл харгалзан зах зээлийн зохицуулагч байгууллага болон оролцогч байгууллагуудтай хамтран бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хөлс, хураамжийг бууруулан ажиллаж, шинэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээг дэмжиж, зарим дүрэм, журмуудад нэмэлт өөрчлөлт оруулан хэрэгжүүлж эхэлснээр дотоодын хөрөнгийн зах зээл идэвхижилт бууралгүй, шинэ бүтээгдэхүүний тоо нэмэгдсэн, түүнчлэн цаашид хөрөнгийн зах зээл улам хөгжиж, улс орны эдийн засгийн хөгжилд бодит үр дүнгээ өгөх хүлээлтийг бий болгон ажиллаж байна гэжээ. 

-Будапештийн хөрөнгийн биржийнхэн Монголын Биржтэй танилцав-

2022.07.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Унгарын төв банк (Magyar Nemzeti Bank)-ны Дэд ерөнхийлөгч, Мөнгөний бодлогын зөвлөлийн гишүүн, Будапештийн хөрөнгийн биржийн Удирдах зөвлөлийн дарга, Доктор Михали Патайг Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагууд хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын үеэр хоёр тал хөрөнгийн зах зээлийн өнөөгийн нөхцөл байдал,  цаашдын чиг хандлагын талаар мэдээлэл танилцуулснаас гадна хамтран ажиллах боломжуудын талаар санал солилцлоо. Унгар улс дахь хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжлийг 1860-аад оноос эхлэлтэй гэж үздэг бөгөөд тус улс 1990 онд Үнэт цаасны тухай хуулиа батлан мөрдөж эхэлснээр орчин цагийн хөрөнгийн зах зээлийн үндэс суурь тавигдаж, Будапештийн хөрөнгийн бирж өөрчлөн байгуулагдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Унгар болон Монголын хөрөнгийн зах зээлийн орчин үеийн түүхэн замналд ижил төстэй зүйл цөөнгүй бий учраас цаашид хамтран ажиллаж, туршлага солилцоход бүхий л талаар нээлттэй байх болно гэдгээ ноён Михали Патай уулзалтын үеэр онцолж байлаа. Харин Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагуудын зүгээс дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн танилцуулж, цаашид туршлага солилцох хүсэлтэй байгаа тухайгаа илэрхийллээ.

-Засгийн газар дотоодын зах зээлд өрийн бичиг гаргаж эхлэв-

2014.12.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Тодорхой хэмжээний мөнгийг тогтоосон хугацааны дараа хүүгийн хамт эргүүлэн төлөхийг баталсан үнэт цаасыг өрийн бичиг гэж нэрийддэг. Засгийн газар 1998 оноос хойш дотоодын зах зээлд өрийн бичиг гаргаж эхэлсэн юм. Ингэхдээ эхний хоёр жил нэр бүхий төслүүдийг санхүүжүүлэх зорилгоор өрийн бичиг гаргасан бол, үүнээс хойш төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх зорилгоор гаргаж байжээ. Харин 2011 онд нэр бүхий төслүүдийг санхүүжүүлэх зорилгоор дахин өрийн бичиг гаргасан юм. Тухайлбал, 4000 айлын орон сууцны хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхээр 72 тэрбум төгрөгийн, жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих зорилгоор 150 тэрбум төгрөгийн, ноос болон ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжих зорилгоор 150 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргасан байна. Ийнхүү нийт 372 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргасан ч, 237 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас Монголын хөрөнгийн биржээр арилжигдсан гэх тоон мэдээлэл байна. Энэ нь Монголын хөрөнгийн биржэд арилжигдсан Засгийн газрын үнэт цаасны оргил үе байсан юм. Гэвч энэ оргил үеэс хойш Монголын хөрөнгийн бирж дээр Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаа бараг хийгдээгүй гэхэд болно. Засгийн газрын үнэт цаасыг 2012 оны сүүлчээр төвбанкны системээр арилжаалж эхэлснээр, Монголын хөрөнгийн биржийн бүтээгдэхүүний тоо цөөрсөн юм. Үүний нэг нотолгоо бол, 2003-2011 оны хооронд хөрөнгийн биржэд 352 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын үнэт цаас арилжигдсан бол, сүүлийн хоёр жил бараг арилжаа хийгдээгүй байдаг.

-Засгийн газрын үнэт цаасыг төвбанкаар дамжуулан арилжаалдаг болов-

2014.12.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Засгийн газрын үнэт цаасыг төвбанкаар дамжуулан арилжаалах журам 2012.10.25-нд гарсан. Энэ цагаас хойш Сангийн яам Засгийн газрын үнэт цаас арилжаалах хуваарийг төвбанкинд хүргүүлдэг болсон юм. Харин төвбанк Засгийн газрын үнэт цаасны дуудлага худалдааг зохион байгуулдаг болсон. Арилжааны банкуудын тухайд дуудлага худалдаанд оролцох саналаа ирүүлэхээс гадна, иргэд ахуйн нэгжүүд засгийн газрын үнэт цаас авахад зуучилж байгаа юм. Ингэхдээ Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаа дараах байдлаар явагдаж байна. Улсын төсвийн алдагдал, улирлын чанартай орлогын дутагдал, зарим зорилтот хөтөлбөр, үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилгоор Засгийн газар төвбанкаар дамжуулан үнэт цаас гаргаж байгаа юм. Энэ оны гуравдугаар улирлын өрийн тайланд тусгаснаар Засгийн газрын үнэт цаасны үлдэгдэл 2.3 их наяд төгрөгт хүрчээ. Үүний 96 хувийг дотоодын арилжааны банкууд, 4 хувийг нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид авсан байна. Монголын хөрөнгийн бирж дээр Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаа явагддаг байхад иргэд, аж ахуйн нэгжүүд брокерийн компаниар дамжуулан өрийн бичиг авдаг байсан. Харин Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаа төвбанкинд очсоноор иргэд, аж ахуйн нэгжүүд арилжааны банкуудаар дамжуулан өрийн бичиг худалдаж авдаг болсон юм. Энэ нь хөрөнгийн зах зээлийг уналтад ороход тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгийн захад чанартай бүтээгдэхүүн үгүйлэгдэж байхад, Засгийн газрын үнэт цаасыг биржээс холдуулсан нь энэ салбарыг уналтад оруулахад нөлөөлсөн юм.

-Засгийн газрын үнэт цаасны арилжааг эргүүлэн Монголын хөрөнгийн бирж рүү авч ирлээ-

2014.12.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2014.10.21-ний өдрийн 389 тоот тогтоол, Монголын хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирлын 2014.10.23-ны өдрийн 169 тоот тушаалын дагуу засгийн газрын үнэт цаасыг Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан олон нийтэд арилжаалж эхлэв. Засгийн газрын жижиглэнгийн үнэт цаасыг бирж рүү эргүүлэн авч ирсэн учраас брокер, дилерийн компаниуд өнгөрсөн сараас эхлэн бирж дээр арилжаалах бүтээгдэхүүнтэй боллоо. Өөрөөр хэлбэл, 1 сая төгрөгийн нэрлэсэн үнэ бүхий Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаа төвбанкин дээр үлдсэн ч, 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэ бүхий жижиглэнгийн үнэт цаасны арилжаа Монголын хөрөнгийн бирж дээр ирсэн юм. Сангийн яам өнгөрсөн сард төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх зорилгоор 1 жилийн хугацаатай, 15,795 хувийн хүүтэй, 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 1 сая ширхэг засгийн газрын үнэт цаасыг Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлж, олон нийтэд санал болгосон юм. Хувь хүн, аж ахуйн нэгжүүдэд зориулсан жижиглэнгийн үнэт цаасны захиалгыг өнгөрсөн сарын 29-нөөс брокер дилерийн компаниудаар дамжуулан авсан бол, анхдагч зах зээлийн арилжаа энэ сарын 4-нд Монголын хөрөнгийн бирж дээр явагдлаа. Үүгээр иргэд, аж ахуйн нэгжүүд брокер дилерийн компаниар дамжуулан 1 жилийн хугацаатай, 15.795 хувийн хүүтэй, 4.5 тэрбум төгрөгийн үнийн дүнтэй 45020 ширхэг засгийн газрын үнэт цаас худалдаж авсан байна. Энэхүү арилжаанд Монголын хөрөнгийн биржийн гишүүн үнэт цаасны компаниуд дараах байдлаар оролцсон байна. Үүнд:

-Засгийн газрын үлдэгдэл жижиглэнгийн үнэт цаасыг үргэлжлүүлэн худалдахаар болов-

2014.12.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Сангийн яам олон нийтэд 100 тэрбум төгрөгийн засгийн газрын үнэт цаас санал болгосон ч, иргэд аж ахуйн нэгжүүд брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан ердөө 4.5 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас худалдан авсан байдаг. Сангийн яам дараагийн ээлжинд 1 жилийн хугацаатай, 16.25 хувийн хүүтэй, 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 954 мянга 980 ширхэг засгийн газрын үнэт цаас арилжаалахаар төлвөлөсөн байдаг. Засгийн газрын үнэт цаасны дараагийн арилжааны захиалгыг брокер дилерийн компаниудаар дамжуулан авч, захиалга дуусах эцсийн хугацаа дуусав. Үүгээр анх гаргасан 100 тэрбум төгрөгийн үнэт цааснаас 12.2 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас арилжигдсан дүн гарсан юм. Тиймээс үлдэгдэл үнэт цаасыг үргэлжлүүлэн Монголын хөрөнгийн биржэд арилжих шийдвэрийг Сангийн яамнаас гаргасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 87 гаруй тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг үргэлжлүүлэн арилжаалахаар тогтсон юм. Үүнээс 2.6 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас арилжигдсан дүн гарч байсан юм. Үүнийг оролцуулж тооцвол, 15 орчим тэрбум төгрөгийн жижиглэнгийн үнэт цаас арилжигдсан дүн мэдээ гарлаа. Засгийн газрын үнэт цаасны хүү арилжааны банкуудын хадгаламжийн сертификатаас өндөр. Мөн засгийн газрын жижиглэнгийн үнэт цаасны хүүгийн орлого албан татвараас бүрэн чөлөөлөгдөж байгаа учраас цаашид эрэлт өснө гэсэн хүлээлт брокер, дилерийн компаниудын дунд байсан билээ. Засгийн газрын жижиглэнгийн үнэт цаасны хүү сар тутам төлөгдөх нөхцөлтэй байсан ч, хожим гаргасан 3 болон 6 сарын хугацаатай үнэт цаасны хүү хугацааны эцэст төлөгдөх нөхцөлтэй байсан юм. Засгийн газрын жижиглэнгийн үнэт цаасны арилжаа долоо хоног бүр зохиогдож ирсэн. Харин зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлттэй уялдуулан Засгийн газрын үнэт цаасны хоёрдогч зах зээлийн арилжааг ойрын хугацаанд нээхээр болжээ.

FTSE RUSSELL-н FRONTIER MARKET ангилалд орлоо

2022.10.03. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Олон улсад хөрөнгийн зах зээлийн индексийг тодорхойлогч Их Британийн FTSE Russell компани нь улс орнуудын хөрөнгийн зах зээлийг олон төрлийн техник шалгуураар үнэлгээ өгдөг бөгөөд тухайн улсыг албан ёсоор ангилалд хамруулахаас өмнө нэг жилийн хугацаанд Ажиглалтын жагсаалтад оруулдаг. Монгол Улсын хувьд анх 2012 онд FTSE Russell-с гаргадаг Хөгжиж буй зах зээл (Frontier Market) ангиллын Ажиглалтын жагсаалтад орж байсан боловч төлбөрийн эсрэг нийлүүлэлт зарчмыг нэвтрүүлээгүй, арилжаанд оролцохын тулд мөнгөн хөрөнгийг 100 хувь урьдчилан байршуулдаг, түүнчлэн олон улсын кастодиан банк байхгүй зэрэг шалтгааны улмаас 2017 онд Хөгжиж буй зах зээлийн ангилалд орж чадалгүйгээр Ажиглалтын жагсаалтаас хасагдаж байв. Санхүүгийн зохицуулах хороо дээр дурдсан асуудлын хүрээнд бодлогын арга хэмжээнүүдийг үе шаттайгаар авч үнэт цаасны төлбөр тооцооны горимыг олон улсын жишигт нийцүүлэх ажилд онцгойлон анхаарч Сангийн яам, Монголын хөрөнгийн бирж ТӨХК, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төв ХХК, Монголын үнэт цаасны клирингийн төв ХХК, Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбоо болон бусад мэргэжлийн оролцогч байгууллагуудтай энэ чиглэлээр хамтран ажиллаж, үнэт цаасны дараа төлбөр тооцооны T+2, төлбөрийн эсрэг нийлүүлэлт зарчмыг нэвтрүүлэх шийдвэрийг 2020 оны нэгдүгээр сард гаргасан. Санхүүгийн зохицуулах хороо, хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтцийн байгууллагууд болон мэргэжлийн оролцогч байгууллагууд бэлтгэл ажлыг ханган системийн хэмжээнд энэхүү горимд 2020 оны 3 дугаар сард амжилттай шилжсэнээр манай улсын үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим олон улсын жишигт нийцсэн цаг үеэ олсон шийдвэр байсан. Үүнээс хойш Санхүүгийн зохицуулах хорооноос үнэт цаас гаргагч, хөрөнгө оруулагч, зах зээлд оролцогчдыг дэмжиж, үнэт цаасны арилжааны шимтгэл, хураамжийг бууруулах чиглэлээр бодлого, зохицуулалтын цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлсний үр дүнд Монгол Улс ангилал ахих боломж нэмэгдсэн. Тэгвэл өнгөрсөн жил буюу 2021 оны есдүгээр сард FTSE Russell-с Монгол Улсыг Хөгжиж буй зах зээл (Frontier market) ангиллын Ажиглалтын жагсаалтад буцаж орсон талаар албан ёсоор мэдэгдсэн бол 2022.09.29-ний өдөр FTSE Russell группээс Хөгжиж буй зах зээл (Frontier Market) ангилалд албан ёсоор орсон талаар мэдээллээ. FTSE Russell-с гаргадаг энэхүү ангилалд Монгол Улс орсноор манай улсын хөрөнгийн зах зээлийг олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрч, мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдыг татах, зах зээлийн арилжааны идэвх, хөрвөх чадварыг нэмэгдүүлж, хөгжлийг хурдасгах нөхцөл бүрдэх чухал ач холбогдолтой юм гэжээ. 

Үргэлжлэл бий…

Токиогийн хөрөнгийн бирж

Токиогийн хөрөнгийн бирж одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө ажлын шинэ хувиарт шилжсэн тухай мэдээ гаргаж байлаа. Ази тивд байр сууриа хэдийнэ эзэлсэн Токиогийн хөрөнгийн биржийн ажилчид өмнө нь үдийн цайны цагтаа 90 минут зарцуулдаг байжээ. Тэгвэл 10 гаруй жилийн өмнөөс тус бирж цайны цаггүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулахаар болсон нь энэ. Токиогийн хөрөнгийн бирж өрсөлдөх чадавхиа дээшлүүлж, үйлчлүүлэгчдээ татах үүднээс тус байгууллагын удирдлагууд ийм шийдвэр гаргасан тухайгаа мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс гадна, токиогийн хөрөнгийн бирж өглөөний арилжаагаа эрт эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаагаа зарлаж байв. Энэ үед Токиогийн хөрөнгийн бирж 1 их наяд 95 тэрбум ам.долларын арилжаа хийсэн байдаг. Энэ нь өмнөхөөсөө 0.5 хувиар өссөн үзүүлэлт байсан юм.

Солонгосын хөрөнгийн бирж

Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг Төрийн өмчийн хороо 2010.05.21-нд зарлахад тухайн үeд Солонгосын хөрөнгийн бирж оролцож байсан гэх мэдээлэл гарч байсан билээ. Солонгосын хөрөнгийн бирж 2005 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд Сөүл, Пусан хотуудад салбартай. Тус биржэд 1700 гаруй компани үнэт цаасаа арилжаалж байснаас дийлэнх нь солонгосын компаниуд гэж хүмүүс ярьдаг ч, миний мэдэхээр тус биржийн үйл ажиллагаа үүнээс эрт. Б.Аюуш аав маань Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр томилогдохоос өмнө, Говь-Алтай аймгийн орлогч дарга байхдаа 1991 онд БНСУ-д удирдах ажилтны сургалтад суугаад ирсэн билээ. Манай улс БНСУ-тай дипломат харилцаа тогтоосон тэр үе хавьцаа юм уу даа. Аав томилолтоос ирэхдээ хэдэн болор дурсгалтай ирсэн нь одоо ч бий. Эдгээр дурсгалыг харахад нэг нь Welcome to Inchon, нөгөө нь Samsung electronics co, удаах нь Visit commemoration korea stock exchange гэсэн бичигтэй. Эндээс Солонгосын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа миний мэдэхийн 1991 оноос өмнө гэдэг нь батлагдаж байгаа юм. Тус бирж Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагын багийн тендерт тунаж, тус биржэд олон улсын аутид оруулахаар болсон тухай 2010.09.08-нд яригдаж байсан ч, хожим тендерийг шалгаруулалтаас хасагдсан байдаг юм. Эндээс харахад аавын минь үйл хэрэг үргэлжилж 20 гаруй жилийн дараа тендер шалгаруулалтад оролцож байсан байна хэмээн бодогддог юм.

Сингапурын хөрөнгийн бирж

2012.02.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бонд гэдэг нэг төрлийн үнэт цаас. Энэ үнэт цаас бусад үнэт цааснаас ялгарах онцлогтой. Хувьцааг зөвхөн хувьцаат компани гаргах ёстой бол, бондыг  засгийн газар, аймаг болон нийслэлийн засаг захиргаа, хувийн хэвшлийнхэн, аж ахуйн нэгж гээд хэн ч гаргаж болно. Бондын бусад үнэт цааснаас ялгарах онцлог энэ юм. Бондын өөр нэг онцлог нь банкны зээлийн хүүгээс хямд өртөгтэй хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр олох, хүссэн хэмжээгээрээ хөрөнгө оруулалт татах зэрэгт байдаг. Эрх бүхий хуулийн этгээдүүд бонд гаргах замаар хөрөнгө босгосон ч, үүнийгээ тогтоосон хугацааны дараа, заасан хүүтэйгээр худалдан авагч талд буцаан төлөх ёстой. Түүнчлэн бондын хүүг төлөх хугацаа уян хатан байдаг. Тодруулбал, бонд гаргах эрхтэй хуулийн этгээдүүдэд богино хугацааны санхүүжилт шаардлагатай бол, нэг хүртэлх жилийн хугацаатай бонд. Дунд хугацааны санхүүжилт хэрэгтэй бол 2-10  жилийн хугацаатай бонд. Урт хугацааны санхүүжилт шаардагдвал 10-30 жилийн хугацаатай бонд гаргаж болдог. Бонд ийм давуу талтай учир манай улсын эрх бүхий хуулийн этгээдүүд энэ төрлийн үнэт цаас гаргаж хөрөнгө босгох нь ихэсч байна. Ер нь 2001 оноос хойш засгийн газар болон хувийн хэвшлийнхэн 10 орчим бонд Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалсан байна. 2011 онд засгийн газар 372 тэрбум төгрөгийн бондыг, 1-5 жилийн хугацаатай, 8-12 хувийн хүүтэй арилжаалсан бол, Жаст агро компани нэг жилийн хугацаатай 15 орчим хувийн хүүтэй бондыг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалсан байх жишээтэй. Ийнхүү дотоодын зах зээлд бонд гаргах замаар хөрөнгө босгож байгаагаас гадна, гадаадын хөрөнгийн биржээр ч мөн энэ төрлийн үнэт цаас гаргах нь элбэгшиж байна. Худалдаа хөгжлийн банк одоогоос хэдэн жилийн өмнө Сингапурын хөрөнгийн биржээр бондоо арилжаалсан бол, Хөгжлийн банк мөн энэ бирж дээр 600 сая долларын өртөг бүхий бонд арилжаалах эрх авч, түүнийхээ 20 сая долларын бондыг арилжаалаад байна. Хас банкны гүйцэтгэх захирал Д.Бат-Очир: Манай банк Сингапурын хөрөнгийн биржээр 300 сая ам.долларын өртөг бүхий бонд гаргаж арилжаалах эрх аваад байгаа. Олон улсын хөрөнгө оруулалтын Ай Эн Жи болон Юу Би Эс банктай хамтран дунд хугацааны 300 сая ам.доллартай тэнцэх евро бонд гаргахаар төлөвлөж байгаа талаар хэлж байсан юм. 

Будапeштийн хөрөнгийн бирж

2022.07.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Унгарын төв банк (Magyar Nemzeti Bank)-ны Дэд ерөнхийлөгч, Мөнгөний бодлогын зөвлөлийн гишүүн, Будапештийн хөрөнгийн биржийн Удирдах зөвлөлийн дарга, Доктор Михали Патайг Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагууд хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын үеэр хоёр тал хөрөнгийн зах зээлийн өнөөгийн нөхцөл байдал, цаашдын чиг хандлагын талаар мэдээлэл танилцуулснаас гадна хамтран ажиллах боломжуудын талаар санал солилцлоо. Унгар улс дахь хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжлийг 1860-аад оноос эхлэлтэй гэж үздэг бөгөөд тус улс 1990 онд Үнэт цаасны тухай хуулиа батлан мөрдөж эхэлснээр орчин цагийн хөрөнгийн зах зээлийн үндэс суурь тавигдаж, Будапештийн хөрөнгийн бирж өөрчлөн байгуулагдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Унгар болон Монголын хөрөнгийн зах зээлийн орчин үеийн түүхэн замналд ижил төстэй зүйл цөөнгүй бий учраас цаашид хамтран ажиллаж, туршлага солилцоход бүхий л талаар нээлттэй байх болно гэдгээ ноён Михали Патай уулзалтын үеэр онцолж байлаа. Харин Монголын хөрөнгийн биржийн удирдлагуудын зүгээс дотоодын хөрөнгийн зах зээлээ танилцуулж, цаашид туршлага солилцох хүсэлтэй байгаа тухайгаа илэрхийллээ.

Прагийн хөрөнгийн бирж

2025.03.11. БНЧУ. Прага хот. Прагийн Хөрөнгийн бирж нь 1871 онд байгуулагдсан 154 жилийн түүхтэй бирж юм. Дэлхийн 1,2-р дайныг хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байгаад дайны үеэр завсарласан. Харин 1991 оноос идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж эхэлжээ. Одоо Европын томоохон биржүүдийн нэг бөгөөд 90 гаруй хувийг нь Австрийн Венагийн Хөрөнгийн бирж эзэмшдэг. Арилжааны хувьд тогтвортой ажилладаг бөгөөд сүүлийн үед арилжааны нэр төрөл нь олширч, шинэчлэгдэн иржээ. Хөрөнгө оруулалтын сангийн арилжаа нь нэлээд идэвхжиж байгаа. 2018 онд нэвтрүүлсэн жижиг, дунд компаниудад зориулсан Star market үйлчилгээг хөгжүүлсэн нь үр дүнгээ өгсөн талаар Прагийн Хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Петр Коблик танилцууллаа. Прагийн биржийн хөрөнгийн захад гаргасан Бондын хэмжээ сүүлийн жилүүдэд байнга өсч байгаа. Европт хөрөнгө оруулалтын сангийн үйл ажиллагаагаар тавдугаар байрт жагсдаг. Хувьцаа эзэмшигчдийн тоо байнга өссөн үзүүлэлттэй гарч байгаа нь хүмүүс хөрөнгийн захыг сонирхсоор байгааг харуулна гэдгийг Петр Коблик онцолж байлаа. Чехчүүд хөрөнгийн биржид IPO гаргах замаар хөрөнгө босгож байна. Прагийн хөрөнгийн биржийн 90 гаруй хувийг эзэмшдэг Венагийн Хөрөнгийн бирж нь бондын хөрөнгө оруулалт татдаг томоохон бирж. 40 орчим улсаас нэг их наядын еврогийн хөрөнгө босгожээ. Манай улсын Улаанбаатар хот, Худалдаа хөгжлийн банк, Хөгжлийн банкууд Венагийн биржээс бонд босгосон байна. Чех улсад хөрөнгийн бирж эрчимтэй хөгжиж байна. Цаашдаа эрчим хүчний зах зээл рүү идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулна. Компаниуд төрийн өмчит байх бол хамгийн муу хувилбар, харин компаниуд олон нийтэд нээлттэй, хувьцаа эзэмшигчидтэй байх нь хамгийн сайн хувилбар” гэж Прагийн биржийн гүйцэтгэх захирал ярьжээ. Мөн энэ үеэр МҮХАҮТ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Саруул Монголын Хөрөнгийн биржийн талаар товч танилцуулга хийсэн бол, МҮХАҮТ-ын Ерөнхийлөгч Л.Төр-Од Прагийн Хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирлыг 2025 оны долдугаар сард болох Монголын эдийн засгийн форумд урьж, Баяр наадмыг үзэж сонирхож, Монголд аялахыг урьжээ.

Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж

2018.09.26. AНУ. Нью-Йоркийн бирж. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий ассемблейн 73 дугаар чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэл оролцох үеэрээ 2018.09.26-ны өдөр Нью-Йоркийн Хөрөнгийн биржид зочлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх улс орныхоо эдийн засгийн байдал, Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны талаар танилцуулж, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржтэй үргэлжлүүлэн хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал Жон Таттл өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улстай идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснээ тэмдэглээд, Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжирч буй энэ үед хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжинө гэдэгт итгэлтэй байна гэв. Хөрөнгийн биржид зочлох үеэрээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх мөн АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн сайд Сонни Пердутай уулзав. Уулзалтын үеэр, Монгол Улс хүнс үйлдвэрлэгч орон болох зорилтын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагааг хөдөө аж ахуйн салбарт хөгжүүлэх өргөн боломж буйг онцолсон бөгөөд сайд Сонни Перду АНУ-аас бүхий л талаар дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн буйг нотлов.

Лондонгийн хөрөнгийн бирж

Лондонгийн хөрөнгийн бирж /LSE/ 1801 онд албан ёсоор байгуулагдсан. Хааны санхүүгийн зөвлөх Томас Грешем 1571 онд хувийнхаа мөнгөөр Эзэн хааны бирж байгуулан үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэх нь бий. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн хөгжил кофены дэлгүүрээс эхлэлтэй гэж ярих нь ч бий. Английн иргэн Жонатан 1698 онд кофены дэлгүүр анх нээжээ. Дэлгүүртээ кофе зарахаас гадна, бусад хүмүүсийн барааг зарж өгдөг байжээ. Хамгийн сонирхолтой нь зарж буй барааныхаа үнийг дэлгүүрийнхээ гадна самбарт бичиж үнэ хаялцуулдаг байсан явдал. Бараа нийлүүлж байгаа тал, худалдан авагч хоёр үнэ тохиролцвол тухайн бүтээгдэхүүнийг худалддаг байжээ. Ийнхүү Жонатан кофены дэлгүүрээрээ дамжуулан худалдан авагч, үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож дундаас нь ашиг олдог байсан аж. Энэ нь түүнд ашиг орлогын үүдийг нээж өгсөн тул үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж кофены дэлгүүрийнхээ тоог өсгөжээ. Хожим кофены дэлгүүрээ нэгтгэж Лондон сток эксченж гэж нэрлэсэн байна. Ингэж л Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүссэн түүхтэй аж. Лондонгийн хөрөнгийн бирж урьдын кофены дэлгүүртэй адилхан үйл ажиллагаагаа өнөөдөр явуулдаг. Гагцхүү электрон хэлбэрт шилжсэн нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог нь гэж судлаачид үздэг. Өмнө нь кофены дэлгүүрийн гадна самбарт үнэ хаялцуулдаг байсан бол, одоо дэлхийн өнцөг буланд хүрч, худалдан авагч үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож өөрийн биржэд цахимаар үнэ хаялцуулж байгаа нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог гэж судлаачид ярьдаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 70 орчим орны 2600 гаруй компани хувьцаагаа арилжаалдаг. Лондон хотноо төвтэй тус бирж хэдэн жилийн өмнө манай хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багаар ажилласан юм. Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсан Лондонгийн хөрөнгийн бирж өнөөдөр хувьцаат компани хэлбэрээр үйл ажиллагааг явуулдаг. Хэдэн жилийн өмнө гол хөрөнгө оруулагчид нь Саудын арабт суудаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Ер нь арабчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн 35 хүртэлх хувийг эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий. Лондонгийн хөрөнгийн биржээс хэдэн жилийн өмнө зохиосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хоёрдугаар бага хурлын үеэр Лондонгийн хөрөнгийн биржийн анхдагч зах зээлийн хувьцааны хэлтсийн дарга Треси Перс: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоход монголын аж ахуйн нэгжүүдэд туслахаас гадна, Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор ирсэн гэдгээ мэдэгдэж байлаа. Тэр үед Лондонгийн хөрөнгийн биржийн олон улсын хамтын ажиллагаа хариуцсан захирал Антон: Ирээдүйд ази тивд эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлт гарах тул Монголын хөрөнгийн биржийг сонгож, хамтарч ажиллах болсон тухайгаа мөн мэдэгдэж байсан юм. Ингээд хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагааг сайжруулж, дэлхийн жишигт хүрэх зорилгоор Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн хамтын ажиллагааны гэрээг 2010.12.24-ны өдөр байгуулсан юм. Энэ хүрээнд хийгдэх ажлыг нарийвчлан тусгасан эцсийн шатны мастер сервис агриймент буюу хамтын ажиллагааны гэрээг 2011.01.20-ны дотор Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн монголд ирж байгуулахаар төлөвлөсөн ч, 2011.02.15-ны өдөр болж хойшлогдсон тал бий. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Ч.Чинзориг: Хугацаа ингэж хойшлогдож явсаар эцсийн шатны мастер сервисийн гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй 2011.04.07-ны өдөр үзэглэж, гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсныг хэлж байлаа. Эдгээр гэрээ хийгдсэнээр Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн албан ёсны түншлэгч болж, тэд эргэлт буцалтгүй гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон юм. Энэ хугацаанд туршлагатай удирдах боловсон хүчнээр хангах, Монголын хөрөнгийн биржийн бүтэц, зохион байгуулалт, засаглал, менежментийг сайжруулж, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, боловсон хүчнийг чадавхижуулах, техник технологи, арилжааны платформыг шинэчилж, өөрсдийнхөө өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгодог стандартуудыг нэвтрүүлж дэлхийн түвшинд хүргэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Тухайлбал, дэлхийн стандартад нийцүүлж 2-3 жилийн дотор азидаа томоохонд тооцогдох хөрөнгийн бирж болгох ёстой болов. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулж, техник технологийг нь хөгжүүлснээр азийн болон дэлхийн тавцанд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдыг татах замаар гадаад, дотоодын компаниудын хувьцааг арилжаалж өгөх ёстой болсон юм. Энэ хүрээнд Лондонгийн металлын бирж, Америкийн хөрөнгийн бирж, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж төдийгүй дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банк болон өөрсдийнхөө хэрэглэгддэг миллениум айти арилжааны платформыг нэвтрүүлсэн юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Ч.Чинзориг: Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, менежмент, тоног төхөөрөмжийг 14,2 сая ам.доллараар сайжруулахаар болсон талаар хэлж байлаа. Ингэснээр дэлхийн жишигт хүрсэн уул уурхайн компаниудын хувьцаа арилжаалдаг хөрөнгийн биржтэй болох үүд хаалга нээгдсэн билээ. Дэлхийн хөрөнгө оруулагчид монголоос ирж уул уурхайн компаниудын хувьцааг худалдан авах бололцоо энэ үед тавигдсан гэж ойлгож болох юм.

Хонг-Конгийн хөрөнгийн бирж

2025.03.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /А.Энхтуул/. Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржийнхэн 2011.02.28-ний өдөр ирж үйл ажиллагаагаа танилцуулж байхад нь тэдэхтэй уулзаж яр лцаж байсан зүйлээс дараах танилцуулга хоцорсон байна. Энэ өдрийн байдлаар Хонг-Конгийн хөрөнгийн бирж буюу HKEХ-ийн зах зээлийн капитал 2,669 тэрбум ам.доллар байсан нь дэлхийд 7-р байр, азид 3-р байранд орж байсан үзүүлэлт байв. Харин тус биржэд бүртгэгдсэн компаниудын тоо 1421 байжээ. Тус биржийнхэн өөрсдийнхөө үйл ажиллагааг дараах байдлаар дүгнэж танилцуулсныг ямар ч засваргүйгээр, нэмэлт, хасалт, тайлбаргүйгээр, эх хувиар нь оруулав.

Rodman & Renshaw хөрөнгө оруулалтын банк

Родман энд Рэншоу хөрөнгө оруулалтын банк Монгол Улсын Ашигт малтмалын газар, Эрдэс баялаг эрчим хүчний яамтай хамтран 2010 онд Улаанбаатар хотод Уул уурхайг санхүүжүүлэх үндсэн зарчим семинарыг зохион байгуулж байсан билээ. Родман энд Рэншоу ХХК (Родман) нь Родман энд Рэншоу Капитал Групп Инк (Наздак: RODM)-ийн бүрэн эзэмшилд байдаг салбар компани бөгөөд тус компани нь хөрөнгө өсгөх, стратегийн зөвлөгөө өгөх, дэлгэрэнгүй судалгаа хийх, байгууллагын дэмжлэгийг хөгжүүлэх замаар өсөж хөгжиж буй компанийг урт хугацаанд амжилтанд хүргэхэд дэмжлэг үзүүлдэг цогц үйлчилгээ бүхий хөрөнгө оруулалтын банк юм. Тус компанийн оффис Нью-Йорк хотод байдаг бөгөөд Бостон, Хьюстон хотуудад оффисуудтай. Родман бол ган, уул уурхай, эрчим хүч, эрүүл мэнд зэрэг томоохон хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай салбаруудын дундаж хэмжээний компаниудад хөрөнгийн их үүсвэрүүдээс хөрөнгө татах ажилд хүлээн зөвшөөрөгдсөн манлайлагч юм. Тус компани зөвхөн 2009 онд гэхэд Хойд Америк, Ази, Австрали ба Европын жижиг, дунд хэмжээний компаниудад 10-100 сая ам.долларын хэмжээний 80 гаруй санхүүжилтийг дангаараа бие даан гүйцэтгэжээ. Түүнээс гадна, 2009 онд америкийн АХСБ-нуудын дунд хамгийн их хувьцааны өсөлттэй болсон Вьетнамын Лихуа Интернэшнл гэдэг зэс боловсруулалтын компанийн АХСБ-д хамтарсан удирдах менежер болсон. Тус компанийн судалгааны шинжээчид одоогоор 140 гаруй компаниудын судалгааны ажил хийж ажиллаж байгаа бөгөөд манай борлуулалт, арилжааны баг 350 гаруй хувьцаан дахь зах зээлийг хийж байна. Тус компаниас зохиодог хөрөнгө оруулалтын бага хуралд 50 гаруй танилцуулга хийх компани, 3500 орчим аж үйлдвэр, хөрөнгө оруулалтын салбарын төлөөлөгчид оролцдог байна. Родманы ашигт малтмалын салбар нь дэлхийн аль ч орнуудын өсөж хөгжиж буй жижиг болоод дунд хэмжээний уул уурхайн компаниудад хөрөнгө өсгөх, стратегийн зөвлөгөө өгөх, дэлгэрэнгүй судалгаа хийх, байгууллагын дэмжлэгийг хөгжүүлэх замаар урт хугацаанд амжилтад хүрэхэд дэмжлэг үзүүлдэг байна. Түүнчлэн Родман Ашигт малтмалын компаниудыг сурталчлах, зах зээлийн маркетинг, ба хөрөнгө оруулалтын бага хуралуудыг өргөнөөр зохион байгуулдаг туршлагатай гэж Родман энд Рэншоу хөрөнгө оруулалтын банк Монгол Улсын Ашигт малтмалын газар, Эрдэс баялаг эрчим хүчний яамтай хамтран 2010 онд Улаанбаатар хотод Уул уурхайг санхүүжүүлэх үндсэн зарчим семинарыг зохион байгуулах үеэрээ компанийнхаа талаар танилцуулж байсан юм. Хөрөнгө оруулалтын чуулган ганц монголд төдийгүй дэлхийн бусад оронд зохиож байжээ.

Дэлхийн хөрөнгийн биржээс хэрхэн хувьцаа авдаг вэ

Дэлхийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг дээрх компаниудын хувьцааг худалдан авахын тулд гадаад, дотоодын брокерийн компаниар зуучлуулах нь мэдээж. Ингэхдээ гадаадын зөвшөөрөл бүхий онлайн брокерийн компаниас гадна, дотоодын брокерийн компаниудаар зуучлуулж болдог байна. Хэрэв, иргэд онлайн брокерийн компаниар дамжуулан хувьцаа худалдан авах бол өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалах үүднээс хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг Эс Ай Пи Си, Эф Ай Эн Аар Ай гэсэн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн брокерийн компанийг эхлээд олох ёстой аж. Гэхдээ энэ нь гадаад хэлнээс гадна хөрөнгийн зах зээлийн асар өндөр мэдлэг шаарддаг. Тиймээс дотоодын брокерийн компаниудыг сонгох нь эрсдэл багатай болохыг Cover Mongolia компанийн ерөнхий захирал, хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Б.Мөнхдөл онцолж байсан удаатай. Манай улсад өнөөдөр 90 гаруй брокер, дилерийн компани байгаагаас цөөн тооны компани гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахад зуучилдаг байна. Гадаадын биржээс хувьцаа худалдан авахын тулд өөрийн сонгосон брокерийн компаниараа дамжуулан хувьцааны дансаа нээлгэж, хувьцаа худалдан авах мөнгөө байршуулах ёстой байдаг. Ингэхдээ доод тал нь 5000 ам.доллар дансандаа байршуулах ёстой болдог. Дансаа нээлгэж, дансандаа мөнгөө байршуулсны дараа хөрөнгө оруулагч та аль биржээс, ямар салбарын, ямар компанийн хувьцаа худалдан авахаа сайтар судлах ёстой. Хувьцааны ханш өсч буурах явцад хөрөнгө оруулагч та эрсдэл хүлээж болзошгүй тул судалгаагаа нарийн сайтар хийх нь зайлшгүй юм. Судалгаагаа хийсний дараа брокерийн компанидаа хандаж, хувьцаа худалдан авах болон худалдан борлуулах захиалгаа өгдөг байна. Хөрөнгө оруулагч таны өгсөн захиалгын дагуу тухайн брокерийн компани арилжаанд оролцож, таны хүссэн хувьцааг худалдан авч өгөх, эсвэл худалдан борлуулж өгдөг байна. Гэхдээ тухайн зуучилсан брокерийн компани худалдаж авсан хувьцааны үнийн дүнгийн нэг хувийг авдаг гэдгийг анхаарахад илүүдэхгүй. Гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдаж авах үйл явц энэ. Монголын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахтай төстэй. Гэхдээ ондоо зүйл бас бий аж. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв дээр байршдаг бол, Гадаадын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс гадаадын брокерийн компани дээрээ байршдаг онцлогтой аж. 

Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд гарсан монголын компаниуд

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Австрали, Хонконг, Лондон, Нью-йорк, Тронто зэрэг дэлхийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг байлаа. Тухайлбал, Оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Айвенхоу майнз, алтны Центерра голд, уран олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Денисион майнз корпораци, Блуе рок ресурсес, зэс хөнгөн цагаан олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Би Эйч Пи биллитон, Эрдэнэ ресурсес, Соут гоби энержи ресурсес, Баяфиелд вентурес корпораци, Вестерн проспектор, Энтри голд, Кю Жи Экс, Портресс минералс, Ийст азиа минералс корпораци, Ред хилл энержи, Соломон ресурсес, Ланд дрилл, Мега ураниум, Хан ресурсес, Петро Матад, Монголиа энержи корпораци, Хүннү Коал, Мажор дириллинг групп, Магнум ресурсес зэрэг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Монгол Улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж ирсэн юм. Тэгвэл одоо энэ тоо 50 хол давжээ. Эдгээрээс Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Харанга айрон, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй аж.Оюутолгой компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдсан зүйл одоогоор алга. Харин оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалагдсан ирсэн. Айвенхоу майнз компани Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж, АНУ-ын Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд үнэт цаасаа арилжаалж Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хийсэн билээ. Тухайлбал, Канадын Айвенхоу майнз лимитед компани 2005.01.18-ны өдөр Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Айвенхоу Майнз хувьцаагаа арилжиж эхэлсний таван жилийн ойг тэмдэглэж Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржийн арилжааг тус компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд нээж хонх цохисон байна. Айвенхоу Майнз компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд: Өнгөрсөн 5 жилд Айвенхоу Майнз компани Ази Номхон далайн бүс нутагт эрдэс баялгийн төслүүдийг үр өгөөжтэй хэрэгжүүлэгчээр тодорлоо. Айвенхоу майнз стратегийн түнш Рио Тинтогийн хамтаар Монголын зэс-алтны дэлхийд томоохонд тооцогдох Оюу Толгой ордыг ашиглахаар Монгол Улсын Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурсан. Манай охин компани Соут Гоби Энержи Ресурс Монголд байгуулсан анхны уурхайгаасаа өндөр чанарын нүүрсийг Хятад руу экспортолж байна. Мөн өөр нэг салбар Айвенхоу Австрали гэхэд рени, молибденийн дэлхийд хамгийн өндөр зэрэглэлийн нөөцийг илрүүлсэн. Сүүлийн жилүүдэд Азид завшаан олгосон хөрөнгө оруулагчдад гүн талархал дэвшүүлэх хэрэгтэй. Хойд Америкийн хөрөнгийн зах зээл биднийг Монголд хайгуул явуулахад болон төслөө хэрэгжүүлэхэд санхүүгийн үлэмж үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо Монгол Улс байгалийнхаа баялагийг ашиглах хөрөнгө оруулалтад түшиглэн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн шинэ эрин цагтай золгоод байгаа юм. Монголчууд одоо болон ирээдүйдээ урьд өмнө байгаагүй их хэмжээний үр ашгийг хүртэх боломжтойг онцолжээ. Тус компани оюутолгой баяжуулах үйлдвэрээс хойд зүгт ойролцоогоор 10 километрийн зайд алт, зэс, молибдены шинэ судал нээсэн нь тус ордын хэмжээг хойд зүгт 3 километрээр нэмэгдүүлж 23 километрт хүргэсэн байдаг. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл найдвар төрүүлж эдийн засгийн хямралын үед 3 ам.доллар болтлоо буурсан тус компанийн хувьцааны ханш нэгэн үе 28 орчим ам.доллар болж өссөн удаатай. Гэвч тус компанийн нэрийг Туркойз хилл болгон өөрчилж, 51 хувийг нь Рио Тинто эзэмших болсон цагаас хойш тус компанийн хувьцааны ханш бууралттай байгаа юм. Анх Айвенхоу майнз компани Оюу толгойн ордын тусгай зөвшөөрлүүдээс гадна, Өмнөговь аймагт орших Манхат, Хөх хад, Улаан уулын зэсийн илэрц бүхий газруудад ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 67 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хамгийн анх мэндэлсэн үндэсний компани бол, Дорнод аймагт газрын тосны хайгуул хийж буй Петро матад компани юм. Тус компани 2008 оны тавдугаар сард Лондонгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа бүртгүүлж, анхдагч зах зээлд үнэт цаасаа нэг бүрийг нь 35 пенсээр арилжаалжээ. Хайгуулын ажилдаа шаардлагатай хөрөнгийг босгосон нь энэ аж. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаа гаргана гэдэг тус компанийн хувьд нэр хүндийн хэрэг юм. 2011-03-26-ны байдлаар Петро Матад компанийн 40 хувийг Петровис, 18 хувийг Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, 7 хувийг Форест беррисс, 6 хувийг Галена спешл ситвейшион мастер фанд, 3 хувийг Кофе хаус группийнхэн эзэмшдэг гэх мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдаж байлаа. Тус компани Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан XX талбайн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг дангаараа эзэмшдэг байна. XX талбай нь Петро Чайна компанийн салбар Daqing Oilfields компанийн газрын тос олборлож байгаа талбайн хил залгаа өмнө талд 2 километрийн зайд оршдог. Газрын тосны хайгуулын XX талбай буюу Давсан толгойд 2009 оны долоодугаар сард өрөмдлөг хийж газрын тос илрүүлсэн гэдэг. Өрөмдлөгийн ажлыг тус компанийн гэрээт олборлогч болох Ди Кю Ей хийсэн бөгөөд Давсан толгойн түүхий нефтийн нөөц 200 сая баррельд хүрсэн гэх нь бий. Канадын алт олборлолтоор тэргүүлэгч Центерра голд компани Төв аймгийн Борнуур сумын Сүжигтэйн алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын Ялбаг голын алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн мандал сумын Гацуурт, Хараа, Билүүтийн алтны ордын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 56 лиценз эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий. Тум компанийг Бороо гоулдын толгой компани гэдгээр нь хүмүүс андахгүй билээ. Тэгвэл Канадын  Ред хилл энержи инк мэга компани Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын Улаан овоогийн нүүрсний ордын ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, Архангай, Дорноговь, Дорнод, Дундговь, Сэлэнгэ аймгуудад хайгуулын 17 лиценз эзэмшдэг гэнэ. Канадын Вестерн проспектор компани манай улсад 2007 оноос эхлэн ураны хайгуул хийж байгаа бөгөөд хайгуулын 10 лицензтэйгээр Дорнод болон Төв аймагт үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэх нь бий. Канадын Энтри голд компани Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо, Манлай, Цогтцэций, Ханбогд сумуудад хайгуулын найман лиценз эзэмшдэг. Тэгвэл Кю Жи Экс компани Дорнод, Хэнтий, Өмнөговь, Говь Алтай, Сүхбаатар, Ховд аймагт хайгуулын 18 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дээрх компаниудаас монгол хувь нийлүүлэгчтэй хэд хэдэн компани байгаа юм. Тухайлбал, Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй юм. Hunnu coal :Монгол, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Хүннү коал компани 2010 оны гуравдугаар сард Автсралийн хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж 20 сая доллар босгосон гэх мэдээлэл бий. Хүннү коал компани IPO хийсэн анхны өдөр тус компанийн хувьцаа 33 австрали центийн ханштай байжээ. Энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа бусдын ажил өсч буурч ирсэн. Хүннү коал компани Хүннү ресурсес охин компаниараа дамжуулан манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг. Тус компани уул уурхайн 10 гаруй төсөл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэх судалгаа бий. Тухайлбал, тавантолгойн ордоос 40 километрийн зайд орших Цант уулын талбайд хайгуулын ажил хийж сайн чанарын коксжих нүүрс илрүүлжээ. Тус компанийнхан эхний ээлжинд 50-100 сая тонн нүүрсний нөөц Эрдэс, баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр баталгаажуулахаар төлөвлөж байсан юм. Ерөнхий сайд асан С.Батболд: дээрх компаниуд дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс 15 тэрбум ам.доллар босгосон тухай мэдэгдэж байсан удаатай. Тиймээс дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалах тухай асуудал 2009 оны тавдугаар сарын 12 хавьцаа сөхөгдөж байлаа. Ингэхдээ, манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшиж байсан хуучны Айвенхоу майнз компанийн охин компани болох Соут гоби энержи ресурсийн хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржэд арилжаалах ажлыг эхлүүлж байсан юм. Энэ ажил тухайн үед яриа, хэлэлцээрийн шатанд явлаа. Энэ тухай тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү: Монголын хөрөнгийн бирж дээр дээрх 18 гаруй компанийн хувьцаа арилжаалагдаж эхэлбэл монголчууд тэдний хувьцааг худалдан авах замаар байгалийн баялгаасаа хувь хүртэх боломжтой болно. Худалдаж авч дийлдэггүй юм гэхэд дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалснаар тэднээс орж ирэх татвар нь манай улсад үлдэх юм гэсэн тайлбар өгч байсан юм.Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Р.Содхүүгийн дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниудын хувьцааг дотоодын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалах тухай мэдэгдлээс…

Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд

Тайлбар: Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд 2006 оны байдлаар. Зарим компанийн нэр өөрчлөгдсөн байж болзошгүй. Мөн дээрх компаниудаас өөр компаниуд нэмж дэлхийн хөрөнгийн биржэд гарса байж магадгүй. 2006 онд эхлүүлсэн судалгааны ажил,, түүний үргэлжлэл тул зарим мэдээллийг дахин судалж шинэчлэх шаардлага бий.

Компани	Код	Сайт
Centerra Gold Inc.(Cameco)	TSX: CG	www.centerragold.com
Ivanhoe Mines Ltd	NYSE,TSX: IVN	www.ivanhoe-mines.com
Denison Mines Corp.	TSX:DML, AMEX:DNN	www.denisonmines.com
Bluerock resources ltd	BRD	www.bluerockresources.com
BHP Billiton Limited	BHP	www.bhpbilliton.com
Erdene Gold	TSX:ERD	www.erdene.com
QGX Limited	TSX: QGX	www.qgxgold.com
Asia Gold Corp	SGQ	www.southgobi.com
Bayfield Ventures, Mongolian Property	TSX.V: BYV	www.bayfieldventures.com
Shaman resources	IHS	energy.ihs.com
Khan Resources Inc.	KRI	www.khanresources.com
Red Hill Energy Inc-Mega JV.(Mega Uranium Ltd.)	TSX.V:RH MGA	www.megauranium.com
Entree Gold Inc.	TSX: ETG, AMEX:EGI, FRANKFURT: EKA	www.entreegold.com
Solomon Resources Limited	SRB	www.solomonresources.ca
Fortress Minerals Corp. (Denison Mines Corp.)	TSX.V: FST, DML	www.denisonmines.com
Western Prospector Group Ltd.	TSX.V:WNP	www.westernprospector.com
East Asia Minerals Corporation	TSX.V: EAS	www.eaminerals.com
South gobi energy resourses	TSX.V: SGQ	www.southgobi.com
Land Drill	TSX:LD
Hunnu coal	ASX:HUN	www.hunnucoal.com
Petro matad	LON: MATD	www.petromatadgroup.com
Polo resources	AIM: POL	www.poloresources.com
Mongolia energy corporation	HKG:0276	www.mongolia-energy.com
Major drilling Group international Inc	TSX:MDI	www.majordrilling.com
Magnum  D`or   resources Inc	OTCBB: MDOR,FRANKFURT:NBJA
Mongolian Mining Corp	HK: 975	www.mmc.mn

Алтан Рио компаниас ирүүлсэн танилцуулга

Хүннү коал компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа

Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сарын 12-нд Австралийн бирж дээр бүртгэгдсэн бөгөөд IPO нь оны шилдгээр шалгарсан компани юм. Компанийн хувьцаа нь HUN кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцаанд үнэлгээ хийсэн эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байна. Судалгааны үр дүнд хувьцааны үнийг өсөх боломжтой гэж үзэж байна.

Компанийн тухай

Хүннү коал нь Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өөрийн оxин компани Хүннү ресурсээр дамжуулан явуулдаг. Хүннү коал нь коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Нийтдээ JORC стандартын шаардлагыг хангасан 414 гаруй сая тонн нөөц баялаг тогтоогоод байгаа. Уг компанийн хоѐр гол төсөл болох Цант-Уул 90 сая, Үнст худаг 324 сая тоннын нөөц баялагтай. Цаашдын хайгуул ба өрөмдлөгийн ажлын явцад энэхүү нөөцийн хэмжээг өсөх бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Цант-Уул коксжих нүүрсний төсөлдөө ашиглалтын лиценз авах гэж байгаа бөгөөд уг зөвшөөрлийг авснаар 2011 оны хоѐрдугаар хагасаас нүүрс олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сард IPO хийснээр AU$20 сая доллар босгожээ. IPO хийснээс хойш хувьцааны нэгж үнэ 580 хувиар өсөөд байна. 2011 оны гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс компани Хүннү коалын 30 сая ширхэг хувьцааг А$1.50 буюу нийт А$45 сая доллараар худалдан авчээ. Энэ нь арилжаалагдаж байсан спот үнээс 21 хувиар илүү юм. Ингэснээр Банпу минералс нь Хүннү коал компанийн нийт хувьцааны 12.4 хувь буюу хамгийн том хувьцаа эзэмшигч болж байна.

Гол үзүүлэлтүүд

Хүннү коалын ордууд нь JORC стандартыг хангасан 414 сая тонн нөөц баялагтай. Эдгээр орд нь одоогийн болон төлөвлөгдөж буйдэд бүтцэд ойр оршдог.

• Цант-Уул коксжих нүүрсний төслийн ашиглалтын ажил эхэлсэн ба 2011 оны хагасаас олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй байна.
• 2011 оны дөрөвдүгээр улиралд багтаан Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргахаар төлөвлөж байна.
• Банпу минералс нь Хүннү коалын 30 сая хувьцааг зах зээлийн үнээс 21 хувиар илүү үнээр худалдан авч, нийт А$45 сая долларын хөрөнгө оруулснаар Хүннү коалын банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар хүрсэн.
• Хүннү коал компанийн менежмент нь уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан туршлагатай багаас бүрддэг.

Эрсдэл

Компанийн хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй гол эрсдэлүүд нь нүүрсний чанарын үзүүлэлтүүд хангалтгүй байх, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний үнэ унах зэрэг байж болно.

Төсөл 

Хүннү коал компани Монголд коксжих ба хүрэн нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Одоогийн байдлаар ач холбогдол өгч буй хамгийн гол төслүүд нь Цант-Уул ба Үнст худаг юм.

Цант-Уул

Цант-Уул орд нь Өмнөговь аймагт оршдог. Тавантолгойн нүүрсний ордоос 40 км зайтай байрладаг. Уг орд нь 69,000 га талбайг эзэлдэг. Хүннү коал нь Цант-Уул төслийн 90 хувийг эзэмшдэг. 2011 оны хоѐрдугаар сарын байдлаар Цант-Уул төсөл дээр 187 цооног өрөмдөж, нийтдээ 28,029 тууш метр өрөмдлөгийн ажил хийгдсэн байна. 5 өрөмдлөгийн цооногийн шинжилгээний үр дүнд нүүрсний чанар дараах байдлаар тогтоогджээ.

Мөн хоѐрдугаар сард хийсэн өрөмдлөгийн ажлын үр дүнд нүүрсний угаагдах чанарыг тодорхойлохоос гадна металлургийн туршилт хийх зорилгоор Хятад болон Австрали улсын лабораториудад нүүрсний дээж явуулах болно. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээнд зориулсан дээжийг мөн энэхүү өрөмдлөгийн ажлаас авах юм. Бид компанийн удирдлагатай ярилцаж, дараах мэдээллийг авсан болно:

• Цант-Уул уурхай ашиглалтад орсноор 3 жилийн дотор 10 сая тонн нүүрс олборлох төлөвлөгөөтэй байгаа. Жилийн олборлолт ойролцоогоор 1.5-3 сая тонн байх болно.
• Олборлосон нүүрсийг уурхайн амнаас нийлүүлэх боломжтой
• Хөрс хуулалтын коеффициент 3:1
• Урдьчилсан тооцоогоор олборлолтын зардал нь $15-$20/т байна.

Үнст худаг

Үнст худаг орд нь Дундговь аймагт оршдог. Төмөр замаас 180 км зайд орших ба нийт 59,000 га талбайтай. Хүннү коал нь Үнст худагийн ордоос зүүн хойд хэсэгт орших Хар Тойромын шинэ ордод гол анхаарлаа тавьж ажилласан. Тус ордын JORC стандартыг хангах нөөц нь нийт 324 сая тонн ба 140 м гүнд 58.9 м хүртэлх зузаантай нүүрсний давхарга илэрчээ. Үнст худаг ордын 324 сая тонн нөөцийн 226 сая тонн нь нөөц баялгийн хувьд Хэмжигдсэн ба Тогтоодсон ангиллын нүүрс юм. Уурхайн төлөвлөгөө, ТЭЗҮ, Байгаль орчинд нөлөөлөх судалгаа зэрэг нь батлагдсан. Түүнчлэн Хятадын Эрээн хот хилийн боомтоор тээвэрлэлт хийх нь тохиромжтой хэмээн үзэж тээвэрлэлтийн судалгаа явуулсан ба төлөвлөгөөний ажлууд дуусах шатандаа явж байна.

Тэнүүн-2

Тэнүүн-2 орд нь Өмнөговь аймагт оршдог ба 3,360 га талбайтай. Уг орд дээр өмнөx ажлаас илэрсэн нүүрсний давхаргууд дээр голлож ажиллаxаас гадна шинээр өрөмдлөг хайгуулын ажил хийх болно. Эхний судалгаагаар уг орд нь сайн чанaрын эрчим хүчний нүүрстэй болох нь тогтоогдоод байна.

Говь-Алтай дахь кокcжих нүүрсний төслүүд

Говь-Алтайн төслүүд болох Ар зүүн гол/Зүүн гол нь 25,640 га газар эзэлдэг ба Хятадын хилээс ойролцоогоор 300 км зайтай оршдог. Уг төсөл дээр Хүннү коал 150-250 сая тонн нүүрсний нөөц баялаг тогтоохыг зорьж, хайгуулын ажил явуулж байна. 2011 онд томоохон өрөмдлөгийн ажил явуулахаар төлөвлөөд байгаа бөгөөд бид энэхүү төслийг Хүннү коалын коксжих нүүрсний нэг гол орд болно гэж таамаглаж байна.

Нөөц

Одоогийн байдлаар Цант-Уулын коксжих нүүрсний нөөц нь бусад компанийн коксжих нүүрсний нөөцтэй харьцуулахад бага байна. JORC стандартыг хангасан компаниуд дундааc Монголиан майнинг корпораци хамгийн их нөөцтэй. Нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нөөцтэй. Бид Хүннү Kоалыг одоогоор нүүрс олборлож байгаа компаниудаас Саусгоби Ресурстэй төстэй хэмээн үзэж байна. Туc компани нь нийт 300 сая тонноос давсан нөөцтэй нь тогтоогдсон. Үйл ажиллагаа нь хайгуyлын шатандаа явж байгаа компаниудаас Аспайр майнинг 330.7 гаруй сая тонн нүүрсний нөөцтэй нь илэрсэн. Одоогийн байдлаар Цант-Уул ордын нөөц нь бусад нүүрсний компаниудтай харьцуулахад харьцангуй бага боловч, цаашид хийх хайгуулын ажил нөөцийг нийлбэрээс нэмэгдүүлэх магадлалтай. 

Дэд бүтэц ба тээвэрлэлт 

Монголын уул уурхайг хөгжүүлэхэд нэн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал нь дэд бүтэц юм. Дэд бүтэц хязгаарагдмал өнөөгийн нөхцөлд эрдэс баялгийн ордуудын байршил чухал ач холбогдолтой билээ. Хүннү коал компанийн нүүрсний төслүүд нь байршлын хувьд одоогийн болон Монгол улсын Засгийн газраас байгуулахаар төлөвлөж буй авто замын сүлжээ, төмөр замд ойр оршдог тул Хятадын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхэд тохиромжтой юм. Монголын нүүрсний гол давуу тал нь Хятадын зах зээлд нэн ойр байршил билээ. Тийм ч учраас Хүннү коалын Цант-Уул, Үнст худагийн ордууд Хятадын хил рүү баригдах авто ба төмөр замд ойр байснаар тээврийн зардал нь бага байх болно. Монголын нүүрсний зах зээл дэх өрсөлдөгч компаниудтай харьцуулахад Монголиан майнинг корпорацийн тээврийн зардал хоѐр дахин бага байгаа нь байршлын давуу талыг харуулсан тод жишээ болж байна.

Монгол улсын Засгийн газраас уул уурхайн хөгжлийг дэмжих ажлын хүрээнд барихаар төлөвлөсөн Тавантолгой-Зүүнбаянгийн төмөр замаас Цант-Уул орд нь холгүй оршдог. Мөн Ухаахудаг-Гашуунсухайтын төмөр зам тавигдах үед ашиглах бүрэн боломжтой нь давуу тал юм. Үнст худагийн орд нь Монголын ба Хятадын зах зээлд Тавантолгой-Зүүнбаянгийн чиглэлээр нэвтрэх боломжтой. 2011 оны хоѐрдугаар сарын 11-нд төмөр зам барих ажлын анхны зөвшөөрлийг Монголын төмөр зам төрийн өмчит компанид өгснөөр зам тавих ажил 2011 оны эхний хагаст эхлэхээр болсон билээ. Одоогоор Хятадын хилийн боомт руу Гашуунсухайт болон Нарийнсухайтын чиглэлээс тавих төмөр замын ажил хэзээ эхлэх нь тодоpхойгүй байгаа ч Тавантолгойн анхны төмөр замын ажил эхэлснээр хоѐрдугаар шатны төслүүд хэрэгжих нь дөхөм болж байна. (Доорх газрын зураг дээр төмөр замын төслийн үе шатуудыг харуулжээ)

Хувьцааны ханшийн өөрчлөлт

Хүннү коал компани 2010 оны хоѐрдугаар сард Австралийн бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, А$20 сая доллар амжилттай босгосон. Тус компанийн хувьцаа 2010 оны гуравдугаар сарын 10-ны байдлаар 580 хувиар өссөн байна. Гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс туc компанийн 12.4 хувь буюу 30 сая ширхэг хувьцааг арилжаалaгдаж байсан зах зээлийн үнээс 21 хувиар өндөр үнээр худалдаж авсан. Энэ гүйлгээ хийгдcэнээр компанийн банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар болж, Цант-Уул төслөө олборлолтын үе шатанд шилжүүлэx, бусад төсөл дээр өрөмдлөгийн ажил явуулах хангалттай хөрөнгөтэй болжээ.

Хөрөнгө оруулалтын зөвлөмж

Бид энэ удаад Хүннү коал компанийн хувьцааг дараах үнэлгээн дээр тулгуурлаж ӨСӨХ БОЛОМЖТОЙ гэж тооцоолж байна:

• Хүннү коал нь ур чадвартай, туршлагатай, зорьсноо амжилттай биелүүлдэг менежментийн багтай компани юм.
• Хүннү коал нь төлөвлөгдсөн болон одоо байгаа дэд бүтэцтэй ойр, мөн Хятадын зах зээлд асар ойрхон байрлах JORC стандартаар тогтоогдсон 400 гаруй сая тоннын нөөц бүхий шилдэг хөрөнгөтэй компаниудын нэг юм.
• Банпу минералсын хөрөнгө оруулалт нь Цант-Уулын дэд бүтцийг өргөтгөх, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн ажиллагааг эхлүүлж явуулах бололцоог олгож байгаа.
• Бид Монголын нүүрсний салбар хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна. Хятад улстай хөрш зэргэлдээ байрлах Монголын өндөр чанарын нүүрс нь дэлхийн хамгийн том олборлоогүй коксжих болон дулааны нүүрсний нэг бөгөөд Хятадын далайн чанадын импортыг маш хурдан өөрчилж байна.

Тус компанийн техник эдийн засгийн үндэслэл нь одоогоор бүрэн хийгдэж дуусаагүй байгаа тул бид энэ тайландаа үнийн судалгааг нарийвчлан оруулах боломжгүй байлаа. 

Занаду майнз, Аспайр майнинг болон Хүннү коал компаниуд нь гадаадын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Монголд нүүрсний хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа шинэ залуу компаниуд юм. Хүннү коал нь үйлдвэрлэл явуулаагүй эдгээр компаниас дараах давуу талуудтай.

1. Байршил. Цант-Уул нүүрсний төсөл нь Хятад руу тээвэрлэлт хийх гарцаас ойролцоогоор 5 км, Тавантолгойн уурхайгаас 40 км зайд оршдог. Ирээдүйд уг төсөл нь Монголиан майнинг корпорацийн Ухаахудаг төсөл болон Тавантолгойн уурхайн дэд бүтцийн өргөтгөлд хамрагдах ашигтай байрлалтай.
2. 2011 онд төлөвлөгдсөн олборлолт. Хүннү коал компани нь Цант-Уул төслийнхөө олборлолтын үйл ажиллагааг 2011 оны сүүлийн хагас жилд хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд ашиглалтын лицензийнхээ өргөдлийг өгөөд байна. Хүннү коал нь дээрх олборлолт явуулаагүй байгаа компаниудаас хамгийн түрүүнд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулах боломжтой компани юм.

Хүннү коал компани нь одоогоор олборлолт явуулж эхлээгүй, ордыг ашиглах ТЭЗҮ нь хийгдэж байгаа тул тус компанийн ирээдүйд олох ашгийг тооцоолох, улмаар уг компанийн хувьцааны үнэ цаашид хэд хүрэхийг тооцоолоход эрт байна. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд нүүрсний чанарын хувьд ижил, (хамгийн сүүлийн нүүрсний чанарын мэдээгээр) хамгийн төстэй олборлолт хийж байгаа компани нь Саусгоби ресурс байх болно гэж таамаглаж байна. Монголиан майнинг корпораци, Саусгоби ресурс зэрэг олборлолт явуулж, нүүрсээ худалдаалдаг компаниудыг харьцуулалтын хүснэгтэд багтаасан. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд эдгээр компаниyдын жишгээр үнэлэгдэх бөгөөд энэ нь компанийн хувьцааг цаашид өсөх бүрэн боломжийг харуулж байна.

Уул уурхайн салбарын мэдээлэл

Нүүрсний хамгийн том хэрэглэгч болох Хятад улс дулааны болон коксжих нүүрсний хязгаарлагдмал нийлүүлэлттэй тулгараад байгаа нь манай улсын хувьд ашигтай байрлалд байгаа нүүрсний ордуудад ихээхэн боломжийг олгож байна. Үүний зэрэгцээ нүүрсний хамгийн том экспортлогч Австрали улс үерийн гамшигтай тулгарсан нь Монголын уул уурхайн компаниудад ашигтайгаар нөлөөлж байна. Өндөр чанарын нүүрс болон тээвэрлэлтийн хямд зардлыг анхаарч үзвэл Монголоос Хятад руу гаргаж байгаа экспортын хэмжээ ирээдүйд өсөх хандлагатай байна.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Нүүрс нь эрчим хүчний үйлдвэрлэлд гол үүргийг гүйцэтгэж байгаа бөгөөд дэлхийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 41 хувийг бүрдүүлж байна. Олон Улсын Эрчим Хүчний Ассоциацийн мэдэгдсэнээр Хятадын эрчим хүчний гол эх үүсвэр нь нүүрс бөгөөд 79 хувийг эзэлж байна. Сүүлийн жилүүдэд эрчим хүчний нүүрсний нийлүүлэлт багасч байгаа үед металлургийн нүүрсний эрэлт ихсэх болсон байна. Жижиг болон үр ашиггүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа уурхайнууд тогтмол хаагдах болсон нь Хятад улс нүүрсний нийлүүлэлтийн дутагдалд орж байгаагийн илрэл юм. Түүнчлэн эрчим хүчний нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 191 хувиар өссөн байна. Бид Хятадын дотоодын нийлүүлэлт багассан, мөн Энэтхэг улсын нүүрсний эрэлт өсч байгаатай холбогдуулан эрчим хүчний нүүрсний эрэлт ихэсч, нүүрсний үнэ өндөр хэвээр байх болно гэж таамаглаж байна.

Австралийнх буурч, Монголынх өсчээ

Хятадын дулааны болон коксжих нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 2010 онд эрс өссөн байна. 2010 онд Хятад улс 166,22 сая тонн нүүрс импортолсон бөгөөд энэ нь 2009 оныхоос 39,58 сая тонноор илүү юм. Харин коксжих нүүрсний импортын хэмжээ 12,78 сая тонноор өсч, 2010 онд 47,27 сая тонн болсон байна. Дэлхийн хамгийн том нүүрсний экспортлогч Австрали улс дэлхийн коксжих нүүрсний 54 хувийг нийлүүлдэг. 2009 онд Хятадын дулааны нүүрсний импортын 66 хувийг Австралийн нүүрс эзэлж байсан бол, 2010 онд 37 хувь болж буурчээ. Харин Монгол улсын хувьд 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний импортын 12 хувийг эзэлж байсан бол, 2010 онд ойролцоогоор 32 хувь болж нэмэгджээ гэж MICC-ийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ. 

-Занаду майнз компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Төрөлжсөн төслүүдтэй хайгуулын компани

2012.01.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Бид Занаду Майнс компанийн хувьцааг Эрсдэлтэй АВАХ үнэлгээтэй танилцуулж байна. Бид хувьцааны үнийг 0.93 австрали доллард хүрнэ гэж тооцооллоо.

• Ирээдүйтэй төслүүдийг хэрэгжүүлж буй уул уурхайн хайгуулын компани. Тус компанийн удирдлага нь төсөл худалдаж авахдаа ашгийн боломжоос гадна байрлалын дэд бүтцийг харгалзан сонгодог. Одоохондоо дулааны нүүрс, кокжсон нүүрс, зэс болон алтны төсөлтэй бөгөөд дулааны нүүрсний төслүүдийн нөөц нь тодорхойлогдоод, хайгуул нь эцсийн шатанд ойртсон байна.
• Бид зах зээлийн үнэлгээг нь харьцангуй хямд гэж үзэж байна. Тус компанийн КҮ/Баялагийн харьцаа нь төстэй компаниудынхаас бага байгааг бидний судалгаа үзүүллээ. Тус компанийн үнэлгээ нь сүүлийн үед худалдагдсан Хүннү Коал болон QGX-ийн Баруун Наран төслүүдээс харьцангуй хямд байна.
• Чанартай хайгуулын төслүүд нь үнийн өсөх боломжтойг үзүүлж байна. Бид тус компанийг үнэлэхдээ кокжсон нүүрс, порфири зэс болон эпитермал алтны төслийн үнийг тооцоогүй билээ. Эдгээр геологичдын хувьд чанартай төслүүдийн JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нь хараахан гараагүй байгаа. Үүнд Эрдэнэтийн зэсний уурхайн зэргэлдээ байрлах төсөл багтана.
• Дэлхийд томоохон түүхий эдийн олборлогч, нийлүүлэгчид тооцогдох Нобль Груп-тай стратегийн түншлэл байгуулсан. Занаду-Нобль-ийн хамтарсан компани болох Эх Говийн Чулуу ХХК-ийн эзэмшилд анхан шатны хайгуулын төслүүд байгаа нь ирээдүйд тус компанийг, эсвэл зарим төслийг худалдаж авах магадлалыг өсгөж байна. Ийм үйл явдалын улмаас Занаду-гийн хувьцааны үнэ өсөх боломжтой. 
• Компанийн бүтэц нь төслийг тусгаарлаж худалдахад хялбар болгоно. Задану-гийн төслүүд нь ерөнхийдөө өөр өөр охин компанийн эзэмшилд байдаг тул ирээдүйд уул уурхайн олборлолтын компани худалдан авахад хялбар байх болно.

Компанийн тухай

Занаду Майнс компани нь анх 2005 онд Монгол улсад үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн эрдэс баялагийн хайгуулын компани юм. Австралийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа 2010 оны 12-р сард бүртгүүлж Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор хөрөнгө босгосон. Тус компанийн хоёр дулааны нүүрсний орд нь JORC-ийн стандартын дагуу баялагаа тогтоосон бөгөөд 2012 оны эцсээр Нүүрстэйн кокжсон нүүрсний талбай дахь баялагийг тогтоох төлөвлөгөөтэй байна. Занаду Майнсын төслүүд нь ашиглалтанд байгаа төмөр зам болон ирээдүйд баригдахаар төлөвлөгдсөн төмөр замын дагуу байрладаг.

Занаду Майнсын хувьцаа эзэмшигчид

ТУЗ-ын Гишүүд 17.0%, Сакари Ресурсес 13.1%, Нобль Энэржи Групп 9.9%, Ийгл Секюритис 7.8%, Талбот Груп 1.8%, Бусад 50.4%

Занадугийн гол хувьцаа эзэмшигчдийн тоонд хоёр уул уурхайн олборлолтын компани байгаа бөгөөд эдгээр нь ирээдүйд Занадугийн боловсруулсан төслийг худалдан авах боломжтой юм. Сакари Ресурсес (Хуучин нэр нь Страитс Азиа Ресурсес) нь Сингапурын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй (Код: AJ1), Индонези улсад хоёр дулааны нүүрсний уурхайг ажиллуулдаг компани юм. Ойролцоогоор 1.8 тэрбум ам.долларын зах зээлийн үнэлгээтэй бөгөөд одоогоор зөвхөн сайн чанарын дулааны нүүрс олборлож, борлуулах үйл ажиллагаанд төвлөрдөг аж. Тайландын Газрын Тосны Алба (PTT) нь Сакари Ресурсес-ын 45.4%-ийн хувьцааг эзэмшдэг. РТТ нь хувьчлагдсан боловч ихэнхи хувьцаа нь Тайландын төрийн өмчид хамрагддаг бөгөөд Тайланд улсын эрчим хүчийн аюулгүй байдлыг хангах зорилготой ажилладаг ажээ. Сакари-гаас гадна Хонг Конгод төвтэй Нобль Энэржи Груп Занадугийн хувьцааг эзэмшдэг. Нобль Груп нь Сингапурын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй (Код: N21), хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, болон уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг олборлох, боловсруулах, санхүүжүүлэх, тээвэрлэх гэх мэтийн үйл ажиллагааг багтаах дэлхийн хэмжээний нийлүүлэлтийн хэлхээг удирддаг. Тус компани нь Бразил, Аргентин, Австрали, Индонези зэрэг экспортлогч улсаас түүхий эдийг хямдаар авч, Хятад гэх зэрэг хөгжиж буй орнуудад нийлүүлдэг.

Төслүүд

Занаду Монголд дөрвөн нүүрс, гурван металын төслүүдийг идэвхитэй боловсруулж байна. Тус компани нь сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хайгуулын ажлаа гүйцэтгэсэн бөгөөд одоогоор хоёр төслийнх нь JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нийтлэгдсэн байгаа. Мөн тус компани нь Нобль Групптэй хамтарсан тус бүр нь 50 хувийг эзэмшдэг Эх Говийн Чулуу ХХК-г байгуулжээ.

Хар Тарвага

Энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь Занаду Майнс компанийн хамгийн анхаарал татсанд тооцогдох бөгөөд энэхүү ордыг 2007 онд нүүрсний тортог тээсэн тарвага харагдахад нээсэн тул ингэж нэрлэсэн ажээ. 2011 оны 10-р сард Занаду 100% эзэмшдэг энэхүү ордыг олборлох 30 жилийн зөвшөөрлийг авчээ. Уул уурхайн мэргэжлийн зөвлөх компани SRK нь Хар Тарвага ордод 327 сая тонн баялаг нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тооцоолсон байна. Харин нүүрсэн давхаргуудын агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2434-өөс 3828 ккал/кг-ын хооронд бөгөөд 217 сая тонн баялаг нөөцийн хувьд 3592-3828 ккал/кг гэж хэмжигджээ. Хар Тарвага орд нь Төв аймагт төмөр замаас 45 км-ийн зайтай байрладаг. Занаду энэ орд дахь нүүрсийг ашиглахад уурхайн дэргэд цахилгаан станц ажиллуулах, эсвэл хиймэл шатахуун болгох гэсэн хоёр аргыг санал болгож байгаа аж. Хэдийгээр энэхүү орд нь Улаанбаатар хотоос 150 км-ийн зайтай ч тус компанийнхан цахилгааныг Хятад руу экспортлох болон Монголын цахилгаан түгээх системд холбох боломжтой гэж үзэж байна. Харин нүүрсээр шингэн шатахуун үйлдвэрлэх (Coal to Liquids буюу CTL) технологи нь өндөр өртөгтэй ч Монгол дахь эрчим хүчний бодлоготой нийцэж болох юм. Монголд томоохон хэмжээний газрын тосны нөөц одоохондоо тогтоогдоогүй тул Монгол улсын хэрэглээний бүх бензин, дизель зэрэг шингэн түлшийг гадаадаас оруулдаг. Занаду Майнс компани нь Нексант хэмээх мэргэжлийн зөвлөх компаниар Хар Тарвага дахь нүүрсийг шингэн, эсвэл хийн түлш болгож ашиглахад тохиромжтой эсэхийг судлуулсан байна. Нексант нь Хар Тарвага ордын нүүрсийг эдгээр төрлийн дахин боловсруулалтад зохимжтой гэж дүгнэсэн нь CTL технологиор бензин, дизелийг орлох шатахуун, эсвэл хиймэл байгалийн хий (synthetic natural gas буюу SNG) үйлдвэрлэх боломжтойг үзүүлсэн байна.

Галшар

Дорноговь аймагт орших энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь БНХАУ-ын хилээс 120 км-ийн зайтай бөгөөд Бор Өндөрийн хайлуур жоншны уурхайн салаа төмөр замаас 65 км-ийн зайтай. Занаду нийтдээ 340км2 хэмжээтэй 6 хайгуулын талбайгаас бүрдэх Галшарын төслийг 100% эзэмшдэг. 2011 оны 11 сард энд 170 сая тонн боломжит болон бодитой нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тогтоожээ. Энэ ордын хэмжээг тодорхойлоход Занаду Майнс компани 2011 онд 8,707 метр бүхий 74 цооногийг өрөмдсөн байна. Агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2750-иас 4290 ккал/кг гэж хэмжигдсэн бөгөөд ихэхидээ 3300-4000 ккал/кг-ын хооронд байгаа аж. Одоогоор Занаду Майнс компани нь энэхүү ордын олборлолтын зөвшөөрлийг авах өргөдлөө бэлдэж байгаа бөгөөд геологчид нь энд цаашдаа өрөмдлөгийг үргэлжлүүлснээр баялаг нөөцийн хэмжээг 200 сая тоннд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Занаду Майнс нь энэ орд дахь нүүрсийг мөн цахилгааны станцад, эсвэл CTL/SNG технологиор шатахуун үйлдвэрлэхэд хэрэглэх боломжтой гэж үзэж байна. Үүнээс гадна, энэхүү ордын нүүрс нь сайн чанартай учир хатаах үйлдвэрт боловсруулсны дараа шууд гадаад руу гаргаж зарах боломжтой гэж үзэж байгаа аж.

Нүүрстэй

Занаду Майнс компанийн хамгийн чухал кокжсон нүүрсний төсөл болсон Нүүрстэйн JORC стандартын дагуу тооцоологдох баялаг нөөцийн хэмжээг 2012 оны эцэс гэхэд бэлэн болгож нийтлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага хэлжээ. Тус талбай нь 40км2 хэмжээтэй. Энэхүү төсөл нь Хөвсгөлийн Мөрөн хотын зэргэлдээ орших бөгөөд Эрдэнэт хотын салаа төмөр замаас 300км-ийн зайтай юм. Занаду Майнс нь Эрдэнэтээс Мөрөн хүртэл төмөр зам барих төслийг санал болгон дэмжиж байгаа Монголын Хойд Бүсийн Төмөр Замын Холбооны (North Mongolian Railroad Association буюу NMRA) гишүүн юм. Энэ холбоонд Хөвсгөл аймагт төсөлтэй компаниуд болон бусад байгууллагууд багтдаг юм. 2011 оныг дуустал энд 3,500 метр бүхий 10 цооногийг өрөмдсөн бөгөөд дунд зэргийн налуутай 6-12 метрийн зузаантай нүүрсэн давхаргуудыг нээсэн байна. Угаах боломжийг шалгах анхан шатны судалгаа нь энэ нүүрсээр 12%-ийн үнслэг, бага хүхрийн агууламжтай, чөлөөлт хөөлт (CSN) 8-9 гэх зэрэг үзүүлэлттэй кокжсон нүүрсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэдгийг баталжээ. Нүүрстэйн төслийн 60%-ийг Занаду-Нобль-ийн хамтарсан Эх говийн чулуу компани эзэмшдэг бөгөөд цаашид хайгуулыг үргэлжлүүлснээр 20%-ийг нэмж авах эрхтэй юм. Үлдсэн хувийг Монголын Блакрок хэмээх компани эзэмшдэг ажээ. 

Жавхлант

Говь-Алтай аймгийн газар нутагт БНХАУ-ын хилийн дагуу байрладаг Жавхлантын талбай нь Бургастайн боомтоос 22км-ын зайтай юм. Талбайн нь 1000км2 хэмжээтэй бөгөөд Занаду Майнс компани нь энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байгаа ажээ. Мөн МоЭнКо ХХК-ийн талбай нь Жавхлантын зэргэлдээ оршдог. Энэхүү төслийн 60%-ийг Эх Говийн Чулуу хамтарсан компани эзэмшдэг бөгөөд эзэмшлээ 80% болгож ихэсгэх эрхтэй юм. Хавцгайт Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотоос зүүн зүгт 60км-ийн зайд орших Хавцгайт талбай нь Эрдэнэт хотоос 230км-ийн зайтай. Тус компани нь 2011 оны 11-р сард энэ талбайн лицензийг худалдаж авсан бөгөөд энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байна. Энэ талбай нь 29км2 хэмжээтэй, Эх Говийн Чулуу хамтарсан компанийн 100%-ийн эзэмшилд байдаг. Занаду 2012 оны турш энд нарийвчилсан судалгаа хийх төлөвлөгөөтэй байгаа аж.

Зэс: Амгалант болон Аргалант Уул

Занаду Майнс компанид хамгийн сүүлд нэмэгдсэн эдгээр төслүүдийн 80%-ийг тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсний дараа худалдаж авах эрхтэй. Өмнөговь аймаг дахь энэ хоёр талбай нь Оюу Толгойн ордоос зүүн хойш 110км зайд, Цагаан Суварга зэс-молибдений ордны зэргэлдээ оршдог. 2008 онд анх эдгээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 9 жилийн хугацаатай олгосон тул тус компани нь дор хаяж таван жил хайгуулын ажлаа өрнүүлэх хугацаатай. Амгалантын талбайн хэмжээ нь 109км2, харин Аргалант Уулынх нь 895км2 юм. Тус талбайд өмнө нь бараг хайгуул хийгдэж байгаагүй ч Занаду энд олон тооны томоохон хэмжээний Оюу Толгойн орд газарт ажиглагдсантай төстэй, гүний порфири төрлийн эрдэсжилтийн шинжийг илрүүлсэн геофизикийн аномали олсон байна.

Шарчулуут Уул

Тус талбай нь Монголын эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг Эрдэнэтийн зэс-молибдений уурхайн зэргэлдээ байрладаг тул маш их ирээдүйтэй гэж Занаду-гийн удирдлагынхан үздэг. Шарчулуут Уул нь Эрдэнэтээс баруун хойш 40км-ийн зайд оршдог учир төмөр зам болон бусад дэд бүтцээс маш ойрхон оршино. Тус хайгуулын лиценз нь 488км2 хэмжээтэй бөгөөд энд нарийвчилсан хайгуул хараахан хийгээгүй байгаа. Гадаргуун хайгуул нь энд аргиллит чулуун бүрхүүлтэй томоохон хувирлын бүстэйг үзүүлжээ. Харин геохимийн судалгааны үр дүнд энэхүү чулуун бүрхүүлд нь их хэмжээний сульфиджилттэй эрдэсжилттэй холбогдох 0.42% хүртэлх агууламжтай зэсийн аномали, молибден, алт, мөнгө болон барийн агууламж бүхий эрдэсжилттэйг нотолсон байна. 

Хутаг Уул

100% Занаду Майнсын эзэмшил дэх Хутаг Уулын талбай нь 1,100 км2 хүрсэн том хэмжээтэй, Дорноговь аймагт БНХАУ-ын хилээс 40км-ийн зайд оршдог. Хэдийгээр энэ талбайд бараг хайгуул хийгээгүй ч зарим судалгааны үр дүнг ашиглаж Ногтот хэмээх хэсэгт өрөмдлөг хийсэн ажээ. Эдгээр өрмийн дээжээс 3 км-ийн урттай газарт зэсийн эрдэсжилт олсон байна. Үүний дараа 9,537 ширхэг хөрсний дээжийг дүгнэсэн гадаргуун геохимийн судалгаа хийсэн нь порфири зэс-алтны эрдэсжилт байх өндөр боломжтойг үзүүлжээ.

Алт

Занаду-гийн бүх алтны төслүүд нь хоорондоо ойрхон бөгөөд Дорноговь аймгийн Соленкер хэмээх эпитермал алтны бүсэд багтдаг. Занаду нь энэ нутагт дөрвөн хайгуулын лицензтэй бөгөөд эдгээр нь нийтдээ 401км2 хэмжээний талбайтай. Мөн энд илэрхий Ландсат болон геохимийн аномали олдсон байна. Энд бага сульфиджилттай эпитермал алтны эрдэсжилт байх боломжтой байгаа тул Занаду нь 2012 онд энд өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Элгэн Уул

Занаду Майнсын охин компани болох Алтан Занаду нь энэхүү төслийн 80%-ийг эзэмшдэг бөгөөд энэ талбай нь Хутал Уулын талбайн хажууд байрладаг ажээ. Занадугийн геологичид нь энд хийсэн гадаргуун судалгаанаас 3км-ээс илүү урттай эрдэсжилттэй, бага сульфиджилттай эпитермал судал олсон байна. Элгэн Уулын талбайд өрөмдсөн 6 цооног бүрээс 100-200 метрийн гүний элэгдлийн бүсийн доор алтны агууламжтай давхарга байхыг үзүүлсэн байна. Мөн эдгээр цооногоос алтны эрдэсжилттэй холбогддог стибнит ба хүнцлийн агууламжтай эрдэс чулуу гарсан байна.

Зос уул ба Сүүж уул

Эдгээр төслийн 80%-ийг Занаду Майнс нь мөн охин компани болох Алтан Занаду-аар дамжин эзэмшдэг. Хайгуулын үе шат нь ерөнхийдөө Элгэн Уулын талбайтай зэрэгцэж явагдсан боловч 2011 оны 9-р сард Занаду энд илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийж эхэлжээ. Занаду-гийн геологичид нь эдгээр талбайг Дунд төрөлтийн эриний халуун рашаантай холбогдолтой бага сульфиджилттай эпитермал систем гэж үзэж байна. Ийм системд эрдэсжилт олдох магадлал өндөр байдаг байна. 

Эрсдэлүүд: Түүхий эдийн үнэ

Бүх уул уурхайн хайгуулын компанид түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл хамгийн их нөлөөтэй байдаг. Занаду нь кокжсон нүүрс, дулааны нүүрс, алт болон зэсний төсөлтэй тул эдгээр түүхий эд тус бүрийн үнэ нь эрсдэл дагуулна. Жишээ нь Монголын кокжсон нүүрсний экспорт Хятадын гангийн үйлдвэрлэл, эрэлт хэрэгцээтэй шууд холбоотой тул Нүүрстэйн төсөл нь эдийн засгийн үр ашигтай байх эсэх нь үүнээс шууд хамааралтай. Занаду болон Хөвсгөл аймагт кокжсон нүүрсний төсөлтэй бусад комданиуд нь ирээдүйд бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр борлуулахын тулд БНХАУ-ын оронд ОХУ-ын алс дорнод дахь далайн боомтоор дамжихыг санал болгодог. Харин Мөрөнгөөс Эрдэнэт хүртэл төмөр зам засах, кокжсон нүүрсийг ингэж хол байрлах боомт хүртэл тээвэрлэх нь ашигтай эсэх нь кокжсон нүүрсний ирээдүйн үнэтэй шууд холбоотой. Тиймээс БНХАУ-ын эдийн засгийн асуудал яаж шийдвэрлэгдэх нь эдгээр төслүүд ашигтай болох эсэхтэй шууд хамааралтай. Түүхий эдийн үнэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар Салбарын Ерөнхий Байдал хэсгээс тодруулж уншина уу.

Улстөр, эрхзүйн орчин 

Зарим хүмүүс засгийн газар Оюутолгойд эзэмших хувиа өсгөхийг оролдсон явдлыг ардач буюу сонгуульд зориулж хийсэн тоглолт гэж үздэг. Ийм явдалууд уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлдөг. 2012 он нь сонгуулийн жил тул гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд улс төрөөс хамаарах эрсдэл нэмэгдэнэ.

Зардал хэтрэх

Занаду дулааны нүүрсээр цахилгаан, эсвэл шингэн түлш бэлтгэхэд зориулахыг санал болгодог. БНХАУ их хэмжээний дулааны нүүрсний баялагтай тул хил дээрхи үнэ нь хямд бөгөөд Монголоос ашигтайгаар экспортлоход хэцүү байдаг. Ийм учраас Хар Тарвага болон Галшар дахь нүүрсийг цахилгаан станц, эсвэл шингэн болон хийн түлш үйлдвэрлэхэд хэрэглэх нь илүү ашигтай байж болзошгүй. Занаду Майнс нь эдгээр ордыг олборлолтын компанид зарах сонирхолтой тул санал болгосон эдгээр хэрэглээнд учрах эрсдлийг ойлгох нь чухал. Бид эдгээр үйлдвэрийг барихад шаардагдах өртгийг илүү нарийвчлан толилуулъя. Монголд сүүлийн жилүүдэд шинээр цахилгаан түгээх сүлжээ барих томоохон төсөл явагдаагүй тул шинээр ийм дэд бүтцийг байгуулахад шаардагдах зардал нь тодорхой биш байдаг. Харин ММС-ийн Ухаа Худгийн уурхайд зориулж төлөвлөсөн гурван 6МВ-ийн цахилгаан станцын эхнийх нь 57 сая ам.долларын өртөгтэй байсан. Үүнтэй харьцуулбал Монголын хамгийн том, Улаанбаатар хотын нийт хэрэгцээний 70%-ийг хангадаг ТЭЦ-4 нь 540 МВ-ын хүчин чадалтай. Хэрэв нэгж хүчин чадлын зардлыг нь харьцуулж авч үзвэл 600МВ-ын цахилгаан станц барихад 570 сая ам.доллар шаардагдах тооцоо гарна. Сүүлийн үед газрын тосны үнэ улам ихсэнэ гэж ихэнхи шинжээчид үзэж байгаа тул CTL болон LNG гэх мэт шингэн түлшийг үйлдвэрлэх шинэ аргуудыг хүмүүс анхааралдаа авч байна. Одоогоор АНУ-д өдөрт 50 мянган баррель шингэн түлш үйлдвэрлэх хүчин чадвартай CTL үйлдвэр байгаа нь өдөрт дунджаар 40-50 мянган шоо метр ус шаарддаг. Иймээс асар их хэмжээний усны хэрэглээг хангах асуудал нь Монголд ийм технологийг нэвтрүүлэх боломжтой эсэхийг шийднэ. Бусад улс орнуудад ажиллаж байгаа CTL үйлдвэрүүд алдагдалгүй ажиллахад шаардагдах нэг баррель түүхий газрын тосны үнэ нь 25-75 ам.доллар хүртэл өөр өөр байдаг (үүнд капитал хөрөнгө оруулалтын зардлыг тооцоогүй болно). Мөн байгаль орчныг хамгаалахын тулд нүүрсхүчлийн хийг хадгалах эсэх нь зардалд нөлөөлдөг. Дараахи хүснэгт нь зарим CTL үйлдвэрийг барихад шаардагдсан зардлыг үзүүлж байна. 

Шингэн шатахуун Монголд үйлдвэрлэх нь бензин болон дизель түлшний үнээс шууд хамааралтай. Саяхан хүртэл Монголд цорын ганц нефтийн бүтээгдэхүүн нийлүүлэгч ОХУ-аас ирэх хангамжийн асуудалын улмаас Монголд түлшний хомсдол учирч байсан. Ийм учраас Монголын засгийн газар нь өөрийн гэсэн шингэн түлшний эх үүсвэртэй болгох шалтгаантай. Харин байгалийн хий буюу метаныг одоогоор Монголд түгээмэл хэрэглэдэггүй. Гэхдээ ирээдүйд ийм түлшний хэрэглээ ихсэх боломжтой. АНУ-ын Дюк их сургуулийн Цаг Уурын Өөрчлөлтийн Тухай Төрийн Бодлогын Нөхөрлөлийн 2009 онд хийсэн судалгаа нь Америк дахь нүүрсээр хиймэл байгалийн хий бүтээх үйлдвэрүүдийг байгуулах төслүүд нь 250 саяаас 2 тэрбум ам.долларын хоорондох зардалтай гэж тооцоолжээ. Энэ судалгаа нь мөн битумгүй нүүрсийг нүүрсхүчлийн хийг хорих арга хэмжээ авахгүйгээр хийн түлш болгоход 1 гига-Жоуль бүрт 10.05 ам.доллар, арга хэмжээ авбал 1 гига-Жоуль бүрт 11.12 ам.долларын өртөгтэй байхыг тооцоолжээ. Munish Chandel and Eric Williams. Synthetic Natural Gas (SNG): Technology, Environmental Implications, and Economics. Climate Change Policy Partnership. Duke University. 2009) Эдгээр томоохон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүдийг байгуулахад ихээхэн хэмжээний зардлын хөрөнгөөс гадна, асар их хэмжээний ус гэх мэт бусад байгалийн баялаг шаардагдах тул бид зардал хэтрэх нь гол эрсдлийн нэг гэж үзэж байна.

Салбарын Ерөнхий Байдал ба Уул уурхайн салбарын эрчимтэй өсөлт

Сүүлийн жилүүдэд нүүрс олборлолт Монголын эдийн засагт чухал байр суурь эзлэх болсон. Олон томоохон уурхайнууд ашиглалтанд орсонтой холбоотойгоор ДНБ-д эзлэх нүүрсний экспортын хэмжээ огцом өссөн. Дэлхийн зах зээлд гарах гарц болох Оросын алс дорнодын боомтуудад хүрэх зардал хэт өндөр байгаа тул одоогийн байдлаар Монголын нүүрсийг ерөнхийдөө Хятад улс л худалдан авч байгаа. Харин Хятад-Монголын хил дээрхи нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээрх үнээс маш бага түвшинд байдаг бөгөөд шалтгаан нь харьцангуй бага тээврийн үнээс гадна, цорын ганц худалдан авагчтай Монголын тал үнийн хэлэлцээрт илүү ашигтай үр дүн олоход бэрхшээлтэй юм. Энэ байдлыг харгалзаж Монголын засгийн газар нь өөр олон зах зээлд гарах гарцыг эрэлхийлж байна. Үүний нэгэн тод жишээ бол Говь бүсийн нутгаас Оросын зүүн хойд хил хүртэл төмөр зам тавих ажлыг төлөвлөж байгаа явдал юм. Хэрэв Монголын уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд ойрын жилүүдэд гаргаж чадвал бүтээгдхүүнээ олон улсын зах зээлд өндөр үнээр борлуулж ашгаа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Худалдан авах ба нэгтгэлийн Хэлцэл

Монголын алслагдмал бүс нутгуудад үйл ажиллагаа явуулах зардал маш өндөр байдаг тул уул уурхайн компаниуд хоорондоо нэгдэх, жижиг компаниуд том компаний эзэмшилд орох тохиолдол их байдаг. Үүнийг MMC QGX-ийг, Banpu Hunnu Coals-ыг эзэмшилдээ авсан зэргээс харж болно. Энэ байдал нь үргэлжлэх хандлагатай. Занаду шиг хайгуулын компанийг эзэмших сонирхол том компаниудад байх боломжтой бөгөөд энэ нь ХАМ-ийн зах зээлийн үнийг өсгөхөд хүргэнэ.

Татварын Бодлого

Монголын Татварын тухай хуулинд уул уурхайн ашигт малтмалын ашиглалтын татвар 5%-ийн доод хэмжээтэй байдаг. Харин нь тухайн бүтээгдхүүн ба зах зээлийн үнэ тус бүрээс шалтгаалан өөр өөр нэмэлттэй байдаг. 

Зураг 7: Монгол Улсын Ашигт Малтмалын Ашиглалтын Албан Татварын Хэмжээ

Засгийн газар аж үйлдвэржилтийг дэмжих зорилгоор боловсруулсан нүүрсний бүтээгдхүүнийг НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Харин боловсруулаагүй уул уурхайн бүтээгдхүүний НӨАТ 10% юм. Тиймээс угаасан нүүрсний нийт татвар 5%-иас дээш байдаг бол түүхий нүүрсний татвар 15%-аас дээш байдаг.

Лиценз авах

Холбогдолтой байгууллагын мэдээлснээр лицензтэй холбоотой хууль эрх зүйн тодорхойгүй байдалаас үүдэж маргаан гарах болсон тул Монголын Засгийн Газар лиценз олголтыг одоо болтол түр зогсоогоод байгаа ажээ. Монголд хайгуулын лиценз олж авах процесс нь зарим үед хууль эрх зүйн маргаан үүсэхэд хүрдэгийг эс тооцвол хялбар байсан. Ямар ч компани орон нутгийн засаг даргаар дамжин Ашигт Малтмалын Газарт хандаж хайгуулын лиценз авах хүсэлт гаргах боломжтой бөгөөд ноцтой татгалзах шалтгаан байхгүй бол эрхийг олгодгоос гадна 30 хоногийн дотор хариугаа хэлээгүй тохиолдолд лиценз автоматаар олгогдоно. Гэвч компани хууль зөрчсөн тохиолдолд засгийн газар лицензийг хураах эрхтэй байдаг.

Аж үйлдвэржилтийн давалгааны нөлөө

Монголд Хятад зэрэг хөгжиж буй орнууд сүүлийн арван жилд эрчимтэй аж үйлдвэржснээр тэдний ган болон эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ эрс өссөн. Тээвэрлэлтийн зардал хямд учир Монголын бүтээгдхүүний гол худалдан авагч нь Хятад улс байдаг. Гэхдээ Хятадын засгийн газар нь инфляци ба үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хөөрөлтийг хязгаарлах арга хэмжээ авч байгаа нь эдийн засгийн өсөлтийг удаашруулах нөлөөтэй байх болно. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх барааны экспортын хэмжээ өсөхийн хирээр Монгол улс бусад улс орнуудтай улам харилцан хамааралтай болж харилцагч орнууд дахь санхүү, эдийн засгийн өөрчлөлт, хямрал зэрэгт өртөмтгий болно. Хятад ба бусад ХБО-ны аж үйлдвэржилт үргэлжилсээр байвал түүхий эдийн үнэ өндөр хэвээр, эсвэл өсөлттэй байх өндөр магадлалтай. Гэхдээ өнөөгийн байдлаар Хятад, Энэтхэг, Бразил зэрэг орны эдийн засгийн өсөлт нь барууны орнууд руу гаргах экспортын хэмжээнээс ихээхэн хамаардаг байгаа тул ойрын хугацаанд барууны эдийн засгийн аливаа хямрал эдгээр орнуудад цохилт үзүүлсэн хэвээр байх болно. Харин барааны эрэлт хэрэгцээ тогтвортой өсч байгаа явдал нь үнийг өсгөж байгаа ч барууны орнуудын олон хөрөнгө оруулагчид эд барааны үнийн өсөлтийг ашиглахаар түүхий эдийг худалдан авч байгаа нь мөн үнийг өсгөхөд нөлөөлж байгаа. Барууны буюу хөгжсөн орнуудын хөрөнгийн зах зээлийн удаашрал нь хувьцаа, бонд зэрэг уламжлалт хөрөнгө оруулалтуудыг ашиг багатай болгосон тул барууны хөрөнгө оруулагчид ашиг олох өөр арга зам хайж байгаа. Тэд түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ ихсэх бөгөөд байгалийн нөөц барагдах учраас үнийг өснө гэж үзэж хөрөнгөө оруулж байгаа юм. Үнийг өсгөх энэ хүчин зүйл нь ямар нэгэн шалтгаанаар огцом өөрчлөгдвөл Монголын уул уурхайн салбарын орлогод сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай. 

Үнэлгээ

Бид Занаду Майнс компанийн нэгж хувьцааны тооцоолсон үнийг салбар дахь адилхан шинж чанартай компаниудтай харьцуулснаас гадна ойрын хугацаанд болсон гүйлгээг ашиглан 0.93 австрали доллар гэсэн дүгнэлтийг санал болгож байна.

Салбар дахь Харьцуулалт

Бид Занаду Майнсын зах зээлийн үнэ цэнэ болон нөөцийн хэмжээний харьцааг (КҮ/Нөөц буюу EV/Resource) Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг нүүрсний хайгуулын болон олборлолт хийдэг хэд хэдэн компанийнхтай харьцууллаа. Нүүрсний чанар, төслийн үе шатыг нь харгалзан КҮ/Нөөцийн харьцааг тодорхой хэмжээгээр өөрчилж тооцсон юм. Төслүүлийн эрсдэл нь бүтээн байгуулалтын үе шатаас шалтгаалж том ялгаатай байдаг тул бид КҮ/Нөөц-ийн харьцааг өөрчилсөн. Энэ нь Занаду Майнс-ын хувьцаа харьцангуй хямд үнэлгээтэй байгааг үзүүлж байна.

Эдгээр компаниудын дунд ижил стандартаар тодорхойлсон гол үзүүлэлт нь JORC-ийн шаардлагын дагуу тооцоологдсон нөөц учраас бид энэхүү КҮ/Нөөц харьцааг хэрэглэв. Занаду-гаас гадна Монголд дулааны нүүрсийн төсөлтэй, гадаадын бирж дээр бүртгэлтэй өөр ганцхан Професи Коал компани байдаг ч, Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр хэд хэд байдаг.

Ойрын хугацааны хэлцэл

Бид Занаду-гийн зах зээлийн үнийг тогтооход 2011 оны 5-р сард QGX-ийн Баруун Наран төслийг MMC, 9-р сард Хүннү Коалс-ыг Banpu эзэмшилдээ авах үед харилцан тохиролцсон үнийг харьцуулалт болгон хэрэглэлээ. Занаду-гийн дулааны нүүрсний төслүүд нь Баруун Наран, Hunnu Coals-ийн Үнст Худагийн ордуудаас төмөр замд ойрхон ч бид дэд бүтцийн ялгааг нэмж үнэлээгүй.

Жигнэсэн дундаж

Бид Занаду компанийн нэгж хувьцааны үнийг дээрхи хоёр аргачлалаар тооцоолсон үнийн жигнэсэн дундаж буюу 0.93 австрали долларт хүрнэ гэж үзэж байна. Мөн ирээдүйд Занаду компанийн зарим төслүүд, эсвэл охин компанийг худалдан авах хэлцэл болно гэж үзэж байна. Гэхдээ дээрхи хэлцлүүд нь өнгөрсөн жилд зах зээлийн байдал өөр байсан үед хийгдсэн тул бид харьцуулалтын дүнд илүү жин өглөө.

Таамаглал

Бид үнэлгээ хийх зорилгоор харьцуулалт хийхдээ компаний үнэлгээ болон нөөцийн харьцааг нүүрсний төрөл ба үйл ажиллагааны үе шатнаас шалтгаалан тодорхой хэмжээний хөнгөлөлтийн хувь бодсон гэж MICC компанийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ.

-Эрдэнэ ресурсес компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

2012.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Бид Эрдэнэ Ресурс Девелопмент компанийн хувьцааг 1.35 Канад доллар (ка.д)-аар үнэлж, ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээтэйгээр судалгаагаа эхлүүлж байна.

Хураангуй

• Азидаа томоохонд тооцогдох молибдений орд (Зуун Мод), дэлхийн хамгийн том молибденийн зах зээлийн дэргэд. Молибдений дэлхийн зах зээл дээрх үнэ хэр өндөр байхаас шалтгаалж тус ордыг 2014 оноос бүтээн босгож, 2015 оноос олборлож эхэлж болох юм.
• Урьдчилсан Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ) хийгдсэн Канадийн Нова Скотиа мужид байрлах коксжих нүүрсний уурхай (Донкин). Хэдийгээр ТЭЗҮ хийгдээгүй (зөвхөн урьдчилсан ТЭЗҮ хийгдсэн) ч Эрдэний Донкин-д эзлэх хувь нь компанийн өөрийнх нь зах зээлийн үнэлгээнээс өндөр байж болно гэж бид үзэж байна.
• Алтан Нараас гарах мэдээллээс шалтгаалж хувьцаа өсөх боломжтой. Эрдэнэ 2011 оны 11, 12 дугаар сард Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байрлах Алтан Нар хэмээх талбайд 3,300 метрийн өрөмдлөг хийсэн билээ. Өрөмдлөгөөс өндөр агууламж бүхий алт, мөнгө олдсон бөгөөд, 24 өрмийн 15-аас нь алт, мөнгөний аномал илэрсэн. 2012 оны 2 дугаар улирлаас хайгуул үргэлжилнэ.
• Эрдэнэ АНУ-ын бетон зуурах хольцны үйлдвэрээс түрээс авч, каолин буюу цагаан шаврын үйлдвэрт хувь эзэмшдэг. Бетон зуурах хольцны үйлдвэр нь энэ сард ажиллаж эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэ анхныхаа түрээсийн мөнгийг авсан.
• Өсөх ирээдүйтэй байж болох бусад хайгуулын талбай. Алтан нарны ойр хавьд алтны, мөн Зуун Модоос хойно зэс молибдений ирээдүйтэй хэд хэдэн хайгуулын талбай байгаа бөгөөд эдгээр талбай дээр энэ онд хайгуулын судалгаа, өрөмдлөг хийнэ.
• Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Эрдэнийн захиралууд нь Монголд 1997 онд анх ирж байсан бөгөөд, Монголд нийтдээ 30 жил ажилласан туршлагатай (хүмүүсийнх нь туршлагыг нийлүүлвэл). Хайгуул хийхэд Монголд ажилласан туршлагатай байх чухал гэж бид үзэж байна.

Салбарын тухай

Монголын уул уурхайн салбарын одоогийн болон ирээдүйн огцом өсөлтийн тухай мэдээлэл, нийтлэл, өгүүллэг цөөнгүй гарсан: Хятадын цадашгүй түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ, салбарыг дэмжигч Засгийн газар, салбарын өсөлтийг дагах Монголын эдийн засгийн тэсрэлтэт хөгжил. Монголыг ашигт малтмалын хайгуулын сүүлчийн их хязгаар ч гэж хэлсэн. Энэ бүгд 2012 онд өөрчлөгдөх магадлал бага ч уул уурхайн салбарын хувьд 2012 он өмнөх хоёр жилээсээ илүү хатуу болох хандлагатай байна. 2011 оны зах зээлийн шуурга намдаагүй байна. Еврогийн бүсийн санхүү эдийн засгийн хярмал шийдэгдээгүй байгаа бөгөөд Хятадын эдийн засаг удаашрах хандлагатай байгаа билээ. Дэлхийн эдийн засаг удааширвал түүхий эдийн үнэнд нөлөөлнө. Тиймээс ч бид түүхий эдийн үнийн хувьд илүү болгоомжилсон байр суурьтай байгаа. Мөн 2012 он бол сонгуулийн жил байх болно. Улс төр тогтворгүй бол хөрөнгө оруулагчдын итгэл найдварт сөргөөр нөлөөлж болох юм. 2012 он бол Монголын уул уурхайн салбарын хувьд чухал жил байх болно. Энэ онд Оюу Толгой олборлолтоо хийж эхэлнэ. Мөн хэд хэдэн боловсруулах үйлдвэрээ барьж дуусгах юм. Бас Таван Толгойн ирээдүй 2012 онд шийдэгдэнэ. Одоогийн төлөвлөгөө бол Баруун Цанхи дээр гадаадын стратегийн хөрөнгө оруулагч компанийг ажиллуулах, мөн Лондонгийн бирж дээр хөрөнгө босгож гэрээлэгч компаний тусламжтайгаар Зүүн Цанхийг ашиглах юм. Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Б. Энэбиш IPO энэ оны 5-р сард болох байх гэж Ройтерс-д мэдэгджээ. Харин өдийг хүртэл зурагдаагүй Баруун Цанхийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар байгуулж сонгуулиас өмнө УИХ-аар батлуулж амжих уу гэж хөрөнгө оруулагчид асууж байна.

Эрэл хайгуулын салбар Монголд

Монголд ч, дэлхий дахинд ч ашигт малтмалын салбарт ерөнхийдөө хоёр төрлийн компаниуд ажилладаг. Нэгд, Рио Тинто, Монголиан Майнинг Корпораци (Энержи Ресурс) гэх мэтийн олборлогч уул уурхайн компаниуд байна. Хоёрт, олборлолт биш хайгуулаар дагнадаг компаниуд байна. Эдгээр жижиг хайгуулын (junior exploration) компаниуд болон тэдний хөрөнгө оруулагчдын үүрэх эрсдэл тэс өөр байдаг. Хайгуулын талбайтай нь харьцуулахад эдийн засгийн үр ашигтай хүдрийн биет хамаагүй жижиг юм. Тиймээс хайгуулын ажил бол энгийн, хялбар ажил биш. Амжилт олохын тулд аз хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ хайгуулын геологичийн мэдлэг чадвар бас чухал. Бидэнд зөвлөдөг геологичдийн үзэж байгаагаар зарим хайгуулын компаниуд хоёр шалтгаанаас болж Монголд харьцангуй бага амжилт гаргадаг: нэгд, тэд тууштай, тэвчээртэй ажилладаггүй (хайгуулын ажилд тэвчээр хэрэгтэй); хоёрт, тэдний геологичид хэдийгээр туршлагатай боловч Монголын геологийг сайн мэддэггүй. Ямар ч хайгуулын компанийн хувьд хайгуулын судалгаа шинжилгээний дүнд зөв тайлалт хийх (тэдгээрийг зөв ойлгож мэдэх), мөн энэхүү мэдлэг дээрээ тулгуурлаж зөв газраа өрөмдөх бол хамгийн чухал юм. Өөрөөр хэлбэл хайгуулын компаниудын хөрөнгө хязгаартай дээрээс өрөмдлөгө хямдхан биш учраас долоо хэмжиж нэг огтлох нь чухал. Эрдэнэд өгч буй үнэлгээндээ бид тус компанийн геологийн багийн мэдлэг туршлагыг тусгаж авсан билээ. Монголд ажиллаж буй хайгуулын компаниудыг доорх жагсаалтаас харж болно. Гэхдээ энэ бол бүрэн гүйцэд жагсаалт биш бөгөөд үүнд газрын тосны хайгуулын компаниуд ороогүй болохыг анхаарна уу:

Эдгээр компаниуд бүгд Канад, эсвэл Австралийн компаниуд гэдгийг дурдах хэрэггүй биз ээ. Канадад гэхэд л мянга мянган хайгуулын компаниуд бүртгэлтэй байдаг. Жижиг хайгуулын компаниудын хүсэл мөрөөдөл бол дараагийн Оюутолгой, Тавантолгойг олох. Гэхдээ Оюутолгой, Тавантолгой бол ховор ордууд. Олон мянган хайгуулын компаниудаас цөөн хэд нь л ийм ордыг олно. Ихэнх хайгуулын төслөөр эдийн засгийн ашиг бүхий орд олдоггүй. Тиймээс ч бид хайгуулын компаниудад үргэлж эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээг өгдөг билээ. Томоохон нээлт хийсэн хайгуулын компани нь ихэнх тохиолдолд томоохон уул уурхайн компанийн тусламжгүйгээр ордоо дангаараа олборлох боломжгүй байдаг. Учир нь тэдэнд хөрөнгө мөнгө, техникийн мэдлэг чадвар дутдаг. Тиймээс ерөнхийдөө гурван сонголт байдаг:

• Уул уурхайн компанитай хамтын ажиллагааны гэрээтэй ажиллах;
• Ордоо тухайн уул уурхайн компанид зарах;
• Заримдаа уул уурхайн компани хайгуулын компанийг шууд худалдаж авдаг. Ноднин жил гэхэд л Монголиан Майнинг Корпорац QGX (Баруун Наран)-г, Банпу Хүннү Коалыг худалдаж авсан. Энэ жил Рио Тинто Оюу Толгойг гартаа авахын тулд Айванхоу Майнзын 51 хувийг эзэмших болсон.

Компанийн тухай

Эрдэнэ Монголд анх байгуулагдсан болох нь нэрээс нь харагдана. Компанийн удирдлагын зарим гишүүд Монголд 1997 онд анх ирсэн бөгөөд тус компани 2002 онд анхныхаа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авсан байна. Эрдэнэ 2004 онд хувьцаагаа зарж эхлэн, 2005 онд Торонтогийн бирж дээр бүртгүүлжээ. 2005 онд Эрдэнэ Галант Минералсыг худалдан авчээ. Галант нь хэд хэдэн хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй байсан бөгөөд үүнд Зуун Мод багтаж байсан юм. 2006 онд Эрдэнэ Каоклэе Ресурсес компанийг худалдан авснаар Хойд Америкт гурван төсөл дээр хувь эзэмших болсон байна. Эрдэнэ Монголд болон Хойд Америкт үйл ажиллагаа явуулдаг нь компанийг хөрөнгө оруулагчид хэт доогуур үнэлэх нэг шалтгаан болсон гэж бид үзэж байна. Учир нь Канадын хөрөнгө оруулагчид компанийн Канад дахь төслүүдийг голчлон үнэлж, Монголын хөрөнгө оруулагчид Монголд буй төслүүдийг нь үнэлж, харин Канадад байгаа төслүүдийг нь заримдаа орхигдуулдаг. Эрдэнэ нь Монголд үйл ажиллагаагаа Эрдэнэ Монгол ХХК хэмээх охин компаниараа дамжуулж явуулдаг.

Экстрата, Эрдэнэ хоёрын түншлэл

2006 онд Эрдэнэ Швейцарийн Экстрататай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулжээ. Гэрээний гол зорилго бол Монголд нүүрсний орд олж олборлох юм. Экстрата Эрдэний нүүрсний хайгуулын зардлыг дааж, харин аливаа төслийн Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг санхүүжүүлж гүйцэтгэснээр төслийн 75 хувийг эзэмших эрхтэй юм. Мөн Экстрата нь Эрдэний тав ба түүнээс дээш хувийг эзэмшиж байвал компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлд гишүүн томилох эрхтэй. Экстрата бол дэлхийн томоохон нүүрс олборлогч компаниудын нэг билээ. Тиймээс Монголд томоохон нүүрсний уурхайг ажиллуулах сонирхолтой. Экстрата бол Таван Толгойн Баруун Цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч болж ажиллах тендерт оролцсон компаниудын нэг юм. Түншлэлийн гэрээний дагуу Эрдэнэ хэд хэдэн талбайд томоохон коксжих нүүрсний орд илрүүлэх зорилгоор хайгуул хийжээ. Гэвч Экстратагийн шаардлагад нийцэх хэмжээ, чанар бүхий орд одоогийн байдлаар олдоогүй байна. Эрдэнэ, Экстрата хоёр нь Канадын Нова Скотиа-д коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний орд (Донкин) эзэмшдэг билээ. Одоогийн байдлаар Экстрата Эрдэнэд илүү хувь худалдаж авах шалтгаан байхгүй гэж Эрдэний удирдлага үзэж байна.

Төслүүд зуун мод: молибен, зэс

Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумийн нутагт тоорой модтой Баянбүрдийн ойролцоо Зуун Мод хэмээх томоохон молибден, зэсийн орд оршдог. БНХАУ-ын хил болон Сэхээн төмөр замаас 200 км-ийн зайтай. Зуун Модод ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 2011 оны 5-р сард олгожээ. 2011 оны 6-р сард бие даасан хөндлөнгийн компани болох Авсралийн Minarco Mine Consult Канадын NI 43-101 стандартын дагуу тус ордын баялагийг тооцоолсон байна. 

Энэ баялагийг зөвхөн Өмнөд Коридор гэж нэрлэгдсэн 3.6 км-ийн урттай газраас хэмжсэн байна. Энэ газрыг мөн Өмнөд Цагираг, Хойд Цагираг, Стокуорк гэж гурав хуваан нэрлэсэн бөгөөд Өмнөд Коридор нь өөрөө эрдэсжилт байж болох геологийн томоохон системд багтдаг байна.

Одоогоор Зуун Модод ил уурхайн оновчлол, металлургийн туршилт, байгаль орчны нөлөөллийн судалгаа болон усны геологийн судалгаа зэрэг урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн хэмжээний судалгаа шинжилгээ явагдаж байна. Молибденийн үнэ өндөр байх тохиолдолд Зуун Модын бүтээн байгуулалт 2014 онд хийгдэж, олборлолт 2015 оноос эхлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага нь барагцаалж байна. Зуун Модын төслийн үр ашиг, бүтээн байгуулалт нь молибдений үнээс гол нь хамаарах юм. Молибдений үнэ яг хэд байхад төслийг хэрэгжүүлж болох вэ гэсэн асуултанд урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн судалгаа хариулна.

Хөвийн Хар: Зэс ба Мөнгө

Зуун Модын Өмнөд Коридор хэсгээс 2 км газар мөн ижил порфири системд багтах Хөвийн Хар хэмээх газар нэг цооногоос 34 метрийн 1.3% зэсний агууламжтай чөмгөн дээж гарсан байна. Компанийн удирдлага нь Хөвийн Хар бүсээс гарсан геохими, геофизикийн илэрцүүдийг нарийвчилан судалж хайгуул хийх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа бөгөөд 2012 онд илүү өрөмдлөг хийх төлөвлөгөө гаргасан байна. 

Цэнхэр Номин: зэс, алт

Эрдэнэ Ресурсес Цэнхэр Номин гэгч Зуун Модоос 42 км-ийн зайд орших талбайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг. Энэ талбайд одоогоор сонирхол татсан хоёр газар илэрсэн байна.

Номин Тал

Эрдэнэ компанийн Монгол геологич нь Цэнхэр Номины талбайд анхан шатны хайгуул хийх зуур энд хэд хэдэн ухасан нүх (том тогоо хэлбэрийн) байхыг анзаарчээ. Эдгээр нүхэнд заг мод ургасан байсан учир олон зуун жилийн өмнө ямар нэгэн шалтгаанаар хүмүүс ухсан гэж геологич нь таамагласан байна. Энд геохими, геофизикийн судалгаа хийсний дараа зургаан цооног өрөмдсөнөөс хагас метрийн зузаантай 13.3 гр/ тонн алт, 3%-ийн зэс, 26 гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж гарчээ.

Алтан Нар

Номин Талаас дээж авсны дараа Эрдэнэ компанийнхан 2.5 км-ийн зайд мөн Цэнхэр Номин талбайд багтах Алтан Нар гэж одоо нэрлэж байгаа газар хайгуул хийж эхэлжээ. Үүнд геологийн зураглал, чулуун сорьцны шинжилгээ болон хөрсний геохимийн судалгаа багтсан байна. Үүнээс 2км × 3км-ийн харьцаатай бүсэд хэд хэдэн алт, хар тугалга болон цайрын агууламж-тай геохимийн аномали олдсонд өргөн тархалттай 1.5 гр/тонн алтны агууламжтай хөрсний дээж болон 41.3 гр/тонн алтны агууламжтай чулууны сорьц багтсан байна.

Одоогоор Эрдэний удирдлагын баг нь Алтан Нарыг компанийн хамгийн ирээдүйтэй төслүүдийн нэг гэж үзэж байгаа ажээ. Энэ төсөлд багтах бүсэд 2011 онд геохими болон геофизикийн аномалиуд дээр өрөмдсөн дөрвөн цооногийн нэгээс (TND-09) 55 метрийн урттай 1.02гр/тонн алт, 12гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж олдсоноос 23 метр-д 2.07гр/тонн алт, 23гр/тонн мөнгөний агууламж байжээ. 2011 оны 11 сараас эхэлж энэ төсөл дээр 3,300 метрийн илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийсэн бөгөөд 12 сард цаг агаарын байдлаас болж өрөмдлөгөө зогсоосон байна.

Алтан Нараас авсан чөмгөн дээжний зарим хариу (сайн мэдээтэй гарсан нь)

Эрдэнэ 2012 оны 2-р улирлаас эхэлж Алтан Нар дээр илүү нарийвчилсан геохими, геофизикийн судалгаа, нэмэлт өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байна.

Донкин (Канад): Coking and Thermal Coal

Донкин нүүрсний уурхайг Эрдэнэ, Экстрататай хамтарч эзэмшдэг (Эрдэнэ 25%, Экстрата 75%) бөгөөд Экстрата уурхайн үйл ажиллагааг гардаж явуулах юм. Донкин нь Канадын Нова Скотиа мужын Кэеп Брентон арлын Сидней хэмээх нүүрсний ордын нэг хэсэг болж оршдог. Донкин нь газар дор (далайн доор) байрладаг нь нүүрсний уурхайг ил уурхайгаар төсөөлж ирсэн Монголчуудад сонин санагдана. Гэхдээ Кэеп Брентонд далайн доор байрлах нүүрсийг далд уурхайгаар олборлосоор ирсэн олон жилийн түүх бий. Хойд Америкийн анхны нүүрсний уурхай энд байжээ (гэхдээ энэ уурхай нь ил уурхай байсан). Тиймээс нутгийн хүмүүсийн хувьд бол Донкиний байршил сонин биш юм.

Канадын Засгийн газар 1992 онд Донкин-ы дэд бүтцэд 100 сая канад долларын хөрөнгө оруулалт хийж, 2.2 км-ийн урттай хоёр газар доорх туннел барьжээ. Харин дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ унаснаас болж Донкин орхигдсон байна. 2005 оны үед нүүрсний үнэ эргэж өссөнөөр Экстрата Донкин-ыг авчээ.

Донкин-ны урьдчилсан ТЭЗҮ-г Экстрата хийсэн бөгөөд хөндлөнгийн байгууллага болох Марстон & Марстон тус судалгааг шалгаж баталгаажуулсан байна.

Байршил бол Донкины нэг давуу тал юм. Донкиноос олон улсын зах зээлд нүүрс гаргахад тээврийн зардал харьцангуй бага орно. Тээвэрлэлтийн хоёр сонголт байгаа юм: нэгд, нүүрсийг галт тэргээр Сиднейгийн боомтод хүргэх (24 орчим км); хоёрт, ачааны усан онгоцоор нүүрсийг боомтод хүргэж цааш нь олон улсын зах зээлд гаргах. Урьдчилсан ТЭЗҮ-д хоёрдох сонголтыг илүү ашигтай гэж бичжээ. Харин гуравдах сонголт бол Донкиноос 20 орчим км газарт байрлах Нова Скотиагийн цахилгаан станцад дулааны нүүрсээ зарах юм.

Нүүрсний чанар

Донкиныг олборлолт хийгдэж байгаа бусад ордуудтай харьцуулахад нүүрсний чанарын хувьд ойролцоо байдаг.

Гранит Хилл (АНУ): Бетон зуурах хольц

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид байрлах Гранит Хилл гэгч энэ сард ашиглалтанд орсон уурхайгаас түрээс авдаг. Aggregates USA Sparta LLC гэдэг компани энэхүү уурхайг ажиллуулдаг ажээ. Бетон зуурах хольцонд нь замын хучилт болон цементэд хэрэглэх бутархай чулуу, хайрга, элс багтана. 2010 оноос эхэлж 2.5 тонны хүчин чадалтай барилгын материалын үйлдвэрийг барьжээ. Тус үйлдвэр нь 120 сая тонноос илүү боржин чулууны нөөцтэй, 1.38 км2 хэмжээтэй талбайтай аж. 2012 оны 1-р сард Aggregates USA олборлолтоо эхлүүлсэн бөгөөд Эрдэнэ 2012 оны түрээсийн доод хэмжээ болох 165,000 ам.долларын төлбөрийг хүлээж авсан байна. Ирээдүйн түрээс нь үйлдвэрийн олборлолтын хэмжээнээс шалтгаалах бөгөөд энэ нь АНУ-ын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн сэргэлтээс хамаарна.

APM (АНУ): Каолин буюу цагаан шавар

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид цагаан шавар олборлодог APM буюу Advanced Primary Minerals Corp. (Торонтогийн бирж дэх код: ADP) компаний дийлэнхи хувийг эзэмшдэг. Олборлох материал нь каолинит гэгч эрдсийн өндөр агууламжтай чулуу бөгөөд шаазан, будаг, цаасан сав, цааны бүрэлт зэрэг олон зүйлсийг үйлдвэрлэхэд ашиглагддаг. Тус компани нь 16.1 тонн цагаан шаврын нөөцтэй.

Үнэлгээ

Бид Эрдэнийг 117 сая канад доллараар буюу нэг хувьцааг нь 1.3 канад доллараар үнэлж байна. Бид Эрдэнэд ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээг өгч байгаа юм. (Өөрөөр хэлбэл хувьцаа өндөр өсөх боломжтой, гэхдээ өндөр эрсдэлтэй.)

Зуун модын үнэлгээ

Зуун модыг бид хоёр өөр молибденийн ордтой харьцуулж үзсэн билээ. Эхний уурхайг Кицаулт гэдэг бөгөөд Канадын Бритиш Коламбиад байршилтай (эзэмшигч компани нь Avanti Mining). Хоёрдох уурхайг Спинифекс Ридж гэх бөгөөд Австралийн баруун хэсэгт байршилтай (компани нь Moly Mines Limited). Эдгээр төслүүд нь Зуун Модоос илүү боловсрогдсон шатанд явж байгаа гэдгийг бид үнэлгээндээ тусгаж авсан болно. (Одоогийн байдлаар энэ хоёр уурхай дээр ТЭЗҮ хийгдсэн бөгөөд, бүтээн босголт хийхэд бэлэн болоод байгаа юм байна.) Бид мөн эдгээр уурхайн байршил өөр болохыг тооцож үзсэн. Молибденийн захын агуулга 0.04 бол:

Донкины үнэлгээ

Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-ээр хийсэн тооцоогоор бол төслийн одоогийн цэвэр үнэлгээ (NPV) нь 1.06 тэрбум канад доллар (8 хувийн үнэ бууруулах хүүтэй) бөгөөд, энэхүү тооцоогоор бол Эрдэний 25% нь 256 сая канад доллараар үнэлэгдэж байна. Гэхдээ бид хоёр зүйлийг авч үзсэн: Нэгд, дэлхийн эдийн засаг удаашрах эрсдэл өндөр байгаа учир бид Монголын нүүрс олборлогч компаниудын коксжих нүүрсний үнийн урьдчилсан гүйцэтгэлийг бууруулсан. Мөн бидний үзэж байгаагаар Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-д орсон нүүрсний үнийн прогноз хэт өөдрөг байгаа юм. Хоёрт, эдгээр тооцоо дүгнэлт нь ТЭЗҮ биш урьдчилсан ТЭЗҮ-ээс гарсан гэдгийг бид авч үзсэн. ТЭЗҮ-г бодоход урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн зөв байх магадлал бага байдаг.

Эрсдлүүд

Жижиг хайгуулын компани болгон өндөр эрсдэлтэй байдаг тухай бид дээр өгүүлсэн билээ. Үүнээс гадна дараах хүчин зүйлүүд Монголын уул уурхайн компаниудад нөлөөлнө гэж бид үзэж байна.

Түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл

Ихэнх шинжээчдийн адилаар Еврогийн бүс 2012 онд эдийн засгийн уналтад орох өндөр эрсдэлтэй гэж бид үзэж байна. Дээр нь Хятадын эдийн засгаа хөргөөх бодлого амжилтанд хүрч байгаа билээ. Сүүлийн үеийн тоо баримтаас Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн өсөлт дээд цэгтээ хүрсэн, мөн үйлдвэрлэлийн салбар нь удааширч байгаа нь харагдаж байна. Хамгийн гол нь Хятадын эдийн засгийн хэд хэдэн сул тал нь илэрч эхэлж байна. Шинжээчид Хятадын эдийн засгийг аажмаар удаашрах уу, эсвэл огцом унах уу гэж асууж байна. Хэдийгээр Хятадын эдийн засаг 2012 онд огцом унана гэж бид үзэхгүй байгаа ч ойрын жилүүдэд түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл байгаа гэж үзэж байна.

2012 оны сонгууль

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг тойрсон маргааныг хүмүүс 2012 оны сонгуультай холбон тайлбарлаж байгаа. Сонгуулийн үед ардач үзэл (популизм), үндэсний үзэл илүү хүчтэй гарч ирж, жагсаал цуглаан болж, улс төрийн тогтворгүй байдал үүсэх магадлалтай байдаг. Энэ нь ирээдүйг улам тодорхойгүй болгосноор хөрөнгө оруулагчдын сэтгэл санаанд сөргөөр нөлөөлж, уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэнд нөлөөлдөг. Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй бүх уул уурхайн компанид ийм улс төрийн эрсдэл байгаа гэж MICC-ийн судлаач, шинжээч Б.Ачболд Эрдэнэ Ресурс Девелопмент Корп хувьцаанд судалгаа хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгч байжээ. 

-Монголиан майнинг корпорацид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Монголиа Майнинг Корпораци (MMC) нь 2010 оны 10 дугаар сарын 13-нд Хонгконгийн бирж дээр бүртгэгдсэн, үүсгэн байгуулагчийн хувьд Монгол эзэмшигч нараас бүрдсэн уг бирж дээр бүртгэлтэй анхны компани юм. Компанийн хувьцаа нь 0975 кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцааны үнэлгээний эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байгаа бөгөөд хувьцааны үнийг 13.18 хонгконг доллар буюу одоогийн хаалтын ханшнаас 26 хувиар өндөр үнэлж байна.

Компанийн тухай

MMC нь коксжих нүүрс олборлогч, экспортлогч Монголын хамгийн том хувийн компани юм. Компанийн 44 хувийг эзэмшдэг MCS Mайнинг Групп нь тус компанийн хамгийн том хувь нийлүүлэгч юм. Бусад томоохон хувь нийлүүлэгчдэд Петровис, Шунхлай Групп, EBRD, Керри Групп болон Анкора Капитал ордог. Олон нийт компанийн 22.3 хувийг эзэмшиж байна. Компанийн хувь нийлүүлэгчдийн бүтцийг Хавсралтаас үзнэ үү.

Нөөц ба Үйл ажиллагаа

Тус компани нь Өмнөговь аймагт орших Ухаа Худагийн нүүрсний ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг эзэмшдэг. Ухаа Худаг нүүрсний орд нь 2010 оны 5 сарын 31-ний байдлаар 2,960 га газар бүхий талбайд олон улсын ЖОРК стандартын шаардлагыг хангасан нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нүүрсний нөөц баялагтай ба үүнээс 286 сая тонн нь Баттай ба Боломжтой нөөц юм. Нийт нөөц баялгийн 57%-ийг коксжих нүүрс гэж тогтоожээ. Тогтоогдсон нүүрсний нөөц (2010 оны 5 сарын 31 байдлаар)

Ухаа Худагийн уурхай нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт Таван Толгой нүүрсний ордоос 5 км зайд байрладаг. Компани 2009 оноос уурхайн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1.8 сая тн, 2010 онд төлөвлөж байсан 3.8 сая тн түүхий нүүрсээс илүү хэмжээгээр олборлосон байна. Нүүрс олборлолт болон уурхайн сургалт, тоног төхөөрөмж хангах зэрэг ажлуудыг Leighton Asia компани гэрээгээр гүйцэтгэж байна. Одоогоор Хятадын хил рүү шороон замаар хүнд даацын ачааны тэргээр нүүрсээ тээвэрлэж байна. Нийт 900 гаруй ачааны тэрэг ашиглаж байгаагийн 107 нь ММС-ийн охин компани болох Трансговь ХХК-ийн эзэмшилд байдаг бөгөөд бусдыг нь гэрээгээр гүйцэтгэгч компаниуд хариуцаж байна. Нэг ачааны тэрэг нь 80-100 тонн даацтай ба уурхайгаас хил хүртэл 36-48 цагт тээвэрлэлт хийдэг. Хилийн пост нь долоо хоногийн 6 өдөр, өдрийн 10 цаг нээлттэй байдаг ба Монгол болон Хятадын Засгийн газар 24 цаг болгох асуудлыг хэлэлцэж байгаа.

Гол худалдан авагчид

Худалдан авагчдын дийлэнх нь компанитай урт хугацааны гэрээтэй ба Винсвэй худалдааны компани; Чайна Газ, Өвөр Монголын Шинхуа Групп болон гангийн томоохон үйлдвэрүүд болох Баоганг, Шуоганг болон бусад хятадын үйлдвэрүүд байдаг. (Зураг 13)

Цаашдын төлөвлөлт

MMC 2011 онд нийт 7 сая тонн нүүрс олборлох ба 2013 он гэхэд уурхайн хүч чадлыг 14.7 сая тонн хүртэл нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байна. Нүүрсний хувьд өндөр чанарын коксжих нүүрс бөгөөд 2011 оноос угаасан нүүрсээ экспортлож эхлэхээр төлөвлөж байна. MMC нь одоо уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэх үүднээс Ухаа Худгаас Хятадын хил хүртэлх зам тавих, цахилгаан станц байгуулах зэрэг ажлуудыг эхлүүлээд байна. Мөн төмөр зам тавих лиценз авч, Монгол улсын Засгийн газраас ажил эхлэх зөвшөөрлийг хүлээж байна.

Цахилгаан станцын барилга байгууламж

Тус компанийн нүүрс угааж боловсруулан нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрийн барилгын ажил одоо ил явагдаж байгаа бөгөөд энэ чиглэлээр Монголд анхны үйлдвэр болох юм. Үйлдвэрийн барилгын ажлыг Sedgman компанитай хамтран гүйцэтгэж 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд оруулахаар зорин ажиллаж байна. 

Эрсдэл

Компанийн цаашдын үйл ажиллагаа болон хувьцааны үнэ цэнэд сөргөөр нөлөөлөх учирч болзошгүй гол эрсдлүүд нь уурхайн болон дэд бүтцийн өргөтгөлийн зардал нэмэгдэх, уг төсөл удаашрах буюу төлөвлөсөн хугацаанаас хойшлогдох, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурах, түүхий эдийн бааз суурийн хувьд нэг ордоос хэт хамаарах, хуулийн өөрчлөлт буюу улс төрийн тогтворгүй байдал ба валютын ханшийн хэлбэлзэл зэрэг байх болно.

Төсөл удааширах

Компани уурхайн дэд бүтцийг сайжруулах замаар тээвэрлэх хэмжээгээ нэмэгдүүлж зардлаа багасгахаар төлөвлөж байгаа. Одоогоор нүүрсээ шороон замаар тээвэрлэж байгаа ба 2011 оны хоѐр дахь хагаст засмал замыг ашиглалтанд оруулна. Эдгээр төслөөс гадна цахилгаан станц болон 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд орох угаах үйлдвэрийн барилгын ажлууд удааширсан тохиолдолд компани нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зардлаа хэмнэх боломжийг хойшлуулах юм. Үүнээс гадна төлөвлөгдөөгүй зардал бий болох, зардал хэтрэх нь борлуулалтын орлогод сөргөөр нөлөөлөх болно.

Уурхайн кемпийн барилга байгууламж

2010 оны 12 сарын 14-нд усан хангамжийн байгууламж баригдаж дууссан ба бусад зам, цахилгаан станц, угаах үйлдвэрийн барилгын ажил төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байна.

Хятадын гангийн үйлдвэрлэл

Хятад улс нь дэлхийн хамгийн том ган үйлдвэрлэгч бөгөөд коксжих нүүрсний үнийг тодорхойлж байдаг. Хятадын эдийн засаг удааширснаар гангийн үйлдвэрлэл буурах бөгөөд энэ нь коксжих нүүрсний эрэлтийг багасгахад нөлөөлнө. Ингэснээр нүүрсний үнэ унах эрсдэлтэй ба компанийн санхүүд муугаар нөлөөлөх юм. Нэг орд буюу нөөцийн хамаарал MMC одоогооор Ухаа Худгаас өөр нүүрсний орд газар эзэмшээгүй тул уг ордын лиценз, түүний ашиглалттай холбоотой аливаа асуудал компанийн үйл ажиллагаанд нөлөөлнө.

Төмөр зам байгуулах ажил

Уурхай өргөтгөлийг дэмжин, тээврийн зардлыг багасган ашигт ажиллагааг сайжруулах зорилгоор 2011-2012 онуудад төмөр замын барилгын ажлыг дуусгахаар төлөвлөж байна. Уурхайгаас Хятад улсын хил хүртэл төмөр зам тавихтай холбоотой гол лицензүүдийг авсан ч Монголын ЗГ-аас энэ асуудал эцэслэн шийдэгдээгүй байна. Уг төмөр зам нь Ухаа Худгаас Гашуун Сухайт хүртэл 236 км үргэлжлэх бөгөөд жилд 15 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай байх юм. Төмөр замтай холбоотой зардал хэтрэх, хугацаанаасаа хоцрох зэрэг асуудал нь компанийн санхүүгийн зорилтот үзүүлэлтүүд биелэхэд сөргөөр нөлөөлнө.

Улс төр, хууль эрх зүйн орчин

Монголын уул уурхай, ашигт малтмалтай холбоотой хуулиуд сүүлийн хэдэн жил хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ. Ирээдүйд уг хуульд өөрчлөлт орж болзошгүй юм. Ухаа Худагийн ордын хувьд МУ-ын ЗГ-ын Ашигт Малтмалын Лиценз Шилжүүлэх Гэрээгээр уг ордын лицензийг цуцлах эсвэл төрийн хувь эзэмшил оруулах байдлаар нэмж өөрчлөлт оруулахгүй гэж заасан байдаг. Тус компани уул уурхайн 6 лицензтэй байсан нь бүгд стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тоонд орсон ба 5 лицензийг нь ЗГ-т шилжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурж харин Ухаа Худагийн лицензийг хэвээр үлдээсэн.

Валютийн ханшийн эрсдэл

Компани Хятад руу нүүрсээ экспортлодог нь валютын ханшийн эрсдлийг бий болгож байгаа. 2009 онд компанийн борлуулалтын өртгийн 79 хувь, үйл ажиллагааны зардлын 13 хувь, капитал зардлын 88 хувь нь долларын гүйлгээ байсан ба үлдсэн хувь төгрөгийн гүйлгээ байсан. 12 сарын 31-ний байдлаар нийт борлуулалтын 77 хувь нь доллараар хийгдэж үлдсэн хувь юанаар хийгдсэн байна. Одоогийн байдлаар гадаад валютийн эрсдлийг удирдах ямар нэгэн дериватив хэрэгслүүдийг компани ашиглаагүй байгаа ч ирээдүйд хэджинг хийх замаар уг эрсдлээс сэргийлж болох юм.

Өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс

Дараах гол давуу тал буюу боломжууд нь компанийн цаашдын өсөлтөд нөлөөлөх болно, үүнд:

• Дэлхийн хэмжээний өндөр чанартай коксжих нүүрсний орд
• Хятадын хилд харьцангуй ойр (240 км)
• Тээвэрлэлттэй холбоотой бүтээн байгуулалт нь цаашид уурхайн үйл ажиллагааны зардлыг эрс бууруулна
• Угаах үйлдвэр нь борлуулах дундаж үнэ ба ашгийн маржинийг нэмэгдүүлнэ

Коксжих чанар

Ухаа Худагийн ордын нүүрсний коксжих чанарын үзүүлэлт (CSN) нь 8.5 гарсан бөгөөд энэ үзүүлэлт 5-аас дээш байх тохиолдолд сайн чанарын коксжих нүүрс гэж үздэг. Иймд хамгийн ойр орших Хятадын зах зээлд амжилттай нийлүүлж борлуулах бүрэн боломжтой.

Зах зээлд ойр

Уурхай үйлдвэр нь Монгол–Хятадын хилээс 240 км, Хятадын Баотау хот хүртэл 360 км зайтай байрладаг. Баотау нь Өвөрмонголын аж үйлдвэр хөгжсөн хот бөгөөд Монгол улсаас Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийн муж хүртэл төмөр замаар холбох гол газар юм. Иймд ММС нь Австрали болон бусад далайн боомтоор Хятад руу экспортлодог компаниудтай харьцуулахад байршлын хувьд давуу талтай.

Тээврийн зардал багасна

Компани асфальтан замыг 2011 оны хоѐр дугаар хагаст ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байна. Ийнхүү засмал зам тавигдсанаар тээвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж жилд 18 сая тонн тээвэрлэх хүчин чадалтай болно. Мөн түүнчлэн уурхайгаас Гашуун Сухайт хүртэл төмөр зам тавих гол зөвшөөрлүүдийг авсан.

Угаах үйлдвэр ба бүтээгдэхүүний үнэ

Одоогоор угааж боловсруулаагүй түүхий нүүрсийг зах зээлийн үнээс даруй 35-40 хувиар доогуур борлуулж байгаа туд 2011 онд нүүрс угаах үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулснаар бүтээгдэхүүний үнэ ба ашгийн түвшин нэмэгдэнэ.

Өрсөлдөхүйц бага зардал

Ухаа Худаг нь олон улсын бусад нүүрсний уурхайтай харьцуулахад үйл ажиллагааны зардал харьцангуй багатайд тооцогддог. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь тухайн бүсдээ хамгийн бага зардалтай коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба ММС-ийн өрсөлдөгчид үүнээс 2 дахин өндөр зардалтай байгаа юм.

Нөөцөө өсгөх боломж

MMC нь шинээр нүүрсний орд худалдан авах замаар нөөц буюу түүхий эдийн бааз сууриа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Үнэлгээ

ММС компанийн хувьцааны үнэлгээг гаргахад дунд хугацаанд өргөжих өсөлттэй бизнесийн загвар бүхий DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглах нь зохимжтой гэж үзсэн. Ийнхүү уурхайн насыг нийт 21 жилээр бодож DCF үнэлгээний 10 хувийн дискаунтын түвшинд тооцсон хувьцааны үнэ ханш 13.18 хонгконг доллар болж байна.

Үйлдвэрлэлийн хэмжээ

Үйлдвэрлэлийн түвшин 2010-2013 онд 3.9 сая тонноос 15 сая тонн хүртэл өснө гэж төлөвлөсөн ба угаагдах нүүрсний гарц 70 хувь байна.

Нүүрсний Үнийн Таамаглал

Нүүрсний үнийг өөрсдийн тооцоолол болон одоогийн зах зээлийн үнэ ханшийн мэдээлэл ба цаашдын хандлага дээр үндэслэн таамагласан. 2011 оны 3 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой нийт үйлдвэрлэх нүүрсний тодорхой хэсгийг (угаагдаагүй нүүрс) 35 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр борлуулна гэж тооцов. Компани зах зээлд шинээр нэвтэрч байгаатай холбоотойгоор нүүрсний үнэ 2010 оноос 2012 онуудад 10 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр зарагдах ба эрчим хүчний нүүрсээ 2013 онд үйлдвэрлэж эхлэнэ гэж таамагласан.

Австралид бий болсон үерийн гамшиг үнийг хөөрөгдөхөд нөлөөлсөн

2011 оны 1-р улиралд 1 тонн коксжих нүүрсний (далайн боомтын) гэрээний үнэ 225 ам.доллар байсан. Бид энэ оны 2-р улиралд нүүрсний үнэ 300 ам.доллар хүрнэ гэж үзэж байна. Нийлүүлэлт дутмаг энэ үед MMC нь угаасан нүүрсээ зах зээлд гаргаснаар их хэмжээний ашиг олох нь тодорхой. Үерийн гамшиг нь 5 тэрбум ам.долларын хохирол үзүүлж дэлхийн хэмжээнд коксжих нүүрсний экспортыг даруй 5 хувиар бууруулсан гэж Квинсландийн ЗГ-аас мэдээлсэн. Квинсланд нь дэлхийн ган үйлдвэрлэлд ашигладаг нүүрсний экспортын 50 гаруй хувийг хангадаг бөгөөд 2010-2011 онд ойролцоогоор коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ 15 тэрбум тонноор хойшлогдох эсвэл багасахад хүрээд байна. 2010 оны 12 сард Квинсландийн нүүрсний далайн тээвэрлэлт өмнөх жилээсээ 14 хувиар буурсан ба нийт Австралийн нүүрсний экспорт 2009 оноос 11 хувиар багассан үзүүлэлттэй байна. Австралийн нүүрсний нийлүүлэлт буурснаас гадна 2 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр нь ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой MMC худалдах үнээ 2010 онтой харьцуулахад 2 дахин өсгөнө гэж таамаглаж байна.

Санхүүгийн Мэдээлэл -Орлогын тайлан:

ММС нь 2009 оны 4 сараас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн ба эхний жилдээ 10 сая долларын ашигтай ажиллажээ. 2010 оноос 2013 онд борлуулалтын орлого 6 дахин өсөх буюу жилд дунджаар 78 гаруй хувиар өснө гэж таамаглаж байна. Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөгөөр түүхий нүүрсний хэмжээг 2013 он гэхэд 14.7 сая тонн хүртэл өсгөх юм.

Борлуулалтын өсөлт

MMC нь 2010 онд өөрийн борлуулалтын төлөвлөгөөгөө биелүүлэн 3.9 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэсэн бол 2013 онд хүчин чадлаа 14.7 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэх хэмжээнд хүргэхээр зорьж байна. Ингэснээр 2010 оны 266 сая долларын борлуулалттай харьцуулахад 2013 онд борлуулалт 1543 сая доллар болж өснө.

Үйлдвэрлэлийн өртөг зардал

MMC нь бусад гадаадын өрсөлдөгч нүүрсний компаниудтай харьцуулахад бага зардалтай ажилладаг. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь хамгийн бага зардлаар коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба тухайн зах зээлд тоглож буй ММС-ийн өрсөлдөгчид бараг 2 дахин өндөр зардлаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Тус уурхайн геологийн бүтэц, орчин нь өртөг зардлыг хямдруулахад нөлөөлсөн.

Татвар

Аж ахуй нэгжийн орлогын албан татвар 25 хувь ба бусад татварууд Монгол улсын хуулийн дагу төлөгдөнө.

Бусад

Бид компанийн санхүүгийн загварт дараах таамаглалуудыг тусгаж өгсөн.

Капитал зардал

MMC нь 2013 оны сүүл гэхэд 14.7 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэх түвшинд хүрэх зорилгоор нийтдээ 1.3 тэрбум ам.долларыг УХГ-ийн уурхайд хөрөнгө оруулахаар төлөвлөөд байна.

Зах зээлийн тухай

Уул Уурхайн Үндэсний Ассиоцациас гаргасан мэдээллээс үзэхэд МУ-ын нийт экспортын орлогын 75 гаруй хувь нь уул уурхайн салбараас бүрдэж байна.

Монголын Нүүрсний Зах Зээл

Монгол Улс нийтдээ 175 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй ба үүний 10 тэрбум тонн нь дахин сэргээгдэх нөөц болохыг Ашигт Малтмалын Хэрэг Эрхлэх Газар дурджээ. Эдгээр нөөцийн ихэнх нь батлагдсан ч дэд бүтцийн асуудлаас шалтгаалж ашиглах боломжгүйд хүрээд байгаа ба гол ордууд нь Багануур, Шивээ Овоо, Таван Толгой болон Нарийн Сухайт нүүрсний ордууд юм.

Сүүлийн хэдэн жилд нүүрс олборлолтын хэмжээ хурдацтай өсч байгаа ба 2006 онд 8.1 сая тонн байсан бол 2009 онд 14.4 сая тонн болж өссөн ба үүний 49 хувь буюу 7.1 сая тонныг экспортлосон байна. Дотоодын нүүрсний хэрэглээ 2009 онд 6.6 сая тонн болж өссөн нь 2008 онтой харьцуулахад 13 хувиар өсчээ.

Дэд бүтэц

Монгол улс нь судлагдаагүй ашигт малтмалын нөөцөөрөө дэлхийд томоохон тооцогддог ба үүний нэг шалтгаан нь тухайн бүсэд дэд бүтэц муу хөгжсөнтэй холбоотой. Тухайлбал Таван Толгой орд нь төмөр замаас 400 км алслагдсан байдаг. Одоогийн байдлаар Монгол Оросыг холбосон Улаанбаатар хотоор дамжин өнгөрөх ганц том төмөр замын урсгалтай. Ашигт малтмалын ордуудыг ашиглах уурхай байгуулах зорилгоор МУ-ын ЗГ эдгээр ордыг үндсэн гол зах зээлтэй нь холбох төмөр замын сүлжээгээ Хятад улс руу холбон өргөтгөхөөр зорьж байгаа. Түүнчлэн Сайншандад аж үйлдвэрийн томоохон парк байгуулан хурдны замуудтай холбох ажлуудыг төлөвлөгөөндөө оруулсан.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Хятад нь дэлхийн хамгийн том нүүрс үйлдвэрлэгч бөгөөд хэрэглэгч улс билээ. Дэлхийн Нүүрсний Холбооноос дэлхийн нийт гангийн үйлдвэрлэлийн 70 хувь нь нүүрсээс хамаарж байдгийг тэмдэглэжээ. 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний хэрэглээ 516 сая тонн байсан ба үүний 54 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашиглажээ. Сүүлийн 10 жил Хятадын ган үйлдвэрлэл их хэмжээний бүтээн байгуулалт, хурдацтай хөгжиж буй хотжилт зэргээс шалтгаалан хурдацтай өсч байна. Гангийн эрэлтийг даган ялангуяа коксжих нүүрсний эрэлт хурдацтай өсч байна. Нөгөө талаар 2009 онд коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хэмжээ 2009 онд 7%-иар буурсан нь тус улсын коксжих нүүрсний эрэлтийг 2008-аас 2009 онд 350 хувь өсгөхөд нөлөөлжээ.

Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн бодлого сүүлийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг удаашруулсан ба энэ нь гангийн үйлдвэрлэл саарахад хүргэсэн. Хэдийгээр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад гангийн эрэлт тогтворжиж байгаа ч коксжих нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж чадахгүй хэвээр байна. Нийлүүлэлт ийнхүү хангалтгүй хэмжээнд удаан үргэлжилвэл Хятадын ЗГ экспортыг бууруулж импортыг нэмэгдүүлэх бодлого явуулах нь гарцаагүй. Энэ Хятадын ашиг муутай уурхайнуудыг зогсоож байгалиа хамгаалах, нөөцийг зөв ашиглах бодлоготой холбоотой.

Хавсралт: Хувь Нийлүүлэгчдийн Бүтэц

-Аспайр майнинг-

19 September 2011. /ASX for Immediate Release/. Ovoot coking coal project exploration update.

Highlights

• Coal seam formation identified approximately four kilometers from resource area.
• Coal logged as hard, bright or sugary coal.
• Coal potential to the east and north east of resource area.
• Drilling underway to determine resource potential.
• Coal deposition consistently found directly above the base of Jurassic sediments.
• Comprehensive Ovoot Basin wide magnetics program to be undertaken to determine basin structure and aid in predicting shallower targets.

Exploration Drilling Results

Aspire Mining Limited (ASX: AKM, Aspire or, the Company) is pleased to announce it has identified a new coal seam formation, located around four kilometers from the resource area at the Company’s Ovoot Coking Coal Project (Ovoot) in Northern Mongolia. Four drilling rigs are currently underway to determine the resource potential of the area. Aspire has completed 5,000 meters of exploration drilling as part of its 2011 program, in addition to infill, geotechnical and hydrological drilling. A further 5,000 meters of exploration drilling is expected by the end of calendar year 2011. Aspire Managing Director David Paull said: The exploration team has now intersected coal in three holes approximately four kilometers to the north east of the existing resource area. The coal was logged as hard, bright or sugary coal and we now need to understand the extent of this coal seam. We have pre-collared a number of the holes to start core drilling to get coal quality data and determine the extent and orientation of the mineralization. This will indicate whether the coal shallows and thickens as we head further south towards the resource area. Mr Paull said.

Results from the three holes – which are 1.7 kilometers apart – are as follows (See Figure 1),

• DH276: total of 2.8m of coal from 261 metres
• DH283: total of 3.1m of coal from 366 meters
• DH291: total of 3.1m of coal from 338 meters

Hole DH291 has yet to be completed into basement and is presently in a potential coal bearing sequence. Also note that hole DH244 in Figure 1, which was completed at the end of the 2010 exploration program, intersected three meters of coal from 240 meters. This hole has yet to be followed up.

Aspire’s exploration strategy is to target mapped Jurassic age sediments where the depth of potential coal is relatively shallow and to trace the base of the Jurassic sediments into deeper sections of the basin where thicker coal accumulations are expected. A magnetics program is planned to determine the structure and shape of the Ovoot Basin and to aid in the identification of possible shallower coal seams. Aspire Managing Director David Paull said: With this view of the coal being closer to the base of the Jurassic sediments, it is now evident that potential coal is still open to the north east and east of theexisting resource area. We are currently exploring this area as part of the extensions to the Ovoot Resource area and to further determine the potential resource. Currently four drilling rigs from two drilling companies are on site at Ovoot with a fifth large capacity rig expected later in October. It is expected that all rigs will be available to continue drilling through the winter. Paull said.A larger Coretech 1800 rig has recently arrived on site, and the holes required to be deepen can now be completed to test for the potential coal seam extensions. A change to the fleet of drill rigs at site is also being made for added flexibility in exploration drilling.

Geophysics

During 2010, the Company proceeded with a comprehensive seismic program to help determine the Ovoot Basin structure. Interpretations of this data suffered from excessive noise from seasonal wind gusts causing vibration as well as the large amount of alluvial cover which led to difficulty in accurately resolving coal seams and faulting. Consequently, Aspire will commence a close spaced magnetics program as a supplement to the existing seismic data and to help guide interpretations. Ground versus airborne options are currently being considered to address the whole Ovoot Basin, which will provide Aspire with an effective exploration targeting tool going forward.

Судалгаанд нэмэлтээр ашигласан материал:

1. Хөрөнгө оруулалтын статистик Download

2. Цайрын баяжмалын борлуулалтын үнэлгээDownload

3. Төмрийн баяжмалын экспортын жишиг үнэDownload

4. Жоншны зах зээлийн судалгааDownload

5. Цайр олборлолт ба зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

6. Алт олборлолт зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

7. Оюутолгой баримтын товчоонDownload

8. Оюутолгойн санхүүжилтийн тайланDownload

9. Рио ТинтоDownload

10. Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.12.Download

11.Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.13.Download

12. СоутгобиDownload

13. Соутгоби-1Download

14. Энтри голдын танилцуулгаDownload

15. Илтгэл- Ашигт малтмалын газарDownload

16. Илтгэл-Гаалийн ерөнхий газарDownload

17. Илтгэл-АлгааDownload

18. Илтгэл-ГалсандоржDownload

19. Илтгэл-ТамирDownload

20. Илтгэл-ЭрдэнэбилгүүнDownload

21. Илтгэл-Ричард ПомфретDownload

22. Винсвей компанийн судалгааDownload

23. Hunnu CoalDownload

24. XanaduDownload

25. Erdene resoursesDownload

26. Mongolian Mining CorpDownload

27. Aspire miningDownload

А.Энхтуул миний бие олон улсын сэтгүүлч мэргэжилтэй учраас У.Хүрэлсүхийн Шадар сайд, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгчөөр ажллах хугацааны гадаад айлчлал, хамтын ажиллагааны мэдээг улс тус бүрээр нь цагаан толгойн үсгийн дарааллаар урьдчилсан байдлаар сайн дураар эмхэтгэв.

1.Монгол, Австралийн харилцаа

1.1. Австрали буюу өмнөдийн газар нутаг

Австрали гэдэг нь латин хэлний Аустралис буюу өмнөдийн газар нутаг гэсэн утгатай аж. Эртний судар бичгүүдэд Терра Аустралис гэж тэмдэглэсэн байдаг аж. Сэр Рчиад Хаклойт гэгч 1625 онд анх удаагаа Австрали гэдэг нэршил хэрэглэсэн нь англи хэлт орнуудад түгэн дэлгэрчээ. Голландчууд энэ нэршлийг өөрийн хэлэнд буулгахдаа Аустралише гэж буулгасан байдаг. Австрали гэдэг нэрийг албан ёсоор хуульчилж ашиглах санаачилгыг анх Лорд Батхөрст 1817.04.04-ний өдөр гаргасан бол, түүнийг санал гаргаснаас хойш 1817.12.12-ны өдөр Колониудын төв хороо Австрали нэрийг албан ёсных болгожээ. Харин 1824 оноос газрын зураг дээр Австрали гэдэг нэрийг албан ёсоор тавьж эхэлсэн байна. Австрали тивийг 1606 онд Голландын далайн аялагчид анх илрүүлсэн ч, Зүүн Австралийн тал хэсгийг 1770 онд британичууд эзэлж бүрэн захирах болжээ. Улмаар 1850-иад онд Австралийн таван өөр газрыг эзлэн түрэмгийлж бүрэн хяналтаа тогтоожээ. Үүнээс өмнө 50 мянган жилийн тэртээгээс тэнд анх хүн суурьшиж эхэлсөн бөгөөд уугуул австраличуудыг Абориген гэх бөгөөд 250 гаруй овог, аймаг байдаг аж. 1901.01.01-ний өдөр Австралийн зургаан муж улс нэгдэн Хамтын Нөхөрлөлийн Улсаа зарлан тунхаглажээ. Австрали улс нь үндсэн хуульт хаант засаглалтай. Нийт 7,692,208 км² нутаг дэвсгэртэй бөгөөд зургаан муж, харьяа олон газар нутагт нийт 24 сая хүн амьдардаг байнаа. Нийслэл нь Канберра бол, хамгийн том хот нь Сидней юм. Австрали нь эдийн засгийн багтаамжаараа дэлхийд 13-т, нэг хүнд ногдох ДНБ-ээрээ дэлхийд 9-т, Хүний хөгжлийн индексээрээ дэлхийд 2-т эрэмбэлэгдэж байна. Харин амьдралын чанар, эрүүл мэнд, боловсрол, эдийн засгийн эрх чөлөө, иргэний чөлөөт үзэл, улс төрийн эрхээрээ дэлхийд тэргүүлдэг байна. Мөн НҮБ, Их-20, Үндэстнүүдийн холбоо, Олон улсын эдийн засаг, хамтын ажиллагааны байгууллага, Дэлхийн худалдааны байгууллага. Ази-Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгуулага, Номхон далайн арлуудын форум зэрэг бүс нутаг төдийгүй дэлхийн томоохон хамтын ажиллагааны байгууллагуудад гишүүнээр элсэн оржээ. Австрали далайн орнуудын бүс нутагтаа хамгийн том нь бөгөөд дэлхийн зургаа дахь том орон юм.

1.2. Mонгол, Австралийн улс төрийн харилцаа

2025.01.25. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Австрали улс Монгол улстай 1972.09.15-нд дипломат харилцаа тогтоосон. Монгол улс Элчин сайдын яамаа Канберра хотноо 2008 онд нээсэн бол, Австрали улс Элчин сайдын яамаа Улаанбаатар хотноо 2015 оны сүүлчээр нээжээ. Монгол Улсаас Австралид суух Элчин сайд Д.Даваасүрэн 2021.11.30-ны өдөр Итгэмжлэх жуух бичгээ барьсан бол, Австрали Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Кэти Смит 2022.06.27-ны өдөр Итгэмжлэх жуух бичгээ барьсан. Талууд Монгол, Австралийн хооронд Ажиллах болон амрах визийн зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцлын Санамж бичигт 2022.03.31-нд Канберра хотноо гарын үсэг зурсан. Санамж бичгийн дагуу Ажиллах болон амрах визийн хөтөлбөр 2022.07.01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд Монгол Улсаас 100 залуу Австрали Улсад 1 жилийн хугацаатай ажиллах, 4 хүртэлх сарын хугацаанд суралцах эрхтэй болсон гэх мэдээлэл байна. 2022 оны байдлаар Австрали Улсад 11000 монгол иргэн амьдардаг бол, Монголд 512 Австрали иргэн тогтмол оршин сууж амьдардаг гэх судалгаа гарчээ. Тэгвэл богино хугацааны томилолтоор ирж очиж буй Австрали иргэдийн тоо 1000-аас буурдаггүй байна. Австралийн талаас Монголд айлчилсан улстөрийн өндөр, дээд албан туршаалтнуудаас дурдвал:

• 1994 онд Австралийн Холбооны Улсын Амбан захирагч Билл Хэйдэн,
• 2005 онд Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын спикер Дэвид Хоукер,
• 2011 онд Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын спикер Харри Женкинс,
• 2007 онд Гадаад хэргийн сайд Александр Даунэр,
• 2012 онд Гадаад хэргийн сайд Боб Карр,
• 2018 онд Улаанбаатар хотноо болсон Гамшгийн эрсдлийг бууруулах Азийн сайд нарын бага хуралд ГХХЯ-ны Олон улсын хөгжил, Номхон далайн асуудал эрхэлсэн сайд К.Фиэрраванти-Уэлс оролцжээ.

1.3. Австрали, Монголын эдийн засгийн харилцаа

2011 оноос хойш Австралийн Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын төлөөлөгчийн газар (AusTrade) Австралийн бизнесийн үйл ажиллагаанд туслах зорилгоор Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Австралийн 60 орчим аж ахуйн нэгж, тэр дундаа Австралийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 12 компани Mонгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээрийн дотор уул уурхайн салбарт ажилладаг Австралийн томоохон компани болох оюутолгойн төслийн хөрөнгө оруулагч Рио Тинто, Жэйд газ, Эликсир Энержи, Аспайр Майнинг, Монаделфус, Тийс, Уорли, Ножа Пауэр зэрэг компаниудыг дурдаж болно. Мөн уул уурхайн Тиэс компани, хуулийн байгууллага болох Минтер Эллисон, санхүүгийн компаниуд болох Си Пи Эс Секюритис болон Гаррисон Капитал зэрэг олон аж ахуйн нэгж, байгууллага үйл ажиллагаа эрхэлдэг гэх судалгаа байдаг аж. 2008 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулсан Discover Mongolia уул уурхай, хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтыг Австралийн Би-Эйч-Пи Биллитон, Рио Тинто компаниуд ивээн тэтгэж хамтран зохион байгуулжээ.Австралийн Гадаад хэргийн сайд А.Даунер 2007 оны 04 дүгээр сард Монгол Улсад айлчлах үеэр уул уурхай, эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааны хамтарсан ажлын хэсэг байгуулахаар тохиролцсон. Энэ дагуу уг ажлын хэсгийн анхдугаар хуралдааныг 2007 оны 08 дугаар сард Улаанбаатар хотноо зохион байгуулсан. Хамтарсан ажлын хэсгийн хуралдааныг Канберра хотноо 2009 оны 09 дүгээр сард хийсэн. Монгол-Австралийн хоорондын хамтын ажиллагааны ирээдүйтэй салбар, чиглэлийн нэг нь уул уурхайн салбар бөгөөд 2006, 2008, 2009, 2010 онд Монголын төлөөлөгчид Австралийн уул уурхайн хөгжлийн туршлагатай танилцаж байв. Хоёр улсын худалдааны эргэлт:

• Экспорт: 2015 – 2,9 сая, 2016 – 1,2 сая, 2017 –3,4 сая, 2018- 1,27 сая, 2019 – 39,48 сая, 2020 – 1.08 саяам.доллар, 2021 673 мянган ам.доллар, 2022 оны эцсээр манай экспорт 1023.3 мянган ам.долларт хүрэв. Үүнээс гол бүтээгдэхүүн: гянт болдын хүдэр, баяжмал, өргөгч, ачигч, буулгагч зэрэг машины эд анги байжээ.       
• Импорт: 2015 – 11,7 сая, 2016 – 21,9 сая, 2017 – 36,5 сая, 2018 – 49,9 сая, 2019 – 53,72 сая, 2020 – 44,89 сая ам.доллар. 2021 онд 48,5 сая ам.доллар, 2022 – 51.6 сая ам.долларт хүрэв. Үүнээс нол бүтээгдэхүүн: өргөгч кран, өргөгч, буулгагч зэрэг машин механизмд зориулалттай эд анги, дамжуулагч бул, муруй тэнхлэг, эд анги, суудлын автомашин зэрэг байсан тухай Гадаад харилцааны яамнас гаргасан судалгаанд дурджээ.

1.4. Австрали-Монголын боловсролын харилцаа

Австрали Улс 1994 оноос хойш Монгол Улсад сургалтын тэтгэлэг олгож ирсэн бөгөөд нийт 650 гаруй монгол иргэн тус хөтөлбөрийн хүрээнд Австралид боловсрол эзэмшжээ. Австралийн Засгийн газраас олгодог тэтгэлэг 2014-2015 онд царцсан байсныг 2016-2017 оны санхүүгийн жилд сэргээсэн байна. Харин Монгол Улсын Төрийн сангийн тэтгэлгээр Өмнөд Уэльсийн Их сургууль, Сиднейн их сургууль, Монашийн Их сургууль, Канберрагийн Их сургууль зэрэг 15 их дээд сургуульд нийт 200 орчим хүн суралцсан байна. Түүнчлэн Монголын оюутнууд Австралийн их, дээд сургуулиудад хувийн зардлаар суралцдаг байна. Элчин сайдын яамнаас гаргасан судалгаагаар Баруун Австрали мужид – 8 оюутан (Күртний Технологийн Их сургууль, Баруун Австралийн Их сургууль, Мэрдокийн Их сургууль), Куинсланд мужид – 9 оюутан (Куинсландын Их сургууль, Гриффитийн Их сургууль), Виктори мужид – 7 оюутан (Викторигийн Их сургууль, Мельбурний Их сургууль, Свинборний Технологийн Их сургууль), Шинэ Өмнөд Уэльс мужид – 20 оюутан (Сиднейн Их сургууль, Австралийн Худалдааны Их сургууль, Сиднейн Технологийн Их сургууль, Макуарийн Их сургууль, Меркүри коллеж, Оксфорд коллеж, Мартины коллеж), Өмнөд Австрали мужид – 1 оюутан (Флиндерсийн Их сургууль), Канберрагийн Их сургуульд 4 оюутан тус тус суралцаж байна. Монгол Улс 2014 оноос эхлэн Австралийн Засгийн газраас зарласан Шинэ Коломбо хөтөлбөрт хамрагдаж эхэлсэн бөгөөд энэ хүрээнд анхны Австрали оюутан Монголд 2015 оны 7 дугаар сараас суралцаж эхэлсэн. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд 2017 онд Австралийн Үндэсний их сургууль, Эдит Кованы их сургууль, Нью Кастлийн их сургуулийн 48 оюутан Монголд богино хугацааны сургалтад хамрагдсан байна.

1.5. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Рио Тинто группын гүйцэтгэх захирал Жан Себастъяан Жакийг хүлээн авч уулзлаа

2018.01.23. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд хэлэхдээ; Хөрөнгө оруулагч талуудын хувьд бид Оюу толгой төслийг Монголын ард түмэнд өгөөжтөй байлгах, Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг үр ашигтай  хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Хамтарсан ажлын хэсэг байгуулах нь зүйтэй. Хувь нийлүүлэгчийн хувьд Монголын төр, Монголын ард түмэн Оюу толгой төслийн үр ашгийг нэмэгдүүлж өгөөжийг нь хүртэх нь эцсийн зорилго. Иймд төслийн санхүүжилтийн зардал болон зээлийн хүүгийн хувийг бууруулах  шаардлагатай байна. Мөн Таван толгойн ордод түшиглэн станц байгуулж говийн бүсийн эрчим хүчний  хангамжийг нэмэгдүүлэх бүтээн байгуулалтыг хийх хэрэгтэй. Нүүрсний экспорт, ачаа тээвэрлэлтийг эрчимжүүлэх төмөр замыг барих ажлыг эхлүүлэх цаг нь болсон гэв. Рио Тинто группийн гүйцэтгэх захирал Жан Себастъяан Жак хэлэхдээ; Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хамтарсан ажлын хэсэг байгуулах саналыг хүлээн авч, санхүүжилтын зардлыг бууруулах арга замууд, эрчим хүчний шийдэл болон бусад дэд бүтцийн асуудлаар хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх, Ханбогдод төр хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх яриа хэлэлцээг идэвхтэй өрнүүлэхийг дэмжиж байна. Цаашид хөрөнгө оруулагчид тууштай, тогтвортой бодлого хэрэгжүүлж,  өгөөжөө өгөх урт хугацааны шийдэлд хүрэхийн төлөө Монгол Улсын Засгийн газартай хамтарч ажиллах хүсэлтэй байна. Рио Тинто групп Монгол Улс дахь үйл ажиллагаагаа өргөтгөж, хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх, хайгуулын хөтөлбөр болон Олон улсын технологийн үйлчилгээний чадавхиа бэхжүүлэх зорилгоор төлөөлөгчийн газраа нээсэн. Оюу толгой уурхай нь Рио тинто группын хамгийн аюул осолгүй, өндөр бүтээмжтэй, олон талт дэлхийн хэмжээний төслүүдийн нэг болсон. Өдгөө 14,000 орчим ажилтан ажиллаж байгаагийн 90 гаруй хувь нь монгол ажилчид. Тэдний ур чадвар өдрөөс өдөрт өссөөр байгаа юм.

1.6. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Австралийн Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2019.02.26. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Австрали Улсын Элчин сайд Дэвид Воусэнийг хүлээн авч уулзав. Талууд уул уурхайн салбараас гадна хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, сайн засаглал зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлаар ярилцаж, санал солилцов. Хоёр орны хооронд өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлалыг тогтмолжуулах нь чухал гэдгийг Элчин сайд Дэвид Воусэн тэмдэглэв. Цаашид улс хооронд төдийгүй бүс нутаг, олон улсын хэмжээнд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх өргөн боломж бий гэдэгт талууд санал нэгдэв.

1.7. Хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлсэнд Австрали Улс талархал илэрхийлэв

2020.01.03. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Австрали Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Дэйв Воусэнийг хүлээн авч уулзав. Австрали Улсын Шинэ Өмнөд Уэльс болон Күинслэнд мужид ойн түймэр гарч их хэмжээний хохирол учирсантай холбогдуулан Монгол Улс тусламж үзүүлсэнд Элчин сайд талархал илэрхийлэв. Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны илрэл болсон тусламжийг гамшигт өртсөн иргэдэд шаардлагатай байгаа зүйлд зарцуулна гэдгээ хэлэв. Энэ тусламж Mонгол Улс Австрали Улсын ард иргэдтэй сэтгэл санаа нэг байгаагийн илэрхийлэл. Зургаан сая гаруй га талбайг хамарсан түймрийн улмаас эд материалын их хохирол учраад байгаа ажээ.Цаашид гамшгийг хохирол багатай даван гарна гэдэгт итгэлтэй байна гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв.

1.9. Австралийн элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2022.06.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Австралийн Холбооны Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кэти Смит Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад суух Элчин сайдаар томилогдсонд нь баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Мөн Монгол, Австралийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхэн 50 жилийн ой энэ онд тохиож буйг онцолж, харилцаа, хамтын ажиллагааг худалдаа, эдийн засаг, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, боловсролын салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Кэти Смит Монгол, Австралийн Өргөтгөсөн түншлэлийн харилцааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, Австралийн Холбооны Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах монгол оюутны тоог нэмэгдүүлэх, иргэд хоорондын харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв. Ажиллах болон амрах визийн тохиролцооны тухай Монгол Улс, Австралийн Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг 2022.07.01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэх юм. Ингэснээр Монгол, Австралийн 100 хүртэлх залуу тус бүр нэг жил хүртэлх хугацаанд ажиллах, сурах, аялах боломж нээгдэж буй нь иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт санал нэгдэв.

1.10. Австралид суух элчинд итгэмжлэх жуухыг нь гардуулав

2021.10.01. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсаас Австралийн Холбооны Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Дамдинсүрэнгийн Даваасүрэнд Итгэмжлэх жуух бичгийг нь гардуулж, ажлын амжилт хүсэв. Тэрбээр үндэсний язгуур эрх ашгийг ямагт эрхэмлэн дээдэлж, гадаад бодлогыг нэг цонхоор харж хэрэгжүүлэхийг Элчин сайдад захилаа. Мөн эх орноо сурталчлах, хөрөнгө оруулалт татах, гадаад харилцааг эдийн засагжуулах чиглэлээр идэвхтэй ажиллахыг сануулав. Тухайн орондоо оршин суугаа монгол иргэддээ боломжит бүх хэлбэрээр туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх, үр хүүхдүүдэд нь монгол хэлээ сургах, түүх, соёл, зан заншил, уламжлалаа өвлүүлэн үлдээх нь чухал байгааг хэллээ. Элчин сайд нар хууль бус зүйлд холбогдсон тохиолдолд нэн даруй эгүүлэн татна гэдгийг онцгойлон анхааруулав.

1.11. Австралийн элчин сайд Кейти смитийг хүлээн авч уулзлаа

2023.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Сангийн яам. Уулзалтын үеэр хоёр орны эдийн засаг, хамтын ажиллагаа Монгол дахь хөгжлийн хөтөлбөрийн талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа. Сангийн сайд  Б.Жавхлан хоёр улсын хоорондын хөгжлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд хийгдэж буй хөтөлбөрүүдээс дараах хэдэн зүйлийг онцлон ярилаа.

• Австралийн Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрийн үргэлжлүүлж, хугацааг сунгаж, оюутны тоог нэмэгдүүлэхийг хүссэн. Австрали улсын талаас энэ тал дээр анхаарч дэмжиж ажиллахаа илэрхийлсэн.
• Эрдэс баялгийн салбарын хамтын ажиллагааны хөтөлбөр /AMEP/ төслийн II дугаар шат амжилттай хэрэгжиж энэ оны 6 дугаар сард дуусахтай холбогдуулан энэ талаар хоёр тал ярилцаж санал солилцсон.
• Рио Тинто группийн Оюутолгой төслийн хэрэгжилттэй холбоотой 2 улсын хоорондын хөгжлийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх тал дээр анхаарал хандуулахыг Сангийн сайд онцгойлон хүссэн.
• Австрали Улсаас Монгол Улсад сайн дурын хөтөлбөрөөр ирж ажиллаж буй Австрали иргэдийн тоог цаашид нэмэгдүүлэх тухай мөн ярилцсан юм.   

Австрали Улсын Элчин сайд хадагтай Кэйти Смитийн зүгээс шинээр хэлэлцэх хөгжлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд дараах гурван зүйл дээр хамтран ажиллах саналтай байгаагаа илэрхийлсэн.

• Уур амьсгалын өөрчлөлт
• Жендерийн тэгш байдал
•  Нөхөн сэргээгдэх эрчим хүч

Сангийн сайд Б.Жавхлан түүний саналыг сайшаагаад, дэмжиж хамтран ажиллахаа илэрхийлээд, цаашид Австрали Улсын уул уурхайн экспортлогч орон хэрнээ эдийн засгийн 30%-иас хэтрүүлэхгүй байгаа туршлага, мөн мал аж ахуй, газар тариалан, санхүү хөрөнгийн зах зээлийн сайн туршлагыг судалж, нэвтрүүлэх нь Монгол Улсын эдийн засагт чухал ач холбогдолтой талаар хэллээ. Энэ онд хоёр Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиож байгаа бөгөөд манай улсын хөгжлийн сайн түнш орон юм.

1.12. Австралийн амбан захирагч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.16. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Австралийн Холбооны Улсын Амбан захирал Дэвид Хөрли мэндчилгээ дэвшүүллээ. МЭНДЧИЛГЭЭНД: Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадам, Ардын хувьсгалын ойг тохиолдуулан Австралийн Засгийн газар, ард түмний нэрийн өмнөөс Танд болон Монгол Улсын Засгийн газар, ард түмэнд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Австрали Улс Монгол Улстай хөгжүүлж буй найрсаг харилцаагаа өндрөөр үнэлдэг бөгөөд хоёр талын хамтын ажиллагаа худалдаа, уул уурхай, боловсролын салбарт тууштай өргөжин хөгжиж ирсэн. Монгол Улсын бахархалтай гуравдагч хөршийн хувьд бид иргэд хоорондын бат бэх хэлхээ холбоо, улс төрийн харилцаа улам бүр гүнзгийрэн хөгжиж байгаад талархалтай байдаг болно. Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой 2022 онд тохиож буй бөгөөд манай хоёр улсын харилцаа жилээс жилд улам бэхжиж ирсэн билээ. Хоёр улсын найрсаг харилцаа ирж буй он жилүүдэд өргөжин хөгжинө гэдэгт итгэл төгс байна.

1.13. Дэвид Хөрли мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Австралийн Холбооны Улсын Амбан Захирагч Дэвид Хөрли Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд мэндчилгээ ирүүлэв. Тэрбээр Австралийн Холбооны Улсын төр, засгийн нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Монголын найрсаг ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын мэнд хүргээд, Австралийн Засгийн газраас Монгол Улсын иргэдэд олгож буй боловсролын тэтгэлгийн 30 жилийн ой энэ онд тохиож байгааг тэмдэглэв. Цаашид Австрали, Монголын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийлэв.

1.14. Австралийн Холбооны Улсын Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч айлчилна

2024.10.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Их Хурлын дарга Дашзэгвийн Амарбаясгалангийн урилгаар Австралийн Холбооны Улсын Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч Сюзан Лаянс 2024 оны 10 дугаар сарын 16-наас 19-ний өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Айлчлалын хүрээнд Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан болон Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч С.Лаянс нар хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх асуудлаар өргөтгөсөн уулзалт хийнэ. Мөн айлчлалын үеэр Австралийн Холбооны Улсын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч С.Лаянс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхана. Энэхүү айлчлал нь Австралийн Холбооны Улсын Сенатын Ерөнхийлөгчийн түвшинд хэрэгжиж буй анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог бөгөөд Монгол, Австралийн хооронд улс төрийн яриа хэлэлцээ, харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэхэд ач холбогдолтой.

1.15. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Австралийн Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч бараалхлаа

2024.10.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд манай улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Австралийн Холбооны Улсын Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч Сюзан Лаянс бараалхлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгчийн айлчлал харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болно  гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийллээ. Ардчилалын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий “гуравдагч хөрш” Австрали Улстай харилцааны түвшинг удахгүй шат ахиулан “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хөгжүүлэхээр тохиролцсонд сэтгэл хангалуун байгаагаа хэлэв. Боловсрол, уул уурхай, батлан хамгаалах, хүмүүнлэг зэрэг салбар болон иргэд хоорондын харилцааг бэхжүүлж, ашигт малтмал, эрчим хүч, ногоон шилжилтийн чиглэлээр хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн чухлыг тэмдэглэв. Австралид монголын 6,000 гаруй залуус, түүний дотор 60 орчим оюутан “Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд суралцаж, Австралийн 60 гаруй аж ахуйн нэгж Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь харилцааны цар хүрээ тэлж байгаагийн тод жишээ гэдгийг  Ерөнхийлөгч онцоллоо. Иргэд хоорондын солилцоо жилээс жилд нэмэгдэж буйтай холбогдуулан хоёр улс Агаарын харилцааны тухай хэлэлцээрийг эцэслэн тохиролцож, Нийгмийн хамгааллын хэлэлцээр байгуулах яриа хэлэлцээ эхлүүлэх болсныг сайшаав. Австралийн Парламентын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч С.Лаянс харилцаа, хамтын ажиллагаа нийгэм, эдийн засгийн олон салбарт өргөжин хөгжиж байгааг тэмдэглэлээ. Монгол Улс шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн эрх зүй, бодлогын шинэчлэлийг тууштай хийж байгааг онцоллоо. Мөн Ерөнхийлөгчийн ивээл дор наймдугаар сард зохион байгуулсан “Ногоон ирээдүйн төлөө” уриатай Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтын үр дүнг бодит ажил хэрэг болгоход Австралийн Азийн сантай хамтран хэрэгжүүлж буй “Эмэгтэйчүүдийн уур амьсгалын өөрчлөлтийг даван туулах чадавхыг бэхжүүлэх төсөл” хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

2. Монгол, Америкийн харилцаа

1911 оноос өмнө барагцаалбал 200 жилийн хугацаанд өнөөгийн Монгол үндэстэн нь Хятадын Эзэнт Гүрний газар нутгийн хүрээлэлд харъяалагддаг байв. Энэхүү эзэнт гүрэн задран бутарсны дараа эх оронч Монголчуудын бүлгэм Зөвлөлт Холбоот Улсын тусламжтайгаар 1924 онд бүгд найрамдах улсаа зарлан тунхаглажээ. Монголчууд 1945 оны 10-р сард тусгаар тогтнолоо бүх ард түмний санал хураалтаар баталгаажуулсан боловч, Зөвлөлт Холбоот Улстай ойр дотно байсан учраас Монгол улс болон Америкийн Нэгдсэн Улсын хоорондын харилцаа хөгжихөд удаашралтай байв. Америкийн Нэгдсэн Улс нь 1987 оны 1-р сарын 27-ны өдөр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын хараат бус байдлыг хүлээн зөвшөөрч хоёр улс хамтын мэдэгдэл хийснээр албан ёсны дипломат харилцаа тогтоожээ. Үүнээс өмнө Америкийн Нэгдсэн Улс Ерөнхийлөгч Кеннеди, Жонсон, Никсон болон Картерын эрх барьж байх үед дотоодын уулзалт хэлэлцүүлэг болон Монгол улсын элч төлөөлөгчидтэй албан бус ярилцлагаар дамжуулан Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх талаар хэд хэдэн удаа хэлэлцсэн боловч бүтээгүй юм. Америкийн Нэгдсэн Улс нь Монгол Улсыг 1961 онд НҮБ-д элсэхэд хаалт тавиагүй(Америкийн Нэгдсэн Улс санал өгөхөөс түдгэлзсэн) бөгөөд Монгол Улсын нэгдэн орсон хэд хэдэн олон талт олон улсын гэрээнд гарын үсэг зурж байсан ч, эдгээр арга хэмжээ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөд хангалтгүй байлаа гэж АНУ-ын Элчин сайдын яамныхан өгүүлдэг юм.

• 1944 АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Хэнри Уоллас Монгол Улсад айлчлав.
• 1988 VI сард Улаанбаатар хотноо АНУ-ын Элчин сайдын яам албан ёсоор нээгдэв.
• 1989 III сард Вашингтон хотноо Монгол Улсын Элчин сайдын яам албан ёсоор нээгдэв.
• 1990 VIII сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жеймс Бейкер Монгол Улсад айлчлав.
• 1991 VII сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жеймс Бейкер Монгол Улсад хоёр дахь удаагийн айлчлал хийв.
• 1991 Улаанбаатар хотноо Энх тайвны корпус нээгдэж, VII сарын 3-нд Энх тайвны корпусын анхны ээлжийн сайн дурын 21 ажилтан Монгол Улсад ирэв.
• 1991 АНУ-ын Элчин сайдын яам Сэлбэ голын дэргэдэх одоогийн байрандаа нүүж оров.
• 1991 XII сард анхны USAID хөтөлбөр Монгол Улсад хэрэгжиж эхлэв.
• 1995 Тэргүүн хатагтай Хилари Клинтон Монгол Улсад айлчлав.
• 1998 V сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Маделин Албрайт Монгол Улсад айлчлав.
• 2004 Улаанбаатар хотноо Америкийн соёл мэдээллийн төв үүдээ нээв.
• 2005 XI сард Ерөнхийлөгч Жорж Буш, тэргүүн хатагтай Лора Буш, Төрийн нарийн бичгийн дарга Кондолиза Райсийн хамт Монгол Улсад айлчлав.
• 2011 VIII сард Дэд ерөнхийлөгч Жоу Байден Монгол Улсад айлчлав.
• 2012 VII сард ТНБД Хилари Родхам Клинтон Монгол Улсад айлчлав.
• 2013 VIII сард АНУ-ын Сенатийн гишүүн МакКэйн АНУ-ын Конгрессийн төлөөллийг ахлан Монгол Улсад айлчлав.
• 2016 АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлагийн санхүүжилттэй ЛИЙД (Ардчиллыг Бэхжүүлэгч Залуу Манлайлагчид) хөтөлбөрт анхны оролцогчид хамрагдлаа.
• 2017 АНУ, Монгол Улс дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэв.
• 2018 Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Вашингтон хотод айлчилж, Дэд ерөнхийлөгч Майк Пенстэй уулзав.
• 2018 ТНБД Майкл Помпео Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн хамтаар Улаанбаатарын цэвэр усны нөөцийг нэмэгдүүлэх Мянганы Сорилтын Сангийн 350 сая ам. долларын хоёр дахь компакт гэрээнд гарын зурав.
• 2019 АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга, Mонгол Улсын Ерөнхий сайд нарын хамтран тунхагласан АНУ-МУ-ын Залуучуудын Жилд хоёр улсын залуу үеийн харилцааг иргэний оролцоо, соёл боловсролын хөтөлбөрүүдээр онцлон тэмдэглэв.
• 2019 VIII сард АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайд гадаад дахь анхны албан айлчлалаа Монгол Улсад хийв.
• 2024 АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен Mонгол Улсад айлчилж, Mонгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхтэй уулзав.

2.1. АНУ-ын элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2014.12.13. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Шадар сайд У.Хүрэлсүх АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд хатагтай Пайпер Энн Уинд Кэмбэллийг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Эдийн засгийн хүндрэлтэй байгаа энэ үед УИХ-д суудалтай улс төрийн намууд зөвшилцөж, хамтарсан Засгийн газар байгуулах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрснээр шинэ Засгийн газар байгуулагдан ажиллаж байгааг Шадар сайд У.Хүрэлсүх хэллээ. Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн нийгмийг сонгосон үеэс  бүх талын дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ирсэн АНУ-ын ард түмэн, Засгийн газарт талархалтай ханддаг. Хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагаа бүх салбарт өргөжин хөгжиж байна гэж Шадар сайд хэллээ. АНУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсад олон төсөл хөтөлбөр амжилттай хэрэгжүүлсний нэг нь Мянганы сорилтын сангийн хөтөлбөр гэдгийг онцлоод тус хөтөлбөрийн хоёр дахь шатны гэрээг дахин хэрэгжүүлэх болсонд баяртай байна гэлээ. Элчин сайд хатагтай Пайпер Энн Уинд Кэмбэлл Шадар сайдыг хүлээн авч уулзсанд талархлаа илэрхийлээд АНУ-ын Засгийн газар Монгол Улсын үе үеийн Засгийн газартай хамтран ажилласан уламжлалтай бөгөөд шинээр байгуулагдсан Засгийн газартай хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

2.2. АНУ-ын Элчин сайдтай уулзлаа

2016.09.27. Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх АНУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Женифер Галтыг хүлээн авч уулзлаа. Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төр, батлан хамгаалах, эдийн засаг, боловсрол зэрэг салбарт өргөжин хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Шадар сайд У.Хүрэлсүх илэрхийллээ. Ялангуяа   батлан хамгаалах салбар, түүний дотор энхийг сахиулах хамтын ажиллагаа онцгой байр суурь эзэлдэг гэдгийг онцолж, Говийн чоно олон улсын хамтарсан сургалтыг амжилттай зохион байгуулж ирснийг тэмдэглэв. Монгол Улс нь АНУ зэрэг гуравдагч хөршийн эдийн засгийн сонирхлыг бий болгох сонирхолтой, энэ чиглэлээр АНУ-ын талтай идэвхтэй хамтран ажиллана. Мянганы сорилтын корпорацийн хоёрдахь Компакт гэрээ байгуулахад Монголын тал ач холбогдол өгч байгаа гэв. Энх тайвны корпусын сайн дурынхан Монгол Улсад ирж ажиллаж эхэлсний 25 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Өнгөрсөн хугацаанд сайн дурынхан манай орны өнцөг булан бүрт англи хэл, эрүүл мэнд, боловсрол болон хөгжлийг дэмжих чиглэлээр хүчин зүтгэж ирсэнд талархал илэрхийлэв. Цаашид хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, хүнс, өндөр технологи бүхий аж үйлдвэр, дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө оруулж, томоохон төслүүдэд хамтран ажиллахыг Шадар сайд санал болгов гэж Засгийн газрын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээллээ.

2.3. Шадар сайд “Даван туулах, дасан зохицох чадвартай орон нутгийн иргэд” хөтөлбөрийн нээлтэд оролцлоо

2017.04.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Мерси Кор” олон улсын байгууллагаас хэрэгжүүлж буй  “Даван туулах, дасан зохицох чадвартай орон нутгийн иргэд” хөтөлбөрийн нээлт өнөөдөр боллоо. Хөтөлбөрийн нээлтэд Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх оролцож,  засгийн газрыг төлөөлөн үг хэлэв. Тэрээр хэлсэн үгэндээ  “Манай улсын малын тоо толгой 2016 онд  61.5 саяд хүрсэн. Нийт хүн амын гуравны нэг нь зөвхөн мал аж ахуйн орлогоор амьдардаг билээ. Иймд төр засгийн зүгээс хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарыг эрчимтэй хөгжүүлж, улмаар хөдөөгийн иргэдийн ая тухтай ажиллаж, амьдрах нөхцөлийг сайжруулахад байнгын анхаарал тавьсаар ирсэн. Одоогийн засгийн газар ч мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хөгжлийг эрчимжүүлэх, мал амьтныг эрүүлжүүлэх, халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, мал амьтны өвчний тархалт, гаралтыг тогтвортой бууруулахад цогц үйл ажиллагааг бүх талуудын оролцоо,хамтын ажиллагаатайгаар хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарч ажиллаж байна. Тиймээс ч “Даван туулах, дасан зохицох чадвартай орон нутгийн иргэд” хөтөлбөрийг “Мерси Кор” олон улсын байгууллагаас найман аймагт хэрэгжүүлэхээр болсонд талархаж буйгаа онцгойлон илэрхийлж байна гэж онцоллоо. Даван туулах, дасан зохицох чадвартай орон нутгийн иргэд” хөтөлбөр нь 2016-2019 оны хооронд Архангай, Булган, Завхан, Өвөрхангай, Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Хэнтий, Хөвсгөл аймагт хэрэгжүүлэх юм. Улмаар хөтөлбөрийн хүрээнд 3 аймагт эдийн засгийн зангилаа төв байгуулж, зэргэлдээ таван аймгийг  туслах төв болгохоор төлөвлөжээ. Зангилаа төвүүд үйлдвэрлэл, борлуулалтын шилдэг загварыг хөгжүүлж, сурталчилснаар бусад аймгийн бизнес эрхлэгч, үйлдвэрлэгч, худалдаа эрхлэгчдэд суралцах боломжийг олгох юм.

2.4. АНУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2017.10.27. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Эх орондоо бүрмөсөн буцах гэж байгаатай нь холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, хатагтай Ж.Гаалтыг хүлээн авч уулзлаа. Шадар сайдын хувиар Элчин сайд Ж.Гаалттай нягт хамтран ажиллаж байсандаа сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийллээ. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа олон салбарт өргөжин хөгжихөд Элчин сайдын оруулсан хувь нэмрийг Монгол Улсын Засгийн газар өндрөөр үнэлж байна гэв. Монгол Улс Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдахыг АНУ тууштай дэмжиж, шийдвэр гаргахад гол үүрэг гүйцэтгэсэнд талархал илэрхийлж, хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхийн төлөө байна гэдгээ Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нотлов. Бүрэн эрхийн 2.5 жилийн хугацаанд улсаа хүнс экспортлогч орон болох суурийг тавих, Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх зэрэг олон асуудлыг шийдэхийг зорьж байгаа бөгөөд АНУ-ын тал дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсонд нь Элчин сайд Ж.Гаалт баяр хүргээд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргын мэндчилгээг гардууллаа. Өнгөрсөн хугацаанд АНУ нь Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх чиглэлээр хамтран ажиллаж ирсэн бол одоо эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд голлон анхаарч байгааг Элчин сайд тэмдэглэв. Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх нь Монгол Улс эдийн засгаа сэргээн тогтворжуулах, өсгөх боломж гэж үзэж байгаагаа илэрхийллээ. Монгол Улс энхийг сахиулах ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж байгаад Элчин сайд талархаад цаашид инженерийн ротын чадавхийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ гэв. Мөн Улаанбаатар хотын усан хангамжийн системийг сайжруулах, Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэхэд АНУ хамтран  ажиллана.

2.5. Монгол Улсад олгох 350 сая ам.долларын санхүүжилтийг баталгаажуулахаар ажиллаж байна

2017.12.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Мянганы сорилтын корпорацийн дэд ерөнхийлөгчийн орлогч Фатема Зумарыг хүлээн авч уулзахдаа АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорац манай улсыг хоёр дахь Компакт гэрээ байгуулах боломжтой орноор шалгаруулснаас хойш хоёр тал Компакт боловсруулах ажлыг амжилттай гүйцэтгэж хэрэгжүүлэх төслүүдээ үндсэндээ тохироод байгаад баяртай байна гэв. Компакт гэрээнд онцгой ач холбогдол өгч байгаа, АНУ-ын Засгийн газар, ард түмний олон зуун сая долларын буцалтгүй тусламж манай улсын эдийн засгийн өсөлт, тогтвортой хөгжилд урт хугацаандаа томоохон дэмжлэг үзүүлэх салбарт чиглэгдэж байгаад талархлаа илэрхийллээ. Улаанбаатар хотын ус хангамжийг нэмэгдүүлэх төсөл болон ус дахин ашиглах төслийн техник эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааны урьдчилсан дүнг дэмжсэн. Усны салбарын цогц хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэх маш чухал зангилаа асуудал болох Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэлчлэн сайжруулахад онцгой ач холбогдол өгч байгаа гэдгээ Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцоллоо. Мянганы сорилтын корпорац шинэ Төв цэвэрлэх байгууламжийн төслийн захиалагчийн үүрэг, шаардлага болон хуримтлагдсан лагтай холбоотой асуудлыг боловсруулж байгааг Үндэсний ажлын алба мэдээлсэн. Шинэ Төв цэвэрлэх байгууламжийн төслийг олон улсын стандартын дагуу амжилттай хэрэгжүүлэхэд корпорацийн мэргэжилтнүүд манай холбогдох яамдтай нягт хамтран ажиллах шаардлагатай гэв. Компакт боловсруулах ажлыг хариуцаж буй холбогдох багууд техникийн нарийн асуудлуудаа ирэх оны эхээр эцэслэн тохиролцвол гэрээг 2018 оны эхний хагаст багтаан байгуулах боломжтой. Монгол Улсын 350 сая ам.доллар хүртлэх санхүүжилтийг баталгаажуулахаар шуурхай ажиллаж байгаа гэж хатагтай Фатема Зумар хэлжээ.

2.6. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн АНУ дахь албан ёсны айлчлал эхэллээ

2018.09.19. АНУ. Цагаан ордон. Америкийн Нэгдсэн Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тус улсын Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнстэй Цагаан ордонд уулзаж, Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцож ярилцав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Америк хоёр нь ардчилал, хууль ёсыг дээдлэх, хүний эрхийг хүндэтгэх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлыг эрхэмлэх зэрэг нийтлэг үнэт зүйлтэйг онцолж, дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи 30 гаруй жилд Монгол, Америкийн харилцаа улс төр, батлан хамгаалах, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг бүхий л салбарт амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Монгол оронд өрнөсөн ардчилал, эрх, эрх чөлөөний төлөөх ард түмний хүсэл эрмэлзлийг АНУ-ын үе үеийн засаг захиргаа, ард түмэн тууштай дэмжиж, чөлөөт зах зээлийн харилцаанд шилжих хүнд үеийг даван туулахад дэмжиж, тусалж байсан ачийг монголын ард түмэн ямагт санаж явдгийг Дэд Ерөнхийлөгчид хэлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш, дотны түнш орон болохыг нотлохын сацуу манай хоёр орны цэрэг, энхийг сахиулагчид дэлхий дахин, бүс нутгийн аюулгүй байдлын төлөө мөр зэрэгцэн хамтдаа зүтгэж байгааг тэмдэглэв. Уулзалтаар талууд Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, харилцааг стратегийн түвшинд хүргэхийг зорьж байгаагаа нотолж, энэ зорилгын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагааг “Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшин рүү ахиулж байгааг нотолж, “Монгол, Америкийн эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглал”-ыг тохиролцов. Замын зураглалыг хэрэгжүүлэх нь манай улсын эдийн засгаа төрөлжүүлэх зорилтын чухал хэсэг бөгөөд АНУ-тай хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах боломжийг нэмэгдүүлэх юм. Мөн Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх боломжийг эрэлхийлэн, АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүн энэ тухай хуулийн төслийг санаачлан Конгресст өргөн бариад байгаа билээ.Монгол Улсын Засгийн газрын АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацитай байгуулсан Компакт гэрээ нь монголын ард түмний аж амьдрал, эдийн засгийн өсөлт, улмаар хүрээлэн буй орчин, экологийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцолж, АНУ-ын Засгийн газарт чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Америкийн Өмнөд хэсгийн зарим муж далайн хар шуурганд өртөж, хүний амь эрсдэн, эд материалын хохирол учирсан явдалд Засгийн газар, монголын ард түмний нэрийн өмнөөс эмгэнэл илэрхийлж, тусламж үзүүлэхээр болсноо мэдэгдэв. Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнс Флоренс хар шуурганд өртөгсдөд Монголын Засгийн газар, ард түмнээс сэтгэлийн дэм үзүүлж байгаад талархал илэрхийлж, Монголтой байгуулсан Мянганы сорилтын корпорацийн компакт гэрээ нь АНУ-ын Засаг захиргаа Монгол Улстай явуулж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч буйн илрэл болохыг онцлов. М.Пэнс Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн Афганистан дахь үүргээ нэр хүндтэй гүйцэтгэж байгаад баяр хүргэв. Мөн Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгахын төлөөх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтыг Монгол Улс дэмжиж ирснийг тэмдэглэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дэд Ерөнхийлөгч М.Пенсийг тааламжтай цагтаа Монголд айлчлахыг урив. Уулзалтад AНУ-ын талаас Ерөнхийлөгч Д.Трампын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх Ж.Болтон, Дэд Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Дэслэгч генерал К.Келлог, Тамгын газрын дарга Н.Айерс, Цагаан ордны Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Азийг хариуцсан Ахлах захирал М.Поттинжир, Дэд Ерөнхийлөгчийн ажлын албаны Азийг хариуцсан зөвлөх Н.Снайдер нар байлцав. Уулзалт яриа найрсаг, дотно уур амьсгалд болж өндөрлөв.

2.7. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Майк Помпео бараалхав

2018.09.20. АНУ. Америкийн Нэгдсэн Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга М.Помпео 2018 оны 9 дүгээр сарын 20-ны өдөр бараалхаж, талууд хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагаа, олон улс, бүс нутгийн харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар ярилцав. Ерөнхий сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга нар Монгол, АНУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Ерөнхий сайдын АНУ-д хийж буй айлчлалын дүнд хоёр талын харилцаа шинэ шатанд гарч, Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүрснийг сайшаан тэмдэглэж, энэхүү түншлэлийг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэхийн төлөө тууштай байхаа харилцан нотлов. Дээрх зорилгын хүрээнд талууд Монгол, АНУ-ын хоорондын эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг тохирч хэрэгжүүлэхээр болсонд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Тэрээр АНУ-ыг Монгол Улсын томоохон хөрөнгө оруулагч, худалдааны түнш байж, харилцан ашигтай эдийн засаг, худалдааны хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийг уриалав. Мөн Ерөнхий сайд Монгол Улсын Засгийн газар эдийн засгаа төрөлжүүлэх чиглэлээр тодорхой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгааг тэмдэглэж, Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх тухай тогтоолын төслийг АНУ-ын Конгрессын гишүүд Конгресстоо өргөн барьсныг мэдээлж, дэмжлэг хүсэв. Мөн Монгол Улсын Засгийн газар, АНУ-ын МСК-ийн хооронд 350 сая ам.долларын Хоёр дахь Компакт гэрээ байгуулагдсаныг хоёр тал уулзалтынхаа үеэр цохон тэмдэглэв. Энэхүү Компакт гэрээ нь Улаанбаатар хотын хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг болох усны хангамжийг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой бөгөөд Монголчуудын нийгмийн амьдралыг сайжруулахад нэн хэрэгцээтэйг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцлон дурдлаа. Тэрээр хоёр орны ард түмний удаан жилийн нөхөрлөлийн бэлгэ тэмдэг болсон энэхүү төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхээ нотолж, Америкийн Засгийн газар, ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. МСК-ийн хүрээнд олгогдож буй энэхүү тусламж нь сайн засаглал, эдийн засгийн эрх чөлөө, хүн арддаа хөрөнгө оруулалт хийж буй Монгол Улсын тууштай зорилтыг дэмжиж буйн илэрхийлэл хэмээн америкийн тал онцлов.

2.8. АНУ, МУ-ын Засгийн газар МУ-д тулгамдаад буй хэрэглээний усны нөөцийн асуудлыг шийдвэрлэх 350 сая ам.долларын Усны компакт гэрээнд гарын үсэг зурав

2018.09.20. АНУ. Вашингтон хот. АНУ-ын Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга бөгөөд Мянганы Сорилтын Корпорацийн Удирдах Зөвлөлийн Дарга Майкл Помпео болон Монгол Улсын Ерөнхий Сайд Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол улсад хэрэгжүүлэх нийт 350 сая ам долларын өртөг бүхий Мянганы Сорилтын Корпорацийн ээлжит шинэ гэрээ болох Усны Компакт Гэрээг албан ёсоор баталж, Хамтарсан Тунхаг Бичигт гарын үсэг зурав. Бид бүхэн өнөөдөр Америкийн Нэгдсэн Улс, Монгол Улс хоорондын түүхэн түншлэл бөгөөд эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд чухал ач холбогдол бүхий Монгол улсад хэрэгжүүлэх Усны Компакт Гэрээнд гарын үсэг зурж байгаадаа баяртай байна гэж Мянганы Сорилтын Корпорацийн Гүйцэтгэх Захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Брок Биерман мэдэгдэв. Тэрээр, Энэ удаа Мянганы Сорилтын Корпораци нь нийслэл Улаанбаатар хотын ус хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэж, цаашид эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахуйц засгийн газрын чадавхийг бэхжүүлэх зорилготой институцийн болон бодлогын шинэчлэлийг эхлүүлэхээр Монгол Улсын Засгийн Газартай түншилж хамтарч ажиллах болсондоо таатай байна гэж хэлэв. Мянганы Сорилтын Корпораци болон Монголын ард түмний хоорондын харилцаа нь 2007 онд Монгол улсад хэрэгжүүлсэн 285 сая ам долларын анхны Компакт Гэрээнд гарын үсэг зурснаас хойш 10 гаруй жилийн нүүр үзжээ. Энэхүү анхдагч Компакт Гэрээ нь дэд бүтэц болон тээвэрлэлт, эрүүл мэнд, эрчим хүч, газрын эрхийг хамгаалах шинэчлэл зэрэг бусад төслүүдээр дамжуулан Монгол улсын эдийн засгийг дэмжихэд төвлөрсөн бөгөөд нийт 2 сая гаруй иргэнд үр ашгаа өгсөн гэж үздэг. Энэхүү түүхэн хамтын ажиллагаа, түншлэл болон нээлттэй зах зээл, ардчиллын төлөөх хоёр орны нийтлэг үнэт зүйлс дээр үндэслэсэн Монгол улсад хэрэгжүүлэх ээлжит шинэ Компакт Гэрээ нь зон олны туйлын чухал хэрэгцээ болох усны хүртээмжийн асуудлыг хөндөж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой юм. 10 жил хүрэхгүй хугацаанд нийслэл Улаанбаатар хотын хүн ам, түүнийг дагаад усны хэрэгцээ нь ойролцоогоор гурав дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Мянганы Сорилтын Корпорацийн статистик мэдээллээс үзвэл, 2019 он гэхэд нийслэл хотын усны хэрэгцээ нь нийлүүлэлтээсээ хол давах төлөвтэй байна. Монгол улсад хэрэгжүүлэх Мянганы Сорилтын Корпорацийн Усны Компакт Гэрээ нь дэд бүтцийн чадавхийг дэмжиж, зохицуулалтын шинэчлэлийг тогтвортой байдлаар эхлүүлж, усан хангамжийг 80 хувиар нэмэгдүүлснээр Монгол улсад нүүрлэж буй эдийн засгийн хямралын асуудлыг хөндөх болно. Энэхүү хөрөнгө оруулалт нь төрийн зүгээс хувийн хэвшлийнхэн манлайлсан эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихэд тус дөхөм үзүүлнэ. Мянганы Сорилтын Корпораци 350 сая ам долларын хөрөнгө оруулалт хийхийн зэрэгцээ Монгол Улсын Засгийн Газар өөрсдөө 111.8 сая ам доллар зарцуулах амлалт авч байгаа нь Мянганы Сорилтын Корпорацийн түүхэнд түншлэгч орон маш чухал хариуцлага хүлээж буй тохиолдол юм. Мянганы Сорилтын Корпораци нь эдийн засгийн өсөлтөөр дамжуулан дэлхий дахинд нүүрлэж буй ядуурлыг бууруулахын төлөө ажилладаг АНУ-ын Засгийн Газрын хараат бус агентлаг юм. 2004 онд байгуулагдсан Мянганы Сорилтын Корпораци нь авлигатай тэмцэхээс авахуулаад ардчилсан эрхүүдийг эрхэмлэн дээдлэх зэрэг асуудлуудыг хөндөх хүртэл сайн засаглалын дээд зэргийн стандарт, хэм хэмжээг хангасан доогуур орлого бүхий улс орнуудад хугацаатай санхүүжилт олгодог.

2.9. AНУ-д оршин суугаа Mонгол иргэдтэй уулзав

2018.09.20.АНУ. Цагаан ордон. Америкийн Нэгдсэн Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-д оршин суугаа монгол иргэдийн төлөөлөлтэй уулзаж, Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдлын талаар мэдээлэл хийж, иргэдийн сонирхсон асуултад хариу өгөв. Тэрээр энэ удаагийн АНУ-д хийж буй айлчлалын дүнгээр хоёр талын харилцаа шинэ шатанд гарч, Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүрснийг онцолж,  Монгол, АНУ-ын хоорондын эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг тохирч хэрэгжүүлэхээр болсныг мэдээлэв. Ерөнхий сайд Монгол Улсын Засгийн газраас хилийн чанадад аж төрж буй буй иргэдээ хамгаалах, тэдэндээ шаардлагатай үед тусалж дэмжих зэрэг авч хэрэгжүүлж буй ажлын талаар танилцуулж, АНУ-д манай иргэд зорчих, оршин суух таатай эрх зүйн орчинг бүрдүүлэхэд зарим ахиц гарч,  монгол иргэд АНУ-д H2A, H2B визээр хөдөлмөр эрхлэхийг зөвшөөрсөн шийдвэр гаргуулсныг онцлон тэмдэглэв. Энэхүү уулзалтад АНУ-ын Вашингтон ДиСи орчмын Монголчуудын холбоо, Монгол соёлын төв ТББ,  Вашингтон хот дахь Монгол сургууль, Соёл төв зэрэг монголчуудын үүсгэл санаачилгын байгууллагын төлөөлөл, бизнес эрхлэгчид зэрэг 150 гаруй иргэн оролцов. Өнөөдрийн байдлаар АНУ-д 30 гаруй мянган монгол иргэн оршин сууж байна. 1999-2017 онд  манай улсын 160 гаруй мянган иргэн АНУ-д зорчсон бөгөөд жилд дунджаар 10 гаруй мянган монгол иргэн АНУ-д зорчиж байна.

2.10. Оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүний АНУ-ын зах зээлд татваргүй нэвтрүүлэх талаар сенатад танилцуулахад оролцоно гэв

2018.09.24. АНУ. АНУ-д айлчилж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Конгрессын Сенатын танхимын гишүүн ноён Дан Салливантай уулзаж, Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ярилцлаа. Ерөнхий сайд түүнтэй уулзаж байгаадаа баяртай байна гээд түүний Америкийн Нэгдсэн Улсад хийж буй айлчлал  амжилттай хэрэгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнстэй хийсэн яриа хэлэлцээний үр дүнд хоёр талын харилцаа шат ахиж, Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүрч байгааг зарласныг тэмдэглэж, улмаар хоёр тал эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэн тэлэх замын зураглалыг тохирсныг мэдээлэв. Мөн Мянганы сорилтын корпорацитай байгуулсан 350 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж нь Улаанбаатар хотын хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг болох усны хангамжийг сайжруулах төсөлд зориулагдаж байгааг дурдаж, төслийн нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлын талаар ярив. Сенатор Дан Салливан Монгол, Америкийн найрсаг сайн харилцаа харилцан итгэлцсэн уур амьсгалд өргөжин тэлж байгаад баяртай байна гээд Монгол, Америк цэргүүд Афганистанд хамтдаа алба хааж, дэлхий дахин болон бүс нутгийн тогтвортой байдлыг хангахад хувь нэмрээ оруулж байгааг сайшаан тэмдэглэж, талархал илэрхийлэв. Тэрээр АНУ-ын Конгресст өргөн барьсан Монголын ноолууран, оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг Америкийн зах зээлд татваргүй нэвтрүүлэх хуулийн төслийг Сенатад танилцуулахад хамтран зохиогчоор оролцож, дэмжиж ажиллахаа мэдэгдэв. Мөн Монгол Улсын Засгийн газар, ард түмнээс Хойд, Өмнөд Каролина мужид тохиолдсон далайн шуурганд нэрвэгдсэн  хүмүүст зориулж чин сэтгэлийн тусламж үзүүлсэнд талархаж байгаагаа илэрхийлэв. Мөн талууд хоёр орны иргэдийн хэлхээ холбоо гүнзгийрэн хөгжиж байгааг сайшаан, дэмжиж ажиллахын чухлыг тэмдэглэж, үүнд ялангуяа АНУ-ын сайн дурынхны оруулж буй хувь нэмэр их байгааг онцлов.

2.11. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Мянганы сорилтын корпорацийн төлөөлөгчидтэй уулзлаа

2018.09.23. АНУ. Монгол Улсын ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Америкийн Нэгдсэн Улсад хийж байгаа албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Ерөнхий сайд тус улсын засгийн газрын агентлаг Мянганы сорилтын корпорацийн төлөөлөгчидтэй уулзаж, Улаанбаатар хотын усны хангамжийг сайжруулах  ажлын төлөвлөгөөтэй танилцлаа. Мянганы сорилтын сангийн усны асуудал хариуцсан Кумар Ранган хэлэхдээ “Улаанбаатар хотын усны хангамж сэтгэл зовоох түвшинд хүрсэн. Оршин суугчид газрын гадарга болоод гүний усны нөөцийг өнөөгийн аргачлалаараа ашигласаар байвал 20 хүрэхгүй жилийн нөөц байна. Ундны болон хэрэглээний усны гол эх үүсвэр Туул голын урсац хэвийн хэмжээнээс хэд дахин багасах  төлөвтэй байна. Иймд Мянганы сорилтын корпораци 350 сая америк долларын буцалтгүй тусламжийг Монгол Улсын нийслэл хотын ус хангамжийн асуудлыг таван жилийн хугацаанд иж бүрнээр шийдэх төсөлд хөрөнгө оруулалт хийхээр шийдвэрлэсэн. Энэхүү төслийг  хэрэгжүүлснээр Монгол Улсын нийгэм, эдийн засагт олон талын эерэг нөлөөг үзүүлэх болно гэдэгт найдаж байна гэв. Төслийг 2019-2023 онд гурван үе шаттай хэрэгжүүлнэ. 50 цэгт газрын гүнд усны нөөц нэмэгдүүлэх, цэвэршүүлж, шүүх төхөөрөмж суурилуулна. Ус цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж, саарал усыг дулааны цахилгаан станцад ашиглах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. ДЦС-ын жилийн хэрэгцээнд 15 сая метр/куб саарал ус нэвтрүүлэх боломжтой болно. Усан хангамжийн тухай хууль, эрхзүйн орчныг боловсронгуй болгоно. Гэр хорооллын ундны усны худагт цэвэршүүлэх технологи болон хэрэглээний  систем суурилуулж, нөөцийг 70 сая метр кубээр нэмэх боломж бүрдэнэ хэмээн тооцож байгаа юм.

2.12. Ерөнхий сайд конгрессын номын санд зочлов

2018.09.22. АНУ. Ерөнхий сайдын АНУ-д хийж буй албан айлчлал үргэлжилж байна. Тэрээр Конгрессын номын сангаар зочилж, Азийн танхимын Түвд, Монголын номын тасагт ном бүтээлтэй танилцав. Энэ үеэр Монгол судлаач Алиша Kэмпи PETIS, FRANCOIS зохиолчийн бичсэн “history du grand Genghizcan буюу Чингис хааны намтар” түүхийн номын талаар тайлбар өгүүлэв. Мөн Томас Жефферсоны номын сан, төв уншлагын танхимаар явж танилцлаа. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Конгрессын номын санд ном гардуулж, дурсгалын дэвтэрт гарын үсэг зурав.

2.13. Хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын өргөн боломж байна

2018.09.28. АНУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ дахь айлчлалынхаа үеэр тус улсын удирдагчидтай уулзав.Дэд ерөнхийлөгч Майк Пэнс: Монгол Улсын зэвсэгт хүчин Афганистанд “Шийдвэртэй дэмжлэг” ажиллагаанд үргэлжлүүлэн хувь нэмрээ оруулах болсонд баяртай байна. Хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын маш өргөн боломж байна. Флоренс хар салхины уршгаар орон гэргүй болсон, хохирол амссан хүмүүст Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс эд материалын туслалцаа үзүүлж байгаад чин сэтгэлээсээ талархаж байна. Төрийн нарийн бичгийн дарга М.Помпео: Монголд Америкийн бизнесүүд хөрөнгө оруулах сонирхол их байгаа. Ил тод, тогтвортой байдал чухал. Монголын зэвсэгт хүчин Афганистанд гүйцэтгэж буй албыг үргэлжлүүлэх тухай танай шийдвэрт талархал илэрхийлье. Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах тухай танай улсын дэмжлэгт талархаж байна. Сенатын танхимын гишүүн Дан Салливан: Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нэвтрүүлэх хуулийн төслийг дэмжиж байгаа. Би энэ хуулийн төслийг Сенатад танилцуулагдахад нь бүрэн дэмжинэ.Ерөнхийлөгч Доналд Трамп: Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Нью-Йорк хотноо АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамптай санал солилцлоо. Энэ үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гарсанд талархалтай байгаагаа илэрхийлжээ. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол орны тухай, монголын соёл уламжлалын талаар сонирхон асууж ярилцсан байна. Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч Жим Ён Ким: Монгол Улсад эдийн засгийн олон эерэг үр дагаврууд гарч байгаа болон Гадаад, дотоод хөрөнгө оруулалт өссөн, экспорт нэмэгдэж байгаад баяртай байна. Улс төрийн хувьд дарамт их байх ч та бүхэн эдийн засгийн реформууд, өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлогуудыг амжилттай хэрэгжүүлж байгаад баяртай байна. ОУВС-ийн тэргүүн Кристин Лагард: Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд Та бүхний идэвх чармайлт мэдээж их нөлөөлсөн. Үр дүн нь бид бүгдийн хамтын амжилт юм. Эдийн засгийн уналтыг давж гарч чадсандаа баяртай байна. Монгол Улс өрийн хэмжээгээ бууруулахад ихээхэн амжилт олж байгаад талархал илэрхийлье. Эдийн засгийг тогтворжуулах нь эдийн засгийг солонгоруулах, монголчуудын амьжиргааг дээшлүүлэхэд чухал гэдэгт бид санал нэгдлээ. Та бүхэнд амжилт хүсье.

2.14. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн айлчлалд өндөр ач холбогдол өгч, баяртай байгаагаа илэрхийллээ

2018.09.28. АНУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ дахь албан ёсны айлчлалаа Нью-Йорк хотод НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 73-р чуулганд оролцох томилолтоор үргэлжлүүлж байна.Вашингтонд хийсэн айлчлалын үеэрээ тэрбээр АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч Майк Пэнстэй хэлэлцээ хийж хоёр орны харилцааны түвшинг шат ахиулж Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн харилцаанд шилжүүлж буйгаа зарласан билээ. АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Маик Пэнс “Монгол Улсын зэвсэгт хүчин Афганистан дахь шийдвэртэй дэмжлэг ажиллагаанд үргэлжлүүлэн хувь нэмрээ оруулах болсонд байртай байна.  Хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын маш өргөн боломж байна” гэж онцлоод Флоренс хар салхины уршгаар орон гэргүй болсон, хохирол амссан хүмүүст Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс эд материалын туслалцаа үзүүлж байгаад чин сэтгэлээсээ талархаж буйгаа илэрхийлсэн билээ. Мөн энэхүү айлчлалын хамгийн чухал зорилго болох Улаанбаатарын усан хангамжийг сайжруулах цогц хөтөлбөр хэрэгжүүлэх 350 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийн гэрээнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга М.Помпео нар гарын үсэг зурж Хамтарсан мэдэгдэл гаргасан. Ингэснээр АНУ-аас Монгол Улсад 350 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж олгон үүнийхээ зарцуулалтыг Улаанбаатарын усан хангамжийг цогцоор нь шийдэх шийдвэрт хүрээд байна. М.Помпео “Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах тухай танай улсын дэмжлэгт талархаж байна. Монголд Америкийн бизнесүүд хөрөнгө оруулах сонирхол их байгаа. Ил тод, тогтвортой байдал чухал” гэж уулзалтын үеэрээ онцлон тэмдэглэж байв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Вашигтонд АНУ-ын төр засгийн удирдлагуудтай уулзахаас гадна олон улсын байгууллагын удирдлагуудтай уулзаад байна. Тухайлбал, ОУВС-ийн тэргүүн тэргүүн хатагтай К.Лагард, Дэлхийн банкны Ерөнхийлөгч Жим Ён Кимтэй уулзаж, хамтын ажиллагаа, үр дүн, цаашид авах арга хэмжээний талаар дэлгэрэнгүй ярилцаж, санал солилцсон тухай бид мэдээлсэн. Ерөнхий сайд энэ өдрүүдэд Нью-Йорк хотод ажиллаж байгаа бөгөөд тэрбээр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 73 дугаар чуулганд оролцож байна. Тэрбээр энэ үеэр Вашингтонд уулзаж амжаагүй АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамптай уулзлаа. Энэ үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гарсанд талархалтай байгаагаа илэрхийлжээ. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп ч Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж Монгол орны тухай, монголын соёл уламжлалын талаар сонирхон асууж ярилцсан байна. У.Хүрэлсүх Д.Трамптай Вашингтонд Цагаан ордонд уулзах хуваарьтай байсан ч яаралтай нөхцөл байдлын улмаас Д.Трамп Флоренс хар шуурганд өртсөн иргэдтэйгээ уулзаж, газар дээр нь ажиллах шаардлага гарсан юм. Тиймээс хойшлогдсон уулзалтаа тэд ийнхүү Нью-Йорк хотод НҮБ-ын чуулганы үеэр хийсэн юм.

2.15. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Нью-Йоркийн Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаатай танилцлаа

2018.09.26. AНУ. Нью-Йоркийн бирж. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий ассемблейн 73 дугаар чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэл оролцох үеэр буюу есдүгээр сарын 26-ны өдөр Нью-Йоркийн Хөрөнгийн биржид зочлов. Энэ үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх улс орныхоо эдийн засгийн байдал, Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны талаар танилцуулж, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржтэй үргэлжлүүлэн хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирал Жон Таттл өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улстай идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснээ тэмдэглээд, Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжирч буй энэ үед хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжинө гэдэгт итгэлтэй байна гэв. Хөрөнгийн биржид зочлох үеэрээ Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн сайд Сонни Пердутай уулзав. Уулзалтын үеэр, Монгол Улс хүнс үйлдвэрлэгч орон болох зорилтын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагааг хөдөө аж ахуйн салбарт хөгжүүлэх өргөн боломж буйг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцолсон бөгөөд сайд Сонни Перду АНУ-аас бүхий л талаар дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн буйг нотлов.

2.16. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2019.03.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Майкл С.Клеческийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсыг ардчилал, зах зээлийн харилцаанд шилжин орсноос хойш бүх талаар тууштай дэмжиж ирсэн АНУ-ыг гуравдагч хөрш, ойр дотны түнш гэж үздэгийг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам бататгаж Стратегийн түншлэлийн хэмжээнд хүргэхийн төлөө байна гэв. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэн дээдэлдэг Монгол Улстай харилцаа, хамтын ажиллагаа, тэр дундаа эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэхийн төлөө ажиллана гэдгээ Элчин сайд Майкл С. Клечески илэрхийлэв.  Цаашид улс төр, эдийн засаг, батлан хамгаалах, боловсрол, хөдөө аж ахуй зэрэг салбар болон ноос, ноолуур, оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүний экспорт, иргэд хоорондын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв.

2.17. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, элчин сайд Жон Болтоныг хүлээн авч уулзав

2019.06.30. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсад айлчилж буй АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Элчин сайд Ж.Болтон тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав. Талууд харилцан итгэлцсэн, найрсаг харилцааг стратегийн түвшинд хүргэх, энэ хүрээнд Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийг бэхжүүлэх, дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэх, улс төр, эдийн засгийн харилцааг гүнзгийрүүлэх, Монгол Улс, АНУ хоорондын эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг бодитойгоор хэрэгжүүлэх, шинэ салбаруудын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, Гуравдагч хөршийн худалдааг дэмжих тухай хуулийг АНУ-ын Конгрессоор батлуулах болон бусад асуудлаар санал солилцов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш, ойрын түнш орон гэдгийг онцолж, АНУ-тай явуулж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч ирснийг тэмдэглэв. АНУ нь Монгол Улсад өрнөсөн ардчилсан өөрчлөлт, шинэчлэлийг бататгах, зах зээлийн эдийн засагт шилжин, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгэм байгуулах, тулгарч буй сорилт, бэхшээлийг даван туулахад эхнээс нь тууштай дэмжиж ирсэнд талархав. Монгол Улсын Засгийн газар, АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацитай байгуулсан Хоёр дахь компакт гэрээний хэрэгжилт, ач холбогдлыг өндрөөр үнэлдэгээ илэрхийлэв. Мөн АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп, Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнс нар Монгол Улсад айлчлах урилгатайг Ерөнхий сайд нотлов. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Элчин сайд Ж.Болтон Монгол Улсад айлчилж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлж, Дэд ерөнхийлөгч М.Пенсийн мэндчилгээг Ерөнхий сайдад уламжлав. АНУ нь Монгол Улсыг тус бүс нутаг дахь чухал түнш, дотны анд хэмээн үздэг гээд Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг улам бүр өргөжүүлэхийн төлөө байдгаа тэмдэглэв.

2.18. АНУ-д амьдарч, ажиллаж байгаа монгол иргэдэд туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэхийг хүсэв

2020.08.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2020 оны 08 дугаар 13-ны өдөр АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд М.Клеческийг хүлээн авч уулзлаа. Элчин сайд М.Клечески Парламентын ээлжит сонгуульд ялалт байгуулсанд баяр хүргэж, Ерөнхий сайдад ажлын амжилт хүсэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сонгуулийн дүнд байгуулагдсан шинэ Засгийн газар үйл ажиллагааныхаа хөтөлбөрийг боловсруулж, УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар батлуулах гэж байгааг дурдав.  Мөн Монгол, Америкийн хамтын ажиллагаа “Стратегийн түншлэл”-ийн хүрээнд Ковид-19 цар тахлаас үл хамааран идэвхтэй өрнөж байгааг тэмдэглэж,  эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх тухай Замын зураглалыг амжилттай хэрэгжүүлэхийн чухлыг тэмдэглэв.  Ковид-19 цар тахалтай тэмцэх чиглэлээр Монгол Улсын авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ үр дүнгээ өгч байгаад Элчин сайд баяр хүргэж, АНУ-д нэг сая ам.долларын үнэ бүхий хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлсэнд талархал илэрхийлэв. Мөн эдийн засгийн чиглэлээр хийгдэж буй хоёр талын хамтын ажиллагааны зарим төсөл, санал, санаачлагын талаар танилцуулж, хамтран хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа хэлэв.  Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Ковид-19 цар тахалтай тэмцэхэд АНУ-аас манай улсад дэмжлэг үзүүлж байгаад талархал илэрхийлээд, тус улсад амьдарч байгаа монгол иргэдийн аюулгүй байдалд анхаарч, тусалж дэмжихийг хүсэв. Талууд Улаанбаатар хотын усан хангамжийг нэмэгдүүлэх тухай АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацийн хоёр дахь Компакт гэрээ, Америкийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны Агентлагийн шугамаар хэрэгжиж буй сайн засаглалыг бэхжүүлэх, иргэний нийгмийн оролцоог нэмэгдүүлэх, бизнесийн тогтвортой хөгжлийг сайжруулах, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжиж байгаад сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв.

2.19. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Майкл Клеческиг хүлээн авч уулзав

2022.09.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Америкийн Нэгдсэн Улс /АНУ/-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Майкл Клеческиг нутаг буцах болсонтой нь холбогдуулан хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Элчин сайд Майкл Клечески ажиллах хугацаандаа хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсанд талархал илэрхийлэв. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газар болон АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацын хооронд хоёр дахь Компакт гэрээ байгуулсан нь Улаанбаатар хотын усны хангамжийг нэмэгдүүлэх, усны нийлүүлэлтийн хомсдолын сөрөг нөлөөллийг бууруулах онцгой ач холбогдолтой болсныг дурдав. Элчин сайд Майкл Клечески Монгол Улсад ажилласан хугацаандаа Монгол Улсын ардчиллын үйл явц, хөгжил дэвшлийг ажиглаж байсан бөгөөд цар тахлын амаргүй цаг үед ч харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхжин хөгжсөнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мөн зарлиг гаргаж, Монгол Улс, АНУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 35 жилийн ойг тохиолдуулан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд оруулсан хувь нэмэр, хөдөлмөр, зүтгэлийг нь үнэлж, АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Майкл Клеческиг Төрийн дээд шагнал-Алтан гадас одонгоор шагналаа.

2.20. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байден баяр хүргэж, баярын цахилгаан илгээлээ

2021.06.25. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Өнөөдөр тангараг өргөсөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байден баяр хүргэж, баярын цахилгаан илгээлээ. АНУ-ЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН БАЯРЫН ЦАХИЛГААНД: Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Эрхэмсэг ноён Ухнаагийн Хүрэлсүх Танаа, Хүндэт Ерөнхийлөгч өө. Монгол Улсын зургаа дахь Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Танд баяр хүргэе. КОВИД-19 цар тахлын үеэр Монгол Улс ардчилсан үйл явцыг тууштай дэмжиж байгаа нь бүс нутаг, дэлхий дахинд үлгэр жишээ болоод байна. КОВИД-19-ийг ялан дийлэх, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх зэрэг томоохон сорилтуудыг ирэх сар, жилүүдэд даван туулах шаардлага манай хоёр улсад тулгарч байгаа бөгөөд эдгээр тулгамдсан асуудалд анхаарал хандуулан, Тантай хамтран ажиллах болсондоо миний бие баяртай байна. Өнгөрсөн жилийн нөхцөл байдал амаргүй байсан ч манай хоёр улс стратегийн түншийн хувьд нягт хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр ирлээ. Үүнд ирэх арван жилүүдэд Улаанбаатар хотын эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах Мянганы Сорилтын Сангийн усны төсөл зэрэг түүхэн төслүүд орж байна. Энэ завшааныг ашиглан Танд болон Монголын ард түмэнд дэлхийн энхийг сахиулах ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлсэн явдалд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. АНУ болон Монголын цэргүүд 18 жилийн турш Афганистан улсад мөр зэрэгцэн алба хаасан бөгөөд тус улс дахь ажиллагаа дуусгавар болж буй энэ үед бид хамтрагчийн хувьд үйл ажиллагаагаа өндөрлөж байна. АНУ – Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоогоод 34 жил болсныг тэмдэглэхийн ялдамд хоёр улсын харилцаа өндөр түвшинд хөгжсөнийг харахад бахархалтай байна. Ирээдүйгээ харан, ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан, Монгол Улсын гуравдагч хөршийн хувьд стратегийн түншлэлээ бэхжүүлэхдээ таатай байх болно. Хүндэтгэсэн, Ж.Р.Байден.

2.21. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Байден нар захидал солилцож, мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.01.27. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Одоогоос 35 жилийн өмнө энэ өдөр Монгол Улс, Америкийн Нэгдсэн Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд өдгөө манай хоёр улс ардчиллыг эрхэмлэсэн нийтлэг үнэт зүйлстэй Стратегийн түнш орнууд болжээ. Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн хугацаанд бүхий л салбарт өргөжиж, ардчиллын төлөөх нийтлэг үнэт зүйлс, энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах хамтын ашиг сонирхолд тулгуурлан идэвхтэй хөгжиж байна. Энэхүү ойн жилд манай хоёр улс хамтын ажиллагааны ололт амжилтаа бататгаж, цаашид Стратегийн түншлэлээ бэхжүүлж, улам бүр өргөжүүлэх, ялангуяа хоёр талын харилцаанд эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эзлэх байр суурийг нэмэгдүүлэх, цар тахлын дараах үеийн эдийн засгаа сэргээхэд чиглэсэн, хоёр талын хөгжилд хувь нэмэртэй, бодит, харилцан ашигтай ажлыг хэрэгжүүлэх томоохон зорилт тавин ажиллаж байна. Ойн өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Америкийн Нэгдсэн Улсын Ерөнхийлөгч Ж.Байден нар захидал солилцож, мэндчилгээ дэвшүүлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх мэндчилгээндээ Гучин таван жил гэдэг хугацаа богино мэт боловч хоёр талын хүч чармайлтын дүнд Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагаа ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, эрх зүйт ёс, ил тод, нээлттэй байдал зэрэг нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан идэвхтэй өргөжин хөгжиж, эдүгээ Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрээд байгааг тэмдэглэхэд нэн таатай байна… АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш бөгөөд эдүгээ Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрсэн хоёр улсын энэхүү ойр дотно түншлэлийг цаашид улам бүр бататган бэхжүүлэхийн төлөө нягт хамтран ажиллахдаа баяртай байна гэж тэмдэглэв. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Байден мэндчилгээндээ АНУ нь Монгол Улсын Стратегийн түнш бөгөөд гуравдагч хөрш байдгаараа бахархдаг, АНУ нь Монгол Улсын ардчилсан тогтолцоогоо бэхжүүлэх, эрх зүйт ёсыг баримтлах болон эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд чиглэгдсэн хүч чармайлтыг тууштай дэмжихээ илэрхийлье…  Бид ирээдүйгээ төсөөлөхдөө Монгол Улсыг уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, дэлхий дахинаа эрүүл мэндийн аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчийг өргөнөөр ашиглах, эдийн засгийн тогтвортой бөгөөд тэгш өсөлтийг хангахад нэн чухал түнш орон гэж үзэж байна хэмээв. Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 35 жилийн ойг бүтэн жилийн турш хамтран тэмдэглэх бөгөөд энэ хүрээнд хамтран хэрэгжүүлэх ажил, арга хэмжээг тодорхойлж, харилцан айлчлал зохион байгуулах зэрэг олон арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

2.22. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байден мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.14. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байден мэндчилгээ дэвшүүллээ. АНУ-ЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН МЭНДЧИЛГЭЭНД: Америкийн Нэгдсэн Улсын нэрийн өмнөөс Танд болон Монголын ард түмэнд энэ 07 дугаар сарын 11-ний өдөр тохиож буй Тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны ойн баярын мэндийг дэвшүүлж, хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Дипломат харилцаатай 35 жилийн хугацаанд манай хоёр улсын харилцаа өсөн нэмэгдсээр ирлээ. Манай хоёр ард түмний ойр дотно нөхөрлөлийн хамт ардчиллын үнэт зүйлс, хүний эрх, хууль дээдлэх ёсны төлөөх бидний хамтын тууштай зүтгэл ирэх он жилүүдэд ч биднийг улам ойртуулах болно. Америкийн Нэгдсэн Улс нь Монгол Улсын стратегийн түнш бөгөөд гуравдагч хөрш гэдгээрээ бахархдаг. Америкийн ард түмний нэрийн өмнөөс, Жилл бид хоёр дэлхийн өнцөг булан бүрд оршин суугаа монголчуудад Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан аз жаргал, баяр цэнгэлийг хүсэн ерөөе.

2.23. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Колумбын их сургуулийн Тогтвортой хөгжлийн төвийн захирал Жеффри Сакс бараалхав

2021.09.20. АНУ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Колумбын их сургуулийн Тогтвортой хөгжлийн төвийн захирал Жеффри Сакс бараалхжээ. Талууд Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд болон цаашид хэрхэн хамтран ажиллах талаар санал солилцов. Жеффри Сакс Тогтвортой хөгжлийн төлөөх санаачилга” хөдөлгөөнтэй бөгөөд үүнд МУИС, зарим их, дээд сургууль элссэн байна. Иймээс түүнийг Монгол Улсад урьж, тогтвортой хөгжлийн бодлого, хэрэгжилт, ялангуяа цар тахлын дараах эдийн засгийг хэрхэн сэргээх, дэлхийн улс орнууд яаж хөгжих, энэ чиглэлээр хамтран ажиллах талаар ярилцав. Мөн тогтвортой хөгжлийн талаар Монгол Улсад бүс нутгийн форум зохион байгуулах, их, дээд сургуулиудад лекц унших боломжийн талаар санал солилцлоо. Монгол Улсад байгаа чадавхыг ашиглан тогтвортой хөгжлийн бодлогыг чиглүүлэх чиглэлээр туслахад бэлэн. Бүх талаар дэмжиж ажиллана гэдгээ Жеффри Сакс хэллээ. Жеффри Сакс нэр хүндтэй эдийн засагч, сурган хүмүүжүүлэгч, шинийг санаачлагч, гэгээрүүлэгч бөгөөд эдийн засаг, тогтвортой хөгжлийн чиглэлээр судалгаа хийдэг юм. Тэрбээр байгаль орчны манлайллын Цэнхэр гарагийн шагналыг 2015 онд хүртэж байсан. Time сэтгүүлийн дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий 100 удирдагчийн тоонд хоёр удаа нэрлэгдэж байжээ. Түүний ядуурлыг устгах, макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг даван туулах, өлсгөлөн/өвчинтэй тэмцэх, байгаль орчны тогтвортой үйл ажиллагааг сурталчлах чиглэлээр хийсэн ажил нь дэлхийн 125 гаруй улсад хүрсэн гэж үздэг юм. New York times сэтгүүл Магадгүй дэлхийн хамгийн чухал эдийн засагч, Time” сэтгүүл Дэлхийн хамгийн алдартай эдийн засагчаар нэрлэсэн бол The Economist сэтгүүлийн судалгаагаар хамгийн нөлөө бүхий гурван эдийн засагчаар тодорч байжээ.

2.24. АНУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2022.11.17. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. АНУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ричард Буанган Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Элчин сайд Р.Буанган-ыг Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсантай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзах үеэрээ Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш, Стратегийн түнш орон АНУ-тай харилцах харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгдөг болохыг тэмдэглэв. АНУ-аас Монгол Улсад сууж байсан үе үеийн Элчин сайд нар ардчилсан үнэт зүйлсэд суурилсан түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж ирснийг онцолж, Элчин сайд Р.Буанганыг хоёр улсын харилцааг цаашид өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийллээ. Элчин сайд Р.Буанган АНУ-аас Монгол Улсад суух Элчин сайдаар томилогдсон нь нэр төрийн хэрэг гэдгийг тэмдэглэв. Тэрбээр АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш гэдгээрээ бахархдаг бөгөөд Монгол Улстай хөгжүүлж буй Стратегийн түншлэлийг цаашид бататган бэхжүүлэх, хоёр улс хоорондын дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээ, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эзлэх байр суурь болон иргэд хоорондын хэлхээ холбоог  нэмэгдүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв. Элчин сайд Р.Буанган нь АНУ-ын дипломат албанд 20 гаруй жил ажилласан, Энэтхэг-Номхон далай, Зүүн хойд Азийн бүс нутаг, олон нийтийн харилцааны асуудлаар мэргэшсэн, Ази, Африк, Европ, Ойрхи Дорнод дахь АНУ-ын Дипломат төлөөлөгчийн газруудад ажилласан, Төрийн департаментад удирдах албан тушаалыг удаа дараа хашиж байсан юм.

2.25.АНУ-ын иргэн Жак Уэтерфордод Чингис хаан тэргүүн зэргийн одон хүртээв

2022.11.24. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гарган Тулгар төрийн 2231 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 816 жил, Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 111 жил, Ардын хувьсгалын 101 жил, Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний түүхт 860 жилийн ой, Монгол бахархлын өдөрийг тохиолдуулан AНУ-ын иргэнд Монгол Улсын төрийн дээд шагнал, Чингис хаан тэргүүн зэргийн одон хүртээв. Чингис хаан, түүнийг залгамжлагчид болон монгол хатдын дэлхий ертөнцийн түүхэнд оруулсан хувь нэмэр, гавьяа зүтгэлийг сурвалжлан судалж, шинжлэх ухаанчаар үнэлэн дүгнэсэн Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан, Монголын их хатдын нууц товчоо, Чингис хаан ба эрхэм дээд үнэний эрэлд зэрэг судалгааны бүтээл, ном зохиол туурвисан. Энэхүү бүтээлүүд нь олон хэлээр орчуулагдан дэлхий нийтийн хүртээл болохдоо монголчуудын талаарх түүхэн бодит ойлголтыг өнөөгийн дэлхий ертөнцөд дахин таниулж, Чингис хаан судлалыг хөгжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсныг өндрөөр үнэлэн Америкийн Нэгдсэн Улсын иргэн, эрдэмтэн судлаач, доктор, профессор Жак Уэтерфордыг шагнажээ. АНУ-ЫН ЭРДЭМТЭН ЖАК УЭТЕРФОРД /JACK WEATHERFORD/. Жак Уэтерфорд Монголын түүх, соёл, тэр дундаа Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрний талаар олон арван ном бүтээл туурвисан. 1990 оноос хойш монголчуудын түүх, соёлыг дэлхий дахинд шинжлэх ухааны үндэстэйгээр шинээр таниулж, буруу зөрүү олон ойлголтыг залруулан, олон оронд монгол хүн, монгол үндэстнийг ойлгох, үнэлэх үнэлэмжийг нэмэгдүүлэхэд онцгой гавьяа байгуулсан. Жак Уэтерфорд Монгол Улсын төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртсэн анхны гадаад хүн болж байна.  Энэ бол гадаад дахь монгол судлал, тэр дундаа Чингис хаан судлалыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дэмжиж байгаагийн нэг илэрхийлэл юм. 

Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан (2004)

• Тус ном “Нью-Йорк Таймс” сонины шилдэг бүтээлээр шалгарч, 300 гаруй мянган хувь борлогдон, 20 гаруй хэлээр орчуулагдсан.
• Энэ бүтээлээрээ Чингис хаан болон монголчуудын талаарх дэлхийн түүхэнд үлдсэн олон ойлголтыг залруулж, “Чингис хаан бол чөлөөт худалдаа, нээлттэй харилцаа, мэдлэг, мэдээллийн солилцоо, олон улсын эрх зүй, дипломатын халдашгүй дархан байдал, шашны эрх чөлөө, сүм хийдээс ангид орших улс төрийн тогтолцоо тэргүүтний суурийг тавьснаар өнөөгийн ертөнцийг үндэслэсэн их хаан” гэдэг үзэл санааг дэвшүүлсэн.

Монгол хатдын нууц товчоо (2010)

• “Монгол хатдын нууц товчоо” ном нь зургаан хэлээр орчуулагдсан бөгөөд монгол хатад эмэгтэйчүүдийн гавьяа зүтгэлийг олон улсад алдаршуулсан.
• Тус бүтээлд монгол хатад, охид, мөн харьд бэр болон одсон алтан ургийн бусад хатан, охид очсон газар орондоо Монгол төрийн алтан аргамж болон эрдэм чадал, ургийн хэлхээгээрээ улс гүрнийхээ гадаад, дотоод харилцааг батлан бэхжүүлж, зуун зууны турш алтан ургийн эрчүүдтэй эн зэрэгцэн ухаан билгээ уралдуулан төрийг барьж, улсыг засан, түүхийг бичилцэж, үг хэл, үйл хэрэг, үзэл санаагаараа дэлхийн түүхэнд ул мөрөө тод үлдээж ирснийг дэлхийд сурталчлан таниулсан.

Чингис хаан ба эрхэм дээд үнэний эрэлд (2016)

• Хүн төрөлхтний түүхэнд зөвхөн Монголын эзэнт гүрэнд л янз бүрийн шашин шүтлэгтэй, өөр өөр ард түмэн эв найртай зэрэгцэн оршиж байсныг дурдаж, Чингис хаан шашин шүтэх эрх чөлөөг үндэслэгчдийн нэг болохыг шинжлэх ухааны үндэстэй таниулснаараа Чингис хаан судлалд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан.
• Америкийн Нэгдсэн Улсын гурав дах Ерөнхийлөгч Томас Жефферсон энэ дэвшилтэт үзэл санаанд тулгуурлан Америкийн анхны Шашны эрх чөлөөний тухай хуулийг боловсруулсан байсан нь Чингис хааны үзэл санаа, суу билгээс дэлхийн нэртэй удирдагчид хэрхэн суралцаж, үлгэр дуурайл авч ирснийг гэрчлэх нэгэн түүхэн баримт болохыг уншигч түмэнд таниулсан юм.

Судалгааны ажил:

• 1997 оноос хойш Монгол Улсад 40 гаруй хээрийн судалгааны ажил, экспедиц зохион байгуулан, Монголын нууц товчооны түүхэн газар нутгуудад судалгааны ажлын материал цуглуулсан.
• Энэ хүрээнд Монголын нууц товчооны газар орныг судалдаг О.Сүхбаатар, судлаач Г.Аким зэрэг эрдэмтэн судлаачтай хамтрахын зэрэгцээ харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.
• “Жак Уэтерфорд сан” нь залуу судлаачдыг бэлтгэн, тэднийг урамшуулж шагнал олгодог.

2.26. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Байден баяр наадмын мэндчилгээ дэвшүүллээ

2023.07.12. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жозеф Р.Байден мэндчилгээ ирүүллээ. МЭНДЧИЛГЭЭНД: Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч өө, Америкийн ард түмний нэрийн өмнөөс Танд болон монголын ард түмэнд наадмын баярын мэнд дэвшүүлж, сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Монгол Улс, АНУ-ын түншлэл нь манай хоёр улсад ашиг тустай бөгөөд Энэтхэг-Номхон далайн бүс нутаг дахь ардчиллын ирээдүйд чухал юм. Агаарын тээврийн тухай хэлэлцээрийн хэрэгжилт, Мянганы сорилтын корпорацтай хамтран хэрэгжүүлж буй усны төсөл, эрдэс баялаг, эрчим хүч зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа өргөжиж байна. Байгаль орчны хамгаалал, уур амьсгалын өөрчлөлт, энхийг сахиулах болон цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх зэрэг дэлхий нийтэд тулгарч буй сорилтуудад танай улс анхаарч, хувь нэмрээ оруулж байгааг сайшааж байна. АНУ-д аж төрж буй монголчууд манай нийгмийн чухал хэсэг бөгөөд Монгол Улсад амьдарч, ажиллаж, аялж буй америкийн иргэд бидний хэлхээ холбоог улам бататгаж байдаг билээ. Цаашид Стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийг улам хөгжүүлэхийн төлөө байна. Дэлхийн өнцөг булан бүрд буй монголчуудад баяр наадмаа сайхан тэмдэглэж, эрүүл энх, хөгжил цэцэглэлт, аз жаргалаар дүүрэн байхыг хүсэн ерөөе.

2.27. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга бараалхлаа

2024.08.01. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд бараалхлаа. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байденд мэндчилгээ дэвшүүлж, АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жо Байдены мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид уламжиллаа. Уулзалтын үеэр талууд олон улсын болон хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцлоо. Монгол Улс чухал гуравдагч хөрш, итгэлт түнш АНУ-тай хөгжүүлж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгдөг гэдгийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч онцоллоо. Хоёр улсын ард түмний найрамдлын бэлгэ тэмдэг болсон Монгол Улсын Засгийн газар, АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорац хамтран хэрэгжүүлж буй хоёр дахь Компакт гэрээ нь Улаанбаатар хотын ус хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэж, Монгол Улсын эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал ач холбогдолтой болохыг тэмдэглээд, Компакт гэрээг хуваарийн дагуу амжилттай хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай буйгаа нотоллоо. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен Монгол Улсын олон улсын болон бүс нутгийн түвшинд дэвшүүлсэн санал, санаачилгуудыг дэмжиж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Талууд Монгол Улс, АНУ-ын Стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийн үзэл санааны хүрээнд цэвэр эрчим хүч, боловсрол, байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засаг зэрэг салбаруудад харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг идэвхтэй хөгжүүлэхээр санал нэгдлээ.

2.28. Төрийн нарийн бичгийн дарга Блинкен англи хэлний боловсролыг нэмэгдүүлэх АНУ-Монгол Улсын өргөжсөн хамтын ажиллагааг зарлав

2024.08.02. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Ж.Блинкен Монгол Улсад хийсэн албан ёсны айлчлалынхаа үеэр Монгол дахь англи хэлний хөтөлбөрүүдийг өргөжүүлэх зорилготой цогц хөтөлбөр буюу АНУ болон Монгол Улсын Англи Хэлний Төгөлдөршил Санаачилгыг шинээр эхлүүлж буйг зарлалаа. Энэхүү санаачилга нь хоёр орны боловсрол, соёлын харилцааг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ Монголын оюутан сурагч, сурган хүмүүжүүлэгчдийг 21-р зуунд амжилтад хүрэхэд шаардлагатай ур чадваруудыг эзэмшүүлэх зорилготой юм. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Блинкен: Англи хэл бол бидний хамгийн хүчирхэг экспорт юм хэмээгээд Хоёр орны иргэд хоорондын харилцаа бол бидний хамтын ажиллагааны амин сүнс нь гэдгийг онцлов. АНУ болон Монгол Улсын Англи Хэлний Төгөлдөршил Санаачилга нь Аксесс хөтөлбөрийн хүрээнд суралцаж буй оюутнуудын тоог нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ Монголын их дээд сургуулиудад англи хэл заах чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр багшилж буй феллов, мэргэжилтнүүдийн тоог нэмэгдүүлэх юм. Энэхүү санаачилгаар АНУ-ын Төрийн департаментаас Мэргэжлийн англи хэлний цахим сүлжээ (OPEN) зэрэг цахим багшийн хөтөлбөр болон бусад нөөц бололцоогоор хангах болно. Ингэснээр хөтөлбөрийн хамрах хүрээг Монгол орон даяар өргөжүүлж, нөлөөллийг нэмэгдүүлэх юм. АНУ-ын Элчин сайд Буанган: Энэхүү шинэ санаачилгыг хүчтэй дэмжиж буй нь манай хоёр үндэстэн боловсролын ач холбогдлыг хэр их үнэлдэг болохыг, мөн англи хэл нь монголчуудад тоо томшгүй олон боломжийг нээж өгөх түлхүүр юм гэдэг дээр бид санал нийлж байгааг харуулж байн гэж хэлэв. Эдгээр хөтөлбөрүүд бидний нөхөрлөл, стратегийн түншлэлийг цаашид хэрхэн бэхжүүлэхийг харахыг тэсэн ядан хүлээж байна. Санаачилга нь:

• Англи хэлний Аксесс хөтөлбөрийг өргөжүүлэх: Төрийн департамент 2024-2026 онд 180 гаруй оюутныг хамруулах таван шинэ Аксесс хөтөлбөрийг санхүүжүүлнэ. Мөн хөтөлбөрөөр Монголын англи хэлний багш нарын холбоонд 22 багш бэлтгэх сургалтыг санхүүжүүлэх юм.
• Англи хэлний тэтгэлэгт феллов багш, мэргэжилтнүүд: Англи хэлний феллов хөтөлбөрт хамрагдаж буй туршлагатай Америк багш нар монгол багш нарт сургалтын тогтолцоогоо бэхжүүлэх, ажиллах хүчний ур чадварыг хөгжүүлэх, орон нутгийн монгол багш нарыг чадавхжуулахад нь тусална. 2024-2025 оны хичээлийн жилд Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль, ШУТИС, Дотоод Хэргийн Их Сургууль гэсэн гурван их сургуулийн англи хэлний сургалтын чадавхыг бэхжүүлэхэд англи хэлний феллов багш нар дэмжлэг үзүүлнэ. Англи хэлний мэргэжилтнүүд богино хугацааны туршлага солилцоогоор сургалтын хөтөлбөр боловсруулах талаар зөвлөгөө өгнө.

Мөн бид Монгол Улсад англи хэлний сургалтын стандарт, чанарыг дээшлүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Их Сургуулийн дэргэд Англи хэлний сургалтын шинэ төвийг байгуулахад дэмжлэг үзүүлж байна. Их Британи, Австрали, Канад болон хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтран байгуулах тус төвийг монголчууд өөрсдөө удирдаж, хамтран ажиллаж авч явах болно. Тус төв нь боловсролын системдээ англи хэлний заах арга барилыг сайжруулахад чиглэсэн Монгол Улсын Засгийн газрын  хүчин чармайлтыг дэмжих нөөц, шилдэг туршлага, мэдлэгээр хангах зорилготой юм. Улаанбаатар дахь АНУ-ын Элчин сайдын яам Монгол Улсын Боловсролын яамтай хамтран олон нийтийн харилцаа, англи хэл, боловсролын яриа хэлэлцээрийг жил бүр зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Үүгээр хоёр орны албаны хүмүүс болон салбарын мэргэжилтнүүд цугларч боловсрол, англи хэл, ард иргэд хоорондын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцох юм гэж АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас мэдээлэв.

3. Монгол, Азербайжаны харилцаа

3.1.Азербайжан Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Рамин Музаффар Оглу Хасанов Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Рамин Музаффар Оглу Хасанов харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

3.3. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор мордлоо

2024.11.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Ерөнхийлөгч Ильхам Алиевийн урилгаар 2024 оны 11 дүгээр сарын 12-13-ны өдрүүдэд тус улсын Баку хотноо болох Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор эх орноосоо мордлоо. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх дээд түвшний уулзалтын үеэр уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах асуудлаарх Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулахын зэрэгцээ манай улс хамтран зохион байгуулах уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх өндөр түвшний хэлэлцүүлэгт зарим улсын төрийн тэргүүний хамт оролцоно. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 29 дүгээр бага хурлын үеэр болох дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад 160 гаруй улсын төр, засгийн тэргүүн оролцоно.

3.4. Монгол Улсын Eрөнхийлөгч Азербайжан улсад хүрэлцэн очив

2024.11.10. Азербайжан Улс. Баку хот. Монгол Улсын Eрөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Азербайжан улсад ням гаригт хүрэлцэн очив. Тэрбээр НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцын талуудын 29 дүгээр бага хуралд оролцохоор тус улсыг зорьсон юм. Түүнийг албаны хүмүүс угтан авсан нь Азeртакийн дуранд ийнхүү буужээ.

3.5. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Ерөнхийлөгч Илхам Алиевтэй уулзлаа.

2024.11.11. Азербайжан Улс. Баку хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Азербайжан Улсын нийслэл Баку хотноо өнөөдөр эхэлж буй НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцын талуудын 29 дүгээр бага хурлын үеэр Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Ерөнхийлөгч Илхам Алиевтэй уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд Нэгдсэн үндэстний байгууллагын томоохон арга хэмжээг эх орондоо амжилттай зохион байгуулж байгаад баяр хүргэж, амжилт хүсэв Уулзалтын үеэр Төрийн тэргүүн нар Монгол, Азербайжаны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төрийн салбарт идэвхтэй өрнөж байгааг тэмдэглэж, цаашид харилцан сонирхсон бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай байгааг онцоллоо. Энэ хүрээнд хоёр улсын хооронд өндөр, дээд түвшний айлчлалыг ойрын хугацаанд хэрэгжүүлж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх үндэс суурийг бэхжүүлэхээр санал нэгдэв. Түүнчлэн Монгол, Азербайжаны харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, тухайлбал, хөдөө аж ахуй, тээвэр логистик, боловсролын салбарт бодит үр дүнтэй хамтын ажиллагаа өрнүүлэх боломжийн талаар ярилцав. Мөн уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт зэрэг дэлхийн нийтэд тулгамдаж буй бэрхшээлийг даван туулахад хоёр улсын хамтын хувь нэмрийг оруулах талаар ярилцаж, олон улсын харилцааны зарим асуудлаар санал солилцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож байна

2024.11.12. Азербайжан Улс.Баку хот. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Баку хотноо 2024 оны 11 дүгээр сарын 12-ны өдөр эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг дээд түвшний уулзалтад оролцохоор Баку цэнгэлдэх хүрээлэнд хүрэлцэн ирэхэд НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Ерөнхийлөгч Илхам Алиев нар угтав. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 29 дүгээр бага хурал (COP29)-ын үеэр болж буй дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх үйл явцыг урагшлуулах, талуудын эв нэгдлийг бэхжүүлэх, хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2050 он гэхэд тэглэх, дэлхийн дулаарлыг 1.5 хэмд тогтоон барих зорилгоор хүлээсэн үүрэг амлалтын биелэлтийг түргэтгэх, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, дасан зохицоход чиглэсэн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх, санхүүжилт босгох, түүний дотор хөгжиж буй орнуудын өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээ шаардлагыг хангах санхүүжилтын хамтын шинэ зорилтыг тодорхойлохыг зорьж байна. СОР29 бага хурлыг даргалагч Бүгд Найрамдах Азербайжан Улс 2025 он гэхэд дасан зохицох санхүүжилтыг дор хаяж хоёр дахин нэмэгдүүлэх талаар мэдэгдэхүйц ахиц дэвшил гаргахыг хөгжингүй орнуудад уриалж, хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, сааруулах, тэсвэртэй байдлыг бий болгох, тогтвортой туршлагыг дэмжих, нүүрстөрөгч багатай эдийн засагт шилжих бодлого, санаачилгыг хэрэгжүүлэх зэрэг асуудалд тэргүүлэх ач холбогдол өгч байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх дээд түвшний уулзалтын 11 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуралдаанд үг хэлж, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах асуудлаар Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад үг хэллээ

2024.11.13. Азербайжан Улс. Баку хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Баку хотноо болж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх: Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Ерөнхийлөгч Эрхэмсэг ноён Илхам Алиев, Эрхэм хүндэт НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид, хатагтай, ноёд оо, Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 29 дүгээр бага хурлыг амжилттай зохион байгуулж байгаа Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Засгийн газарт чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт болон бага хурлын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсье. Байгалийн хүчин зүйл, хүний үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөгөөр дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт хурдацтай явагдаж, дэлхий дахины тогтвортой хөгжил, хүн төрөлхтний амьдралд сөргөөр нөлөөлж буй энэ цаг үед Та бид улс төрийн манлайлал, хамтын хүчин чармайлт, үйл ажиллагаагаа улам эрчимжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Улс орнууд Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг амлалтаа биелүүлэх боломж улам бүр буурсаар байгааг НҮБ-аас анхааруулсаар байна. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш “Амжилтгүй манлайлал, биелүүлээгүй үүрэг амлалт, асар их алдагдсан боломжоос шалтгаалж ам, ажлын зөрүүний ангал хавцал үүслээ” хэмээн хэлснийг бид онцгой анхаарах ёстой. Тиймээс өнөөдөр хүн төрөлхтөн эх байгалийг эрхшээх бус энэрэн хүндэтгэх нэгэн зорилго дор хамтын ирээдүйн төлөө нэгдэж, улс орон бүр илүү бодит үр дүнд хүрэхийн тулд төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгэм зэрэг нийгмийн бүх бүлгүүдийг хамарсан үндэсний хэмжээний зөвшилцөл, нэгдмэл бодлого, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх шаардлагатай байна. Хэрвээ хүн төрөлхтөн эх дэлхийгээ хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлт, газрын доройтол, биологийн олон янз байдлын хомсдолтой цаг алдалгүй эрс шийдэмгий тэмцэхгүй бол эх дэлхий цаашид та бидэнгүйгээр оршин тогтнох өөрийн замаа сонгох болно.

Эх байгальтайгаа зүй зохистой зэрэгцэн орших нь хүн төрөлхтний оршин тогтнохуйн үндэс болохыг Бид хэзээ ч мартаж болохгүй. Ялангуяа, хөгжиж буй болон уур амьсгалын өөрчлөлтөд өртөмтгий, эмзэг улс орнуудын хувьд өрийн хэмжээ өндөр, дотоод төсөв, санхүүгийн нөөц боломж бага байгаагаас тэдгээр улс орнууд Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг, амлалтаа амжилттай бүрэн биелүүлэхэд санхүүжилтийн эрсдэлтэй нүүр тулж байна. Тиймээс энэ удаагийн 29 дүгээр бага хурлаар дэлхийн удирдагчид, улс орнууд, ялангуяа хөгжиж буй орнуудын тэргүүлэх чиглэл, хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан үзэж Уур амьсгалын санхүүжилтийн нэгдмэл хамтын шинэ зорилгыг дэмжин баталж, уур амьсгалын санхүүжилтийг эрс нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэж байна. Монгол Улсын хувьд Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг амлалтаа бүрэн амжилттай хэрэгжүүлэхэд ойролцоогоор ДНБ-ий 50 гаруй хувьтай тэнцэх хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай байна. Энэ хүрээнд манай улс сэргээгдэх эрчим хүч, ногоон хөдөө аж ахуй, ойн салбарын санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор хууль эрх зүй, бизнесийн орчны цогц шинэчлэлийг хийж байна. Тухайлбал, манай улс Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд олон улсын хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, Өнө мөнхийн Монгол байгаль хамгааллын байнгын санхүүжилтийн тогтолцоог бүрдүүлээд байна. Эрхэм хурлын дарга аа, НҮБ-ийн эмэгтэйчүүдийн байгууллагын судалгаагаар хэрэв дэлхий нийт уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах зорилтдоо хүрч чадахгүй тохиолдолд 2050 он хүртэл 160 сая орчим охид, эмэгтэйчүүд шинээр ядууралд өртөж, 240 сая орчим охид, эмэгтэйчүүдийн хүнсний аюулгүй байдал алдагдах эрсдэлтэй байгааг анхааруулсан байна.

Тиймээс Монгол Улс өнгөрсөн 8 дугаар сард НҮБ-тай хамтран “Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалт”-ыг “Ногоон ирээдүйн төлөө” уриан дор эх орондоо амжилттай зохион байгуулж, “Тогтвортой ирээдүйн төлөөх Улаанбаатарын тунхаглал”-ыг гарган уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайллыг нэмэгдүүлэх уриалгыг дэлхийн улс орнуудад дэвшүүлээд байна. Мөн уур амьсгалын өөрчлөлт нь уламжлалт бэлчээрийн аж ахуйд түшиглэсэн улс орнуудад хүчтэй сөргөөр нөлөөлж байгаа энэ цаг үед Монгол Улс Ирээдүйн төлөөх тогтвортой бэлчээр, газрын асуудлаарх олон улсын эвсэл байгуулах санаачилгыг дэвшүүлж байна. Энэхүү санаачилгыг дэлхийн улс орнууд дэмжсэнээр уламжлалт бэлчээрийн аж ахуйтай дэлхийн 100 гаруй улс орон руу чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт нэмэгдэж, 500 орчим сая хүний эрүүл мэнд, аж амьдралыг хамгаалан сайжруулахад бодит дэмжлэг болно гэж үзэж байна. Түүнчлэн энэхүү санаачилга нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн баталсан “2025 оныг Хоршооллын олон улсын жил болгон тэмдэглэх тухай”, “2026 оныг Бэлчээр ба нүүдлийн мал аж ахуйн олон улсын жилээр зарлах тухай” тогтоолыг хэрэгжүүлэх болон Цөлжилттэй тэмцэх тухай НҮБ-ын конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах бэлтгэлийг хангахад чухал хувь нэмэр болно гэдэгт итгэлтэй байна. Мөн Монгол Улс хүлэмжийн хийг бууруулах, шингээлтийг нэмэгдүүлэх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүчин чармайлтыг бүрэн дэмжиж, Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг амлалтаа биелүүлэхийн төлөө хувь нэмрээ оруулан, бүхий л боломжоо дайчлан ажиллана гэдгээ үүгээр дахин нотолж байна. Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээж, даян дэлхий амар амгалан байх болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын хүрээнд Уулсын хөтөлбөрийг ахиулж, уул нурууд болон уур амьсгалын өөрчлөлтийг зохицуулах нь сэдэвт өндөр түвшний хэлэлцүүлэгт зохион байгууллаа

2024.11.13. Азeрбeйжан улс. Баку хот. Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Баку хотноо болж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтын үеэр Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улс хамтран “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын хүрээнд уулын зорилго, хөтөлбөрийг ахиулж, уул нурууд болон уур амьсгалын асуудлыг зохицуулах нь” сэдэвт өндөр түвшний хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Өндөр түвшний хэлэлцүүлэгт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Садыр Жапаров, Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улсын Ерөнхийлөгч Рам Чандра Поудэл, Бүгд Найрамдах Азербайжан Улсын Гадаад хэргийн сайд Жейхун Баярамов нарын төлөөлөгчид оролцлоо. Хэлэлцүүлгийн үеэр өндөр уулын экосистемийг хамгаалах, энэ бүс нутагт дасан зохицох арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх асуудлаарх яриа хэлэлцээ, шийдвэр гаргах үйл явцад уулархаг бүс нутгийн улс орнуудын эрх ашгийг хамгаалах, тулгарч буй сорилт бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэх гарц, боломжийг хэлэлцэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ:

Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Эрхэм хүндэт Садыр Жапаров, Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улсын Ерөнхийлөгч Эрхэм хүндэт Рам Чандра Поудэл, Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид, хатагтай, ноёд оо, Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын хамтран зохион байгуулж буй энэхүү өндөр түвшний хэлэлцүүлэгт бидний урилгыг хүлээн авч, оролцож байгаа Та бүхэнд талархал илэрхийлье. Байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц, биологийн олон янз байдал, уур амьсгалын таатай нөхцөлд чухал үүрэгтэй уулсын экосистемийн асуудлыг “Уулын түншлэл”-ийн оролцогч талууд чухалчлан үзэж, анхаарч ирснийг Монгол Улс талархан дэмжиж ирсэн билээ. Хималай, Альп, Андын нуруу, Рокки, Кавказ, Тэнгэр, Алтай зэрэг өндөр уулс, нурууд нь дэлхий олон улс орны өргөн уудам нутаг, орон зайг дамнан оршиж, ховор амьтан, ургамлын өлгий нутаг, олон мянган гол мөрний эх ундарга болж, хүн төрөлхтөн бидний тав тухтай аж төрж, амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Дэлхийн нийт газар нутгийн дөрөвний нэг болох уулархаг бүс нутгийн экосистем нь уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарлаас үүдэлтэй цаг агаарын эрс тэс үзэгдэл, ойн хомсдол, газрын доройтол, байгалийн гамшигт өртөж, мөнх цас, мөсөн гол, цэвдэг хурдтайгаар багасаж байна. Үүнээс шалтгаалан өндөр уулсын амьтан, ургамлын амьдрах, ургах орчин өөрчлөгдөж, тархац нутаг хумигдаж, төрөл зүйлүүд нүүдэллэх, шилжих, эсхүл мөхөх аюулд орж байна. Түүнчлэн үер ус, цас, хөрсний нуранги зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдлийн тоо нэмэгдэж, орон нутгийн оршин суугчдад аюул учруулж байна. Цаашлаад усны нөөц хомсдсоноос хөдөө аж ахуй, газар тариалан, хүнсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж, өндөр уулын бүс нутгууд дахь байгалийн үзэсгэлэнт газруудын талбай хумигдан аялал жуулчлалын салбарт ч сөргөөр нөлөөлж байгааг олон улсын судалгаа харуулж байна.

Дэлхийн нийт хүн амын 10 гаруй хувь нь уулсын байгалийн нөөцөөс хамааралтай амьдардаг бөгөөд өндөр уулсын экосистемийг хамгаалахад хүчин чармайлт гаргахыг олон улсын хамтын нийгэмлэгт уриалах зорилгоор энэхүү өндөр түвшний хэлэлцүүлгийг Киргиз Улсын санаачилгыг дэмжин манай улс хамтран зохион байгуулж байгаа юм. Уулархаг бүс нутгийн улс орнууд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн “Тогтвортой уулын хөгжил”, “Уулархаг бүс нутгийн хөгжлийн 5 жилийн хөтөлбөр батлах тухай”, “2026 оныг бэлчээр ба нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчдийн олон улсын жил болгон тэмдэглэх тухай” тогтоолуудыг батлуулж, “Уулын түншлэлийн бүлэг”-ийг байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд тогтвортой хөгжлийн 6 болон 15 дугаар зорилгыг ханган хэрэгжүүлэхэд зохих хувь нэмрээ оруулж байна. Мөн уулархаг бүс нутгийн улс орнуудын дуу хоолой, онцгой хэрэгцээ шаардлагыг олон улсын хамтын нийгэмлэгийн анхааралд хүргэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын яриа хэлэлцээнд байр сууриа илэрхийлэхэд далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын бүлэг болон уулын түншлэлийн бүлэг хоорондын хамтын ажиллагаа нэн чухал байгааг онцлон тэмдэглэхийг хүсэж байна. Монгол Улсын хувьд нийт усны нөөцийн 10.5 хувийг бүрдүүлдэг мөнх цас, мөсөн голууд улам багассаар байна. Манай орны алтайн уулсын мөнх цас, мөсөн голын талбайн хэмжээ сүүлийн 80 гаруй жилд 40 орчим хувиар багассан гэсэн эрдэмтдийн дүгнэлтэд үндэслэн уулсын экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хамгаалах чиглэлээр бид онцгой анхааран ажиллаж байна. НҮБ-ын гишүүн орнуудын зүгээс уулархаг бүс нутгийн улс орнуудын тогтвортой хөгжлийг эрчимжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, дасан зохицох, тэсвэртэй байдлыг сайжруулах чиглэлээр дэвшүүлсэн санал, санаачилгуудыг Монгол Улс бүх талаар дэмжин хамтран ажиллаж ирсэн.

Ирэх 12 дугаар сард Ботсвана Улсад зохион байгуулагдах Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын асуудлаарх НҮБ-ын Гуравдугаар бага хурлаар 2024-2034 оны үйл ажиллагааны 10 жилийн хөтөлбөрийг батлах болно. Энэхүү хөтөлбөрийн төсөлд уулархаг бүс нутагт хамаардаг далайд гарцгүй улс орнуудад тулгарч буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах, дасан зохицох, тэсвэртэй байдлыг сайжруулах, холбогдох санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх зэрэг олон чухал зорилтуудыг тусгасан нь уулархаг бүс нутгийн хөгжлийг дэмжих, экосистемийг хамгаалахад бодит хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Энэхүү хөтөлбөрийн төсөлд уулархаг бүс нутагт хамаардаг далайд гарцгүй улс орнуудад тулгарч буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах, дасан зохицох, тэсвэртэй байдлыг сайжруулах, холбогдох санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх зэрэг олон чухал зорилтуудыг тусгасан нь уулархаг бүс нутгийн хөгжлийг дэмжих, экосистемийг хамгаалахад бодит хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Мөн өнөөдрийн энэхүү хэлэлцүүлгээр зуу зуун сая хүн оршин амьдарч байгаа өндөр уулсын экосистемийг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чиглэлээр олон бодит санал санаачилга гаргаж, гарц шийдлийг хамтдаа хэлэлцэн зохих үр дүнд хүрнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээж, даян дэлхий амар амгалан байх болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа гэлээ.

4. Монгол, Арабын харилцаа

Ерөнхий сайдыг АНЭУ-д айлчлахыг урив

2018.10.10. Монгол Ул. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Арабын Нэгдсэн Эмират Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Абдулла Аль-Тунэйжисийг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг АНЭУ-ын ерөнхий сайд өөрийн оронд албан ёсны айлчлал хийхийг урьж, урилга илгээснийг гардуулж өгөв. Ерөнхий сайд Монгол, АНЭУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлж, үүнд элчин сайдын үүрэг оролцоо, хичээл зүтгэл их гэдгийг тэмдэглэв. Тухайлбал, Абу Дабигийн хөгжлийн сантай эхлүүлсэн хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэх, ялангуяа Монголд дэд бүтэц, зам барилга, уул уурхай, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй зэрэг олон салбарт хөрөнгө оруулалт хийх боломж байгааг тэмдэглэн дэмжиж ажиллахыг хүсэв. Элчин сайд АНЭУ-ын компаниуд Монголд хөрөнгө оруулалт хийж хамтран ажиллахад бэлэн гээд юуны өмнө Давхар татварын хэлэлцээрийг шинэчлэн байгуулахын чухлыг тэмдэглэв. Мөн Элчин сайдын яамны зүгээс Монгол орны түүх, соёлыг сурталчлах чиглэлээр тодорхой ажил зохион байуулсны үр дүнд АНЭУ-ын иргэдийн  Монголд жуулчлах сонирхол нэмэгдэж байгааг тэмдэглэж, иргэд харилцан зорчих асуудлыг хөнгөвчлөх нь аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болохыг онцолжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2021.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх АНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Абдулла Аль-Тинижиг бүрэн эрхээ дуусгаж, эх орондоо бүрмөсөн буцах болсонтой нь холбогдуулан 2021 оны 10 дугаар сарын 29-ний өдөр хүлээн авч уулзав. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайд Абдулла Аль-Тинижи АНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа анхны Элчин сайдаар томилогдон ажиллаж, хоёр орныг холбосон гүүр болж харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсанд нь талархал илэрхийлэв.АНЭУ “ЭКСПО 2020-Дубай” дэлхийн үзэсгэлэнг амжилттай зохион байгуулж байгаад баяр хүргээд үзэсгэлэнгийн хүрээнд болох Монголын үндэсний өдөрлөг, бизнес форум зэрэг нь Монгол Улсыг сурталчлах чухал ач арга хэмжээнүүд болохыг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэмдэглэв.Элчин сайд Абдулла Аль-Тинижи “ЭКСПО 2020-Дубай” дэлхийн үзэсгэлэн нь Монгол Улсыг АНЭУ-д төдийгүй дэлхий нийтэд сурталчлах томоохон боломж гэдгийг онцлоод арга хэмжээнүүдэд амжилт хүсэв. Түүнийг албан үүргээ гүйцэтгэх хугацаанд Монгол Улсын төр засгийн зүгээс дэмжлэг үзүүлж, нягт хамтран ажилласанд талархал илэрхийлээд, Монгол, Эмиратын харилцаа, хамтын ажиллагаа цаашид улам бүр бэхжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа  илэрхийлэв.

Катарын элчин сайд итгэмжлэх жуухаа барив

2023.02.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Катар Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Элчин сайд Мухаммад Аль-Дахайми Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсантай холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзан, Элчин сайдаар томилогдсонд нь баяр хүргэв. Монгол Улс, Катар Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 25 жилийн ой энэ онд тохиож буйг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэмдэглээд, харилцаа, хамтын ажиллагаа хоёр талын хүч чармайлтаар амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, байгаль орчин зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг онцлов. Элчин сайд Мухаммад Аль-Дахайми Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид Катар Улсын Эмир Эрхэм дээд Шейх Тамим бин Хамад Аль-Тани-гийн халуун дотно мэндчилгээ уламжлав. Мөн Монгол, Катарын харилцааг улам бүр бэхжүүлж, хамтын ажиллагааг боломжит бүх салбарт хөгжүүлэхийн төлөө анхаарч ажиллахаа илэрхийлэв.

Арабын ханхүү мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Саудын Арабын Хаант Улсын Хаан Салман бин Абдулазиз Аль-Сауд, Угсаа залгамжлах Ханхүү бөгөөд Ерөнхий сайд Мухаммед бин Салман Аль-Сауд: Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд аз жаргал, эрүүл энх, сайн сайхан, найрсаг монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе.

Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян, Дэд Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий сайд Мухаммад бин Рашид Аль-Мактум, Дэд Ерөнхийлөгч бөгөөд Шадар сайд Шейх Мансур бин Заид Аль-Нахъян

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян, Дэд Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий сайд Мухаммад бин Рашид Аль-Мактум, Дэд Ерөнхийлөгч бөгөөд Шадар сайд Шейх Мансур бин Заид Аль-Нахъян нар Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид мэндчилгээ дэвшүүлж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөв гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Саудын Арабын Хаант Улсын Эрхэм дээд Ханхүүг хүлээн авч уулзав

2023.09.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Саудын Арабын Хаант Улсын Засгийн газрын гишүүн, Төрийн сайд Эрхэм дээд Ханхүү Турки бин Мухаммад бин Фахд Аль-Сауд-г хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Саудын Арабын Хаант Улсын Хаан, Хоёр ариун сүмийн хамгаалагч Эрхэм дээд Салман бин Абдулазиз Аль-Сауд-д мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг  уламжлахыг хүсэв. Монгол Улс Булангийн орнууд, тэр дундаа бүс нутагтаа эдийн засгийн хөгжил, чадавхаараа тэргүүлдэг Саудын Арабын Хаант Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг хэлэв. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, аялал жуулчлалын зэрэг салбарт хамтрах өргөн боломж байгааг тэмдэглэв. Мөн НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын талуудын 16 болон 17 дугаар бага хурлыг Саудын Арабын Хаант Улс,  Монгол Улс зохион байгуулах чиглэлээр туршлага солилцож, хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв. Ханхүү Турки бин Мухаммад бин Фахд Аль-Сауд Саудын Арабын Хаант Улсын Хаан, Хоёр ариун сүмийн хамгаалагч Эрхэм дээд Салман бин Абдулазиз Аль-Сауд-ын халуун дотно мэндчилгээг уламжлав. Тэрбээр байгаль орчин болон бусад боломжит бүх салбарт харилцан ашигтай хамтрах эрмэлзэл дүүрэн байгаагаа тэмдэглэж, харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахын төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв.

Сирийн элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хасанеин Хаддам Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Хасанеин Хаддам харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө ажиллахаа илэрхийлэв.

Иран Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Мохсен Бахтиар Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Мохсен Бахтиар харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор мордлоо

2023.11.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян-ы урилгаар 2023 оны 12 дугаар сарын 1-2-ны өдрүүдэд тус улсын Дубай хотноо болох Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор эх орноосоо мордлоо. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх дээд түвшний уулзалтын үеэр уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах асуудлаарх Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулахын зэрэгцээ Арабын Нэгдсэн Эмират Улс зэрэг зарим улсын төрийн тэргүүнтэй уулзалт хийнэ. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 28 дугаар бага хурлын үеэр болох дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад 140 гаруй улсын төр, засгийн тэргүүн оролцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх АНЭУ-ын Ерөнхийлөгч Эрхэм дээд Шейх Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян-тай уулзлаа

2023.11.29. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Нэгдсэн Эмират Улсад зохион байгуулагдаж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 28 дугаар бага хуралд оролцох үеэрээ 2023 оны 11 дүгээр сарын 28-ны өдөр тус улсын Ерөнхийлөгч Эрхэм дээд Шейх Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян-тай уулзав. Уулзалтаар талууд Монгол Улс, Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын харилцааг өргөн хүрээтэй салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх асуудлаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх удахгүй тохиох Арабын Нэгдсэн Эмират Улс байгуулагдсаны 52 жилийн ойн мэндийг дэвшүүллээ. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг дэлхий дахинд тулгарч буй сорилтыг даван туулахад олон улсын хамтын нийгэмлэг төдийгүй улс бүр хувь нэмрээ оруулахын ач холбогдлыг тэмдэглэж, эдгээр чиглэлд хоёр улсын санаачилга, зорилтуудыг уялдуулан үр дүнтэй хамтран ажиллахын чухлыг онцлов.Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Эрхэм дээд Шейх Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян тус улсын хөгжлийн хөтөлбөр, ирээдүйн зорилтуудын талаар танилцуулж, цаашид Монгол Улстай энэ өдөр байгуулж буй баримт бичгүүдийн хүрээнд олон салбарт хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагаагаа нягт, тууштай хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

Визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай санамж бичиг байгууллаа

Хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын уулзалтын хүрээнд Монгол Улс, Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын хамтын ажиллагааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх дараах баримт бичгүүдийг байгуулав. Үүнд:

• Дипломат, албан/тусгай болон энгийн паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Засгийн газрын хөгжил, шинэчлэлийн талаар туршлага солилцох тухай Монгол Улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, АНЭУ-ын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Гадаад хэргийн яам хоорондын хамтын ажиллагааны хамтарсан хороо байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Олон улс судлалын хүрээлэн, АНЭУ-ын Эмиратын бодлогын төв хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Цахим сургалтын санаачилгад хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Боловсролын ерөнхий газар, Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дижитал сургууль хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг

Эдгээр баримт бичгийг байгуулснаар хоёр улсын иргэд харилцан визгүй зорчих эрх зүйн орчин бүрдэж, худалдаа, эдийн засаг, хүнс, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, уул уурхай, боловсрол, зам тээврийн салбарт болон цөлжилттэй тэмцэх чиглэлд хоёр улсын хамтын ажиллагаа улам өргөжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй буйгаа талууд тэмдэглэв. Мөн энэ хүрээнд хоёр талын яриа хэлэлцээний механизмуудыг байгуулж, хуваарийн дагуу тогтмол хуралдуулж байхаар болов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож байна

2023.12.01. АНЭУ. Дубай хот. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт 2023 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдөр Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян-ы урилгаар дээд түвшний уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Дубай экспо төвийн задгай асарт хүрэлцэн ирэхэд АНЭУ-ын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 28 дугаар бага хурал (COP28)-ын үеэр болж буй дээд түвшний уулзалтад 140 гаруй улсын төр, засгийн тэргүүн оролцож, Парисын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, түүний дотор хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2050 он гэхэд тэглэх, дэлхийн дулаарлыг 1,5 хэмд тогтоон барихад хүлээсэн үүрэг амлалтаа ахиулан тодорхойлох, уур амьсгалын асуудлаарх яриа хэлэлцээнд бүх талын оролцоог нэмэгдүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг үр дагаврыг бууруулах хүч чармайлтыг нэгтгэхийг зорьж байна. СОР28 бага хурлыг даргалагч Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын хувьд эрчим хүчний шилжилт хийх, газар ашиглалтыг шинэчлэх, хүнсний тогтолцоог өөрчлөх замаар агаарын бохирдлыг бууруулах ажлыг эрчимжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг арга хэмжээг эрчимжүүлэхийн тулд талуудын дунд зөвшилцлийг бий болгох, уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг улс орнуудад зориулсан алдагдал, хохирлыг бууруулах сангийн үйл ажиллагааг эхлүүлэх, Парисын хэлэлцээрийн хэрэгжилт, ахиц дэвшлийн талаар цогц үнэлгээ хийх зэрэг асуудлыг чухалчлан үзэж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх дээд түвшний уулзалтын 12 дугаар сарын 01-ний өдрийн хуралдаанд үг хэлж, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах асуудлаар Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад үг хэллээ

2023.12.02. АНЭУ. Дубай хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо зохион байгуулагдаж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад 12 дугаар сарын 01-ний өдөр үг хэллээ. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ: Эрхэм хүндэт Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян, Эрхэм хүндэт НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид, хатагтай, ноёд оо, Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Талуудын 28 дугаар бага хурлыг амжилттай зохион байгуулж байгаа Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Засгийн газарт гүн талархал илэрхийлж, дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт болон бага хурлын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсье. Өнөөдөр хүн төрөлхтөн аж үйлдвэржилтээс хойших хугацаанд дэлхийн цаг уурын хувьд хамгийн халуун он жилтэй нүүр тулсан нэн онцгой цаг үед амьдарч байна. Дэлхий нийтээрээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг хийх тэмцлээ улам эрчимжүүлж, бодит үр дүнд хүрэх зайлшгүй шаардлага Та бидний өмнө тулгарч байна. Дэлхий даяар хэт халалт, гал түймэр, ган гачиг, үер усны гамшиг нүүрлэж, байгаль орчин, хүний нийгэмд үлэмж хэмжээний хохирол учирч, дайн дажин, өлсгөлөн зовлонгоос шалтгаалан олон сая хүн хохирч, амь насаа алдаж, эх нутгаа орхин гарах дүрвэгсдийн тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. Энэхүү хүнд хэцүү цаг үед гаргасан Стокхольмын олон улсын энхтайвны судалгааны хүрээлэнгийн тайланд дурдсанаар дэлхийн улс орнуудын цэрэг, армийн зардал бүх цаг үеийн дээд хэмжээнд хүрч, 2.2 их наяд ам.доллароор хэмжигдэж байгаа нь нэн харамсалтай. Энэ их зардал, мөнгийг хүн төрөлхтний өмнө тулгараад буй дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх их үйлсэд зарцуулсан бол ямар их хэмжээний ахиц дэвшил гарч, хүн төрөлхтний хөгжил, дэвшилд ямар их эерэг нөлөө үзүүлэх байсан бол гэдгийг дэлхий нийтээрээ эргэцүүлэн бодож, тунгаан үзэх цаг нэгэнт болжээ. Эх байгаль, хүн төрөлхтөн зүй зохистой зэрэгцэн орших нь хүн төрөлхтний оршин тогтнохуйн үндэс болохыг Та бид хэзээ ч мартаж болохгүй.

Эрхэм хурлын дарга аа, Монголчууд бид эрт дээр үеэс сав, шим ертөнцийн зохилдлого нь хүмүүний дотоод ертөнцийн ариусал, ухамсарт үйлдлээс хамаарна хэмээн үзэж, эх дэлхийтэйгээ зохицон амьдрах, онгон дагшинаар нь хадгалан хамгаалах хандлага, сэтгэлгээг өсөх наснаас нь үр хүүхдүүддээ төлөвшүүлэн сургаж ирсэн сайхан уламжлалтай. Орчин үед техник технологи эрчтэй хөгжиж, хүний амьдралд гүн гүнзгий нэвтрэхийн хэрээр бидний үр хүүхэд амьд байгалиас алсран холдож байна. Иймээс бидний ирээдүй болсон үр хүүхдүүддээ улс үндэстэн бүр өөр өөрсдийн байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах уламжлалт арга ухаан, мэдлэг чадварыг бага балчраас нь сэтгэл зүрх, оюун санаанд нь суулган, эх байгалиа хайрлан хамгаалах үйл хэрэгт бие сэтгэлээрээ оролцдог дэлхийн иргэн болгон хүмүүжүүлэхэд онцгой анхаарах шаардлагатай байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах арга хэмжээний амжилтын түлхүүр нь хүн бүрийн зөв хандлага, идэвхтэй оролцоо, улс үндэстэн бүрийн хичээл зүтгэл, үүрэг хариуцлага, улс төрийн манлайлал юм. Улс орнууд Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг амлалтаа биелүүлэх боломж улам багасаж, нөхцөл байдал улам хүндрэх төлөвтэй байгааг НҮБ-ын сүүлийн үеийн судалгааны тайланд анхааруулсан байна. Энэ талаар НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш “Амжилтгүй манлайлал, биелүүлээгүй үүрэг амлалт, асар их алдагдсан боломжоос шалтгаалж ам, ажлын зөрүүний ангал хавцал үүслээ” хэмээн тодорхойлсныг бид анхаарч үзэх учиртай. Дэлхийн улс орнууд эх дэлхийнхээ сайн сайхны төлөө нэгэн сэтгэлээр нэгдэн нийлж, хүсэл зорилгоо хамтатган, харилцан ойлголцож, хамтран ажиллаж чадах аваас уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэл бодит биеллээ олж, тогтвортой хөгжлийн зорилтууд зэрэглээ болон замхрахаас сэргийлж чадна. Монгол Улс үндэсний тодорхойлсон хувь нэмрийн зорилтоо ханган хэрэгжүүлэх хүрээнд “Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын санхүүжилтийн таксономи”, “Ногоон таксономи”  зэрэг баримт бичгүүдийг НҮБ-ын тогтвортой хөгжлийн зорилтуудтай нийцүүлэн баталсан дэлхийн анхдагч улсуудын нэг болсон. Энэ хүрээнд Монгол Улс тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг ханган хэрэгжүүлэх зорилгоор “Тэрбум мод”, ”Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, ”Эрүүл монгол хүн” зэрэг харилцан уялдаа холбоотой үндэсний хөдөлгөөнүүдийг эх орондоо санаачлан амжилттай хэрэгжүүлж байна. Хөрс, хүнс, хүн гурав хүйн холбоотой. Тиймээс энэ удаагийн бага хурлаас гарах “Уур амьсгал, эрүүл мэндийн асуудлаарх тунхаглал”, “Тогтвортой хөдөө аж ахуй, хүнсний тогтолцоо ба уур амьсгалын үйл ажиллагааны тухай Эмиратын тунхаглал“ санаачилгуудыг Монгол Улс сайшаан дэмжиж, нэгдэн орж байгаагаа илэрхийлэхэд таатай байна. Цаашлаад дэлхийн улс орнууд уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах зорилтоо ханган хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх болон уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг, өртөмтгий улс орнуудад тусламж, дэмжлэг үзүүлэх зорилго бүхий “Алдагдал, хохирлын сан”-гийн үйл ажиллагааг дэмжиж, бодит үр дүнд хүрэх асуудал нэн чухал байгааг цохон тэмдэглэж байна.

Эрхэм хурлын дарга аа, Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын нарийн бичгийн дарга нарын газраас 2022 онд гаргасан тайланд уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөнд охид, эмэгтэйчүүд илүү их өртөж байна хэмээн дурджээ. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайлал чухал үүрэгтэй тул Монгол Улс ирэх 2024 онд НҮБ-тай хамтран “Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалт”-ыг эх орондоо зохион байгуулж, энэ асуудлыг тусгайлан хэлэлцэхээр төлөвлөж байна. Мөн 2026 онд Цөлжилтийн тухай НҮБ-ын конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурлыг Монгол Улс хүлээн авч зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Түүнчлэн Монгол Улс ирэх 2026 оныг “Бэлчээр ба нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчдийн олон улсын жил” болгох НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн тогтоолыг санаачлан батлуулсныг дуулгахад таатай байна. Мөнх хөх тэнгэрийн орон тал нутгийн манай сайхан улсад зохион байгуулагдах эдгээр чуулга уулзалт, арга хэмжээнд эрхэм хүндэт Та бүхнийг хүрэлцэн ирж оролцохыг урьж байна. Хүн байгаль хоёр хүйн холбоотойг үргэлж санаж, эх болсон байгаль дэлхийгээ  авран хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахын төлөө Монгол Улс дэлхийн улс орнуудын хамтаар бүхий л нөөц бололцоогоо дайчлан ажиллах болно. Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээх болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Дэ Нэйче Консерванси” байгууллагын гүйцэтгэх захирал Женнифер Моррисийг хүлээн авч уулзав

2023.12.02. АНЭУ. Дубай хот. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо болж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дээд түвшний уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх “Дэ Нэйче Консерванси” байгууллагын гүйцэтгэх захирал Женнифер Моррисийг 12 дугаар сарын 02-ны өдөр хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тус байгууллагаас байгаль орчны чиглэлээр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж, говь, хээрийн экологийн бүс нутгийн үнэлгээ болон хамгаалах шаардлагатай газар нутгийг тогтоох судалгаа хийх, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, мэргэжлийн зөвлөгөө, туслалцаа үзүүлэх зэргээр манай улсын төр, хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай ойр ажиллаж буйд сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв. “Дэ Нэйче Консерванси” байгууллагын гүйцэтгэх захирал Ж.Моррис Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн байгаль орчны чиглэлийн бодлого, улс төрийн манлайллыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, хоёр талын хамтын ажиллагааны цар хүрээг өргөжүүлэх сонирхолтой байна гэв. Тус байгууллага нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, хөрс, ус хамгаалах, хүнс, усны зохистой хэрэглээг бий болгох, эрүүл хотуудыг байгуулах гэсэн тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд дэлхийн 74 улсад үйл ажиллагаа явуулж байна. “Дэ Нэйче Консерванси” байгууллага нь Монгол Улс дахь төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар хотноо 2008 онд байгуулж, газар нутгийн 30 орчим хувийг 2030 он хүртэл хамгаалах зорилтыг хангах хүрээнд төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын асуудлаарх өндөр түвшний хуралдаанд оролцож үг хэллээ

2023.12.03. АНЭУ. Дубай хот. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 12 дугаар сарын 02-ны өдөр “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнууд дахь уур амьсгалын өөрчлөлтийн өвөрмөц сорилт, бэрхшээлийг түншлэлийн замаар шийдвэрлэх нь” сэдэвт өндөр түвшний хуралдаанд оролцож үг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх: “Эрхэм хүндэт НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга аа, Эрхэм хүндэт Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын бүлгийн дарга аа, Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид, хатагтай, ноёд оо, Өнөөдөр хүн төрөлхтөн аж үйлдвэржилтээс хойших хугацаанд дэлхийн цаг уурын хувьд хамгийн халуун он жилтэй нүүр тулсан нэн онцгой цаг үед амьдарч байна. Дэлхий нийтээрээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг хийх тэмцлээ улам эрчимжүүлж, бодит үр дүнд хүрэх зайлшгүй шаардлага Та бидний өмнө тулгарч байна. Дэлхий даяар хэт халалт, гал түймэр, ган гачиг, үер усны гамшиг нүүрлэж, байгаль орчин, хүний нийгэмд үлэмж хэмжээний хохирол учирч, дайн дажин, өлсгөлөн зовлонгоос шалтгаалан олон сая хүн хохирч, амь насаа алдаж, эх нутгаа орхин гарах дүрвэгсдийн тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. Энэхүү хүнд хэцүү цаг үед Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын бүлгийн дарга цаг үеэ олсон энэхүү чухал арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулж байгаад баяртай байна. Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнууд олон улсын зах зээлээс алслагдмал, гадаад худалдааны өртөг өндөр, транзит улс орнуудаас хамаарал ихтэй зэрэг олон сорилттой тулгарч байдгийн зэрэгцээ уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн ихээр өртөж байдаг билээ. Монгол Улс дэлхийн нийт хүлэмжийн хийн ялгарлын ердөө 0.1 хувийг эзэлдэг хэдий ч уур амьсгалын өөрчлөлтөд хүчтэй нэрвэгдэж байгаа улс орнуудын нэг юм. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг, өртөмтгий улс орнуудад тусламж үзүүлэх зорилго бүхий “Алдагдал, хохирлын сан”-гийн үйл ажиллагааг эхлүүлэх нь тусгай хэрэгцээ шаардлагатай улс орнуудад чухал дэмжлэг болно хэмээн үзэж тус санаачилгыг Монгол Улс дэмжиж байгаа билээ.

Бүлгийн дарга аа, Манай улс НҮБ дахь Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын бүлгийн дэд даргаар ажиллаж, Дэлхийн худалдааны байгууллага, Олон улсын иргэний агаарын тээврийн байгууллагын дэргэд ДГХБО-ын бүлгийг байгуулах санаачилга дэвшүүлэн ажиллаж байна. Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, дэлхийн дулааралтай тэмцэх дэлхийн нийтийн хүч чармайлтад оруулж буй үндэсний хувь нэмрийг нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэж, энэ хүрээнд  “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, “Эрүүл монгол хүн” зэрэг үндэсний хөдөлгөөнүүдийг санаачлан  орон даяар амжилттай хэрэгжүүлж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд эмэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайлал чухал үүрэгтэй тул Монгол Улс ирэх 2024 онд НҮБ-тай хамтран “Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалт”-ыг эх орондоо зохион байгуулж, энэ асуудлыг тусгайлан хэлэлцэхээр төлөвлөж байна. Мөн 2026 онд Цөлжилтийн тухай НҮБ-ын конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурлыг Монгол Улс хүлээн авч зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Түүнчлэн Монгол Улс ирэх 2026 оныг “Бэлчээр ба нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчдийн олон улсын жил” болгох НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн тогтоолыг санаачлан батлуулсныг дуулгахад таатай байна. Мөнх хөх тэнгэрийн орон тал нутгийн манай сайхан улсад зохион байгуулагдах эдгээр чуулга уулзалт, арга хэмжээнд эрхэм хүндэт Та бүхнийг хүрэлцэн ирж оролцохыг урьж байна.

Бүлгийн дарга аа, Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнууд дахь уур амьсгалын өөрчлөлтийн өвөрмөц сорилт бэрхшээлийг даван туулахад бидэнд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодит тоо баримт бүхий судалгаа шинжилгээний ажил хэрэгтэй.Тийм учраас манай улс Улаанбаатарт төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, бие даасан олон улсын засгийн газар хоорондын байгууллага болтол нь хөгжүүлэн бэхжүүлж, тус байгууллагын шугамаар далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийн бодлого боловсруулах үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсаар ирсэн билээ. Тус судалгааны төв нь сүүлийн арван жилийн турш НҮБ-тай хамтран ДГХБО-ын  бүлгийн гишүүн орнуудад чухал ач холбогдол бүхий бодлогын судалгааны ажлыг чанарын өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэсээр ирсэн гэж бид үздэг. Тус судалгааны төв нь далайд гарцгүй хөгжиж буй орнууд дахь уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, түүний сөрөг нөлөөллийг даван туулах, ялангуяа уур амьсгалын өөрчлөлтөд өртөмтгий хүнс, хөдөө аж ахуй, эрчим хүчний салбарууд дахь бодлого, стратеги, хамтын ажиллагааны үр дүнтэй арга замыг тодорхойлоход хувь нэмэр болох ач холбогдол бүхий судалгааны ажлыг гүйцэтгэх боломжтой юм. Тиймээс Та бүхнийг энэхүү олон улсын судалгааны төвтэй хамтран судалгааны төслүүд хэрэгжүүлэхийг уриалж байна. Түүнчлэн “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төв байгуулах тухай олон талт хэлэлцээр”-т нэгдэхийг эл хэлэлцээрт нэгдээгүй Далайд гарцгүй хөгжиж  буй орнуудад уриалж байна. Ингэснээр эл судалгааны төв улам бэхжин хөгжиж, далайд гарцгүй орнуудын судлаачдын баг хамтран ажиллаж, томоохон судалгааны ажлыг гүйцэтгэх боломж улам нэмэгдэнэ гэж үзэж байна.

Бүлгийн дарга аа, Монгол Улс 2024 онд Руанда Улсын Кигали хотноо болох Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын асуудлаарх НҮБ-ын Гуравдугаар бага хуралд өндөр ач холбогдол өгч, бэлтгэл ажлыг хангахад  идэвхтэй оролцож байна. Бага хурал нь “Венийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийн үнэлгээний туршлага, сургамжид тулгуурлан тусгай хэрэгцээ шаардлагатай эдгээр улсын ирэх 10 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөг хэлэлцэн батлах чухал арга хэмжээ болно гэдэгт бид итгэлтэй байна. Эцэст нь хэлэхэд далайд гарцгүй хөгжиж байгаа орнуудын нэгдмэл байдал, харилцан ойлголцол, түншлэл, хамтын ажиллагаа, зоримог шийдвэр, тууштай хичээл зүтгэл нь тулгарч буй сорилт бэрхшээлийг даван туулах, дэвшүүлсэн зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлж, тогтвортой хөгжлийг цогцлооход чухал үүрэгтэйг онцлон тэмдэглэхийг хүсэж байна. Монголчууд бид эх болсон байгаль дэлхийгээ  авран хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахын төлөө бүхий л нөөц бололцоогоо дайчлан дэлхийн улс орнуудтай бүх талаар хамтран ажиллах болно. Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээх болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

Саудын Арабын хаан мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Саудын Арабын Хаант Улсын хаан Салман бин Абдулазиз Аль-Сауд, Угсаа залгамжлах ханхүү бөгөөд Ерөнхий сайд Мухаммад бин Салман Аль-Сауд нар баяр наадмын мэндчилгээ ирүүллээ. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Танд эрүүл энх, аз жаргал, Монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Чин сэтгэлийн гүн хүндэтгэлээ илэрхийлье гэжээ. 

АНЭУ-ын удирдлагууд мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Ерөнхийлөгч Мухаммед бин Зайд Аль-Нахъяан, Дэд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Дубай хотын захирагч Мухаммед бин Рашид Аль-Мактуум, Дэд Ерөнхийлөгч, Шадар сайд, Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга Мансур бин Зайд Аль-Нахьяан нар баяр наадмын мэндчилгээ ирүүллээ. Үндэсний их баяр наадмын мэндийг өргөн дэвшүүлж, Эрхэмсэг ноён Танд эрүүл энх, аз жаргал, найрсаг Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Алжир Ард Улсын Ерөнхийлөгч Абделмаджид Теббун: Монгол Улс Үндэсний баяр наадмаа тэмдэглэж буйг тохиолдуулан Алжир Улсын ард түмэн, Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн баяр хүргэж, Танд эрүүл энх, аз жаргал сайн сайхан, Монголын найрсаг ард түмэнд цаашдын хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Алжир, Монголын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өндрөөр үнэлж, хоёр орны нийтлэг сонирхол, найрсаг ард түмний хүсэл эрмэлзэлд нийцүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө тантай хамтран ажиллахаа дахин нотолж байна. Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Та миний нэн өндөр хүндэтгэлийг хүлээн авна уу.

Бахрейны Хаант Улсын Хаан Хамад бин Аиса Аль-Халифа: Найрсаг Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадам тохиож байгаатай холбогдуулан өөрийн нэрийн өмнөөс болон Засгийн газар, Бахрейны ард түмний нэрийн өмнөөс Эрхэмсэг ноёнтон Танд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж, хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Эрхэмсэг ноёнтон танд эрүүл энх, аз жаргал, ард түмэнд тань хөгжил дэвшил, мандан бадрахын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье.

Палестин Улсын Ерөнхийлөгч Махмуд Аббас: Үндэсний баярыг тохиолдуулан чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж байгаадаа таатай байна. Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, аз жаргал, амжилт бүтээл, Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэнд зорьсон зорилгодоо хүрэх амжилт, хөгжил цэцэглэлт хүсэн ерөөе. Манай хоёр орон, ард түмний найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бэхжинэ гэдэгт найдаж байна. Сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж буйг минь хүлээн авна уу.

Мароккогийн Хаант Улсын Хаан VI Мухаммед: Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Танд халуун баяр хүргэж, танай ард түмний цаашдын хөгжил цэцэглэлтэд хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Хоёр орны ард түмний ойр дотно харилцах, улам их үр ашигтай хамтран ажиллах эрмэлзлийг бодит болгохын тулд Мароккогийн Хаант Улс Монгол Улстай хөгжүүлж буй найрамдалт харилцаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх сонирхолтой буйгаа илэрхийлье гэжээ. 

Оман Улсын Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2024.08.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Оманы Султант Улсын Гадаад хэргийн сайд Сайид Бадр Бин Хамад бин Хамуд Аль-Бусайди бараалхав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс гадаад бодлогынхоо хүрээнд Булангийн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа эрчимтэй хөгжүүлэхийг эрмэлздэг гэдгийг тэмдэглэв. Оманы Султант Улсаас манай улсад дээд, өндөр түвшинд хэрэгжүүлж буй анхны албан ёсны энэхүү айлчлал нь хоёр орны найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Гадаад хэргийн сайд Сайид Бадр Аль-Бусайди Оманы Султант Улсын Султан Хайтам бин Тарикийн халуун дотно мэндчилгээг уламжлаад Оман Улсын Засгийн газар Монгол Улстай эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, боловсрол, байгаль орчин, аялал жуулчлал зэрэг салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийн төлөө байгааг илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр талууд хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Оманы Султант Улсын Султан Хайтим бин Тарикт мэндчилгээ дэвшүүлэхийн зэрэгцээ тааламжтай цагтаа Монгол Улсад айлчлахыг урив.

Арабын Нэгдсэн Эмиратын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа

2024.09.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Арабын Нэгдсэн Эмират Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Мухаммад Аль-Гуртаси Аль-Нуаими Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьж, үүрэгт ажилдаа орлоо. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимтэй хөгжиж байгааг онцолж, АНЭУ нь Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа дахин нээж байгаа нь тус улсаас хоёр орны харилцаанд ач холбогдол өгч буйн илэрхийлэл гэж үзэж буйгаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2023 онд АНЭУ-д айлчлах үеэрээ тус улсын Ерөнхийлөгч Эрхэм дээд Шейх Мухаммад бин Заид Аль-Нахъян-тай уулзаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх талаар санал солилцсоноо тэмдэглэлээ. Цаашид хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа тэмдэглэв. Элчин сайд Мухаммад Аль-Нуаими улс төр, эдийн засаг, худалдаа зэрэг бүхий л салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө бүхий л хүчин чармайлтаа гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

5. Монгол, Алжирийн харилцаа

2023.10.07. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Ардчилсан Алжир Ард Улсын Ерөнхийлөгч Абдельмаджид Теббун: Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон монголын ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын баярын мэнд хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан, энх тайван, хөгжил, цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Монгол, Алжирын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж, хоёр орны ард түмнийхээ хүсэл эрмэлзэлд нийцсэн үр дүнтэй түншлэлийн харилцааг бэхжүүлэн ахиулахын төлөө хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй байна.

6. Монгол, Арменийн харилцаа

Арменийн Ерөнхийлөгч Ваагн Хачатурянтай уулзав

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт 2022 оны 11 дүгээр сарын 07-ны өдөр Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уулзалтад оролцож, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах чиглэлээр Монгол Улсын баримталж буй байр суурийг илэрхийлж, үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулах юм. Мөн зарим улсын төрийн тэргүүн болон олон улсын байгууллагуудын удирдлагуудтай хоёр талын уулзалт хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Шарм Эль–Шейх хотын International Congress Center хурлын төвд хүрэлцэн ирэхэд Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдел Фаттах Аль-Сиси, Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтан авлаа. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх COP27-ийн үеэр Арменийн Ерөнхийлөгч Ваагн Хачатурянтай уулзав.

7. Монгол, Афганистаны харилцаа

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Афганистанд үүрэг гүйцэтгэсэн цэргийн багт төрийн одон, медаль гардуулав

2021.08.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Исламын Бүгд Найрамдах Афганистан Улс /ИБНАУ/-д үүрэг гүйцэтгэсэн цэргийн нэр бүхий алба хаагчдыг Цэргийн гавьяаны одон, Цэргийн хүндэт медаль, Энхийн төлөө медалиар шагнаж, баяр хүргэлээ. Зэвсэгт хүчний Хамгаалалтын ротын XII, XIII ээлжийн цэргийн багийн бие бүрэлдэхүүн ИБНАУ-д олон үндэстний “Шийдвэртэй дэмжлэг” ажиллагаанд АНУ болон ХБНГУ-ын Зэвсэгт хүчинтэй хамтран үүрэг гүйцэтгээд ирсэн юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх монгол цэргүүд НҮБ-ын энхийг сахиулах болон олон улсын цэргийн ажиллагаанд идэвхтэй оролцож эх орон, монгол цэргийн нэр хүндийг өндөрт өргөж байгааг хэллээ. Өнгөрсөн 18 жилийн хугацаанд цэргийн багууд ИБНАУ-д үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэхийн зэрэгцээ анх удаа гадаадын цэргүүдийг тодорхой чиглэлээр сургаж дадлагажуулсныг онцлон тэмдэглэв. Алба хаагчдын хуримтлуулсан цэргийн хээрийн дадлага, ажиллагааны туршлага Зэвсэгт хүчний хөгжилд ихээхэн дэмжлэг болно гэдэгт эргэлзэхгүй байгаагаа илэрхийлэв. Цагийн байдал болон цаг агаарын хүнд нөхцөлд ур чадвар, эр зориг, тэсвэр хатуужил, сахилга, зохион байгуулалтаараа бусад орны цэргийн алба хаагчдад үлгэр жишээ үзүүлсэн цэрэг эрс, тэдний найдвартай ар тал, түшиг тулгуур болсон гэр бүл, үр хүүхэд, төрөл төрөгсдөд нь Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагчийн хувьд талархал илэрхийллээ. “Шийдвэртэй дэмжлэг” ажиллагаанд оролцсон цэрэг дайчдаа төлөөлж Зэвсэгт хүчний 013 дугаар ангийн ротын ахлагч, ахлах ахлагч Ш.Жамсран үг хэллээ. Тэрбээр Монгол Улсын төр, засаг, цэргийн дээд удирдлагаас өгсөн үүргийн дагуу дайчин нөхөдтэйгээ хамт иргэд, тээврийн хэрэгслийг шалган нэвтрүүлэх, аюулгүй байдлыг нь хангах хариуцлагатай албаа нэр төртэй биелүүлсэндээ баяртай байгаагаа хэлэв. “Хамгийн сүүлийн буюу XIII ээлжинд оролцоод ирсэн. Пулемётын цэгт гарах, афган эмэгтэйчүүдийг шалгаж нэвтрүүлэх гээд эрчүүдтэй адил үүрэг гүйцэтгэж байснаараа бахархаж байна. “Зургаа дахь удаагаа ажиллагаанд оролцсон. Цар тахлын улмаас хоорондын зай барих зэргээр халдвар хамгааллын дэглэм мөрдөх нь бага зэрэг хүндрэлтэй байсан. Цэргийн дээд удирдлагаас медаль гардаж авсандаа баяртай байна. “Хоёр дахь удаагаа оролцоод ирсэн. Цагийн байдал тогтворгүй, цар тахал тархсан байсан ч цэргийн баг сахилга баттай байж, хүлээсэн үүргээ биелүүлээд эх орондоо ирсэн. “Халдлага, дайралт ихтэй, цаг агаар, цар тахлын амаргүй нөхцөлд цэргийн баг үүргээ нэр төртэй биелүүлээд ирсэндээ баяртай байна.” Монгол Улс 2002 онд НҮБ-ын цэргийн ажиглагчид, 2003 оноос Ирак, ИБНАУ-д цэргийн багаа илгээсэн түүхтэй. Одоогоор Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан Улсад цэргийн баг үүрэг гүйцэтгэж байна.

8. Монгол, Африкийн харилцаа

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Гадаад хэргийн сайд Наледи Пандорыг хүлээн авч уулзлаа-

2023.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Гадаад хэргийн сайд Наледи Пандорыг хүлээн авч уулзлаа. Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалтад оролцохоор хүрэлцэн ирсэнд Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлж, энэ айлчлал хоёр улсын найрсаг харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдгийг тэмдэглэв. Мөн Ерөнхийлөгч Сурил Рамафосад мэндчилгээ уламжлахыг хүсэв. Гадаад хэргийн сайд Наледи Пандор Ерөнхийлөгчтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж, Ерөнхийлөгч Сурил Рамафосагийн мэндчилгээг уламжиллаа. Уулзалтын үеэр дэлхий нийтийн энх тайван, аюулгүй байдал болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар санал солилцов.

ӨАБНУ-ын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Сабонга Киприан Квеле Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Сабонга Киприан Квеле харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв. 

Бүгд Найрамдах Гвиней Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Гвиней Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Аба Ньянкой Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Аба Ньянкой харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

9. Монгол, Балбын харилцаа

Монгол, Балбын соёлын харилцаа

2023.03.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол-Төвд эртнээс улстөр, утга зохиолын харилцаатай байсныг Төвдөөс Монгол хэлнээ орчуулсан ном, зохиолоос уншиж болно. Ер нь Төвдөөс монгол хэлэнд XIII-XIV зууны үед орчуулсан зохиолын дийлэнх нь бурханы шашны ном байсан ч, цөөн тооны ардын цэцэн үгийн түүвэр чанартай яруу найраг байжээ. Үүний нэг нь Сажа Бандид Гунгаажалцангийн XIII зууны эхэн үед төвд хэлээр зохиосон Субашид шүлэглэл юм. Ардын цэцэн үгийн түүвэр чанартай яруу найраг болон шүлэглэлийг одоогоос 2000 жилийн тэртээ Энэтхэгийн зохиолч Нагаржуна үүсгэж дэлгэрүүлсэн гэдэг. Түүний зохиосон бэлгийн модон, Зуун бэлэг, Ардыг тэжээх дусал, Чогсрэдийн Зуун шүлэглэл, Занака хааны шастир зэрэг зохиол 1000-аад жилийн өмнө төвд хэлэнд орчуулагдсан бөгөөд Төвд-Монгол Данжуурт багтан оржээ. Дээр дурдсан зохиолуудыг Сажа Бандид Гунгаажалцан дуурайж, Субашидыг зохиожээ. Субашидын дотор Нагаржунагийн зохиолоос шууд авсан мөр, бадгууд ч байдаг байна. Субашидыг монгол хэлнээ орчуулбал сайн үгт эрдэнийн сан гэх утгатай аж. Тиймээс Эрдэнийн сан Субашид нэрээр уншигчдад хүрч байжээ. Сажа Бандид Гунгаажалцан 1182-1251 оны хооронд амьдарсан нэгэн. Тэрбээр Төвдийн Зан мужийн зохиолч байсан бөгөөд XIII зууны дундуур Өгөөдэйн хүү Годан, Хөх нуурт нутаглаж байхдаа анх залж авчирсан байна. Тиймээс түүнийг амьд ахуйд, уригдан ирэх үед нь Субашидийг монгол хэлнээ орчуулсан болов уу гэж их зохиолч Ц.Дамдинсүрэн үзсэн байдаг. 1906 онд Финляндын нэг жуулчин Дорнод Туркстаны нутгаас ганц уранхай хуудас ном олжээ. Үүнийг Финляндын монголч эрдэмтэн Рамстедт судалж, 1912 онд нэг өгүүллэг бичиж хэвлүүлжээ. Тэгэхдээ Рамстедт энэ бичгийн 9 тасархай мөрийн доторх 10 үгийг уншсан байна. Рамстедт энэ хэдэн үгнээс хэдэн дүгнэлт хийсэн байна. 

• Энэ бол монгол хэлээр дөрвөлжин үсгээр бичигдсэн бурханы шашны тасархай бололтой
• Энэ бол дөрвөлжин үсгээр хэвлэгдсэн номоос олдсон ганц чухал дурсгалт баримт мөн
• Энэ бол XIII зууны эцэс буюу XIV зууны эхний үед хэвлэгдсэн номын тасархай гэж хэлсэн байна.

Тэгвэл 1929 онд Унгарын монголч эрдэмтэн Лигети Өвөр-Монголоор жуулчилж яваад Харчины Конефүгийн Еши-Дамчаа хувилгаанаас төвд-монгол хадмал нэг Субашидыг олж авчээ. Лигети 1948 онд үүнийгээ фотогоор хэвлэж гаргав. Лигети энэ Субашидын монгол орчуулгын хэлний байдлыг хянаж үзээд, XVI зууны орчуулга гэж хэлжээ. Мөн энэ орчуулгын эхний хуудас дээр тарнич тойн Соном Гара орчуулбай гэж тэмдэглэсэн байжээ. Рамстедийн шав Аалто өнөөх уранхай хуудасны бичгийг Лигетийн хэвлүүлсэн Субашидтай тулгаж үзтэл хэдэн тохирох мөр дайралдсан байна. Энэ тухай Аалто тусгай өгүүллэг бичиж, Финляндын дорно дахины судлалын сэтгүүлийн 1952 оны дугаарт хэвлүүлсэн байна.

• Рамстедтийн хэвлүүлсэн ганц уранхай хуудас бол Субашидын хуудас болох нь тодорлоо
• Субашидыг 1206 оноос урьд, дөрвөлжин үсгийг өргөн хэрэглэж байх үед дөрвөлжин үсгээр хэвлүүлсэн нь мэдэгдлээ
• Соном-Гарагийн орчуулга бол XIII зууны эцсийн үейин буюу XIV зууны бүр эхний үеийн орчуулга байна гэдэг нь баттай боллоо
• Олон газрын эрдэмтэн нар монгол хэл бичгийг хамтран судалж байгаа ариун сайхан ажлын ач үр тодорч байна
• Ганц уранхай хуудас монгол хэл бичгийн судлалд ийм чухал ачтай болсныг бодож, хуучин бичгийг хайрлан хамгаалахын чухлыг улам сайнаар ойлгож авч байна гэжээ.

Аалто бас дөрвөлжин үсгээр хэвлэгдсэн Субашидын нэг хуудас Берлинээс олж, энэ тухай өөр нэг өгүүлэл бичиж байжээ. Субашид монголд их дэлгэрсэн ном бөгөөд дээр дурдсан орчуулгын хуулбараас гадна, өөр хэд хэдэн орчуулга байдаг аж. Үүний заримыг дурдвал, Соном-Гарагийн орчуулгыг хянаж засаад, сүүлийн үеийн уншигч нарт ойлгомжтой болгож бичсэн, төвд-монгол хадмал субашидын сайн орчуулга Монгол Улсын номын санд бий. Мөн XVIII зууны үед урд хошууны мэргэн гэгээн Дамбажалсаны орчуулж хэвлүүлсэн Субашид байдаг ажээ. Үүнээс гадна, Цахар гэвшийн орчуулсан Субашид, түүний тайлбарыг Өвөр монголд ба Буриадад XVIII-XIX зууны үед хэвлэн гаргажээ. Мөн энэ Субашидын орчуулгыг 1940 оны орчим Чуулалт хаалга хотод дахин хэвлэсэн байна. Субашидыг анх европын уншигчдад танилцуулсан хүн бол XIX зууны эхний хагаст Төвдөд удаан суусан Унгарын төвдөч эрдэмтэн Чома дэ Көрөш ажээ. Түүнээс хойд Субашидыг төвд хэлнээс европын зарим хэлэнд хэдэн удаа орчуулжээ. Субашид монголчуудын дунд яагаад алдаршсан зохиол вэ сайн, мууг хэрхэн ялгаж, салгаж, тунгаах талаар мэргэн цэцэг үгээр шүлэглэж бичсэн зохиол учраас тэр юм. Субашид 9 бүлэгтэй бөгөөд гарчиг тус бүрээс энэ нь тодорхой харагдана. Тухайлбал:

• Нэгдүгээр бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас мэргэн цэцнийг танихын аймаг
• Хоёрдугаар бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан субашидаас дээд ихсийн танихын аймаг
• Гуравдугаар бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас муу тэнэгүүдийг танихын аймаг
• Дөрөвдүгээр бүлэг:  Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас сайн муу хоёрын нийлүүлэн танихын аймаг
• Тавдугаар бүлэг Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас муу явдлыг танихын аймаг
• Зургаадугаар бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас ер номын чухам голыг танихын аймаг
• Долоодугаар бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас ер зохисгүй юмыг танихын аймаг
• Наймдугаар бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан Субашидаас ер явах явдал үйлсийн танихын аймаг
• Есдүгээр бүлэг: Сайн номлолт эрдэнийн сан субашидаас номоор явахын ёсыг танихын аймаг хэмээн гэсэн 9 бүлэгтэй юм. 

-Субашидын тайлбар-

Эрдэнийн сан Субашидад мэргэн цэцэн үгээр аливаа зүйлийн сайн, мууг ялган таниулахыг оролдсоноороо онцлог. Харин Субашидын тайлбарт шүлгийн бадгуудад зохилдох утгатай үлгэрийг жишээ татаж бичсэнээрээ огцлог юм. Өөрөөр хэлбэл, Субашид цэцэн үгийн цоморлиг бол, Субашидын тайлбар нь үлгэрийн цоморлиг гэж ойлгож болно.

Субашидын 3-р бүлгийн 93 бадгийг Соном Гара дараах байдлаар орчуулжээ.

• Нас бусдад тэжээгүүлэн явагчин аран
• Хэзээ бээр бөгөөс магад шантарью
• Хон хэрээнд өргүүлэхгүй
• Яст мэлхий хөсөр унажухуй гэжээ

Тэгвэл Субашидын 3-р бүлгийн 93 бадгийг Цахар гэвш дараах байдлаар орчуулжээ.

• Ашид хүний хүчээр явсан муу хүн
• Алсдаа аргагүй нэг доройтох болъую
• Адилтгаваас хоёр галуунд дамнуулсан яст мэлхий
• Айлын дэргэд унаж хоцорсон мэт хэмээн орчуулжээ. 

Энэ бадгийн тайлбар болгож бичсэн үлгэрийн товч утга нь: Нэг нуурт хоёр галуу, нэг мэлхий амьдарч байжээ. Гэтэл ган халуун болоод нуурын ус ширгэж тэр гурван амьтан хатаж үхэхэд хүрчээ. Тэгэхлээр хоёр галуу өөр устай газар очихоор нисэх гэтэл мэлхий тэр хоёрыг гуйжээ. 

• Та хоёр намайг аваад яваач, хамт устай газар очъё гэжээ. Тэгэхлээр хоёр галуу, мэлхийг өрөвдөөд нэг бяцхан мөчрийн дундаас мэлхийг зуулгаж, мөчрийн хоёр үзүүрээс хоёр галуу зуугаад нисэх болжээ. Мэлхийг тун дуугарч болохгүй, хэрэв амаа ангайлгавал бяцарч үхнэ гэж сайн ухуулан хэлж гэнэ. Үгэнд дурлаж үргэлж бахирч байдгаа болих хэрэгтэй гэжээ. Мэлхий: 
• Би огт амаа анхайхгүй, ганц ч үг хэлэхгүй, ердөө бархирахгүй гэжээ. Тэгээд хоёр галуу мэлхийг аваад нисэж явсаар нэг айлын дээгүүр гарчээ. Олон хүүхэд тэднийг үзээд:
• Пээ та минь, үзээч, хоёр шувуу нэг мэлхийг аваад явж байна гэж бахиралдаж гэнэ. Мэлхийн түүнийг сонсоод тэссэнгүй.
• Энэ хоёр намайг аваад явж байгаа юм биш, би өөрөө явж байгаа юм гэж хэлэх гээд амаа ангайтал модоо алдаад газар ойчиж гэнэ. 

Энэ бол Ази, Европ олон газар дэлгэрсэн ардын үлгэр. Эндээс Субашидын цэцэн, мэргэн үгсийн цоморлиг, түүнийг тайлбарласан үлгэрийн цоморлиг хаа хүртэл түгсэнийг харж болно. Мөн Эрдэнийн сан Субашид цэцэн үгийг цоморлиг, Субашидын тайлбар нь тэрхүү цэцэг үг бүрийг үлгэрчлэн тайлбарласан зохиол гэдгээрээ алдартай юм.

Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Холбооны Бүгд Найрамдах Ардчилсан Балба Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Бишну Пукар Шреста Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Бишну Пукар Шреста харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэл гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

Далай лам амжилт хүслээ

2021.06.11. Энэтхэг, ХП, Дарамсала.Дээрхийн гэгээнтэн Далай Лам Монгол Улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баяр хүргэж  захидал илгээлээ. Захидалдаа Би анх 1979 онд танай оронд зочилж, хүнлэг үнэт зүйлс хийгээд буддын эрдэм ухааныг орчин цагийн боловсролтой хослуулах талаар хийж буй хичээл зүтгэлийг маань Монголын ахмад төдийгүй, залуу үеийнхэн талархан дэмжиж, урам өгч байсныг ямагт сайхнаар дурсаж явдаг билээ. Түүхэндээ эртнээс Монгол, Төвөд хоёр орны ард түмэн ахан дүүгийн харилцаатай байж ирсэн билээ. Гуравдугаар Далай Лам Содномжамцаас хойших үе үеийн Далай Лам нар монголчуудтай ойр харилцаатай байсаар өнөө цагтай золгосон юм. Би Монгол улсад өмнө очихдоо дурдсанчлан, танайд өөр өөр шашин дэлгэрч байгаа хэдий ч түүхийн талаас ард түмний үндэсний ижилсэл, соёл, оюун санааны амьдрал өнөөгийн дүр төрхөөрөө хэлбэржин тогтоход буддын шашин голлон нөлөөлсөн билээ. Бурхан Багшийн сургаал нь энэрэл нигүүлсэл ба хүчирхийлэл үл хэрэглэх тухай үзэл санааг дээдэлсэн үнэт зүйлсийг чухалчилдаг тул аливаа хувь хүний итгэл үнэмшилд харшлалгүй хэн бүхэнд ач тустай байх нь мадаггүй юм. Та болон танай улсын засгийн газар энэхүү үнэт зүйлсээ цаашид ч эрхэмлэн хадгалах болно гэдэгт итгэж байна. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад ихээхэн хөгжил дэвшил гарсныг машид сайшаалтай. Энэ хөгжил дэвшил эгэл ард түмний аж амьдралыг бүхий л талаар сайжруулна гэдэг эргэлзэхгүй байна хэмээн дурджээ. Захидлын төгсгөлд Дээрхийн Гэгээнтэн шинээр сонгогдсон ерөнхийлөгчид ард түмнийхээ итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх цаашдын үйл хэрэгт нь амжилт хүсчээ.

10. Монгол, Бангладешийн харилцаа

Бангладешийн Элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2022.04.27. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол улс.Бүгд Найрамдах Бангладеш Ард Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Махбуб Уз Заман өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайдад баяр хүргэж, Монгол, Бангладешийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиож байгааг онцоллоо. Хоёр улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Элчин сайд бодит хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлж, амжилт хүсэв. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтарч байгааг Элчин сайд Махбуб Уз Заман тэмдэглэлээ. Харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсролын салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө ажиллахаа илэрхийлэв.

Бангладешийн элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Бангладеш Ард Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жашим Уддин Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Жашим Уддин харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

11. Монгол, Беларусийн харилцаа

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Беларусийн Элчин сайд С.Чепурнойг хүлээн авч уулзлаа

2016.09.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд найрамдах Беларусь улсаас Монгол улсад  суугаа Элчин сайд С.Чепурнойг хүлээн авч уулзлаа. Шадар сайд У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд өргөжиж байгааг тэмдэглээд мал аж ахуй, газар тариалан, аж үйлдвэр, уул уурхай, зам, тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв. Монголоос Беларусь улсад 2015 онд гэхэд л 73.5 мянган ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн экспортолж, 18.0 сая ам.долларын бараа импортолсон байна. Тиймээс хоёр орны худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломжтойг Шадар сайд У.Хүрэлсүх онцлов. Элчин сайд С.Чепурной хоёр улсын өндөр дээд хэмжээний айлчлал тогтмолжиж, байгааг хэллээ. Монголын хөдөө аж ахуй, уул уурхайн салбарт Беларусийн тоног төхөөрөмжийг нийлүүлж, эдгээр тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах боловсон хүчнийг бэлтгэх чиглэлд амжилттай  хамтран ажиллаж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа дурдав. Цаашид Беларусь улсаас Монголд нийлүүлж байгаа тоног, төхөөрөмж, бараа бүтээгдэхүүний төрлийг өргөжүүлж, өргөн хүрээнд хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа уулзалтын үеэр Элчин сайд С.Чепурной илэрхийллээ.

Бүгд Найрамдах Беларусь Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2021.11.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс 1991 оны арван хоёрдугаар сард Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын төрийн бүрэн эрхт байдлыг хүлээн зөвшөөрсөн анхны орнуудын нэг болж, хоёр улсын хооронд 1992.01.24-нд дипломат харилцаа тогтоосон. Энэ дагуу хоёр улсад Элчин сайдын яамд ажиллаж байна. Бүгд Найрамдах Беларусь Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамыг 2014.06.30-ны өдөр нээсэн бол, Бүгд Найрамдах Беларусь Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар Д.Н.Горелик 2021 оны зургадугаар сард томилогдож, 2021.11.08-ны Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсан юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улс, Беларусь Улсын харилцаа сүүлийн жилүүдэд хөдөө аж ахуй, зам тээвэр, онцгой байдал, боловсрол зэрэг салбарт идэвхтэй хөгжиж байгааг онцлон, цаашид хамтын ажиллагааны цар хүрээг өргөжүүлэх, ялангуяа худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх сонирхолтой буйгаа илэрхийлж, Элчин сайдад ажлын өндөр амжилт хүсэв. Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Дмитрий Горелик шинжлэх ухаан, технологийн салбарт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх боломж буйг онцлон тэмдэглэж, уламжлалт найрсаг харилцаатай Монгол Улстай харилцааг идэвхжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв. Тэгвэл 2019.10.11-ний өдөр Монгол Улсаас Минск хотод Элчин сайдын яам нээх тухай УИХ-ын тогтоол гарч, 2020.05.21-нд Элчин сайдын яам үйл ажиллагаагаа эхлүүлж, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Беларусь Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Б.Баярсайхан 2021.09.21-ний өдөр томилогдон ажилдаа оржээ.

Александр Лукашенко мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч Александр Лукашенко: Хоёр улсын худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, боловсрол, шинжлэх ухааны салбаруудын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2024.03.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Гадаад хэргийн сайд С.Ф.Алейник Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд бараалхав. Ерөнхийлөгч олон жилийн уламжлалт найрсаг харилцаатай Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Гадаад хэргийн сайд айлчилж байгаад талархал илэрхийлж, беларусийн анд нөхөд, мэргэжилтнүүд Эрдэнэт, Дархан, Налайх, Багануур, Шарын гол зэрэг хот, хөдөө орон нутгийн бүтээн байгуулалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирснийг онцлов. “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд модны суулгацыг хөрстэй саванд ургуулах цогцолборыг Монгол Улсад байгуулах, хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх зэрэг чиглэлээр хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх боломж байгааг тэмдэглэв. Уулзалтын үеэр ойрын хугацаанд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй дээд түвшний айлчлалыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, харилцан сонирхсон асуудал болон харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцлоо. Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Гадаад хэргийн сайд С.Ф.Алейникийн  айлчлал нь тус улсаас Гадаад хэргийн сайдын түвшинд 28 жилийн дараа хийж буй хоёр дахь удаагийн айлчлал юм. Айлчлалын бүрэлдэхүүнд Беларусь Улсын Аж үйлдвэрийн орлогч сайд, Хөдөө аж ахуй, хүнсний орлогч сайд болон бизнесийн 20 гаруй төлөөлөгч багтжээ.

Беларусийн Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко айлчилна

2024.05.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч Александр Григорьевич Лукашенко Монгол Улсад 2024.06.01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлал нь хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын төрийн тэргүүний түвшинд манай улсад хийж буй анхны айлчлал юм. 1991 оны 12 дугаар сард Монгол Улс Белорусийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн гурав дахь орон болж байжээ. Харин Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын хооронд 1992.01.24-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1992 оны нэгдүгээр сард Беларусийн Ерөнхий сайд Вячеслав Кебич Улаанбаатарт айлчлахад төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Александр Лукашенко байсан. Тэгэхэд хоёр улс дипломат харилцаа тогтоосон юм гэж Беларусийн Элчин сайд Дмитрий Горелик тодотгожээ. Дипломат харилцаа тогтооход төлөөлөгчийн хувиар айлчилсан бол, энэ удаа Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын төрийн тэргүүний түвшинд манай улсад анхны айлчлалаа хийж байна. Дубайд болсон цаг уурын өөрчлөлтийн дээд хэмжээний уулзалт дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Белорусийн ерөнхийлөгч Александр Лукашенког манай улсад айлчлахыг урьжээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотод ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцох үеэр Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч Александр Григорьевич Лукашенко болон бусад улсын төрийн тэргүүний хамт оролцож байсан учраас тэд хэдийнэ танил. Үүнээс өмнө Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч Александр Лукашенко 2021 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар У.Хүрэлсүх сонгогдоход баярын цахилгаан ирүүлж байсан юм. Мөн тэрбээр 2023 оны наадмаар хоёр улсын худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, боловсрол, шинжлэх ухааны салбаруудын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ баярын цахилгаан ирүүлж байсан юм.

Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ  

2024.06.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд болон Беларусь Улсын Гадаад хэргийн сайд болон бусад албаны хүн угтан авав. Беларусийн Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенкогийн манай улсад хийж буй энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, БНБУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Төрийн тэргүүний түвшинд хийж буй анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог болж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын Ерөнхийлөгч албан ёсны хэлэлцээ хийж, Засгийн газар, байгууллага хоорондын 10 гаруй баримт бичигт хоёр тал гарын үсэг зурна. Мөн Монгол-Беларусийн бизнес форум зохион байгуулахаар төлөвлөж байна гэж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Хэвлэл мэдээлэл олон нийттэй харилцах хэлтэс мэдээлэв.

Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенког албан ёсоор угтан авлаа

2024.06.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад 2024.06.01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенког  Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй  мэндчилэв. Хоёр орны Ерөнхийлөгч угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын болон Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурав. Хоёр улс 1992.01.24-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд беларусийн талаас Монгол Улсад анх удаа Төрийн тэргүүний түвшинд айлчилж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.06.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсад 2024.06.01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко нар Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийв. Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын төрийн айлчлал нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой ач холбогдолтой гэдэгт талууд санал нэгдлээ. Айлчлалын үеэр байгуулах Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Беларусь Улс хоорондын гэрээ нь хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бататгах, найрсаг харилцааг хөгжүүлэх суурь баримт бичиг мөн болохыг тэмдэглэв. Хэлэлцээний үеэр Монгол Улсын урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлого Алсын хараа 2050, Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан зорилтууд болон Тэрбум мод, Эрүүл монгол хүн, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллах талаар ярилцлаа. Худалдаа, хүнс, хөдөө аж ахуй, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин, онцгой байдал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиролцлоо. Талууд төрийн айлчлалын үеэр хийсэн хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон ажлууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, ард иргэдийн сайн сайхны төлөө биеллээ олж, харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин тэлнэ гэдэгт итгэл төгс байгаагаа илэрхийллээ.

Хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурав

2024.06.03.Монгол Улс.Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсад 2024 оны 06 дугаар сарын 01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын үеэр хоёр улсын Төрийн тэргүүн Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Беларусь Улс хоорондын гэрээнд гарын үсэг зурав. Тус гэрээ нь уламжлалт найрсаг харилцааны үндсийг тодорхойлох чухал баримт бичиг бөгөөд хамтын ажиллагаа шинэ шатанд гарч, улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёл болон бусад салбар дахь харилцаа өргөжин хөгжих юм. Талууд мөн доорх баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Үүнд:

• МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛС ХООРОНД 2024-2026 ОНД ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ЗАМЫН ЗУРАГЛАЛ

Харилцаа, хамтын ажиллагааг тухайлбал, худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, боловсрол, барилга, уул уурхай, спорт, аялал жуулчлал, соёл, мэдээлэл зэрэг салбарт хөгжүүлнэ.

• БОЛОВСРОЛЫН БАРИМТ БИЧИГ, ЭРДМИЙН ЗЭРГИЙН ГЭРЧИЛГЭЭГ ХАРИЛЦАН ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨХ ТУХАЙ ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР

Талууд бакалавр, магистр, доктор болон бусад төрлийн боловсролын баримт бичгийг харилцан хүлээн зөвшөөрч, энэ салбар дахь харилцааг хөгжүүлэн, боловсролын чанарыг ахиулах талаар хамтран ажиллана.

• ЖОЛООНЫ ҮНЭМЛЭХИЙГ ХАРИЛЦАН ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨХ, СОЛИЛЦОХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙ, ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ТЭЭВРИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Беларусь Улсад байнга оршин суугаа монгол иргэд, Монгол Улсад байнга оршин суугаа беларусийн иргэд жолоодох эрхийн үнэмлэхээ тухайн суугаа улсын жолоодох эрхийн үнэмлэхээр солиулах боломжтой болно. 

• ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ОНЦГОЙ БАЙДЛЫН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ОНЦГОЙ БАЙДЛЫН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, галын аюулгүй байдал, түймэртэй тэмцэх чиглэлээр хамтран ажиллаж, салбар хоорондын мэдээлэл, туршлага солилцож, мэргэжилтэн бэлтгэнэ.   

• ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙ ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙ, ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ,
• ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ОЮУНЫ ӨМЧИЙН ГАЗАР, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ОЮУНЫ ӨМЧИЙН ҮНДЭСНИЙ ТӨВ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Мэдээлэл, туршлага солилцох, арга хэмжээ зохион байгуулах, мэргэжилтэн сургах, мэргэшүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана. Оюуны өмч эзэмшигч, зохиогчид бүтээлээ гадаад зах зээлд гаргах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад хоёр улсын мэргэжлийн байгууллага ажлаа уялдуулна.

• ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ҮАБЗ-ИЙН АЖЛЫН АЛБА, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ҮАБЗ-ИЙН НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА НАРЫН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ,
• ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНИКИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ҮНДЭСНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР

Шинжлэх ухааны академи хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, харилцан туршлага солилцох эрх зүйн үндэс бүрдлээ.  Эрчим хүч, хөдөө аж ахуйн  үйлдвэрлэлийн технологи, анагаах ухаан, эм зүй, хими болон нано зэрэг өргөн хүрээтэй салбарт хамтран ажиллах боломж нээгдэж байна.

• ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНИКИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН БОЛОВСРОЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН ҮНДЭСНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ ХООРОНДЫН ГЭРЭЭ

Хамтарсан судалгаа, инновацын төсөл хэрэгжүүлэх замаар шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааг дэмжих, судлаач, мэргэжилтэн бэлтгэх  хамтарсан хөтөлбөр хэрэгжүүлж, эрдэм шинжилгээний бага хурал, семинар, уулзалт зохион байгуулна. 

• БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ ЗАМЫН ЗУРАГЛАЛ

Замын зураглал нь эрдэм шинжилгээний төсөл хэрэгжүүлэх, ахисан түвшний сургалт зохион байгуулах зэргээр хоёр улсын их, дээд сургууль хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, хүмүүнлэг, соёл, урлагийн харилцаа, залуу үе хоорондын хэлхээ холбоог бэхжүүлэх ач холбогдолтой.

• ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ ЗАМЫН ЗУРАГЛАЛ

Хөдөө аж ахуйн салбарт өмнө байгуулсан баримт бичгийн хэрэгжилтийг хангаж,  мал аж ахуй, мал эмнэлэг, газар тариалангийн чиглэлээр ойрын хугацаанд авч хэрэгжүүлэх ажлын талаар тусгажээ.

• БАЙГАЛЬ ОРЧНЫГ ХАМГААЛАХ САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН БАЙГАЛЬ ОРЧИН, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН БАЙГАЛИЙН БАЯЛАГ, БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялгийг зүй зохистой ашиглах чиглэлээр салбар хариуцсан яам хоорондын урт хугацааны хамтын ажиллагааны үндсийг тодорхойлох баримт бичиг юм. Түүнчлэн байгалийн нөөцийн менежмент, уур амьсгалын өөрчлөлтийн чиглэлээр туршлага солилцох, харилцан төлөөлөгч илгээх, эрдэм шинжилгээний семинар, хурал зэрэг арга хэмжээ хамтран зохион байгуулна.

• АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН БАЙГАЛЬ ОРЧИН, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ БЕЛАРУСЬ УЛСЫН СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЯАМ ХООРОНДЫН ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Аялал жуулчлалын төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, туршлага, мэдээлэл солилцох, аялал жуулчлалын маркетинг болон сурталчилгаа хийх,  хувийн хэвшлийн байгууллага хоорондын харилцааг хөгжүүлж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх боломжийг эрэлхийлнэ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко нар мэдээлэл хийлээ

2024.06.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсад 2024 оны 06 дугаар сарын 01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний дүнгийн талаар  мэдээлэл өглөө. Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш беларусийн талаас төрийн тэргүүний түвшинд хийж буй анхны айлчлалын үеэр уламжлалт, найрсаг харилцааг бататгаж, Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Беларусь Улс хоорондын гэрээнд гарын үсэг зурсанд баяртай байгаагаа Ерөнхийлөгч нар илэрхийлэв. Талууд эдийн засаг, худалдаа, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин болон хүмүүнлэгийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө гэдгээ нотоллоо. Төрийн айлчлалын үеэр харилцаа, хамтын ажиллагааны ололт, амжилтыг бататган, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулахад чиглэсэн, хоёр орны харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц, харилцан ашигтай төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх талаар ярилцлаа.

Айлчлалын үеэр байгуулсан гэрээ, хамтын ажиллагааны замын зураглал, хэлэлцээр, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, хууль, хөдөө аж ахуй, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин, аялал жуулчлал, онцгой байдал, оюуны өмч зэрэг салбарт хамтрах тухай баримт бичгүүд, бизнес форум нь харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв. Төрийн айлчлалын үеэр хийсэн яриа хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон асуудлын мөрөөр хоёр орны Засгийн газар, холбогдох байгууллагууд идэвх, санаачилгатай ажиллаж, бодит үр дүн гаргана гэдэгт итгэл төгс байгаагаа талууд илэрхийллээ. Монгол Улс нь Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг 1991 онд хамгийн түрүүнд хүлээн зөвшөөрсөн улсын нэг байсныг Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх онцлов. Мөн Беларусийн мэргэжилтнүүд үйлдвэр, завод, орон сууц, сургууль, цэцэрлэг, соёлын барилга, байгууламж болон Эрдэнэт, Дархан, Налайх, Багануур, Шарын гол зэрэг хот, суурин газрын бүтээн байгуулалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулж байсныг тэмдэглэв. Eрөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсын хэрэгжүүлж буй гадаад бодлого, түүнийг хэрэгжүүлж буй прагматик хандлага бидэнд ойр, ойлгомжтой байдаг гээд, хоёр орны харилцаанд ямар нэг хүндрэл, үл ойлголцол байхгүй гэдгийг онцлов. Цаашид өргөн хүрээнд, урт хугацаанд харилцан ашигтай хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийлж, Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг БНБУ-д төрийн айлчлал хийхийг урилаа.

Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтарна

Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хөдөө аж ахуйн техник, тоног төхөөрөмжийн угсралт, үйлдвэрлэл, засвар, үйлчилгээний хамтарсан төв, үнээний хамтарсан ферм байгуулж, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, шилмэл үүлдрийн үхрийн генийн нөөцийг сайжруулах, махны экспортыг нэмэгдүүлэх зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллахаар боллоо.

Беларусийн эрдэмтэд археологи, малтлага, хээрийн судалгаанд оролцоно

Талууд боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдлээ. Хоёр улсын Шинжлэх ухааны академи хамтарсан судалгааны төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд беларусийн эрдэмтэд археологийн малтлага, хээрийн судалгааны ажилд оролцох боллоо. Олон монгол иргэн Беларусь Улсад суралцаж, боловсрол, мэргэжил эзэмшсэн. Одоо тус улсын тэтгэлгээр манай 28 оюутан Беларусийн техник мэргэжлийн дунд сургууль, их дээд сургуульд суралцаж байна. Цаашид Ерөнхийлөгчийн Илгээлт-2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллахаар тохиролцлоо.

Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллана

Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг дэлхийн нийтийн өмнө тулгарч буй сорилтуудыг шийдвэрлэхэд олон улсын хамтын нийгэмлэг, улс орон бүрийн хүчин чармайлт, хувь нэмэр чухал гэдэгтэй санал нэгдэж, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Беларусь Улстай хамтран ажиллахаар тохиролцлоо.

2Беларусийн Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко мод тарив

2024.06.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко Монгол Улсад 2024 оны 06 дугаар сарын 01-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт зэрэг дэлхий нийтэд тулгамдаж буй сорилтыг даван туулах хүч чармайлтад хувь нэмрээ оруулахыг бэлгэдэж Монгол соёлын парк цогцолборт дурсгалын мод тарилаа. Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко мөн Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолбор газарт зочлох үеэрээ нүүдэлчин ахуй, зан заншлын талаар танилцан, морьт харваа, ардын урлагийн тоглолтын дээжээс толилуулсан бэсрэг наадам үзэж сонирхлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Беларусь Улсын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенкогийн 2024 оны 06 дугаар сарын 01-04-ний өдрүүдэд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөлөө. БНБУ-ын Ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенког Чингис хаан олон улсын нисэх буудалд хоёр орны гадаад харилцааны сайд болон албаны бусад төлөөлөгчид үдлээ.

12. Монгол, Бeлгийн харилцаа

Бельгийн Хаант Улсын Хаан Филипп Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бельгийн Хаант Улсын Хаан Филипп Тулгар төрийн 2232, Их Монгол Улсын 817, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 112, Ардын Хувьсгалын 102 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд мэндчилгээ ирүүлэв. Мэндчилгээнд Ерөнхийлөгч Танд болон монголын ард түмэнд эрүүл энх сайн сайхныг хүсэн ерөөе гэжээ.

Бельгийн Хаант Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Иан Хоогмартенс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ барив

2022.04.27. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Бельгийн Хаант Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Иан Хоогмартенс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ барив. Монгол, Бельгийн харилцаа, хамтын ажиллагааг улам бүр өргөжүүлэх нь чухал гэдгийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцоллоо. Мөн дэлхийн улс орнуудын өмнө тулгамдаад байгаа уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт зэрэг чиглэлээр хамтын ажиллагааг баяжуулах, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, санаачлагын хүрээнд үр дүнтэй ажил хэрэгжүүлэхийг зорьж буйгаа хэлэв. Элчин сайд И.Хоогмартенс хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой 2021 онд тохиосныг дурдаж, цаашид эрүүл мэнд, тээвэр, логистик зэрэг салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломжийг эрэлхийлж ажиллахаа илэрхийлэв. Элчин сайд И.Хоогмартенс нь 2019 онд Бельгийн Хаант Улсаас БНХАУ-д суух Элчин сайд, Монгол Улсыг хавсран суух Элчин сайдаар томилогджээ. 

13. Монгол, Бразилын харилцаа

Бразилын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Холбооны Бүгд Найрамдах Бразил Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Маркос Безерра Аббот Галвао Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Маркос Безерра Аббот Галвао харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв.

14. Монгол, Ватиканы харилцаа

15.1. Хүннү гүрэн /НТӨ209-НТ93 он

Монголын анхны төрт улс бол Хүннү гүрэн юм. Хүннү гүрэн хаанаа шанью хэмээн нэрийдэж ирсэн тухай түүхийн бүхий л эх сурвалжид тэмдэглэн үлдээжээ. Эцэг Түмэн шаньюг хүү Модун шанью буулгаж, Хүннү гүрний хаан ширээнд суусан нь дэлхийн нийтийн анхаарлыг татдаг түүхийн нэг хэсэг юм. Модун хаан хэдэн онд Хүннүгийн шаньюгийн суудалд суусан талаар янз бүрийн таамаг байдаг ч, монголын эрдэмтэд НТӨ209 он гэж үздэг. Модун шанью Хүннү гүрэнд түмт, мянгат, зуут, аравтын зохион байгуулалтыг нэвтрүүлсэн түүхэн хүн юм. Чингис хаан түмт, мянгат, зуут, аравтын зохион байгуулалтыг нэвтрүүлэхээс өмнө Модун шанью уг зохион байгуулалтыг төр, цэрэг, засаг захиргаандаа нэвтрүүлж, шинэтгэл хийж байсан гэсэн үг юм. Хүннү гүрний удирдагч миний нутгийн газар шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг хэмээн зарлигдсан талаар ном, сурах бичгээс олонтаа уншиж болно. Модун шанью улсын үндэс бол газар гэж сургасантай үүнийг холбон тайлбарлаж болох юм. Хүннү гүрний газар нутаг Байгаль нуураас Цагаан хэрэм, Солонгосын хойгоос Баруун хязгаар хүрч байсан гэдэг. Хэдийгээр ази, европын цээжинд өргөн уудам газар нутгийг эзлэн суусан ч, Модун Шаньюгийн байлдан дагуулж чадаагүй улсад Эртний Солонгос ордог нь нэн сонирхолтой. Хүннү гүрний нийслэл нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс олдсон Луут хот гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэддэг болоод удаагүй байна. Уг туурь өнөөдөр түүхийг сэргээж, танин мэдэхэд чухал сурвалж болж байгаагаараа онцлог. Хүннү гүрний хөрш зэргэлдээ эртний Хан улс оршин тогтнож байв. Тиймээс ч НТӨ198 онд Хүннү гүрэн Хан улстай гэрээ байгуулсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна. Хоёр улсын харилцан тогтоосон гэрээний дагуу Хан улс Хүннү гүрэнд алба барьж байсан байх юм. Мөн Хүннү гүрэн, Хан улсын хооронд байгуулсан анхны гэрээний гол агуулга нь хоёр улс харилцан бие биеэ зөвшөөрч, хилийг цагаан хэрэмээр тогтоосон явдал байжээ. Эртний Хань улс нь Хожуу Хан, Тан улс гэдгийг тайлбарлах нь илүүц биз. Хүннү гүрэн буурч доройтоход тус гүрний язгууртнуудын шаньюн төлөөх тэмцэл, Хан улстай хийсэн олон удаагийн дайн, Хүннү гүрний бүрэлдэхүүн дэх нүүдэлч аймгуудын тэмцэл нөлөөлсөн гэж үздэг байна. НТӨ I зууны дундуур Хүннү гүрнийг Чжичжи болон Хуханье нар хуваан захирсан байна. Тодруулбал, НТ53 онд Хүннү гүрэн Өмнөд болон Умард хэсэгт хуваагдсан гэж хэлж болох юм. НТ215 онд Өмнөд Хүннү улс тусгаар байдлаа алдсан бол, НТ93 онд умард Хүннү улс мөхсөн тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Хүннү гүрний захиргаанд байсан Сяньби нар Хан улстай хамтарч Монголын анхны төрт улс болох Хүннү гүрнийг мөхөөсөн тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Хүннү улсын хүн амын зонхилох хэсгийг монгол угсаатан бүрдүүлж байсан ч, хожим Умард Хүннү улс эзлэгдсэнээр 500.000 орчим хүн ард нь Сяньби улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. Энд дурдагдсан НТӨ-ийг Нийтийн тооллын өмнөх, НТ-ыг Нийтийн тоолол гэж ойлгоно.

–Тэнгэрийн хүү Шаньюгийн Луут хот-

Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт Орхон голын хойд биед, Харганатын хөндий гэх газар хуучин тариан талбайн дунд эртний нэгэн хотын туурь байсныг 2017 онд Улаанбаатарын их сургуулийн Археологийн тэнхимийн багш Т.Идэрхангай агаарын зургийн хайгуулаар анх нээжээ. Ингээд өнгөрсөн гурван жил тус газарт археологийн тандалт судалгааг явуулж Тэнгэрийн хүү Шанью гэсэн бичиг бүхий барилгын нүүр ваарыг олж баримтжуулсан байна. Хэдхэн жилийн өмнө анхны малтлага судалгааг явуулж Хүннүгийн хааны зуны орд, тэр дундаа түүхэн эх сурвалжид гардаг Лунчен буюу Луут хот мөн болох талаар анхны таамгийг дэвшүүлээд байна. Энэ хотын туурь нь 550 харьцах 550 метр хэмжээтэй давхар хэрэмтэй юм. Хэрэмний төв хэсэгт 250 харьцах 210 метр хэмжээтэй саравчит хашаатай. Саравчит хашааны төв хэсэгт хоёр том ордны суурь байжээ. Мөн урд талын саравчит хашааны баруун урд хэсэгт нэг том ордны суурьтай. Түүнчлэн хойд, зүүн урд болон баруун талд илэрхий мэдэгдэх хаалгатай бөгөөд хаалга тус бүрээс төв хэсэгт орших хоёр ордон руу холбосон замтай аж. Сонирхолтой нь тус ордны баруун урд хэсэгт, түүний дөрөвний нэгт хүний гараар бүтээсэн усан сантай байгаа нь зориуд төлөвлөж байгуулсан тансаг ордон байсныг гэрчилдэг гэнэ. Монгол эрдэмтэн, археологичид бие даан өөрийн хөрөнгөөр түүхийн хосгүй үнэт олдвор олсны нэг том тохиолдол нь энэхүү Луут хотыг нээн илрүүлсэн явдал юм. Цаашид хотын туурийг нэн тэргүүнд улсын хамгаалалтад авч, бүрэн малтаж, хотын эх загварын үзүүлэнг жижигрүүлсэн хэлбэрээр хийж жуулчдад хотын туурийг дээрээс нь харж болох шилэн хорготой болгохоор Монгол Улсын Шинжлэх ухааны салбарынхан зорьж байгаа юм. Архангай аймагт энэ мэт үзэж харах юм ихтэй учраас арын сайхан хангай гэж нэрлэсэн нь ийм учиртай биз. Мөн манай улсыг зорин ирэх жуулчдын 10 хувь нь Архангай аймагт саатдаг гэх судалгаа бий. Ингэхдээ гол төлөв Хятад, Орос, Солонгос, Япон, Америк, Герман, Франц, Казакстан, Австралийн жуулчид энэ аймгийг илүүтэй зорьдог нь сонирхол татам юм.

-Хүннүгийн үеийн шилдэг олдворууд-

Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг дахь Хүннүгийн язгууртны булш, оршуулгын цогцолбор дурсгалт газар Гол мод 2-ыг анх 2001 онд археологич доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар илрүүлжээ. 2002-2005 онд дурсгалт газрын дэвсгэр зургийг гаргаж, язгууртны нэгдүгээр булшны 29 дагуул булшийг малтжээ. 2006-2009 онд язгууртны нэгдүгээр булшны үүдэвч болон чулуун өрлөгийн өнгөн хөрсийг хуулж цэвэрлэсэн байна. 2010 онд уг язгууртны булшны 30 дугаар дагуул булшийг малтаж Ромын шилэн аяга илрүүлжээ. Энэ нь Хүннү гүрэн Ромын эзэнт гүрэнтэй харилцаатай байсныг илтгэх том баримт юм. Тэгвэл 2017 онд 189 дүгээр булшны малтлага судалгааны ажлыг эхлүүлэн 2018, 2019 онд БНХАУ-ын Хенан мужийн Археологийн хүрээлэн, Лоян хотын археологийн хүрээлэнтэй хамтын малтлагаа үргэлжлүүлжээ. Гол мод 2 дурсгалт газраас олон үнэт олдворууд гарсны дотор эвэртэй, нохой биетэй хос алтан луу гарсан нь түүхийн сурвалж дахь хэд хэдэн таамгийн тайлал болж чадсан хосгүй үнэт олдвор болжээ. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Балгасын тал дахь Гол мод-2-ын Хүннүгийн 1, 10, 189-р язгууртны булшнаас археологичдын 2001-2011, 2019 оны малтлага судалгаагаар олж илрүүлсэн Монгол Улсын түүх, соёлын хосгүй үнэт зүйлийн жагсаалтад бүртгэгдсэн алт, мөнгө, хаш эдлэл, эртний Ромын шилэн аяга, хүрэл эдлэлүүдийг Монголбанкны Эрдэнэсийн санд шилжүүлэн авч, үзмэрийн танхимдаа дэлгэн байршуулаад байгаа юм. Энэхүү гол мод – 2, Хүннүгийн язгууртны бүлэг булшны зарим олдворыг АНУ-ын археологийн хүрээлэнгийн Археологи сэтгүүлээс 2019 оны дэлхийн шилдэг 10 олдворын нэг хэмээн зарлажээ.

-Хүннүгийн Атилла хаан Ромын эзэнт гүрэн рүү довтолсон нь- 

2023.08.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол-Италийн түүхэн харилцаа өнө эртнийх билээ. Цаг тооллын тухайд Хүннү гүрэн, Ромын эзэнт гүрний үеэс гэж ойлгож болох талтай. Тэр үед евро-азийн тавцанд Хүннү гүрэн, Ромын эзэнт гүрэн зэрэгцэн оршиж байсан учраас түүхэн харилцаатай байх нь ч аргагүй юм. Монголын газар нутагт хамгийн анхны төрт улсаа байгуулсан Хүннү Сүннүд эзлэгдэх үеэр тэдэнд захирагдахыг хүсээгүй хэсэг хүннүчүүд өөр газар нутаг олж суурьшихийг оролджээ. Тэд баруун тийш нүүдэлэн замдаа тааралдсан ази-европын улсуудыг эзлэн өөртөө нэгтгэж явсаар Ромын эзэнт гүрэн рүү цөмрөн оржээ. Хүннүчүүд 375 онд Төв Азиас нүүдлэн баруун зүгийн орнууд руу дайран довтолсон хэмээн түүхэнд тодорхой он заажээ. Ингэхдээ Дунай болон Днепр мөрний хоорон дахь нутагт Германы зүүн хэсгийг эзэлж, цааш баруун зүг рүү нүүдэлэн Ромын Эзэнт гүрний хязгаарт тулж, хүннүчүүдийн довтолгоон эхэлсэн байна. Ром дахь хүннүчүүд 430 онд гурван толгойлогчтой байсан бөгөөд Руас, Мундиук, Октар  гэсэн ах дүүс байжээ. Тэднийг хорвоог орхисны дараа Мундиукын хөвгүүд болох Атилла, Бледа нар авга ах Руасийн хаан ширээг 434 онд өвлөн авчээ. Гэтэл 445 онд Бледа хорвоог орхиж Атилла хэмжээгүй эрхт ноёрхлыг ганцаар эзэмших болжээ. Атилла хаан ширээнд заларсныхаа дараа улсаа төвхнүүлэхэд анхаарч, ордон бариулах, гэрээ хэлэлцээр хийх, алба гувчуур авах, албат нартаа анхаарах гээд ихээхэн завгүй байжээ. Атилла хаан 447 он гэхэд Унгарын газар нутгийн зүүн хэсгийг Константинополь болон Грекийн газар нутаг хүртэл тэлсэн байна. Үүнээс өмнө буюу 330 онд Ромын нийслэл Константинополь болсон гэдэг. Сайтар бэлтгэлээ базаасны дараа Атилла баруун Ромын эсрэг хийх аян дайнаа эхлүүлсэн байна. 3-р Цезарь Валентиниан дүүгээ Атиллад өгөөгүйгээс хорссондоо 451 онд Реймс, Труаг эзлэн авч, Галидуучийг дарсан гэдэг. Харин 452 онд Итали руу довтолсон ч, 1-р пап лам Леоноос алба гувчуур авсан учраас Ром руу довтлоогүй гэж ярих хүмүүс ч байх аж. 453 онд Атилла хаан сүүлийн эхнэр Hildchen гэх герман бүсгүйг богтолсны дараа, хуримынхаа шөнө нас баржээ. Цэргийн аугаа их жанжин тулалдааны талбарт бус, харин хуримынхаа шөнө, сүүлчийн гэргийн дэргэд нас нөгцсөн түүхчдийн анхаарлыг татдаг. Атиллагийн эзэнт улс түүнийг тэнгэрт хальснаас хойш 10 жилийн дараа бутарсан гэх нь бий. Европт гэнэт мандан бадарсан шигээ Ром дахь Атиллагийн байгуулсан Хүннүгийн эзэнт улс хаантайгаа хамт түүхийн тавцангаас арчигдсан гэж эрдэмтэд үздэг ч тийм биш юм. Түүний үлдээсэн түүхийн ул мөр өнөөг хүртэл Ромоос олдсоор буйг дараах зураг гэрчилнэ. Мөн түүний нэр алдар Унгар, Туркэд түгсэн гэж түүхчид үздэг юм. 

-Хүннүгийн хаан Атилла дуурь болон бүжгэн жүжигт мөнхөрсөн нь-

Атилла, Италиа гэх хоёр нэрийг сайтар ажиглаж, үгийн үндэс, ойролцоо дуудагдах байдлыг анзаарвал зарим талаараа төстэй мэт. Магадгүй Атилла гэх үгнээс Италиа гэх нэршил гарсан байж болзошгүй юм. Уйгар гэх үгнээс Унгар гэх үг гарсан юм уу даа гэж хувьдаа таамагладаг. Афганистаны нийслэл Кабул хотыг Чингис хааны элэнц эцэг бөгөөд Хамаг монголын анхны хаан Хабулын нэрээр нэрлэсэн мэт. Арабын Нэгдсэн Эмират нийслэл Абу Даби хотын өөрсдөө хэрхэн тайлбарлаж орчуулахыг мэдэхгүй ч, монголчуудыг аавыг уйгаржин монгол бичгээр Абу хэмээн бичдэг билээ. Эндээс Абу Даби хотын нэрийг Аав Даби хэмээн монгол хэлнээ утгачилж болохоор байгаа юм. Нэгэн цагт монголчууд персийн булан хүрч, монголын эзэнт гүрнийг байгуулж явснаас эдгээр нэршил уламжлагдаж үлдсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм. Ер нь монголчууд персийн булан хүрч, тэнд ил хаант улсыг байгуулж, ил хаадаар нь монголчууд өргөмжлөгдөж, хатдыг нь монголоос аваачиж байсныг нотлох нэг баримт бол Марко Поло мюзизл юм. Тус мюзизлд Марко Поло Хувилай хааны элчээр ажиллаж, Юань гүрнээс Ил хаант улсын хаанд хатныг хүргэж өгөхөөр явахдаа Энэтхэгийн далай гаталж, Персийн булан хүрэхэд замчилсан тухай гардаг. Италийн аялагчийн монголд ирсэн болон буцсан газрын зураг нь үүнтэй зарим нэг талаараа таардаг билээ. Энэ мэт газарзүйл байршлийн нэршил хийгээд, дуудлагаас нь монгол хэлний аялгатай төстэй үг хэллэг дэлхий дахинаа байгааг анзаарч, түүх соёлын ямар нэг холбогдолтой эсэхийг гүнзгийрүүлэн судалах нь зүйн хэрэг биз. Үүн шиг Ромчуудыг донсолгож явсан Хүннүгийн эзэн хаан Атиллагийн нэрнээс Ром нийслэлтэй Итали Улсын нэршил гарсан юм болов уу даа гэж таамаглахад хүрэв. Энэ бол зөвхөн миний таамаг бөгөөд түүхчид өөрөөр тайлбарлахыг үгүйсгэх аргагүй юм. Мөн Атилла хэмээх операгаас тэрбээр дэлхийн түүхэнд нэр алдараа өнөөг хүртэл цуурайтуулсан, Ромчуудыг донсолгож явсан Хүннү гүрний эзэн хаан байсныг түвэггүйхэн ойлгож болно. Уншигч хэнбугай ч Атилла дуурийг интернетээс хайгаад үзэхэд илүүдэхгүй ээ. Монголынхоо түүх соёлыг гүнд нь ортол мэдрэх нь гарцаагүй биз. Гагцхүү дуурийн тухай уншиж ойлголттой болсны дараа үзвэл, уншсан тань амилж, тэр үеийн түүхээр аялах мэт сэтгэгдэл төрөх нь гарцаагүй юм. 2020 онд Монгол- Итали улс дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн үеэр Италийн элчин сайдын яамны санаачилгаар Монгол Улсад Ж.Вердигийн Аттила дуурийг Монголын сонгодог урлаг сонирхогчдын хүртээл болгохоор ярилцаж байсан нь саяхан. Үүнээс гадна, Хүннүгийн удирдагч Атиллагийн тухай өгүүлэх тэнгэрийн ташуур хэмээх балет ч бий. Уг бүжгэн жүжгийн Хүннү гүрэн үүссэний 2220 жилийн ойд зориулж, Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Б.Жамъяандагва, хөгжим болон бүжиг дэглэлтийг СТА А.Батдэлгэр нар 2011 онд анх найруулан тавьж байжээ. Тэнгэрийн ташуур балет хоёр бүлэг, дөрвөн үзэгдэлтэй Монголын үндэсний балет, үндэсний хөгжим гэдгээрээ онцлог. Хүннүгийн удирдагч Атилла хааны дэлхийг чичрүүлж явсан үеийг балетийн урлагаар үзүүлсэн бүтээл юм. Өөрөөр хэлбэл, Атилла хааны хэрхэн тулалдаж байсныг бүжгэн жүжгээр харуулсан юм. Мөн бүжгэн жүжигт Атилла хаанаас эцгийнхээ өсийг авах гэж буй Ильдико бүсгүйн дүр мөн гардаг байна.

-Плано Карпини ба Монголчуудын түүх -

Плано Карпини Монгол руу 1245 онд аялалд гарчээ. Түүний монгол руу хийсэн аяллыг газрын зурагаас харахад ямар нэг далай, тэнгис, нуур гатлаагүй, хуурай замаар аялсан байгаа юм. Ингэхдээ, Леон-Киев- Сарай-Хархорум гэх маршрутаар хуурай замаар аялсан нь түүний аяллын газрын зурагаас харагддаг. Ингэхдээ монголын нутгаарх хуурай замын аяллын зураг нь Виллиам де Рубрукийн аяллын зурагтай төстэй байгааг анзаарч болно. Ялгаатай нь тэдний аяллаа эхэлсэн газрууд л өөр байгаа юм. Плано Карпини Монголын Хаант улсад айлчилсан анхны европ гэгддэг. Түүнийг Монголд ирэхэд Гүюг албан ёсоор хаан ширээнд сууж байсан аж. Тодруулбал, 1246 онд Гүюгийг Шар ордонд Их Монгол Улсын хаанаар өргөмжлөгдөхөд гэрчээр оролцсон анхны гадаад аялагч байжээ. Плано Карпини аяллын үеэр цуглуулсан мэдээллээ Монголчуудын түүх нэрээр хожим хэвлүүлсэн гэдэг. Уг ном 9 бүлэгтэй. Эхний 8 бүлэгт татаруудын аж байдал, ёс заншил, зан ааш, шашин шүтлэг, төрийн бодлого, тэдэнтэй хэрхэн харьцах талаар гардаг бол, эцсийн бүлэгт замдаа туулж өнгөрүүлсэн газар нутгийн тухай өгүүлдэг ажээ. Европ аялагч гэхээс тоймтой өөр мэдээлэл байдаггүй байсан ч, тэрбээр Италийн аялагч байсан байх магадлал нь судалгаа шинжилгээгээр илүү тодорхой болж буй юм. Тухайлбал, өнөөдөр Чингисийн музейд нээлтээ хийсэн Монгол-Итали ялтсан зоосноос үүнийг ойлгож болно.

-Италийн аялагч Марко Поло Монголын нутгаар аялсан нь-

Марко Пологийн хөшөө Централ Товерийн урд сүндэрлэсэн байдгийг монголчууд андахгүй. Италийн энэ аялагч монголын түүхэнд ямар нэг хувь нэмэр оруулсан болоод хөшөө нь сүндэрлэсэн биз ээ. Марко Поло Юань гүрний үед Хубилай хааны дэргэд 17 жил байсан гэлцдэг. Өөрөөр хэлбэл, 1272-1289 оны хооронд монголд байсан тухай өгүүлдэг. Түүний 1298 онд гаргасан Орчлонгийн элдэв сонин номонд монголчуудын түүхэн амьдралын тухай өгүүлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Өгөөдэй хааны үед Ата Малык Жувейны, Гүюг хааны үед Плано Карпини, Мөнх хааны үед Виллиам де Рубрук, Хубилай хааны үед Марко Поло манай улсад байсан бөгөөд монголчуудын аж амьдралын талаар үзсэн, харсан, мэдсэн зүйлээрээ тэмдэглэл бичиж үлдээсэн байгаа юм. Эдгээр нь монголчуудын талаарх хамгийн баттай мэдээлэлд тухайн цаг үедээ орж байжээ. Марко Пологийн аяллын газрын зурагаас тэрбээр монголд ирэхдээ Плано Карпини, Виллиам Рубрукийн ирсэн маршрутаар аялсан байж магадгүй харагддаг. Түүний аяллын маршрут өмнөх хоёроо бодвол хуурай газраар явж, бага зэрэг товчилсон байгаа юм. Гэхдээ Плано Карпини, Виллиам де Рубрук нарын аяллын маршруттай ойролцоо байгаа нь анзаарагддаг. Харин тэрбээр олон жилийн дараа буцахдаа усан замаар Энэтхэгийн далай гаталж Персийн буланд хүрсэн байдаг. Тэрбээр, Хубилай хааны зарлигаар Юань гүрнээс Ил хаант улсын хаанд хатан хүргэж өгөх ёстой болжээ. Марко Поло аяллын туршлагатай учраас Монголын эзэнт гүрний Юань улсаас Ил хаант улс руу хатныг замчилж явсан тухай түүхэнд гардаг. Энэ талаар ном зохиолд гарахаас гадна, сонгодог бүтээлүүд хүртэл туурвисан нь бий. Ер нь тэр үеийн торгоны замаар бүрэн аялсан хүн бол Марко Поло гэж үздэг. Тиймээс түүний тэмдэглэж үлдээсэн аяллын зургийг тэр үеийн Торгоны замын маршрут байсан гэж ойлгож болохоор байгаа юм. Сайтар ажиглахад, Торгоны замын маршрут Монгол руу аялсан жуулчдын маршрут зарим талаараа ойролцоо байгаа юм. Ази-Европ-Арабыг холбох асар урт энэ замаар худалдаа, наймаа, арилжаа хийгдэх учраас энэ замын төлөөх тэмцэл их байж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, торгоны замыг хяналтандаа байлгаж чадсан нь худалдаа наймааг хяналтандаа байлгаж чаддаг байсан гэсэн үг. Тиймээс бусад улстай худалдаа наймаа хийж, хүчирхэг эдийн засагтай байхын тулд Торгоны замын төлөөх ширүүн тэмцэл олон зууны туршид өрнөсөн болов уу. Ийнхүү хэдэн зуун жилийн тэртээ Хүннүгийн Хаан Атилла ромыг донсолгож явсан бол, Монголын эзэнт гүрний үед Итали аялагч монголд саатаж байсан баримт байна. Хэдийгээр хоёр орон хэдэн мянган жилийн түүхэн харилцаатай ч, Бүгд Найрамдах Итали Улстай 1970.06.29 өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байна. Харин Италийн нийслэл Ром хотод орших Ватикан улстай 1992.04.04-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Гэгээн Ширээт Улсын Гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн Нарийн бичгийн даргыг хүлээн авч уулзав

2023.06.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Гэгээн Ширээт Улсын Гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн Нарийн бичгийн дарга Пол Ричард Галлагерийг хүлээн авч уулзав. Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүн Пап Францис ирэх есдүгээр сард Монгол Улсад айлчлах болсон нь харилцаа, хамтын ажиллагаанд шинэ хуудас нээж, алтан үсгээр бичигдэх түүхэн үйл явдал гэдэгт талууд санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр дэлхий нийтийн энх тайван, аюулгүй байдал, байгаль орчин, аялал жуулчлал, соёлын салбар, түүний дотор Гэгээн Ширээт Улсын архив, номын санд хадгалагдаж буй Монголын түүхэн баримт, соёлын өвийг хамтран судлах, эрдэм шинжилгээний бүтээл гаргах, тэдгээрийг хойч ирээдүйдээ таниулан өвлүүлэх талаар санал солилцов. Гэгээн Ширээт Улсын Гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн Нарийн бичгийн дарга Пол Ричард Галлагер нь 1992 онд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Монгол Улсад өндөр түвшинд анх удаа айлчилж байна.

Пап Францис айлчилна

2023.06.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар 2023 оны 08 дугаар сарын 31-ний өдрөөс 2023 оны 09 дүгээр сарын 04-ний өдрүүдэд Монгол Улсад Төрийн айлчлал хийхээр болжээ. Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиосон байдаг. Уг айлчлал нь Гэгээн Ширээт Улсаас манай улсад хэрэгжүүлж буй анхны өндөр түвшний айлчлал гэдгээр онцлог аж. Гэгээн Ширээт Улс нь НҮБ болон олон улсын байгууллагуудад Ватикан улсыг төлөөлөх, дэлхийн улс орнуудтай албан ёсны дипломат харилцаа тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг байна. Харин Ватикан улс нь Гэгээн Ширээт Улсаар дамжуулан засаглалын үйл ажиллагаа болон дипломат харилцааны асуудлыг хэрэгжүүлдэг байна. 1929 онд Латераны гэрээгээр Италиас тусгаар тогтносон Ватикан улс байгуулагдснаар тус улсын удирдах бүрэн эрхт субъект болжээ.

Ромын Пап нарын Монголын Хаадад илгээсэн захидал

2023.08.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын гадаад харилцааны хосгүй үнэт дурсгал болсон захидал бичгүүд дэлхийн хэд хэдэн оронд хадгалагдаж байдаг. Эдгээрийн дунд Ватиканы нууц архивт хадгалагдаж буй Эзэнт гүрний болон Ил хант улсын захидал бичгүүд онцгой байр эзэлдэг. Тиймээс 2018.07.04-ний өдөр Элчин сайд Ц.Жамбалдорж Ватиканы Нууц Архивын Гүйцэтгэх захирал, Хамба лам Сержио Пагано-тай албан өрөөнд нь уулзав. Ватиканы Нууц Архивт ХШ зууны үеэс буюу Их Монгол Улс байгуулагдсан цагаас дэлхий дахинтай, ялангуяа Ромын Пап лам нартай харилцаж ирсэн түүхэн захидал, баримт материал цөөнгүй тоогоор хадгалагдаж байх ёстой хэмээн манай эрдэмтэн судлаачид үздэгийг дурдаад, өнөөгийн байдлаар Монголын Их хаан Гүегээс Ромын Пап IY Инносент-д 1246 онд илгээсэн захидлын хувийг л Ватиканы талаас манайд хүлээлгэн өгсөнийг тэмдэглэж, тус архивт хадгалагдаж буй түүхэн материалуудтай танилцах, хувийг авах боломж олгохыг Элчин сайд тухайн үед хүссэн юм. Уулзалтын үр дүнд Гадаад харилцааны яам Их Монгол Улс болон Ил Хаант Улсын хаад 13 дугаар зуунд тухайн үеийн Ромын Пап лам нартай харилцаж байсан түүхэн 8 захидлыг Гадаад харилцааны төв архивт хадгалуулахаар Ватиканы нууц архиваас 2019 онд албан ёсоор гэрээ байгуулан эх хуулбарыг худалдан авчээ. Тодруулбал, Ромын Пап IV Инноцентээс Гүюг хаанд ирүүлсэн захидал /1245.03.13/, Ромын Пап IV Урбанаас Ил хан Хүлэгүд ирүүлсэн захидал /1263.05.23/, Ил хан Абагаас IY Клеменцэд илгээсэн захидал /1268 оны зун/, Ромын пап III Николасаас Ил хан Абагад ирүүлсэн захидал /1278.04.01/, Ил хан Абагаас Ромын католик шашны элчид олгосон аян замын баталгаа үнэмлэх бичиг /1279 он/, Ромын пап IV Николасаас Ил хан Аргунд ирүүлсэн 2 захидал /1288.04.02, 1289.07.15/, Ил хан Аргунаас Ромын пап IV Николаст илгээсэн захидал /1290 онд/-уудын албан ёсны хуулбарыг Гадаад харилцааны яам албан хүлээн авсан юм. Захидлуудыг Монгол Улсаас Итали Улсад суугаа Элчин сайд Ц.Жамбалдорж тэргүүтэй төлөөлөгчид Ватиканы нууц архивтай албан ёсны гэрээ байгуулан Гадаад харилцааны яамны захиалгаар хуулбарлан авсан байдаг. Эзэнт гүрний хаан, Ил хан болон Ромын пап нарын харилцан солилцсон захидлуудыг нэг дор хуулбарлан авсан нь манай улсын хувьд онцгой ач холбогдолтой бөгөөд тухайн цаг үеийн түүхэн харилцааг бүтэн болгон эрдэм шинжилгээ, судалгааны эргэлтэд оруулах боломжийг түүхч, судлаачдад олгосон юм. Эдгээр 8 захидлыг Дипломат албаны музейд тухайн үед байрлуулсан ч, одоо Чингисийн музейд хадгалагдаж байна. Соёлын яамнаас дээрх түүхэн 8 захидлыг Чингис хаан музейн үзмэрт авах тухай хүсэлт гаргасны дагуу 2022.06.24-ний өдөр Чингис хаан музейд хүлээлгэн өгчээ. Эдгээр нь Монгол-Итали улс өнө эртний түүх, улс төр, эдийн засгийн харилцаатай байсныг гэрчилнэ. Өнөөг хүртэл хоёр орон уг найрсаг харилцаагаа үргэлжлүүлсээр байгаагийн нэг тод жишээ бол Ромын Пап Монгол Улсад айлчилж буй явдал юм.

-Италийн зохиолч Жованни Боккачогийн бүтээл-

2023.11.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Италийн нэрт зохиолч Жованни Боккаччо 1313-1375 онд амьдарсан бөгөөд дахин сэргэлтийн үеийн шилдэг зохиолчдын тоонд багтдаг билээ. Түүнийг аав нь худалдаа наймаа, хууль эрхзүйн мэдлэг эзэмшүүлэхийг эрмэлздэг байсан ч, тэрбээр уран зохиол, худалдаа наймаа ихэд сонирхдог байжээ. Боккаччо анх яруу найраг бичиж, эцэстээ роман тууж бичиж эхлэв. Энэ үед дээгүүр алба хашиж, дипломат алба хашиж явжээ. Боккачагийн уран бүтээлийн оргил нь 1350-аад онд бичсэн Декамерон хэмээх роман юм. Декамерон бол европ дахин сэргэлтийн үеийн шилдэг зохиолын нэг ажээ. 1348 онд флоренци хотод тахал дэгдэж, 10 залуу зэлүүд газар руу хотоос зугатан гарчээ. Нэг хүн өдөрт 1 түүх ярьдаг байжээ. Декамерон нь 10 залуугийн 10 өдөр ярьсан 100 үлгэрээс бүтсэн зохиомжтой ажээ. Иймд зохиолын үлгэр Араб дахины үлгэрийн далай болсон 1001 шөнө хэмээх зохиол лугаа адил салангад явдлууд нь нэг ерөнхий жишмээр холбогджээ. Тууриуд нь сургаалийн, шоглосон, егөөдсөн, элэглэсэн гэх мэт олон талтай бөгөөд Бокаччо түүх, домог, хууч шог яриа тэргүүтнээс сэдэж бичжээ. Бокаччогийн зохиолын үйл явдал монголтой нягт холбоогүй ч, уг зохиолчийн бүтээл 1967 онд хэвлэгдсэн гадаадын уран зохиол унших, бичих түүвэрт хэвлэгдсэнээр монголчуудад хүрч эхэлсэн байгаа юм.  

-Декамерон хэмээх бичээс буюу эхний өдрийн гурав дахь туурь-

Нэгэн Мельхисидек хэмээх еврей султан Саладинд гурван билзэгний үлгэр ярьсан нь: Саладин Султаны суу заль хэтэрхий тул урьд бяцхан хүмүүн байснаа улам мандаж Вавильоны Султан болж, Сарацинуудыг олон удаа ялсан ба мөн адил христос ёсны олон вангуудыг дийлсэн боловч, өчнөөн олон дайн, цэрэг хөтөлж, их сүйтгэл гаргасны улмаас санхүүгээ хоосолжээ. Гэтэл нэгэн цаг дор чухал явдал тохиолдож, үлэмжхэн мөнгө хэрэгтэй болсонд хаанаас ийм их мөнгө даруй түргэнээ олох билээ хэмээн санаашран гайхаж суутал, Александр хотон дахь мөнгө хүүлэгч Мельхисидек хэмээх нэгэн баян еврей санаанд нь оржээ. Энэ хүн тусалж чадах хөрөнгөтэй боловч, гагцхүү гар татуу нэгэн ажээ. Еврейг дуудаж ирүүлээд, хүлээн авч уулзаад, зэрэгцэн суугаад өгүүлрүүн: 

Эрхэм эр ээ. Олон хүнээс сонсвоос таны биеийг тэнгэрийн номд цэцэн мэргэн бөгөөд гүн оюут хэмээх тул асуух нь: 

Чиний бие иуди, сарацин, христос энэ гурван шашны аль нь үнэн хэмээн санадаг вэ хэмээн асууваас еврей хүн сэцэн хүн тул, үгсээс өө сэв эрэлхийлж, Саладины далд санааг таниад, дотроо сэтгэх нь:

Үүнд хэрхэвч асуусан гурван шашины алины нь ч бусдаас дээр хэмээн өргөмжилж, Саладины арганд унаж болохгүй тул эрхбиш ая зүйг олж, өө сэв эрэхгүйгээр хариу тавих хэрэгтэй болжээ хэмээн бодоод өгүүлэх нь:

Аяа эзэн, миний бие юу санаж буйг танд мэдүүлэхийн тулд нэгэн бяцхан үлгэр хэлсүгэй. та сонсмуу. Миний сонссон нь:

Урьд нэгэн цагт нэр алдар өндөр бөгөөд баялаг нэгэн хүн суун ажээ. Санд нь нэгэн гайхамшигт эрдэнийн билзэг буй болой. Энэ билзэгний эрдэм ба сайхныг нь хүндэлж тахих ба өөрийн үр хүүхдүүдэд үүрд уламжлахыг бодож, хөвгүүдийн дотор хэнд нь эцгийн гараас энэ билзгийг өгвөөс мөн тэр хөвгүүн нь эцгийн өв хөрөнгийг уламжлан өвлөх бөгөөд бусад ах дүү нарын дотор ахмад, тэргүүн хэмээн хүндлэгдэхээр журам гаргаж, энэхүү билзгийг хувь хүртсэн хүн нь мөн энэ мэтээр цаашид уламжлах болжээ. Тийнхүү үе улиран шилжсээр суу зальт бөгөөд гурван сайхан адил хөвгүүдтэй хүнд хүрчээ. Эдгээр гурван хүү нь эцгийн үгээр бөгөөд шулуун шударга тул, эцэг нь гурвууланг нэг адил эрхлүүлсэн бөлгөө. Гурван залуус билзгийн тухай тогтсон заншлыг мэдэцгээх тул, тус бүр билзгийг авч, бусдаас илүү хүндлэгдэхийг хүсэн, өтөлж хөгширсөн юүгээ элдэвчлэн аргадаж, үхэхийн урьд билзгийг өөрийн биед уламжлан өгөхийг тус тус гуйх бөгөөд, өвгөн хэн хэнд нь адилхан хайртай ба бас ч, хэн хэнд нь билзгээ өгсүгэй хэмээн үгээ өгсөн ба гурван хөвгүүдийн алинд өгөхийг гайхан бүхий тул гурвуулын хүслийг хангасугай хэмээн сэтгэж, нэгэн сайн дархнаар сэмхэн хоёр ав адилхан билзэг хийлгээд үзвээс таньшгүйгээр бүтээсэн тул, үхэхийнхээ урьд гурван хөвгүүн тус бүрт нөгөө хоёроос нууж билзгийг өгөв. Хөвгүүд уламжлан авсан өв хөрөнгө ба ахлах хүндлэхийг эрж тэмцвээс, бүгд нэгэн ижил билзэг гаргаж үзүүлэх тул, ижил билзэгнүүдийн аль нь жинхэнэ, хуурамчийг таньж чадсангүй, хөвгүүдийн чухам хэн нь эцгийн өв хөрөнгийг өвлөх эрх бүхий нь тэр цагт шийдэж болсонгүй учир хэрэг хоцорсон бөлгөө. Эрхэм хаанаа таны асуусан асуулт болвоос, энэхүү үлгэр адил лүгээ адил бөгөөд дээд тэнгэрээс өөр өөр үндэсний ард түмэнд гурван ондоо ёс соёрхсон нь алины нь зөв, алины нь буруу хэмээн шилэх явдалгүй. Үндэс бүрийн ард нь өвийг өвөлж, үнэн ёсыг дагаж буй хэмээн санах боловч, чухамдаа аль нь үнэн ёсыг олж авсныг мэдэх хэмээсэн нь сайхан гурван билзэг лүгээ адил бус уу хэмээвээс Саладин түүний ихээхэн урхинаас еврей эвтэйхэн мултран гарч чадсаныг мэдэж, арга буюу өөрийн үнэн гачигдлыг хэлж хэрхэн туслах эсэхийг үзсүгэй хэмээн ямар санаатай асуусан ба хэрэв асуудалд хариу тавьж эс чадваас хэрхэн мушгих гэсэн юугээ шууд хэлбээс, еврей Саладинд хэрэгтэй мөнгийг нь туслан өгсөн билээ. Саладин хэргээ бүтээсэн хойно авсан мөнгөө тоо ёсоор бүрэн эргүүлэн өгснөөс гадна, еврейд их хүндэт бэлэг шагнаад, өөрийн шадар хүн болгон ихээхэн хүндтэй тушаалд тавьж, үргэлж нөхөрлөх боллоо гэжээ.

-Ромын Пап Францис Монголд айлчилна-

2023.08.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Италийн нийслэл Ром хот бол, Ромын төвд Ватикан хэмээх биe даасан улс бий. Энэ улс дэлхийн 1 тэрбум хүнийг итгэл үнэмшлээр нь өөртөө нэгтгэсэн христийн шашны eртөнц гэж ойлгож болох талтай. Ватикан буюу Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар 2023.08.31-ний өдрөөс 2023.09.04-ний өдрүүдэд Монгол Улсад Төрийн айлчлал хийх юм. Монгол Улс, Ватикан Улстай 1992.04.04 өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байдаг. Дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиосон юм. Уг айлчлал нь Гэгээн Ширээт Улсаас манай улсад хэрэгжүүлж буй анхны өндөр түвшний айлчлал гэдгээр онцлог аж. Гэгээн Ширээт Улс нь НҮБ болон олон улсын байгууллагуудад Ватикан улсыг төлөөлөх, дэлхийн улс орнуудтай албан ёсны дипломат харилцаа тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг байна. Харин Ватикан улс нь Гэгээн Ширээт Улсаар дамжуулан засаглалын үйл ажиллагаа болон дипломат харилцааны асуудлыг хэрэгжүүлдэг гэх мэдээлэл байна. 1929 онд Латераны гэрээгээр Италиас тусгаар тогтносон Ватикан улс байгуулагдснаар тус улсын удирдах бүрэн эрхт субъект болжээ.

-Пап Францисын айлчлалд зориулсан шуудангийн марк гарав-

2023.08.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис 2023.08.31-ний өдрөөс 2023.09.04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийх гэж байна. Үүнтэй холбогдуулан Пап Францисын Монгол Улс дахь айлчлал сэдэвт шуудангийн маркийг худалдаанд гаргах ёслол Гадаад харилцааны яаманд боллоо. Ёслолд  албаны хүмүүс оролцлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатар:Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа соёл, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт өргөжин хөгжиж байгааг тэмдэглэлээ. Мөн түнш орнуудтай дипломат харилцаа тогтоосны тэгш ой, томоохон айлчлалыг тохиолдуулан тусгай марк гаргаж ирсэн Монгол шуудан компанийн уран бүтээлчдэд талархал илэрхийлэв. Гэгээн Ширээт Улсын Эванжелийн номлолын газрын тэргүүн, кардинал Луис Антонио Тагле: Шуудангийн маркийн нээлтийн ёслолд оролцож байгаадаа баяртай байна. Түнш орнуудтай дипломат харилцаа тогтоосны тэгш ой, түүхэн айлчлал зэрэг үйл явдлыг  тохиолдуулан Монгол шуудан компани тусгай марк гаргаж ирсэн уламжлалын дагуу уг маркийг гаргажээ. Энэ нь хоёр улсын ард түмэн, хүн хоорондын харилцааг идэвхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой үйл явдал гэжээ.

-Монгол-Итали дурсгалын ялтсан зоос гарлаа-

2023.08.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис 2023.08.31-ний өдрөөс 2023.09.04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийх гэж байна. Түүхэн айлчлалыг угтан Монголбанк, Бүгд Найрамдах Итали Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яам хамтран гаргасан Монгол-Итали дурсгалын ялтсан зоосны нээлт Чингис хаан музейд болов. Ромын Пап IV Инносент энх тайвныг хүсэн Монголын их хаан Гүюгт бичсэн захидлыг дипломат элч Плано де Карпини гардуулж байгааг зоосонд дүрсэлсэн байна. Их хаанд бараалхаж байгаа энэ мөчийг Италийн зураач Жерардо Доттори зурсан бөгөөд 1949 онд Плано де Карпинигийн төрөлх нутаг Мажионэ хотын захиргааны зөвлөлийн танхимын хананд мөнхөлсөн байдаг. Таван грамм жинтэй, 999.9 сорьцтой цагаан мөнгөн ялтсан зоос 50 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 150х65 мм хэмжээтэй юм. Нээлтийн ёслолд Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн, Бүгд Найрамдах Итали Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Лаура Ботта болон албаны бусад хүн оролцжээ. Дурсгалын зоос нь тэмдэглэлт ой, онцгой үйл явдалд зориулсан зураг чимэглэл, тусгай бичвэрээрээ бусад зоосноос ялгаатай бөгөөд нэрлэсэн үнэ, банкны бэлгэ тэмдгийг агуулдаг. Техник, технологийн хөгжилтэй зэрэгцэн дурсгалын зоосыг хэлбэр хийцийн хувьд олон төрлөөр үйлдвэрлэх болсны нэг нь ялтсан зоос юм гэжээ. 

-Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис хүрэлцэн ирлээ-

2023.09.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар төрийн айлчлал хийхээр Монгол Улсад хүрэлцэн ирлээ. Түүхэнд тодоор тэмдэглэгдэн үлдэх энэ айлчлал хоёр улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, Монгол Улсын гуравдагч хөршийн болон энх тайванч гадаад бодлого, үйл ажиллагааг бататгах ач холбогдолтой. Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 31 жилийн хугацаанд харилцаа, хамтын ажиллагаа соёл, боловсрол, эрүүл мэнд, хүмүүнлэгийн салбарт өрнөж байна. Хоёр улсын харилцаа олон зуун жилийн түүхтэйг Гэгээн Ширээт Улсын номын сан, архивт хадгалагдаж буй харилцан солилцсон захидал, түүхэн баримт бичгүүд нотолдог юм гэжээ.

-Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францисын айлчлал эхэллээ-

2023.09.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар 2023.08.31-ний өдрөөс 2023.09.04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францисыг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилсний дараа цэргүүд ёслолын хүндэтгэлийн жагсаалаар алхан өнгөрөв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн хоёр улсын төлөөлөгчид, Дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нар болон Олон улсын байгууллагын Суурин төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Пап Францис Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурав. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар ганцаарчилсан уулзалт хийв. Пап нь дэлхийн 183 улстай дипломат харилцаатай Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн бөгөөд 1,3 тэрбум гаруй сүсэгтэнтэй католик шашны тэргүүн юм. Тэрбээр Гэгээн Ширээт Улсын гадаад бодлого, дипломат үйл ажиллагааг өмнөх үеэс илүү идэвхтэй хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд 2013-2023 онд 62 улсад, үүнээс Мьянмар, Арабын Нэгдсэн Эмират, Ирак, Бахрейн зэрэг улсад  анх удаа айлчилжээ.

-Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис-

2013 оны 03 дугаар сарын 13-нд 266 дахь Пап-аар сонгогдсон. Европ бус тив болон Есүсийн нийгэмлэг буюу Иезуитын нийгэмлэгээс сонгогдсон анхны Пап. 1936 оны 12 дугаар сарын 17-нд Аргентин Улсын Буэнос Айрес хотноо төрсөн.

Боловсрол:

• 1986 онд ХБНГУ-ын Франкфурт хотын Гүн ухаан, шашны номлол судлалын Ариун Жоржийн Их сургуульд докторын зэрэг,
• 1970-1971 онд Испани Улсын Алкала дэ Энаресын Их сургуульд эрдмийн зэрэг,
• 1967-1970 онд Сан Хосегийн коллежид Шашны номлол судлалын эрдмийн зэрэг,
• 1963 онд Сан Мигель хотын Сан Хосегийн коллежид Гүн ухааны лиценциатын зэрэг,
• 1958-1960 онд Чили Улсад хүмүүнлэгийн чиглэлээр суралцсан,
• 1955-1958 онд Буэнос Айрес хотын Католик шашны Вилья-Девото сургууль,
• Буэнос Айрес хотын Аж үйлдвэр, техникийн 27 дугаар дунд сургуулийг химийн технологич мэргэжлээр төгссөн.

Ажилласан байдал:

• 2013 оны 03 дугаар сарын 13-нд 266 дахь Пап-аар сонгогдсон,
• 2001-2013 онд Гэгээн Ширээт Улсын Кардиналаар томилогдож, Санваартны асуудал хариуцсан яам, Зан үйл ёслолын асуудал хариуцсан яам, Католик шашны байгууллагуудын асуудал хариуцсан яаманд ажилласан,
• 1998-2001 онд Буэнос Айресын тэргүүн хамба,
• 1992-1998 онд Буэнос Айресын хамба,
• 1986- 1992 онд Аргентины Кордода хотын тэргүүн хамбын газарт санваартан,
• 1980-1986 онд Сан Хосегийн коллежийн ректор,
• 1973-1979 онд Аргентин дахь Иезутын нийгэмлэгийн тэргүүн,
• 1969-1973 онд Аргентин дахь Иезутын нийгэмлэг,
• 1969 онд Сахил хүртсэн,
• 1964-1966 онд Санта Фе, Буэнос Айрес хотын Католик шашны коллежид утга зохиол, сэтгэл судлалын багш,
• 1958 онд Есүсийн нийгэмлэг буюу Иезутын нийгэмлэгт элссэн,
• Испани, итали, герман хэлтэй.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар албан ёсны уулзалт хийв-

2023.09.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар Төрийн ордонд албан ёсны уулзалт хийв. Уулзалтын үеэр эртний түүхэн харилцаат Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улсын найрсаг харилцааг өргөжүүлэх, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн салбар дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх болон олон улсын харилцааны зарим асуудлаар ярилцлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, байгаль орчны доройтол зэрэг дэлхий нийтэд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд улс бүрийн оролцоо чухал гэдгийг харилцан нотолж, Тэрбум мод, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Эрүүл монгол хүн үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллах талаар санал солилцов. Монголын эзэнт гүрний хаадууд XIII зуунд тухайн үеийн Пап нартай элч шийтгэн захидлаар харилцаж, улс түмний асуудлаар хэрэг хэлэлцэж байснаас хойш хоёр улсын албан ёсны харилцаа эхлэлтэй гэж судлаачид үздэг. Пап IV Инносентээс 1245 онд Гүюг хаанд илгээсэн захидал болон түүний хариу болгож илгээсэн 1246 оны захидал бол хоёр улсын түүхэн харилцааг нотлох үнэт эх сурвалж юм.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар олон нийтэд хандаж үг хэлэв-

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:  

Эрхэм хүндэт Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис, Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, дипломат төлөөлөгчид өө, Эрхэм хүндэт зочид оо. Та бүхэнд мөнх хөх тэнгэрийн орон, дэлхийн мянганы суут хүмүүн Их эзэн Чингис хааны өлгий нутаг, Монголын эзэнт гүрний гал голомт манай сайхан эх оронд Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис анх удаа төрийн айлчлал хийж байгаа энэхүү түүхэн өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Энэхүү түүхэн айлчлал нь Чингис хааны мэндэлсний 860 жил, Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 30 жилийн ойн хүрээнд болж байгаагаараа ач холбогдолтой юм. Монгол Улс болон Гэгээн Ширээт Улсын харилцаа эзэн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын үеэс эхэлсэн түүхтэй. Одоогоос найман зууны тэртээ, 1246 онд Пап IV Иннокентийн элч төлөөлөгч санваартан Плано Карпини Их Монгол Улсын нийслэл Хархорум хотноо хүрэлцэн ирж, Чингис хааны ач Гүюг хаанд бараалхан Папын захидлыг өргөн барьснаар манай хоёр орны түүхэн харилцааны үндэс суурийг тавьсан билээ. Санваартан Плано Карпини Их Монгол Улсын хаанд анх удаа бараалхан албан ёсны харилцаа тогтоосон Европын анхны элч төлөөлөгч байсан гэдгийг онцлон дурдах нь зүйтэй. Энэ үед Гүюг хааныг хаан ширээнд залах ёслол тохиосноор Папын элч төлөөлөгч Плано Карпини хүндэт зочноор уригдан оролцсон байдаг. Тэрбээр өөрийн аяллын тэмдэглэлд тулгуурлан Монголчуудын түүх хэмээх бүтээл туурвиж, дэлхий нийтийн хүртээл болгосон нь монголчуудын түүх, соёлыг өрнө дахинд таниулан мэдүүлсэн түүхэн бүтээл болсон төдийгүй Дундад зууны үеийн Монгол болон Евроазийг судлан шинжлэхэд одоо ч гэсэн чухал үүрэг гүйцэтгэсээр байна. Энэхүү түүхэн үйл явдлаас хойш яг 777 жилийн дараа Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Их Монгол Улсын гал голомт, Монгол Улсад айлчилж байгаа нь цаг тооны хувьд ч онцлогтой сайхан үйл явдал болж байна. Эртний түүхт манай хоёр орны харилцаа тэр цаг үеэс хойш үргэлжлэн 1274 онд Ил хаан Абага Пап X Грегорид, 1278 онд Пап III Николас Хубилай хаанд, 1285 онд Ил хаан Аргун Пап IV Хонориуст 1288, 1289 онд Пап IV Николас Ил хаан Аргунд, 1290 онд Ил хаан Аргун Пап IV Николаст, 1302 онд Ил хаан Хасан Пап VIII Бонифаст тус тус элч төлөөлөгчөө илгээж албан бичгээр харилцаж байсан нь манай хоёр орны харилцааны түүхийн чухал эх сурвалж болон хадгалагдан үлдсэн байна. Эдгээр эх сурвалж нь манай хоёр орны хооронд тухайн үед дипломат харилцаа, албан яриа хэлэлцээ идэвхтэй өрнөж байсныг гэрчлээд зогсохгүй өрнө, дорнын өргөн хүрээний хамтын ажиллагааны үндэс суурь, өнгийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл, батжин бэхжих баталгаа болж байсныг нотолж байгаа юм. Орчин цагт манай хоёр улс дипломат харилцаа тогтоогоод 31 жил болж байгаа бөгөөд энэ хугацаанд соёл боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн салбарт хамтран ажиллаж ирлээ. Энэхүү харилцаа өнөөдрийг хүртэл өргөжин тэлж, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Монгол Улсад анх удаа төрийн айлчлал хийж байгаад гүн талархал илэрхийлье.

Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид өө. Монголчууд бидний өвөг дээдэс Их эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид монгол туургатныг нэгтгэн, Монголын эзэнт гүрнийг байгуулж, өрнө, дорнодод олон зуун жил үргэлжилсэн дайн тулаан, зөрчил мөргөлдөөнийг эцэслэн, Монголын их амар амгаланг тогтоосноор, Ази, Европын олон үндэстэн, ард түмэн энх тайвнаар зэрэгцэн оршиж, амар амгалан амьдарч, судлан шинжлэх, бүтээн туурвих, цогцлоон байгуулах нөхцөл боломжийг бүрдүүлж чадсан юм. Үүний үр дүнд даян дэлхийн олон ард түмэн өөрсдийн үнэт зүйлсээ харилцан хүлээн зөвшөөрч, олон соёл иргэншил зэрэгцэн оршиж, өртөө шуудан, зам тээвэр, дипломат харилцаа, худалдаа эдийн засаг, шинжлэх ухаан, урлаг, соёлын олон салбар цэцэглэн хөгжиж, шашны эрх чөлөөний тухай үзэл санаа, хууль дээдлэх зарчим төлөвшин тогтсон зэрэг нь монголчуудын дэлхийн түүхэнд оруулсан чухал хувь нэмэр, хүн төрөлхтөнд өвлүүлсэн үнэт өв болохыг дэлхийн эрдэмтэн судлаачид, олон улсын байгууллагууд онцлон тэмдэглэдэг. Эзэн Чингис хаанаас уламжилсан төрт ёсоо дээдлэх, эв эеийг хичээж, амар амгаланг цогцлоох монгол төрийн бодлого зуун зууныг өртөөлөн өнөөгийн бидэнд өвлөгдөн ирсэн бөгөөд эдүгээ Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлогыг хэрэгжүүлж, олон улс, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэхийн төлөө тууштай байр суурь баримтлан ажиллаж байна. Монгол Улс олон талт яриа хэлэлцээг чухалчилж, олон улс, бүс нутгийн аюулгүй байдалд тулгарсан сорилт, бэрхшээлийг шийдвэрлэх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүчин чармайлтад энхийн замаар хувь нэмрээ оруулахын төлөө идэвх санаачилга гарган, мөнхийн хоёр хөрш болон гуравдагч хөршүүдтэйгээ идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Монгол Улс өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Энхийг сахиулах 15 удаагийн ажиллагаанд 20 гаруй мянган энхийг сахиулагчдаа оролцуулж, дэлхий дахинаа энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах ариун үйл хэрэгт хувь нэмрээ оруулж байгаа бөгөөд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө хүлээсэн үүргээ тив, дэлхийн халуун цэгүүдэд нэр төртэй биелүүлж байна. Монголчууд эрт дээр үеэс оюун санааны эрх чөлөөг дээдэлж, олон ургалч үзлийг хүндэтгэж ирсэн түүхэн уламжлалтай бөгөөд эзэн Чингис хаан, Их Монгол Улсын үеэс монгол хаад, язгууртнууд аливаа шашин шүтлэгт хүндэтгэлтэй хандан, сүм, хийдийг алба татвараас чөлөөлж, нийслэл Хархорум хотод Буддын, Христийн, Исламын зэрэг 12 сүм дуган зэрэгцэн оршиж байсан түүхтэй билээ. Оюун санаа, итгэл үнэмшлийн эрх чөлөөг хүндэтгэх энэхүү үзэл санааг өнөөгийн монголчууд залгамжлан хөгжүүлж Үндсэн хуульдаа тунхаглан дархалсан юм.

Нүүдлийн соёл иргэншилт монголчууд бид өнө эртнээс эх дэлхий,  байгаль орчноо хайрлан хамгаалж, ирээдүй хойчдоо унаган төрхөөр нь өвлүүлэн үлдээхийг эрхэмлэж ирсэн. Эрхэм хүндэт Пап Францис Таны дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар болон дэлхийн хүн амын хүнсний хомсдол, хүнсний хангамж, аюулгүй байдлын талаар хэлсэн үг, байр суурь, баримталж буй бодлого манай улсад хэрэгжүүлж буй Тэрбум мод, Хүнсний хувьсгал, Эрүүл Монгол хүн үндэсний хөдөлгөөнтэй бүрнээ нийцэж байгаа бөгөөд цаашид хүн төрөлхтний хувь заяа, тогтвортой хөгжлийн үндэс суурь болсон байгаль орчин, хүнсний хангамж, аюулгүй байдлын чиглэлээр Гэгээн Ширээт Улстай бүх талаар хамтран ажиллах болно. Мөн түүх, архив, сан хөмрөг болон соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн чиглэлээр хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Эрхэм хүндэт Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис, Таны Монгол Улсад хийж буй энэхүү төрийн айлчлал нь манай улсын олон тулгуурт энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого, хоёр орны харилцааны түүхэнд нэгэн шинэ хуудсыг нээж, манай хоёр орны цаашдын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаанд түүхэн чухал үүрэг гүйцэтгэн, алтан үсгээр бичигдэн үлдэх болно. Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн, эрхэм хүндэт Пап Францис Танд болон даян дэлхийн улс түмэнд Монголын ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс эрүүл энх, аз жаргал, хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Мөнх тэнгэрийн хүчин дор хүн төрөлхтөн өнө мөнхөд амар амгалан орших болтугай.

ГЭГЭЭН ШИРЭЭТ УЛСЫН ТӨРИЙН ТЭРГҮҮН ПАП ФРАНЦИС:

Эрхэм хүндэт ноён Ерөнхийлөгч, Эрхэм Улсын Их Хурлын дарга, Эрхэм Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, дипломат төлөөлөгчид, Иргэний болон шашны байгууллагын хүндэт төлөөллүүд, Соёлын ертөнцийн нэрт төлөөлөгчид, Хатагтай, ноёд оо. Халуун дотноор хүлээн авч, сайхан үг хэлсэн эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд талархал илэрхийлье. Энд хуран цугласан эрхэм хүндэт Та бүхэнд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Танай сайхан өргөн уудам нутгийг зорин ирж, айлчлал гэдэг үгийн утга учир, мөн чанарыг бүрэн дүүрэн ойлгож, эрхэмлэн дээдэлж ирсэн ард түмэнтэй учран золгож байгаа нь миний хувьд нэр төрийн хэрэг билээ. Би та бүхэнтэй итгэл хүндлэл дүүрэн уулзан золгож,  Монголын үзэсгэлэнт тал нутагт тодрон үзэгдэх, нүүдэлчдийн өнө эртнээс уламжлан ирсэн орд цагаан өргөө гэрт анх удаа морилон саатаж дотносон танилцаж байгаагаар төсөөлж байна. Энхийг эрхэмлэн эргэл мөргөлөөр замнан яваа санваартан миний бие Та бүхний хүмүүнлэг ёс, найрсаг зан аальд хөгжин, талархан баясах хүсэл тэмүүлэлдээ хөтлөгдөн, зүрх сэтгэлдээ аз жаргалыг тээж, амар амгаланг өвөрлөн ийнхүү өргөө гэрийн тань үүдэнд хүрэлцэн ирлээ. Бид анд нөхдийнхөө гэрт зочлон ирэхдээ мэндийн бэлгээ солилцож, эртний түүхээ эргэн дурсдаг сайхан уламжлалтай. Монгол Улс болон Гэгээн Ширээт Улсын хооронд орчин үеийн дипломат харилцаа тогтоосон нь саяхан мэт боловч энэ жил хоёр тал харилцан зөвшилцөж гарын үсэг зурсны 30 жилийн ой тохиож байна. Эрт цагт, 777 жилийн тэртээ, 1246 оны наймдугаар сарын сүүлч, есдүгээр сарын эхээр Папын элч санваартан Жон Плано Карпини Их Монгол Улсын гуравдугаар хаан Гүюг хаанд бараалхаж,  Пап IV Иннокентийн албан бичгийг гардуулж байсан. Удалгүй Их хааны монгол бичгээр сийлсэн тамгатай хариу бичгийг олон хэлээр орчуулан илгээсэн нь эдүгээ Ватиканы номын санд хадгалагдаж буй. Өнөөдөр би энэхүү албан бичгийн дэвшилтэт технологиор дээд зэргийн чанартайгаар үйлдсэн албан ёсны хуулбарыг хүндэтгэлтэйгээр бэлэг болгон өргөн барьж байна. Энэхүү бэлэг өнөө цагт өргөжин тэлж буй эртний найрамдалт харилцааны бэлгэ тэмдэг болох болтугай. Би танай хөдөө нутгийн хүүхдүүд өглөөний наран мандахад алсад бэлчих мал сүргээ өргөө гэрийнхээ үүдээр ажиглан тоолж, аав, ээждээ хэлдэг гэж дуулсан. Бид ч бас алсыг ширтэх адил, даян дэлхийн энгээр ойрыг бус, холыг харж байхын ач тусыг эрхэмлэж байх учиртай.

Талын нүүдэлчин амьдралд төрж, өргөн уудам газар нутагт тархан сууж, хөрш зэргэлдээх олон соёлоос ялгарах өвөрмөц онцлогтой байна гэдэг бол монгол гэрийн соёлоос суралцах зүйл их гэсэн үг юм. Монголын энгүй уудам нутаг говь цөлөөс тал хээр хүртэл, тэгш өндөрлөгөөс Алтай, Хангайн их уулс, ой хөвч хүрч, гол мөрөн нь тохойрон урсаж, өндрөөс ажихад, эртний тансаг нэхмэл дээр сүлжин урласан чимэг хээ шиг, сэтгэл булааж, урин дуудах үзэсгэлэнт цэцэрлэгт хүрээлэн адил, бүхий л дэлхийн гоо үзэсгэлэн, сүр жавхланг тусган тольдох мэт санагдана. Үеэс үед малчид, тариаланчдын уламжлан хөгжүүлж ирсэн, байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хүндэтгэх Та бүхний төрөлх сэцэн ухаан нь явцуу ашиг сонирхлоос татгалзаж, ирээдүй хойч үедээ газар нутгаа үржил шимт онгон төрхөөр нь өвлүүлэн үлдээх хүсэл эрмэлзэлтэй энэ цагийн хэн бүхэнд үлгэр дуурайлал болж байна. Энэ нь загалмайтны шашинтан бидний Бурхны бүтээл, түүний өгөөмөр сэтгэлийн үр шим хэмээн ойлгодог байгаль дэлхийг хайрлан хамгаалж, хүндэтгэн талархаж, хариуцлагатай экологийн бодлогын алсын хараа, энэрэн нигүүлсэх соёл суртлыг баримтлан хүнээс үүдэлтэй хор хөнөөлийн эсрэг тэмцэхэд Та бүхэн тусалж байгаа хэрэг юм. Монгол гэр бол орчин үед байгаль экологид хамгийн ээлтэй, хүрээлэн буй орчинд ямар ч хор нөлөөгүй, олон талын ач тустай орон сууц юм. Цаашилбал, монголын уламжлалт бөө мөргөлийн цогц алсын хараа, хамаг амьтныг энэрэн нигүүлсэх Буддын гүн ухааны үзэл санаа нь эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалах хойшлуулж болшгүй чухал үйл хэрэгт онцгой хувь нэмэр оруулж чадах билээ. Хот, хөдөөгүй байгаа монгол гэр нь настан буурлууд хийгээд залуу хойч үеийн ахуй амьдралын хэвшлийг холбон, уламжлал хийгээд шинэчлэлийн үнэт шүтэлцээг нотлох мэт монгол үндэстний үе залгамжийн гэрч нотолгоо болж байна. Эртнээс эдүгээ хүртэл танай ард түмэн үндэс угсаагаа хадгалахын зэрэгцээ сүүлийн хэдэн арван жилд дэлхий дахины ардчилал, хөгжлийн их сорилтод нээлттэй байж иржээ. Өргөн хүрээний дипломат харилцаатай, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын идэвхтэй гишүүн Монгол Улс өнөөдөр хүний эрхийг дээдлэх, энх тайвныг цогцлоохын төлөө хүчин чармайлтаараа Ази тивийн цээжнээ төдийгүй олон улсын тавцанд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Монгол Улс бол энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлоготой, ардчилсан улс төдийгүй даян дэлхийн энх тайвны төлөө хувь нэмрээ оруулах эрхэм зорилго тээж яваа улс юм… Цаг уурын эрс тэрс уур амьсгалын алинд ч тохиромжтой монгол гэр монголчуудад янз бүрийн газар оронд оршин суух боломжийг олгосон бөгөөд энэ нь нутаг дэвсгэрээ үлэмж хэмжээгээр тэлсэн Монголын эзэнт гүрний түүх домогт цаг үед нотлогдсон байдаг. Миний бие Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ой тохиож буй энэ цаг үед Монгол Улсад зочилж байгаадаа баяртай байна.

Танай эзэнт гүрэн тийм хол, тийм олон янзын газар нутгийг хамарч, тэр их уудам нутаг дэвсгэр дээрх олон ард түмний онцгой авьяас чадварыг үнэлж , улс иргэнийг засан тохинуулах их албанд тохоон томилж байсан явдал бол танай өвөг дээдсийн гайхамшигт чадварын гэрч баримт юм. Энэхүү арга ухаан бидний цаг үед ч үнэ цэнтэй хэвээр байгаа бөгөөд сэргээн хэрэглэх боломжтой. Зөрчил мөргөлдөөнд нэрвэгдээд байгаа энэ дэлхийг тэнгэр ивээж, Монголын их амар амгалан цогцолж, аливаа зөрчил тэмцэл үгүй болсон байсан тэр нэгэн цаг үе шиг олон улсын хууль эрх зүй, хэм хэмжээг хүндэтгэн дээдэлж байх болтугай. Монголчуудын Үүл нүүж тэнгэр цэлмэнэ гэж хэлдэг шиг, дэлхийн хаана  ч байдаг ах дүү мэт зэрэгцэн орших хүсэл тэмүүллээр дайны хар үүл сарнин арилж, зөрчил тэмцэл яриа хэлцлээр шийдэгдэж, хүн бүрийн суурь эрх батжин бэхжих болтугай.
Арвин баялаг түүхтэй, тэнгэрт ивээгдсэн энэ улс орноос Дээд тэнгэр амар амгаланг соёрхон бэлэглэхийг эрэн хүсье, бүгд хамтдаа ирээдүйн энхийн төлөө хичээнгүйлэн зүтгэцгээе. Монгол гэрт ормогц гэрийн орой дахь гэрэл гэгээ оруулж, тэнгэр огторгуйн гайхам сайхныг тольдон харуулдаг тооно бидний харааг булаадаг. Танай энэхүү уламжлалт аж төрөх байдал биднийг хараа дээгүүр, толгой цэх байх шалтгаан нөхцөл болж байгааг онцолмоор байна. Хараа дээгүүр байж, Та бүхний өнөд дээдлэн шүтэж ирсэн мөнх хөх тэнгэр өөд харж байна гэдэг бол шашны сургаал номлолуудыг хүндэтгэн, уужууу бодлогоор хандана гэсэн үг юм. Оюун санаа, сүсэг бишрэлийн торгон мэдрэмж танай соёлын мөн чанарын эд эс бүхэнд гүн гүнзгий оршдог учраас Монгол Улс шашин шүтлэгийн эрх чөлөөний бэлгэ тэмдэг байх нь аргагүй юм. Хязгааргүй үргэлжлэх тэнгэрийн хаяаг тольдон харж, дотоод амар амгаланг дэлгэрүүлэх заяатай төрсөн танай ард түмэн оюун санааны торгон мэдрэмжийг төгөлдөржүүлэн хөгжүүлж иржээ. Та бүхнийг хүрээлэн буй байгаль орчны тоо томшгүй олон юмс үзэгдлийн ер бусын сүр жавхлан та бүхний эгэл даруу зан чанарыг төрүүлж байгаа гайхамшигтай мэдрэмж, буруугаас ангид байх чадварыг тэтгэн хөгжүүлж байгаа юм…  Аливаа шашин шүтлэг дотоодын хагарал бутралгүй, өөрийн оюун санааны язгуур уламжлалаа хадгалж байсан цагт эрүүл, хөгжингүй нийгмийг бүтээн байгуулахад итгэж болох дэмжлэг болдог. Ийм нийгэмд энх тайвнаар зэрэгцэн оршиж, төрийн бодлогын алсын хараа нь бүх нийтийн сайн сайхны төлөө илүү чиглэж байхын төлөө сүсэгтнүүд хичээн зүтгэдэг билээ. Түүнчлэн шашин шүтлэг нь ямар ч хүний нийгмийн хөгжилд ноцтой аюул занал учруулдаг авлига хээл хахуулийн далд хөнөөлийн эсрэг хамгаалагч болж байдаг. Авлига, хээл хахууль нь бүхэл бүтэн улс орныг сүйрүүлж мэдэх хэрэглээг чухалчилсан, ёс суртахуунгүй сэтгэлгээнээс үүдсэн уршиг урхаг бөгөөд амин хувийн ашиг сонирхлоо бодож, олноос зожгирч, тэнгэр өөд харах эрхгүй болж, ах дүүгийн өргөн харилцаанаас ангижран одохын цондон болдог юм. Харин та бүхний өвөг дээдэс, эзэн хаад хараа дээгүүр байж, өргөн уудмыг тогтон тольдож байхыг соён сургасан билээ. Тэд олон янзын үзэл бодол, ахуй амьдралын туршлагыг холбон хослуулах онцгой ур чадварыг хөгжүүлж ирсэн. Энэ  нь олон шашин зэрэгцэн орших тохиолдолд ч мөн илэрч байв. Олон янзын ариун нандин зан заншил, уламжлалд энэхүү эв эеийг сахиж, өрөөл бусдыг хүндэтгэх үзлээр хандаж ирснийг эртний нийслэл Хархорум хотод Христийн болон өөр олон шашны сүсэг мөргөлийн газар оршин байсан явдал гэрчилнэ. Ийм  учраас, Та бүхэн оюун санааны болон шашин шүтэх эрх чөлөөнд хүрч, түүнийгээ Үндсэн хуульдаа дархалсан нь танай ард түмний хувьд жам ёсны зүйл гэлтэй. 

Та бүхэн шашин шүтлэг хөгжлийг сааруулан саатуулдаг тул устгах нь зүйтэй гэж үздэг шашингүй үзлийг цус асгаруулалгүй даван туулж, өөр өөрийн гэсэн итгэл үнэмшилтэй сүсэгтнүүд хоорондын зохистой харилцааны тулгуур ач холбогдлыг хүндэтгэн хүлээн зөвшөөрч, хүн зоны ёс суртахууны болон оюун санааны хөгжилд хувь нэмрээ оруулж ирсэн билээ. Энэ чиглэлд Монгол дахь католик шашныхан хувь нэмрээ оруулж байгаад баяртай байна. Эдүгээгээс 30 гаруй жилийн өмнө Монгол дахь католик шашныхан анх монгол гэрт үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байсан бол өнөөдөр нийслэл хотод монгол гэрийг санагдуулам хэлбэр загвартай сүм хийдэд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ нь монгол дахь католик шашны сүм хийд ахан дүүсийн хариуцлагатай үйл хэргийн төлөө Монголын ард иргэдтэй аж амьдрал, ажил хөдөлмөрөөрөө хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй байдгийн илэрхийлэл юм. Монгол дахь католик шашны сүсэгтнүүд хэдий цөөхүүлээ боловч эв нэгдэл, шашин хоорондын яриа хэлэлцээ, харилцан хүндэтгэлийн соёлыг түгээж, нийгмийн шударга ёс, энх тайван, эв найрамдлын төлөө ажиллан, улс орны хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулж байгаад баяртай байна. Монголын католик шашинтнууд гадаад улс орноос хүрэлцэн ирсэн, эмэгтэй, эрэгтэй, сахилтан, санваартнуудын тусламж дэмжлэгтэйгээр танай орны ард түмний сайн сайхны төлөө танай орны алсыг харсан, бодит хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн хууль ёс, дүрэм журмын ачаар хүн ёсны хийгээд оюун санааны хувь нэмрээ ямар нэгэн хүндрэл бэрхшээлгүйгээр оруулж ирсэн юм. Үүнд бид талархаж байгаа бөгөөд цаашид ч ийм нөхцөл боломж нээлттэй байна гэдэгт итгэж байна. Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улс хооронд гэрээ байгуулах яриа хэлэлцээ үргэлжилж байгаа нь католик шашны сүм хийд үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой юм. Тэдний үйл ажиллагаа шашны зан үйлээс гадна боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн халамж, судалгаа, соёлын дэвшил зэрэг хүний цогц хөгжлийн төлөөх олон санал санаачилгад чиглэсэн байдаг. Тэдгээр санал, санаачилга нь даруу төлөв, элэгсэг дотно, эв найртай байх Есүсийн сургаал номлолын нотолгоо болж байдаг бөгөөд тус сургаал номлол нь католик шашинтнуудын амьдрал хэмээх аялалдаа даган мөрдөж, дэлхийн бусад ард түмэнтэй зэрэгцэн алхах зам мөр болдог билээ. Энэ айлчлалдаа зориулан сонгон авсан Хамтдаа итгэж найдацгаая гэсэн бидний уриалга бүх нийтийн сайн сайхны төлөө харилцан хүндэтгэлтэйгээр хамтран ажиллах Та бидний их үйл хэргийн нөөц боломжийг тод томруун илэрхийлж байгаа юм.

Эртний сурвалжит оюун санааны уламжлалыг хадгалсан, дэлхийн бараг бүх улс оронд байдаг католик сүм хийдийн институт шинжлэх ухаан, утга зохиол, урлаг, улс төр, нийгмийн амьдралын олон чиглэлээр олон улс үндэстний хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулсаар байна. Монголын католик шашинтнууд тэнгэрт ивээгдсэн энэ агуу газар нутагт аж төрж буй Та бүхэнтэй харилцан зөвшилцөж, хамтран ажиллаж, элбэг хангалуун, амар тайван нийгмийг цогцлоох үйл хэрэгт бодит хувь нэмрээ оруулсаар байна гэдэгт итгэлтэй байна…Дэлхий дахин суралцах зүйл асар ихтэй танай оронд хүрэлцэн ирсэн эргэл мөргөлөөр замнагчид, зочид гийчид бид бүхэн энэхүү уриалгыг хүлээн авч, урам хайрласан үгийг нь ирээдүйн төлөөх бүх нийтийн яриа хэлцэл, энэрэл нигүүлсэл, алсын хараа зэрэгтээ бодитоор орчуулан хэрэглэхийг хүсэж байна. Энд цохон тэмдэглэсэнчлэн, монголын нийгмийг бүрэн дүүрэн танин мэдэж, хосгүй өвөрмөц энэ ард түмний гайхам сайхан, сурвалжит мөн чанараас дэлхий дахин үргэлжид үлгэрлэн суралцаж байх болтугай. Та бүхэн ойр тойрныхоо зовлонг амарлиулах үйл хэрэгт босоо монгол бичиг шигээ чигч тууштай байж, хүн төрөлхтөнд хүмүүний мөн чанарыг үлгэрлэн сануулж, хөрст дэлхий хэмээх нэгэн гэртээ хөх тэнгэр шиг орших болтугай. Баярлалаа.

-Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францисын айлчлал өндөрлөлөө-

2023.09.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүн Пап Францисын Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францисыг Чингис хаан олон улсын нисэх буудалд Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Гэгээн Ширээт Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамны Хэргийг түр хамаарагч Фернандо Рейс болон албаны бусад хүн үдэн мордуулав. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Гэгээн Ширээт Улсын төрийн тэргүүн Пап Францис нар албан ёсны уулзалт хийж, олон нийтэд хандан үг хэлэв. Пап Францис Католик хамба, санваартнууд, шашин дэлгэрүүлэгчид, сахилт хүмүүс, шашны хариуцлагатны ажилтнууд, Монгол дахь шашны тэргүүн нар, төлөөлөлтэй уулзаж, талархал магтаалын мөргөл үйлдэх ёслол, Энэрэл Нигүүлслийн өргөөний нээлтэд оролцлоо. Пап Францисын төрийн айлчлал хоёр улсын 800 орчим жилийн түүхтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх түүхэн айлчлал боллоо.

15. Монгол, Вьетнамын харилцаа

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2021.09.23. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 76 дугаар чуулганд оролцох үеэрээ БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Нгуен Суан Фуктай уулзлаа. Уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хэлэв. Цаашид улс төрийн яриа хэлэлцээг идэвхжүүлж, хамтын ажиллагааны цар хүрээг бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. 2016 онд Улаанбаатар хотноо болсон АСЕМ-ийн дээд түвшний 11 дүгээр уулзалтын үеэр БНСВУ-ын Ерөнхий сайдын хувиар албан ёсны айлчлал хийсэн нь харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болсныг хэлэв. Дайны хүнд хэцүү цагт Монгол Улсын үзүүлж байсан тусламж, дэмжлэгийг сайнаар дурсаж явдаг, ахан дүүсийн харилцаатай улсууд гэдгийг БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Нгуен Суан Фук тэмдэглэв. Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргааны асуудлаар дүрэмд суурилсан зохицуулалт, энхийн шугамаар шийдэх шийдлийг эрхэмлэдэг гэдгээ  хэлээд, энэ чиглэлээр Монгол Улс байр сууриа илэрхийлж байхыг хүсэв. Уулзалтын үеэр худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, тээврийн нөхцөлийг сайжруулах болон хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, уул уурхай, аж үйлдвэрийн салбарт хамтрах боломжийн талаар санал солилцов гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүллээ

2022.07.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Нгуен Суан Фүк  мэндчилгээ дэвшүүллээ. МЭНДЧИЛГЭЭНД: Монгол Улсын Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Вьетнамын төр, засаг, ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд болон танаар уламжлан Монгол Улсын төр, засаг болон нийт Монголын ард түмэнд халуун баяр хүргэж мэндчилье. Өнгөрсөн хугацаанд олсон их ололт амжилтын үндсэн дээр Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэн эх орноо хөгжүүлэн бүтээн байгуулах их үйлсэд ихээхэн амжилтыг гаргаж, ард түмний амьжиргааны түвшин өдрөөс өдөрт тасралтгүй сайжирна гэдэгт итгэл төгс байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий болон бүс нутаг олон хүндрэл, сорилттой тулгарч байгаа нөхцөлд Вьетнам, Монгол хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа тасралтгүй хөгжин бэхжиж, олон шинэ амжилтад хүрсэн билээ. Хоёр орны хичээл зүтгэлээр цаашид Вьетнам, Монголын уламжлалт найрсаг, сайн сайхан харилцаа хоёр орны ард түмний нийтлэг эрх ашгийн төлөө улам их өргөжин хөгжиж, даян дэлхий болон бүс нутгийн энх тайван, хамтын ажиллагаа, хөгжлийн төлөөх их үйлсэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулна гэдэгт миний бие итгэл дүүрэн байна. Монгол Улсад хөгжил цэцэглэлт, Монголын ард түмэнд аз жаргал, Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, өндөр үүрэг хариуцлагатай албан тушаалдаа амжилт гаргахын ерөөлийг дэвшүүлье гэжээ.

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан гадаадын улс орнуудын төр, засгийн тэргүүнүүд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүлсээр байна. Монгол Улсын Ардын хувьсгалын 102 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Вьетнамын төр, засаг, ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Ерөнхийлөгч Танд болон танаар уламжлан Монгол Улсын төр, засаг болон нийт Монголын ард түмэнд чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэж мэндчилье. Монгол Улсад хөгжил цэцэглэлт, Монголын ард түмэнд аз жаргал, Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энхийг хүсэхийн зэрэгцээ, өндөр үүрэг хариуцлагатай албан тушаалдаа улам их амжилт гаргахыг хүсье.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Фам Ван Зиангийг хүлээн авч уулзлаа

2023.10.26. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Батлан хамгаалахын сайд Фам Ван Зиангийг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн босгон дээр Монгол Улсын Батлан хамгаалахын сайдын урилгаар Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлалд нь амжилт хүсэв. Монгол Улс, БНСВУ-ын найрсаг харилцааг хөгжүүлэх, ялангуяа, аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд энэхүү айлчлал хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийллээ. Батлан хамгаалахын сайд Фам Ван Зианг БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчийн халуун дотно мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид уламжилж, хүлээн авч уулзаж буйд нь талархал илэрхийлэв. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Батлан хамгаалахын сайдтай салбарын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсон бөгөөд идэвхтэй хамтран ажиллана гэдгээ хэллээ. Талууд дэлхий дахин болон бүс нутгийн аюулгүй байдал, энх тайвны төлөөх хамтын ажиллагааг идэвхтэй хөгжүүлж, батлан хамгаалах салбарын солилцоог нэмэгдүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2023.10.27. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-05-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэхүү айлчлалыг Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг угтан хэрэгжүүлж буй бөгөөд 2013 оноос хойш буюу 10 жилийн дараа Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Вьетнам Улсад хийж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгтой албан ёсны хэлэлцээ хийж, Вьетнамын Коммунист Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Нгуен Фу Чонгтой уулзана. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНСВУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ, Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь нар тус тус бараалхаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар ярилцана. Түүнчлэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Монгол, Вьетнамын бизнес форум”-д оролцож, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийхээр мордлоо

2023.11.01. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар тус улсад төрийн айлчлал хийхээр эх орноосоо мордлоо. Айлчлал 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-05-ны өдрүүдэд болох бөгөөд Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг угтан хэрэгжүүлж буй юм. Мөн 2013 оноос хойш буюу 10 жилийн дараа Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Вьетнам Улсад хийж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгтой албан ёсны хэлэлцээ хийж, Вьетнамын Коммунист Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Нгуен Фу Чонгтой уулзана. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНСВУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ, Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь нар тус тус бараалхаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар ярилцахаар төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2023.11.01. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-ний өдөр Ханой хотноо хүрэлцэн ирлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Ханой хотын Ной Бай олон улсын нисэх онгоцны буудалд БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Ле Кхань Хай, Монгол Улсаас БНСВУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Сэрээжав, БНСВУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Зоан Хань Дам зэрэг албаны төлөөлөгчид угтан авав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд 1954 оны 11 дүгээр сарын 17-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд 70 жилийн ойг угтан тус айлчлалыг хэрэгжүүлж буй юм. Энэхүү айлчлал нь 2013 оноос хойш буюу 10 жилийн дараа Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Вьетнам Улсад хийж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Вьетнамын талаас 1955 онд БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Хо Чи Мин, 2000 онд БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Чан Дык Лыонг, 2008 онд БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Нгуен Минь Чиет, 2017 онд БНСВУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Данг Тхи Нгок Тхинь нар тус тус Монгол Улсад айлчилж байжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Хо Ши Минд хүндэтгэл үзүүллээ

2023.11.01. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-ний өдөр Дайнд амь үрэгдсэн дайчдын хөшөөнд цэцэг өргөлөө. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болон гэргийг Дайнд амь үрэгдсэн дайчдын хөшөөнд хүрэлцэн ирэхэд БНСВУ-ын Төрийн хүндэт харуул жагсаж угтлаа. Хөшөөнд цэцэг өргөх үед үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимд гашуудлын ая эгшиглэв. Дайнд амь үрэгдсэн дайчдын хөшөөг үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө болон эх орноо хамгаалах үйл хэрэгт эрэлхэг зоригтой тэмцэж, амь эрсэдсэн цэрэг эрсийн алдар гавьяаг мөнхөлж, үүрд санан дурсах зорилгоор босгожээ. Тус цогцолбор нь 12,000 ам метр бүхий талбайг хамарсан 12,6 метр өндөртэй бөгөөд амь үрэгдсэн баатрыг харуулсан хөшөө юм. Тавцангийн их бие нь дөрвөлжин хэлбэртэй бөгөөд 8,7 метр өндөр, суурь нь 0,9 метр зузаантай. Ойролцоох цэнгэг усны цөөрөм нь 1,255 м2 талбайтай, 1,620 м2 талбай бүхий ногоон байгууламжийг хамарсан байдаг.Үүний дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Хо Чи Минийн бунханд хүндэтгэл үзүүлэв. Вьетнамын ард түмний удирдагч Ерөнхийлөгч Хо Чи Минийн бунхан нь Ханой хотын Ба Динь-ий талбайд байрладаг бөгөөд Ерөнхийлөгч Хо Чи Минь 1945 оны 09 дүгээр сарын 02-ны өдөр энэ талбайд бүх нийтийн анхны цуглааныг зохион байгуулж, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Вьетнам Улс байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан.1973 оны 09 дүгээр сард бунхны барилгын ажлыг эхлүүлсэн бөгөөд 1975 оны 06 дугаар сарын 16-нд барьж дуусгаж, мөн оны 08 дугаар сарын 26-нд албан ёсны нээлтийг хийжээ. Бунхан нь дөрвөлжин хэлбэртэй, хааш хаашаагаа 30 метр өргөнтэй, өндөр нь 21.6 метр бөгөөд 7 баллын хүчтэй газар хөдлөлтийг тэсвэрлэхээр баригдсан байна. Бунхны нийт талбайн хэмжээ 21,000 метр хавтгай дөрвөлжин болно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарыг албан ёсоор угтах ёслол боллоо

2023.11.01. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-05-ны өдрүүдэд Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг нарыг Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ванг Тыөнг гэргий Фан Тхи Дамын хамт Ерөнхийлөгчийн ордны өмнө албан ёсоор угтлаа. Угтах ёслолын үеэр БНСВУ-ын Төрийн хүндэт харуул жагсаж, хөгжимд хоёр орны төрийн дуулал эгшиглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, гэргий нарт цэцгийн баглаа барьж, дунд сургуулийн сурагчид хоёр улсын төрийн далбаатай мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар хоёр талын албан ёсны төлөөлөгчдийг харилцан танилцуулсныхаа дараа цэргийн хүндэтгэлийн парад үзэж сонирхлоо. Угтах ёслолын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ванг Тыөнг нар албан ёсны хэлэлцээ хийхээр уулзалтын танхим руу явжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2023.11.02. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нар 2023 оны 11 дүгээр сарын 02-ны өдөр албан ёсны хэлэлцээ хийв. Албан ёсны хэлэлцээ найрсаг, халуун дотно уур амьсгалд болж, талууд Монгол, Вьетнамын харилцаа, түүний дотор улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, боловсрол, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа болон олон улс, бүс нутгийн талбар дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Вьетнам Улсад найрсгаар урьж, Монголын төлөөлөгчдийг халуун дотноор хүлээн авч буй Вьетнамын төр, засаг, ард түмэнд талархал илэрхийллээ. Эртний түүхэн улбаатай, Монгол, Вьетнамын уламжлалт найрсаг харилцаа “Найрамдалт хамтын ажиллагааны зарчим”-д тулгуурлан өргөжин бэхжиж ирснийг тэмдэглээд цаашид хоёр орны харилцааны онцлог, нөөц бололцоонд тулгуурлан хамтын ажиллагааг эдийн засгийн бодит агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНСВУ-д хийж буй энэхүү төрийн айлчлал нь хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг ирж буй он жилүүдэд хөгжүүлэх хэтийн төлөв, хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлж, хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд чухал түлхэц болж буйг талууд онцлон тэмдэглэв. БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг 2024 онд тохиох Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхийг урьсанд талархал илэрхийлэв. Хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин бэхжиж, хөдөө аж ахуй, боловсрол, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд зэрэг олон салбарт амжилтын түүхийг бүтээж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа хэллээ.Талууд Монгол, Вьетнамын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх, соёл, урлагийн зэрэг арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар тохирч, ойн хүрээнд хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг шат ахиулан “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахаар санал нэгдэв. Хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх хүрээнд Монгол, Вьетнамын хооронд агаарын харилцааг өргөжүүлэх, шууд нислэг үйлдэх замаар зорчигч, ачаа тээврийг хослуулан хөгжүүлэх, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг хөхиүлэн дэмжиж иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиров. Энэ удаагийн айлчлалын үеэр байгуулж буй “Дипломат, албан болон энгийн паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” нь хоёр улсын иргэд харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх болон аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг талууд тэмдэглэв. Талууд хоёр улсын худалдааны эргэлтийн дийлэнх хувийг хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлж буйг дурдаад айлчлалын үеэр байгуулж буй “Цагаан будааны худалдааны тогтвортой нийлүүлэлтийн тухай санамж бичиг” нь цаашид Вьетнам Улсаас импортлох цагаан будааны чанарыг сайжруулах, худалдааны тогтвортой байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойг онцлов. Мөн Монгол Улсаас Вьетнам Улсад экспортлох хонь, ямааны махны олон улсын мал эмнэлгийн гэрчилгээний загварын тухай баримт бичиг нь хоёр улсын хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна гэдгийг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв.Талууд хоёр улсын бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүд, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хооронд хэлхээ холбоо тогтоох, хамтын ажиллагаанд төр, засгийн зүгээс бодлогын дэмжлэг үзүүлж ажиллахын чухлыг дурдаж, айлчлалын үеэр Монгол, Вьетнамын бизнес форумыг Ханой хотноо зохион байгуулж буйг сайшаав. Мөн цаашид уул уурхай, эрчим хүч, төмөр зам болон далайн тээврийн салбарт хамтран ажиллах өргөн боломж буйг талууд онцлоод Монгол Улсаас коксжих болон эрчим хүчний нүүрс, уул уурхайн бусад бүтээгдэхүүнийг Вьетнам Улсад экспортлох, арьс, шир зэрэг хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн харилцан нийлүүлэх боломжийг эрэлхийлж ажиллахаар тогтов.Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах, дэлхийн хүнсний хангамжид Монгол Улс хувь нэмрээ оруулах зорилгоор “Тэрбум мод” болон “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” гэсэн хөдөлгөөнүүдийг эх орондоо санаачлан хэрэгжүүлж буйг дурдаад энэ чиглэлд вьетнамын талтай хамтран ажиллах боломжийн талаар ярилцав. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар НҮБ, АСЕАН болон олон улсын хамтын ажиллагааны бусад байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснийг онцолж, Монгол Улсын Ази, Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (АПЕК)-д элсэх хүсэл эрмэлзлийг Вьетнам Улс үргэлжлүүлэн дэмжихээ нотлов. Хэлэлцээний дүнгээр талууд Хамтарсан мэдэгдэл гаргаж, хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх хүрээнд хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа.

Монгол Улс, БНСВУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа

2025.01.24. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нарыг байлцуулан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслол боллоо.

ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРСАН БАРИМТ БИЧГҮҮД:

• Дипломат, албан болон энгийн паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Вьетнамын талаас Гадаад хэргийн сайд Буй Тань Сөн нар,
• Мэдээлэл солилцоо болон цагаачлалын менежментийн тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Вьетнамын талаас Нийгмийн аюулгүй байдлын сайд То Лам нар,
• Үндэстэн дамнасан мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Вьетнамын талаас Нийгмийн аюулгүй байдлын сайд То Лам нар,
• Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, БНСВУ-ын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монголын талаас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Ж.Энхбаяр, Вьетнамын талаас Нийгмийн аюулгүй байдлын сайд То Лам нар,
• Стратеги судалгааны чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монголын талаас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Ж.Энхбаяр, Вьетнамын талаас Нийгмийн аюулгүй байдлын сайд То Лам нар,
• Цагаан будааны худалдааны тогтвортой байдлын тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Аж үйлдвэр, худалдааны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монголын талаас Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуун, Вьетнамын талаас Аж үйлдвэр, худалдааны сайд Нгуен Хонг Зиен нар тус тус гарын үсэг зурлаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг хэвлэлд мэдээлэл хийлээ

2023.11.02. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчдөд мэдээлэл хийв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ, эртний түүхэн улбаатай, найрсаг харилцаатай Монгол, Вьетнам улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойн босгон дээр эх орондоо найрсаг дотноор хүлээн авч буй Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг болон Вьетнамын ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Монгол Улс, Вьетнам Улсын харилцаа тэртээ XIII зуунд цэрэг, улс төрийн харилцаа тогтоосноор эхэлж байсан өнө эртний түүхтэй бөгөөд ХX зууны эхний хагаст хоёр улс үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулж, хөгжил дэвшлийн шинэ эрин үетэй золгосон нь орчин цагийн харилцааны үндэс суурь болсон гэдгийг тэмдэглэлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНСВУ-д хийж буй энэхүү төрийн айлчлал нь хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцааг улам бүр бэхжүүлэн, ирж буй он жилүүдэд хоёр улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх хэтийн төлөв, цаашдын замын зураглалыг тодорхойлоход чухал түлхэц болно гэдэгт итгэл төгс байгаагаа илэрхийллээ. Айлчлалын хүрээнд хоёр улсын хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, аялал жуулчлалын салбарыг бодлогоор дэмжих, иргэд хоорондын солилцоог нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлж чадсаныг онцоллоо. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол, Вьетнамын бизнес форумыг хамтран зохион байгуулж, хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагаанд бодлогын дэмжлэг үзүүлэх нь худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой ач холбогдолтой гэж үзэж байгаагаа хэлэв. Хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны хэлэлцээ өндөр ач холбогдолтой, үр дүнтэй, найрсаг дотно болсон гэж үнэлж байгаагаа онцоллоо. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг хэлсэн үгийнхээ эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхтэй хийсэн албан ёсны хэлэлцээ илэн далангүй, чин сэтгэлийн, найрсаг, халуун дотно уур амьсгалд болж, хоёр улсын харилцаа төдийгүй харилцан сонирхсон олон улс, бүс нутгийн асуудлаар дэлгэрэнгүй ярилцаж, олон нийтлэг ойлголцолд хүрсэн гэдгийг тэмдэглэв. Ирэх жилүүдэд хоёр улсын хамтын ажиллагааг улам үр бүтээлтэй болгохын тулд дараах томоохон чиглэлүүдийн хүрээнд хөгжүүлэх талаар ярилцаж тохирсон гэдгийг хэллээ. Үүнд улс төр, батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, худалдаа, эдийн засаг, соёл, хөдөлмөр, иргэд хоорондын солилцооны чиглэлээр хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх талаар санал солилцож, нягт хамтран ажиллахаар тохирсныг онцлов. Ирэх онд тохиох хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд тэмдэглэн өнгөрүүлэх арга хэмжээнүүдийг үр дүнтэй, бодитой хэрэгжүүлэх чиглэлд хоёр тал нягт уялдаатай хамтран ажиллахаар санаачилга нэгдсэнийг дурдлаа. Ирэх жилүүдэд Вьетнам, Монголын харилцаа улам бэхжин харилцааны шинэ түншлэлд хүрч, хоёр орны ард түмний ашиг тусын тулд бүс нутаг, дэлхийн энх тайван, тогтвортой байдал, хамтын ажиллагааны хөгжилд идэвхтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байгаагаа тэмдэглэв. Ирэх 2024 онд тохиох Вьетнам, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчийг Монгол Улсад айлчлахыг урьсанд талархал илэрхийлж, баяртай хүлээн авч байгаагаа илэрхийллээ.

Монгол, Вьетнамын Хамтарсан мэдэгдлийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна

2023.11.02. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нарын албан ёсны хэлэлцээний дүнгээр гаргасан Монгол, Вьетнамын Хамтарсан мэдэгдлийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна. МОНГОЛ, ВЬЕТНАМЫН ХАМТАРСАН МЭДЭГДЭЛ:

Нэг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг-ийн урилгаар 2023 оны 11 дүгээр сарын 01-05-ны өдрүүдэд Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийв.

Хоёр. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Вьетнамын Коммунист Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Нгуен Фу Чонг, Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь, Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ нартай тус тус уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэргүүтэй Монгол Улсын төлөөлөгчид Хо Чи Минь-ий бунханд хүндэтгэл үзүүлж, Хоа Бинь мужийн соёл, эдийн засгийн чөлөөт бүсэд зочлов.

Гурав. Айлчлалын үеэр талууд улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, эдийн засаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, зам тээвэр, ложистик, соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоо зэрэг хоёр талын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх бодит арга хэмжээний талаар болон бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов. 2024 онд тохиох Монгол, Вьетнамын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойг тохиолдуулан хоёр улсын харилцааг “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахаар санал нэгдэв.

Дөрөв. Албан ёсны хэлэлцээний үеэр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг нар хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа хөгжин бэхжиж, улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах зэрэг олон салбарт амжилтын түүхийг бүтээж буйд сэтгэл хангалуун байгааг илэрхийлээд, цаашид хоёр орны харилцааны давуу тал, нөөц бололцоонд тулгуурлан бүхий л салбарт үр бүтээмжтэй ажиллаж, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн бодит агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэхийн төлөө үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллахаар тохиролцов. Талууд хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, улс төрийн харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэх хүрээнд дээд, өндөр түвшний төлөөлөгчдийн солилцоог нам, төр, Засгийн газар, парламент зэрэг бүхий л түвшинд үргэлжлүүлэх, 2024 онд тохиох дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн түүхэн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх, соёл, урлагийн арга хэмжээг хамтран хэрэгжүүлэх, хоёр талын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдийн хэрэгжилтийг эрчимтэй хангах талаар санал нэгдэв.

Тав. Талууд батлан ​​хамгаалах, аюулгүй байдлын хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэн бэхжүүлж, хамтын ажиллагааны өнөөгийн механизмууд, түүний дотор 2019 оны 12 дугаар сард байгуулсан “Батлан хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, Вьетнам Улсын Үндэсний батлан хамгаалахын сайдын 2023 оны 10 дугаар сард Монгол Улсад хийсэн айлчлалын үеэр ярьж тохирсон хамтын ажиллагааны тодорхой төсөл, хөтөлбөрөөр дамжуулан мэдээлэл солилцох, батлан хамгаалах аж үйлдвэр, техник болон энхийг сахиулах зэрэг чиглэлд бодит хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллахаар тохиролцов. Талууд аюулгүй байдал, нийтийн хэв журмыг сахиулах, үндэстэн дамнасан гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, шилжилт хөдөлгөөний удирдлагын чиглэлд хамтран ажиллах тухай хоёр орны хууль сахиулах байгууллага хооронд байгуулсан баримт бичгүүдийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллахаар тохиролцов. Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яамны харьяа Хөдөлгөөнт цагдаагийн газрын дэргэд байгуулагдсан Морьт цагдаагийн хороо нь нийгмийн хэв журам, аюулгүй байдлыг сахиулахад хувь нэмэр оруулж буй нь хоёр орны аюулгүй байдлын байгууллагуудын хамтын ажиллагааны тод илрэл болж буйг Талууд тэмдэглээд тус Морьт цагдаагийн хороог бэхжүүлэхэд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар болов.

Зургаа. Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Монгол, Вьетнамын Засгийн газар хоорондын комисс хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хэлэлцэх чухал механизм болж хөгжиж буйг Талууд өндрөөр үнэлж, тус механизмаар дамжуулан хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт бодит хамтын ажиллагааг хөгжүүлж, хоёр орны бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хооронд хэлхээ холбоо тогтоон худалдааг дэмжиж ажиллахаар тохиров. Мөн хоёр улсын стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын салбар дахь хамтын ажиллагааг дэмжиж, худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэхийн төлөө хоёр талын давуу тал, нөөц боломжийг дайчлан ажиллахаар болов. Талууд хоёр орны аж ахуйн нэгжүүдийг холбоход чухал үүрэг гүйцэтгэж, дэмжлэг үзүүлж буй Вьетнамын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын дэргэдэх “Вьетнам, Монголын бизнесийн зөвлөл” болон Монголын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын дэргэдэх “Монгол, Вьетнамын бизнесийн зөвлөл” зэрэг байгууллагуудын хамтын ажиллагааг өндрөөр үнэлэв.

Долоо. Талууд 2019 онд байгуулсан “Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай санамж бичиг”-ийн хэрэгжилтийг үр дүнтэйгээр хангах чиглэлд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар тохиров. Талууд Монгол Улсаас БНСВУ-д экспортлох ямаа, хонины махны “Мал эмнэлгийн ариун цэврийн гэрчилгээ” болон БНСВУ-аас Монгол Улсад экспортлох шувууны мах, махан бүтээгдэхүүний “Мал эмнэлгийн ариун цэврийн гэрчилгээ”-г тус тус харилцан тохирсон нь хоёр улсын хооронд хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний солилцоо хийх таатай нөхцөл бүрдүүлснийг сайшаан тэмдэглэв.

Найм. Хоёр орны төрийн тэргүүн нар хоёр талын холбогдох байгууллагууд Монгол, Вьетнамын хооронд агаарын харилцааг өргөжүүлж, хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэх талаар авч хэрэгжүүлж буй хүчин чармайлтыг өндрөөр үнэлэв. Талууд хоёр улс хоорондын зам тээврийн харилцаа, түүний дотор төмөр зам, далайн тээвэр, агаарын тээвэр зэрэгт тулгамдаж буй ложистикийн саад бэрхшээлийг шийдвэрлэх боломжит гарцыг үргэлжлүүлэн эрэлхийлж ажиллахаар болов.

Ес. Хоёр орны төрийн тэргүүн нар нийгмийн хамгаалал, мэргэжлийн боловсрол, нийгмийн даатгал, хүн амын хөгжил, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нийгмийн бодлого, үйлчилгээ, жендерийн тэгш байдлын чиглэлээр хамтран ажиллах тухай 2017 онд байгуулсан “Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Вьетнам Улсын Хөдөлмөр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон нийгмийн асуудлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллахын чухлыг тэмдэглэж, талуудын хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлттэй салбаруудад харилцан ажиллах хүч нийлүүлэх, хүлээн авах боломжийг үргэлжлүүлэн судлахаар тохиролцов.

Арав. Талууд 2012 онд байгуулсан Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцээрийг үргэлжлүүлэн үр дүнтэй хэрэгжүүлэхээр тохиролцов. Монголын талын “Ерөнхийлөгчийн илгээлт–2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд вьетнамын тал тус улсын Засгийн газраас олгож буй тэтгэлгийн тоог нэмэгдүүлэх боломжийг нааштайгаар судлан үзэхээ илэрхийлэв. Талууд эрүүл мэндийн салбар, түүний дотор уламжлалт анагаах ухаан, ургамлын гаралтай эм үйлдвэрлэх технологийг судлах чиглэлд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, хоёр орны түүх, соёлыг харилцан сурталчлах зорилго бүхий хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, соёл, урлагийн баг, хамтлагуудын солилцоог дэмжих, түүх, соёлын өвийг хамгаалах, нөхөн сэргээх чиглэлээр хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх,  хоёр талын аялал жуулчлалын давуу тал, нөөц бололцоог харилцан сурталчлах замаар иргэдийн найрсаг солилцоог эрчимжүүлэх, ялангуяа оюутан залуучуудын солилцоо, орон нутгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхээр санал нэгдэв. Мөн хоёр улсад ажиллаж, амьдарч буй иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах, тэдний сурч боловсрох, ажиллаж амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх чиглэлд нягт хамтран ажилласнаар тухайн иргэд хоёр орны найрамдлыг бэхжүүлэх чухал гүүр болох ач холбогдолтойг тэмдэглэв.

Арван нэг. Талууд НҮБ, ЭҮНХ, ДЭМБ, АСЕМ, АСЕАН (АРФ), ЮНЕСКО, Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилга, Ази, Номхон далайн мөнгө угаахтай тэмцэх бүлэг (APG) зэрэг олон улсын болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллаж, харилцан бие биеэ дэмжихээ илэрхийлэв.

Арван хоёр. Вьетнамын тал Монгол Улсыг АСЕАН-ы улс орнуудтай харилцаагаа өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд дэмжлэг туслалцаа үзүүлж, АПЕК гишүүнчлэлээ өргөтгөх үеэр Монгол Улс тус байгууллагад элсэх хүсэлтийг дэмжихээ дахин нотлов. Талууд НҮБ-ын “Тогтвортой хөгжлийн 2030 хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг чухалчлан үзэж, ядуурлыг бууруулах, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, ногоон хөгжлийг дэмжих чиглэлээр бодит хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлэв.

Арван гурав. Талууд Өмнөд Хятадын тэнгист энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах, маргаантай асуудлыг НҮБ-ын дүрэм, олон улсын хууль тогтоомж, түүний дотор  1982 оны Далайн эрх зүйн тухай НҮБ-ын конвенц (UNCLOS 1982)-д нийцүүлэн энхтайвны арга замаар шийдвэрлэхийн чухлыг тэмдэглэв.

Арван дөрөв. Айлчлалын үеэр талууд дараах баримт бичигт гарын үсэг зурав. Үүнд:

• Дипломат, албан болон энгийн паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр;
• Мэдээлэл солилцоо болон цагаачлалын менежментийн тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Үндэстэн дамнасан мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Стратеги судалгааны чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Цагаан будааны худалдааны тогтвортой нийлүүлэлтийн тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Аж үйлдвэр, худалдааны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг;
• Монгол Улсаас БНСВУ-д экспортлох ямаа, хонины махны “Мал эмнэлгийн ариун цэврийн гэрчилгээ” болон БНСВУ-аас Монгол Улсад экспортлох шувууны мах, махан бүтээгдэхүүний “Мал эмнэлгийн ариун цэврийн гэрчилгээ”.

Арван тав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргийн хамт Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг болон Вьетнамын ард түмэнд Монголын төлөөлөгчдийг халуун дотно, найрсгаар хүлээн авч буйд талархал илэрхийлж, Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг-ийг ирэх 2024 онд тохиох Монгол, Вьетнамын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхийг урив.

Монгол-Вьетнамын бизнес форум Ханой хотноо боллоо

2023.11.02. Вьетнам. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар тус улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол – Вьетнамын бизнес форумд 2023 оны 11 дүгээр сарын 02-ны өдөр оролцлоо. Форумыг нээж хэлсэн үгэндээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Вьетнамын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хүнс, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, зам тээвэр, эрчим хүч, байгаль орчин, аялал жуулчлал зэрэг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх нөөц боломж байгааг онцлон тэмдэглэв. Тэрбээр түүхэн найрсаг харилцаатай манай хоёр орны ард түмний хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулж, ялангуяа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэллээ. Манай орны мал аж ахуйн түүхий эдийн нөөц болох хонь, ямаа, үхэр, адууны арьс, ширийг Вьетнамын дэвшилтэт техник технологитой хослуулан боловсруулах, мөн малын мах, махан бүтээгдэхүүн бэлтгэн экспортлох хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дэмжихэд бэлэн байгаагаа илэрхийлэв. Далайд гарцгүй Монгол Улс нь төмөр зам, авто зам болон агаарын тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг гуравдагч хөрш орнуудтай өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдол өгдөг бөгөөд Вьетнамын аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтран карго, тээвэр ложистикийн шинэ шийдлүүдийг хайх сонирхолтой байгааг цохон тэмдэглэлээ. Монгол Улс хөрөнгө оруулалтын бодлогоо улам сайжруулж, тогтвортой, тууштай байж, “Итгэлтэй, найдвартай, удаан хугацааны түнш”  байх зарчмыг баримтлан, хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр эрх зүйн болон институтийн шинэчлэлүүдийг хэрэгжүүлж байгааг дурдав. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд Эдийн засаг, хөгжлийн яамыг шинээр байгуулж, гадаадын хөрөнгө оруулалт, худалдааны агентлагийн үйл ажиллагааг эхлүүлээд байгааг онцоллоо. Түүнчлэн БНСВУ-ын Шадар сайд Чунг Луу Куанг тус форумыг нээж хэлсэн үгэндээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэхүү айлчлал, Бизнес форумын өргөн оролцоо нь хоёр талын улс төрийн харилцааг эдийн засгийн хамтын ажиллагаа болгон өргөжүүлж, харилцааны цоо шинэ хуудас нээж байгааг онцлон тэмдэглэсэн юм.

Начанг-Улаанбаатар-Начанг чиглэлийн нислэгийн нээлтийн ёслол боллоо

Монгол Улсаас БНСВУ-д суугаа Элчин сайдын яам, Вьетнамын Аж үйлдвэр, худалдааны яам, Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Вьетнамын Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас хамтран зохион байгуулсан тус форумд монголын талаас 70 гаруй, вьетнамын талаас 80 гаруй, нийт 200 орчим төлөөлөгч оролцлоо. Форумын үеэр Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хөрөнгө оруулалтын орчны талаар мэдээлэл өгч, хоёр улсын хооронд хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй болон сэргээгдэх эрчим хүч зэрэг салбарт хамтран ажиллах боломжийн талаар вьетнамын бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагч нарт дэлгэрэнгүй танилцуулав. БНСВУ-ын талаас  агаарын тээврийн Вьет-Жет групп, Совико групп, Ти Эйч групп, БиАрЖи групп, аялал жуулчлалын Вьен-Пеарл зэрэг компани үйл ажиллагаагаа танилцуулж, монголын талтай хамтран хэрэгжүүлж буй төслүүд болон цаашдын хамтын ажиллагааны боломжийн талаар танилцууллаа. Мөн бизнес форумын үеэр Вьетнам Улсын Вьет-Жет авиакомпанийн Начанг-Улаанбаатар-Начанг чиглэлийн нислэгийн нээлтийн ёслол арга хэмжээ боллоо. Энэхүү нислэг нь 2023 оны 12 дугаар сарын 15-наас эхлэн тогтмол давтамжтайгаар хийгдэж эхлэх юм. Тус форумын төгсгөлд зарим аж ахуйн нэгжүүдийн хооронд хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурж, хоёр талын бизнесийн төлөөлөгчид чөлөөт уулзалт хийж, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНСВУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ бараалхлаа

2023.11.03. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСВУ-д хийж буй төрийн айлчлалынхаа хүрээнд Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ-г хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол, Вьетнамын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойн босгон дээр Вьетнам Улсад төрийн айлчлал хийж буйдаа баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улс Вьетнам Улсыг Зүүн өмнөд Ази дахь чухал түнш хэмээн үздэг бөгөөд хоёр улс түүх, оюун санаа, өв соёл, уламжлалын гүнзгий хэлхээ холбоотой, найрсаг дотно харилцаатай орнууд гэдгийг онцлов. Үндэсний Ассамблейн дарга Выөнг Динь Хүэ хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа дипломат харилцаа тогтоосноос хойш тууштай өргөжин гүнзгийрч ирсэн бөгөөд хүнд бэрх цаг үед монгол, вьетнамын ард түмэн бие биеэ харилцан дэмжиж, найрсгаар хамтран ажиллаж ирсэн сайхан уламжлалтайг тэмдэглэв. Хоёр орны үе үеийн удирдагчдын тавьсан харилцааны хөрс суурь нь цаг хугацааны бүхий л сорилт, шалгуурыг давж, хөгжин бэхжиж ирсэн бөгөөд цаашид энэхүү бат бэх харилцааг шат ахиулан Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэх түүхэн цаг үе ирснийг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Талууд хоёр улсын улс төрийн харилцааг бэхжүүлж, харилцааны эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхэд хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа, хэлхээ холбоо чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг онцолж, цаашид парламент хоорондын хамтын ажиллагааг бүхий л талаар дэмжиж, Парламентын Найрамдлын бүлэг, Тамгын газар хоорондын солилцоо, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг нотлов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНСВУ-ын Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь бараалхлаа

2023.11.03. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСВУ-д хийж буй төрийн айлчлалынхаа хүрээнд тус улсын Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь-ийг хүлээн авч уулзав. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсын Ази, Номхон далайн бүс нутагт чиглэсэн гадаад бодлогод Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудтай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа чухал байр суурь эзэлдгийг цохон тэмдэглээд, энэ хүрээнд БНСВУ-тай худалдаа, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнг-тэй хийсэн яриа, хэлэлцээ амжилттай, үр дүнтэй болсныг дурдаад айлчлалын үеэр ярьж тохирсон зүйлсийг бодит ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлэх чиглэлд хоёр улсын Засгийн газар нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэж буйг тэмдэглэв. Хоёр улсын бат бэх харилцааг ирэх онд шат ахиулж, Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэх талаар хоёр тал тохирсныг сайшаан тэмдэглэлээ. Ерөнхий сайд Фам Минь Чинь 2024 онд тохиох Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх, ард түмний ойр дотно нөхөрлөлийг бэхжүүлсэн арга хэмжээг хамтдаа зохион байгуулах, түүхэн шинэ хуудсыг нээх талаар хамтран ажиллахдаа баяртай байгааг илэрхийлэв. Талууд Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Монгол, Вьетнамын Засгийн газар хоорондын комисс нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хэлэлцэх чухал механизм болж хөгжиж буйг өндрөөр үнэлж, тус механизмаар дамжуулан хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт бодит хамтын ажиллагааг хөгжүүлж, хоёр орны бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хооронд хэлхээ холбоо тогтоон худалдааг дэмжиж ажиллахын чухлыг онцоллоо. Хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх хүрээнд тээвэр, ложистикийн саад тотгорыг арилгах, хоёр улс хоорондын агаарын харилцааг өргөжүүлэх, шууд нислэг үйлдэх замаар аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэх чиглэлд хамтран ажиллах болсныг талууд сайшаав. Мөн цаашид бараа бүтээгдэхүүний эргэлтийг нэмэгдүүлэх, тээвэрлэлтийг хөнгөвчлөх хүрээнд Монгол, Вьетнам, Хятадын зам тээврийн асуудал хариуцсан сайд нарын түвшний гурван талт уулзалтыг зохион байгуулж, төмөр замд түшиглэсэн транзит тээврийн дамжин өнгөрөх боомтуудыг тохирох чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллахын төлөө байгааг нотлов. Энэ удаагийн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх хүрээнд хоёр талын хэд хэдэн баримт бичгийг байгуулсныг талууд сайшаан тэмдэглээд үүний дотор “Дипломат, албан болон энгийн паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас чөлөөлөх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” нь хоёр улсын иргэд харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх болон аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг талууд тэмдэглэв. Талууд мөн хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, Вьетнам Улсаас цагаан будаа нийлүүлэх, Монгол Улсаас мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх хүрээнд цагаан будааны худалдааны тогтвортой нийлүүлэлтийн тухай санамж бичиг болон олон улсын мал эмнэлгийн гэрчилгээний загварын тухай баримт бичгийг тохирсон нь хоёр улсын хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна гэдгийг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Хоа Бинь мужийн Лыөнг Сөн аж үйлдвэрийн паркад ажиллалаа

2023.11.04. Вьетнам. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн тус улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Хоа Бинь мужийн Лыөнг Сөн аж үйлдвэрийн паркад ажиллаж, үйл ажиллагаатай нь танилцлаа. БНСВУ-ын Төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын яамнаас тус улсын 63 засаг захиргааны мужийн 61 муж, хотод 563 аж үйлдвэрийн парк байгуулахаар төлөвлөсөн бөгөөд 2023 оны байдлаар 397 аж үйлдвэрийн парк байгуулагдсан байна. Хоа Бинь мужид 8 аж үйлдвэрийн парк байгуулах шийдвэрийг гаргасан бөгөөд 2 аж үйлдвэрийн парк үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн байна. Лыөнг Сөн” аж үйлдвэрийн парк нь 2010 онд байгуулагдсан бөгөөд Хоа Бинь мужид 230 га талбай газрыг хамарч байна. Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулах, барилгын материал, нарны цахилгаан хавтан угсралт, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, байгаль орчинд ээлтэй аж үйлдвэрийг дэмжих зорилготой парк юм. Лыөнг Сөн аж үйлдвэрийн парк нь байгуулагдсанаасаа хойш нийт 300 сая ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг Япон, Солонгос, Энэтхэгийн 30 орчим аж ахуй нэгжүүдээс татжээ. Бүс нутагт нийт 15 мянга гаруй ажлын байрыг бий болгож, улсын болон орон нутгийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тус паркад ажиллах үеэрээ автомашины салхины шил арчигч үйлдвэрлэж буй “Cap Global” ХХК, мотоциклын сэлбэг үйлдвэрлэгч “Nissin Manufacturing Vietnam” ХХК, нарны панел үйлдвэрлэгч “CRC Solar Cell” ХК-д тус тус зочиллоо.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-д суралцаж буй оюутнуудтай уулзлаа

2023.11.05. Вьетнам. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр тус улсад суралцаж буй монгол оюутнуудтай уулзлаа. Одоогоор Монгол Улсаас БНСВУ-д нийт 34 монгол оюутан суралцаж буй бөгөөд үүний 11 нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Илгээлт-2100” хөтөлбөрийн хүрээнд суралцаж байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оюутнуудад хандан хэлсэн үгэндээ, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчийн урилгаар тус улсад хийж буй төрийн айлчлал амжилттай, өндөр үр дүнтэй болсон бөгөөд ирэх онд тохиох Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг тохиолдуулан БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад айлчлахаар болсныг хэллээ. Ирэх жилүүдэд найрсаг харилцаатай Монгол, Вьетнамын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд вьетнам хэлтэй боловсон хүчин чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг онцолж, сурлагын өндөр амжилт хүсэв. Мөн хүн бүр суралцах хугацаандаа эх орноо төлөөлж буйгаа үргэлж санаж, эв нэгдэл, нэр төрөө эрхэмлэж явахыг захилаа.

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын иргэдэд төрийн одон, медаль гардууллаа

2023.11.05. Вьетнам. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч Во Ван Тыөнгийн урилгаар тус улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх нэр бүхий иргэдэд төрийн одон, медаль гардууллаа. Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг тохиолдуулан хоёр орны гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа, соёлын салбарт оруулсан үнэтэй хувь нэмэр, хөдөлмөр зүтгэлийг нь үнэлж, дараах БНСВУ-ын иргэдэд төрийн одон, медаль хүртээв. АЛТАН ГАДАС ОДОНГООР:

БНСВУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд асан Чан Нгуен Чук

БНСВУ-ын орчуулагч, зохиолч Хоанг Тхүй Тоан

НАЙРАМДАЛ МЕДАЛИАР:

БНСВУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд асан Нгуен Фыөнг Нга

БНСВУ-д суугаа Өргөмжит консул Суан Хань Нгуен

БНСВУ-ын сэтгүүлч Ле Монг Чиен нарыг тус тус шагналаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2024.05.13.Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Зоан Хань Дам-ыг эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ой энэ онд тохиож буйг тэмдэглээд, харилцаа Найрамдалт хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурлан бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж байгааг дурдав. Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн бэхжүүлэхэд идэвх санаачилга гаргаж, худалдаа, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, ялангуяа иргэдийг харилцан визийн шаардлагаас чөлөөлөхөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг онцлов. Монгол Улсын төр, засаг бүх талаар дэмжин, хамтран ажиллаж байсанд Элчин сайд Зоан Хань Дам талархал илэрхийллээ. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэж,  иргэд хоорондын харилцааг бэхжүүлэхэд анхаарч ажиллахаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмэр, хөдөлмөр, зүтгэлийг нь үнэлж Элчин сайд Зоан Хань Дам-ыг Найрамдал медалиар шагналаа.

БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ. Ардын хувьсгалын 103 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Вьетнамын төр, ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд болон танаар уламжлан Монголын ард түмэнд чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэе. Монгол Улсын төр, ард түмэн улс орноо хөгжүүлэн цэцэглүүлэх их үйлсэд улам их амжилт гарган, ард түмэн нь аз жаргалтай байж, улс орон нь цэцэглэн хөгжиж, Шинэ сэргэлтийн бодлого болон 2021-2025 оны Монгол Улсын хөгжлийн төлөвлөгөөнд тусгасан зорилтуудаа амжилттай хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Манай хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцаа өнгөрсөн 70 жилийн хугацаанд тасралтгүй бэхжин хөгжиж, сүүлийн жилүүдэд олон бодит үр дүн, амжилтанд хүрч байгаад баяртай байна. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагаа хоёр орны ард түмний нийтлэг эрх ашигт нийцэн улам бүр өргөжин хөгжиж, дэлхий болон бүс нутгийн энх тайван, хамтын ажиллагаа, хөгжил цэцэглэлтэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2024.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Нгуен Дуан Тань Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх энэ онд Монгол, Вьетнамын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 70 жилийн ой тохиож буйг тэмдэглээд, энэхүү түүхэн ойн жил Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьж буйд баяр хүргэж, ажлын өндөр амжилт хүсэв. Тэрбээр манай хоёр улсын Найрамдалт хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурласан уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэх зорилтыг бодит ажил хэрэг болгох, иргэд харилцан визгүй зорчих давуу талаа ашиглан иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэх, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулахад элчин сайдыг онцгойлон анхаарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй буйгаа тэмдэглэв гэжээ.

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2024.09.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч бөгөөд Коммунист Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам 2024 оны 09 дүгээр сарын 30-наас 10 дугаар сарын 1-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын өнгөрсөн 70 жилийн хамтын ажиллагааг дүгнэж, харилцааг шат ахиулан “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх зэрэг өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Мөн талууд хоёр талын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Энэхүү айлчлал нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2023 онд Вьетнам Улсад хийсэн төрийн айлчлалын хариу айлчлал бөгөөд Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжиж буй гэдгээрээ онцлог юм.

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.09.30. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам 2024 оны 09 дүгээр сарын 30-ны өдөр Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд албаны төлөөлөгчид угтав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжиж буй энэхүү төрийн айлчлалын үеэр төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна. Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар Ерөнхийлөгч То Лам-д бараалхаж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх өргөн  хүрээний асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс нь 1954 оны 11 дүгээр сарын 17-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон юм гэжээ.

Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгчийг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.09.30. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч То Лам-ыг Д.Сүхбаатарын талбайд албан ёсоор угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Төрийн тэргүүн нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан тугт мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч То Лам Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, То Лам нар Вьетнамын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нар болон Олон улсын байгууллагын төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч То Лам Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, То Лам нар ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно.

Монгол, Вьетнамын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.09.30. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам-ын Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Айлчлалын хүрээнд Монгол, Вьетнамын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Үүнд:

1. “ХУУЛЬ ЗҮЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙ, ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Оюунсайханы Алтангэрэл, вьетнамын талыг төлөөлж Хууль зүйн сайд Нгуен Хай Нинь нар гарын үсэг зурлаа. Хууль тогтоомжийн төсөл боловсруулахад урьдчилсан судалгаа хийх, эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн системийг төгөлдөржүүлэх, хууль тогтоомжийн эдийн засаг, нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөл, хэрэгжилтийн талаар харилцан туршлага солилцох зэргээр хамтран ажиллана. Мөн иргэний бүртгэл, хууль зүйн туслалцаа, эрх зүйн сурталчилгааны салбарт хамтарна.  

2. “ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАМ, ТЭЭВРИЙН ЯАМ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН ТЭЭВРИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Зам, тээврийн сайд Борхүүгийн Дэлгэрсайхан, вьетнамын талыг төлөөлж Тээврийн сайд Нгуен Ван Тан нар гарын үсэг зурлаа.

Автотээвэр, агаарын тээвэр, төмөр зам, далайн тээврийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан дэмжлэг үзүүлэх, талуудын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ачаа тээвэрлэх таатай нөхцөл бүрдүүлэхэд чиглэсэн олон улсын тээвэр, ложистикийн үр ашигтай сүлжээ бий болгоно. 

3. “АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛ, СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, ЗАЛУУЧУУДЫН ЯАМ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН СОЁЛ, СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Чинбатын Номин, вьетнамын талыг төлөөлж Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд Нгуен Ван Хунг нар гарын үсэг зурлаа.

Аялал жуулчлалын салбарын мэдлэг, туршлага, хэвлэмэл материал, мэдээ мэдээлэл, тоо баримт солилцох, аялал жуулчлалын хувийн хэвшлийн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих замаар аялал жуулчлалын салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ. 

4. “КИБЕР АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ, КИБЕР ГЭМТ ХЭРЭГТЭЙ ТЭМЦЭХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ ЗҮЙ, ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН НИЙГМИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Оюунсайханы Алтангэрэл, вьетнамын талыг төлөөлж Нийгмийн аюулгүй байдлын дэд сайд Фам Те Дунг нар гарын үсэг зурлаа.

Кибер аюулгүй байдлын тухай олон улсын эрх зүйн дүрэм, журам, стандартыг хөгжүүлэн сайжруулах, кибер халдлагаас урьдчилан сэргийлэх үр дүнтэй аргууд, чухал мэдээллийн дэд бүтцийн хамгаалалт, кибер аюулгүй байдлын хамгаалалтын чиглэлээр мэдээлэл солилцож, харилцан туршлага солилцоно. 

5. “МОНГОЛ УЛСЫН НИЙСЛЭЛ УЛААНБААТАР ХОТ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН НИЙСЛЭЛ ХАНОЙ ХОТ ХООРОНДЫН НАЙРСАГ, ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Нийслэлийн Засаг даргын Нийгмийн салбар, ногоон хөгжил болон агаар, орчны бохирдлын асуудал хариуцсан орлогч Луулайгийн Хосбаяр, вьетнамын талыг төлөөлж Ханой хотын Ардын хорооны орлогч дарга Нгуен Мань Куйен нар гарын үсэг зурлаа.

Худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал зэрэг салбарт өргөн хүрээнд хамтран ажиллаж, найрсаг харилцаагаа бэхжүүлэн, бүхий л салбар дахь харилцаа, хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэх нөхцөл бүрдүүлнэ. 

6. “МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН АКАДЕМИ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Шинжлэх ухааны академийн Тэргүүлэгчдийн газрын дарга Адьяасүрэнгийн Баярбаатар, вьетнамын талыг төлөөлж Шинжлэх ухаан, технологийн академийн Ерөнхийлөгч Чау Ван Минь нар гарын үсэг зурлаа.

Хамтарсан хурал, семинар, зөвлөгөөн зохион байгуулах, эрдэм шинжилгээний ажилтан солилцох, шинжлэх ухааны мэдээлэл, өгөгдөл, судалгааны үр дүнгийн талаар харилцан мэдээлэл солилцох замаар  харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлнэ. 

7. “МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААН, ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН ВЬЕТНАМЫН ҮНДЭСНИЙ ИХ СУРГУУЛЬ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

монголын талыг төлөөлж Шинжлэх ухаан, технологийн их сургуулийн ректор Төмөрпүрэвийн Намнан, вьетнамын талыг төлөөлж Вьетнамын Үндэсний их сургуулийн захирал Ле Куан нар гарын үсэг зурлаа. Хамтарсан сургалт, хөтөлбөр зохион байгуулах, арга зүй, туршлага солилцох, шинжлэх ухаан болон технологийн салбарт хамтарсан судалгаа хийх, судлаач эрдэмтэн мэргэшүүлэх болон оюутан харилцан солилцоно.

Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд Иж бүрэн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай Хамтарсан тунхаглал гаргалаа

2024.09.30. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, БНСВУ-ын хооронд Иж бүрэн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай Хамтарсан тунхаглал гаргалаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам-ын төрийн айлчлал үргэлжилж байна.Айлчлалын хүрээнд хоёр улс Хамтарсан тунхаглал гаргасныг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ СОЦИАЛИСТ ВЬЕТНАМ УЛСЫН ХООРОНД ИЖ БҮРЭН ТҮНШЛЭЛИЙН ХАРИЛЦАА ТОГТООХ ТУХАЙ ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ

1. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам 2024 оны 09 дүгээр сарын 30-наас 10 дугаар сарын 01-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлын дарга Дашзэгвийн Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ нар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам-д тус тус бараалхлаа.
2. Төрийн тэргүүн нар өнгөрсөн 70 жилийн хугацаанд Монгол, Вьетнамын уламжлалт найрсаг харилцаа тууштай өргөжин бэхжиж ирснийг өндрөөр үнэлж, хоёр улсын хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв болон бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцлоо.
3. Монгол Улс БНСВУ-ыг Зүүн өмнөд Ази дахь чухал түнш хэмээн үзэж, харилцан ашигтай, бие биеэ нөхсөн харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа нотоллоо. БНСВУ нь Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого, “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогыг хүндэтгэн хоёр орны харилцааг шинэ шатанд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов.
4. Төрийн тэргүүн нар Монгол Улс, БНСВУ-ын харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь манай хоёр улсын ард түмний нийтлэг эрх ашигт нийцэх төдийгүй олон улс, бүс нутгийн энх тайвныг бэхжүүлж, тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт санал нэгдэж, хоёр улсын харилцааг “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохирч, дараах чиглэлээр хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тогтов. Үүнд:

I. Улс төрийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлнэ.

5. Талууд бүхий л түвшний харилцан айлчлал, төлөөлөгчдийн солилцоог нэмэгдүүлж, ард иргэд хоорондын ойр дотно харилцааг өргөжүүлэхэд бодлогын дэмжлэг үзүүлж ажиллахаар санал нэгдэв. Түүнчлэн, хоёр улсын яамд, төрийн бусад байгууллага болон нийслэл, орон нутаг хоорондын хамтын ажиллагааны шинэ механизмыг бий болгох боломжийг судалж ажиллахаар тогтов.
6. Талууд Монгол, Вьетнамын хууль тогтоох дээд байгууллага, түүний дотор Парламент дахь Байнгын хороо, Найрамдлын бүлэг, эмэгтэй болон залуу гишүүд хоорондын хамтын ажиллагааг харилцааны шинэ түвшинд нийцүүлэн хөгжүүлэх, 2018 онд байгуулсан Парламент хоорондын хамтын ажиллагааны баримт бичгийг шинэчлэн байгуулах, бүс нутаг болон олон улсын парламентчдын форум зэрэг олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцан бие биеэ үргэлжлүүлэн дэмжиж, хамтран ажиллахаар санал нэгдэв.
7. Талууд хоёр улсын Гадаад харилцааны яам хоорондын улс төрийн зөвлөлдөх уулзалтын механизмыг тогтмолжуулж, хоёр талт хамтын ажиллагаа, гадаад бодлого, олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлаар тогтмол санал солилцож, олон талт яриа хэлэлцээний механизмыг бий болгох арга замыг эрэлхийлэхээр болов.

II. Батлан хамгаалах, хууль сахиулах чиглэлийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ.

9. Төрийн тэргүүн нар аюулгүй байдал, батлан хамгаалах салбар дахь хамтын ажиллагаанд сүүлийн үед гарч буй шинэ ахиц дэвшлийг өндрөөр үнэлж, бүх түвшний төлөөлөгчдийн солилцоо, уулзалт, яриа хэлэлцээг тогтмолжуулахаар тогтлоо.
10. Талууд хоёр улсын хууль сахиулах болон хүчний байгууллага хоорондын харилцааг үргэлжлүүлэн өргөжүүлэхийн чухлыг онцлон тэмдэглэв.
11. Энэ хүрээнд хоёр талын хооронд байгуулсан хамтын ажиллагааны баримт бичгийн хэрэгжилтийг хангах, аюулгүй байдал, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр гэрээ, хэлэлцээр байгуулах, мэдээлэл солилцох, хоёр орны үндэсний эрх ашиг, аюулгүй байдалтай холбоотой стратегийн асуудлаар таамаглал, дүн шинжилгээ хийж, хамтарсан үнэлгээ гаргах чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров. 

III. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбар дахь бодит хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ.

11. Төрийн тэргүүн нар эдийн засгийн бодит, үр өгөөжтэй, иж бүрэн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны механизмыг тогтмолжуулах, түүний дотор Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны механизм болох Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдааныг тогтмолжуулахын чухлыг онцлон тэмдэглэв.
12. Талууд Монгол, Вьетнамын худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлд нягт хамтран ажиллахаар санал нэгдэж, хоёр улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим хоорондын хамтын ажиллагааны хүрээнд байгуулсан “Бизнесийн зөвлөл”-ийн ач холбогдол, үүргийг нэмэгдүүлэх, бизнес эрхлэгчид хоорондын хэлхээ холбоог бэхжүүлэх, аж ахуйн нэгж хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих зэргээр хамтран ажиллахаар тохиров.
13. Төрийн тэргүүн нар хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах чиглэлээр харилцан туршлага солилцох, “Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай хэлэлцээр” байгуулах асуудлыг судлан үзэхээр тохиров. 

IV. Хөдөө аж ахуй, шинжлэх ухаан, технологи, зам, тээвэр, соёл, спорт, аялал жуулчлал, боловсрол, хөдөлмөр, байгаль орчин, нийгмийн хамгааллын салбарт бодит хамтын ажиллагааг эрчимжүүлнэ.

14. Төрийн тэргүүн нар 2022 онд байгуулсан “Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон БНСВУ-ын Хөдөө аж ахуй, хөдөөгийн хөгжлийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийн хүрээнд хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааны хөтөлбөрийг шинэчлэхээр тохиролцов.
15. Талууд хөдөө аж ахуйн салбарт баримталж буй хөгжлийн бодлого, цаашид авч хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн арга хэмжээнүүдийн талаарх мэдээллийн урсгалыг нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортын эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлэх, хөдөө аж ахуйн салбар дахь дэвшилтэт технологийг судалж, хэрэглээнд нэвтрүүлэх чиглэлд харилцан дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв.
16. Төрийн тэргүүн нар Монгол, Вьетнамын Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаан, түүний дотор Шинжлэх ухаан, технологийн дэд комиссын протоколын хэрэгжилтийг хангаж, шинжлэх ухаан, дэвшилтэт технологи, инновац, мэдээлэл, харилцаа холбооны чиглэлээр хамтарсан судалгаа хийхээр санал нэгдэв.
17. Төрийн тэргүүн нар зам тээвэр, ложистикийн саад бэрхшээлийг шийдвэрлэх, хоёр улсын хооронд авто зам, төмөр зам, агаарын тээвэр, далайн тээврийн салбарт байгуулсан баримт бичгүүдийн хэрэгжилтийг хангаж ажиллахаар тохиров.
18. Монгол, Орос, Хятад гурван улсын 2016 онд байгуулсан “Азийн авто замын сүлжээгээр олон улсын автотээвэрлэлт гүйцэтгэх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т БНСВУ-ыг нэгдэн ороход Монгол Улс дэмжлэг үзүүлэх, Монгол, Вьетнам, Хятад гурван улсын хооронд бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэх механизм байгуулах тухай асуудлыг үргэлжлүүлэн судлахаар тогтов.
19. Талууд 2022 онд байгуулсан “Соёлын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам болон Вьетнам Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийн хэрэгжилтийг хангах, соёл, урлаг болон спортын төлөөлөгчид хооронд хамтарсан арга хэмжээ, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхээр санал нэгдэв.
20. Хоёр орны ард иргэдийн найрамдал, нөхөрлөл, харилцан ойлголцлыг бататгах, түүх, соёлын дурсгалт өвийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, соёлын биет бус өвийг хамгаалах чиглэлээр хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, хоёр улсын аялал жуулчлалын давуу тал, нөөц бололцоог харилцан сурталчлах ажлыг эрчимжүүлж, аялал жуулчлалын салбарт баримталж буй хөгжлийн бодлого, менежментийн талаарх туршлага, мэдээлэл солилцох чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллахаар тогтов.
21. Талууд боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон БНСВУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн хүрээнд хоёр улсад суралцаж буй оюутнуудыг өөр өөрийн улсын хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн мэргэжлээр суралцуулах чиглэлд хамтран ажиллахаар болов.
22. Талууд 2017 онд байгуулсан “Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам болон Вьетнам Улсын хөдөлмөр, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд болон нийгмийн асуудлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийн хүрээнд хоёр орны хөдөлмөрийн зах зээлд хэрэгцээтэй салбарт ажиллах хүч нийлүүлэх, хүлээн авах боломжийн талаар үргэлжлүүлэн судлахаар тогтов.
23. Вьетнам Улс нь Монгол Улсын уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, цөлжилттэй тэмцэх, Монгол орны тал хээр, говь, цөлийн бүсийг ойжуулах, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн хүчин чармайлт, түүний дотор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг өндрөөр үнэлж, монголын хөрсөнд тохирсон мод тарих судалгааг төлөвлөсөн талбайд хийхээр тогтов.
24. Талууд уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг хариу арга хэмжээ авах чиглэлээр хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжийн талаар судалж үзэхээр санал нэгдэв.
25. Талууд мэдээлэл, харилцаа холбооны салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичиг байгуулах талаар судалж, эдийн засаг, соёл, нийгмийн хөгжлийн үйл явцын талаарх мэдээ, мэдээлэл, зураг, дүрс бичлэг зэргийг харилцан солилцох нь хоёр орны иргэд бие биеэ төдийгүй улс орны онцлогийг илүү сайн ойлгосноор ард түмэн хоорондын харилцан ойлголцлыг гүнзгийрүүлэх ач холбогдолтойг онцолж, мэдээлэл, харилцаа холбооны салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тохиров.

V. Олон улс болон бүс нутгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ.

26. Төрийн тэргүүн нар олон улс болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд нягт хамтран ажиллаж ирснийг өндрөөр үнэлэв. Талууд бүс нутгийн аюулгүй байдал, улс төр, олон улсын нөхцөл байдлын талаар харилцан сонирхсон асуудлаар баримталж буй бодлого, байр суурийн талаар тогтмол санал солилцож, НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллахаа нотлов.
27. Түүнчлэн Дэлхийн худалдааны байгууллага (ДХБ), Ази-Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (АПЕК), Зүүн өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (АСЕАН), Ази-Европын уулзалт (АСЕМ), Зүүн Азийн Дээд түвшний уулзалт зэрэг бүс нутаг, олон улсын байгууллага болон Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгын хүрээнд нягт хамтран ажиллаж, вьетнамын тал Монгол Улсыг АСЕАН-ы улс орнуудтай харилцаагаа өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд дэмжлэг туслалцаа үзүүлж, АПЕК гишүүнчлэлээ өргөтгөх үеэр Монгол Улс тус байгууллагад элсэх хүсэлтийг дэмжихээ дахин нотлов.
28. Талууд терроризм, үндэстэн дамнасан гэмт хэрэг, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг уламжлалт бус аюул заналтай тэмцэх хүрээнд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд анхаарч ажиллахаар тогтов.
29. Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчноо хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хувь нэмэр оруулах, олон улсын хамтын нийгэмлэгтэй идэвхтэй хамтран ажиллах хүрээнд 2026 онд зохион байгуулах Цөлжилттэй тэмцэх тухай НҮБ-ын конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хуралд вьетнамын талаас төлөөлөгч оролцуулахаар болов.

30. Талууд Өмнөд Хятадын тэнгист тогтвортой байдал, энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах, маргаантай асуудлыг НҮБ-ын дүрэм, олон улсын хууль тогтоомж, түүний дотор 1982 оны Далайн эрх зүйн тухай НҮБ-ын конвенц (UNCLOS 1982)-д нийцүүлэн энхтайвны арга замаар шийдвэрлэхийн чухлыг тэмдэглэв.
31. Төрийн тэргүүн нар Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам-ын Монгол Улсад хийсэн энэхүү төрийн айлчлал нь хоёр орны найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, чиглэлийг тодорхойлоход чухал хувь нэмэр оруулсныг санал нэгтэй тэмдэглэв.
32. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам Монгол Улсад төрийн айлчлал хийх үеэр Вьетнамын дээд, өндөр түвшний төлөөлөгчдийг халуун дотно, найрсгаар хүлээн авч буйд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон Монголын ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв.

Айлчлалын үеэр талууд дараах баримт бичигт гарын үсэг зурав. Үүнд:

“Монгол Улсын Шинжлэх ухаан, технологийн их сургууль болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Үндэсний их сургууль хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг” зэрэг болно.

“Хууль зүйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Хууль зүйн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;

“Кибер аюулгүй байдал, кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Нийгмийн аюулгүй байдлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;

“Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Зам, тээврийн яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Тээврийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;

“Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын нийслэл Ханой хот хоорондын найрсаг, хамтын ажиллагааны санамж бичиг”;

“Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академи болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Шинжлэх ухаан, технологийн академи хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;

“Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам болон Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг” болно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч То Лам нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.10.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч бөгөөд Коммунист Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам нар 2024 оны 09 дүгээр сарын 30-ны өдөр Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Төрийн тэргүүн нарын албан ёсны хэлэлцээ ажил хэрэгч, халуун дотно уур амьсгалд болж, талууд Монгол, Вьетнамын харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэх, түүний дотор улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, боловсрол, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцов. Уулзалтын эхэнд Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжиж буй энэхүү төрийн айлчлал нь “Найрамдалт хамтын ажиллагааны зарчим”-д тулгуурласан Монгол, Вьетнамын уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гарган, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бататгахад чухал түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч То Лам Монгол Улсад найрсгаар айлчлахыг урьж, вьетнамын төлөөлөгчдийг элэгсэг, халуун дотноор хүлээн авч буй Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Тэрээр манай хоёр улс газарзүйн байршлын хувьд алслагдмал хэдий ч цаг хугацааны бүхий л сорилт, шалгуурыг даван туулж, найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг  тууштай хөгжүүлэн эдүгээ 70 жилийн ойтойгоо золгож буйг тэмдэглэв. Талууд Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгчийн Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй энэхүү төрийн айлчлалаар өнгөрсөн хугацаанд хүрсэн ололт амжилтаа улам бүр бататган ахиулж, “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүрснийг тунхаглан зарлаж буй нь хоёр улсын харилцааны түүхэнд алтан үсгээр бичигдэн үлдэх онцгой чухал үйл явдал болж буйг цохон тэмдэглэв. буйг цохон тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч То Лам хоёр орон бие биеэ нөхсөн, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж бий гээд хоёр орны давуу тал бүхий бараа, бүтээгдэхүүнийг хоёр улсын зах зээлд харилцан нийлүүлэх, түүний дотор Вьетнам Улсаас далайн гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох, Монгол Улсаас мах, махан бүтээгдэхүүн импортлох боломжтойг илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх өнгөрсөн онд байгуулсан визийн шаардлагаас харилцан чөлөөлөх хэлэлцээр нь иргэд харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлснийг онцлоод, цаашид Монгол, Вьетнамын хооронд агаарын харилцааг өргөжүүлэх, хоёр улсын хооронд зорчигч болон ачаа тээврийн шууд нислэгийг  эхлүүлж, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд дэвшилтэт технологид суурилсан хамтарсан үйлдвэр байгуулах, нэмүү өртөг шингэсэн хөдөө аж ахуйн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг судалж, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, хамтын ажиллагааны тулгуур багана болгох чиглэлд нягт хамтран ажиллахаар Төрийн тэргүүн нар санал нэгдэв. Ерөнхийлөгч То Лам хөдөлмөрийн зах зээлд ажиллах хүчин нийлүүлэх тухай монголын талын саналыг дэмжиж буйгаа илэрхийлээд,  ирээдүй рүү чиглэсэн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, мөн мэдээлэл, технологийн салбар дахь боловсон хүчинг бэлтгэх боломжтойг илэрхийлэв. Төрийн тэргүүн нар боловсрол, соёл,  спортын салбар дахь хамтын ажиллагааг хөхиүлэн дэмжих, Монгол Улсын тамирчдын өндөр амжилт үзүүлж буй байт харваа, чөлөөт бөх, жүдо бөхийн төрлөөр харилцан туршлага солилцох, хамтарсан бэлтгэл хийх болон монгол, вьетнам судлалыг хөгжүүлэх, оюутан солилцоог өргөжүүлэхээр тохиров. Түүнчлэн манай хоёр орны хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болон хөгжиж буй Вьетнамын Хөдөлгөөнт цагдаагийн дэргэдэх “Морьт цагдаагийн хороо”-нд нэр төртэй алба хашсан монгол морьдыг нутаг буцаах ажлыг хамтран хэрэгжүүлэхээр тогтов. Төрийн тэргүүн нар манай хоёр улс олон улс болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд нягт хамтран ажиллаж ирснийг өндрөөр үнэлж, вьетнамын тал Монгол Улсын Зүүн өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн (АСЕАН) Яриа хэлэлцээний түнш болох, Ази-Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (АПЕК) зэрэг бүс нутгийн үйл явцад нэгдэн орох санаачилгыг үргэлжлүүлэн дэмжихээ нотлов. Мөн 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулагдах Цөлжилттэй тэмцэх тухай НҮБ-ын конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хуралд вьетнамын тал оролцохоо илэрхийлэв. Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчноо хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүч чармайлтад хувь нэмрээ оруулах чиглэлд нягт хамтран ажиллаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд монголын хөрсөнд тохирсон мод тарих судалгааг хийхэд хамтран ажиллахаар тогтов.Eрөнхийлөгч То Лам Монгол орон даяар хаваржилт хүндэрч, зудтай хүнд жил болсонтой холбогдуулан зудад нэрвэгдсэн малчдад Вьетнам Улсын Засгийн газраас 500 мянган ам.долларын хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэхээр болсныг мэдэгдэв. Уулзалтын дүнгээр талууд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын хооронд Иж бүрэн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай хамтарсан тунхаглал”, мөн хоёр улсын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хоёр талын баримт бичгүүдийг байгуулав.

БНСВУ-ын Ерөнхийлөгч То Лам Хо Чи Минийн нэрэмжит 14 дүгээр сургуульд зочиллоо

2024.10.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам өнөөдөр Хо Чи Минийн нэрэмжит улсын тэргүүний 14 дүгээр сургуульд зочиллоо. Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч То Лам энэ үеэр Хо Чи Минийн дурсгалын хөшөөнд цэцэг өргөж, сургуулийн хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Энэ онд 75 жилийн ойгоо тэмдэглэж буй тус сургуульд Вьетнам, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойгоор зочилж буйдаа баяртай байгаагаа Ерөнхийлөгч То Лам илэрхийлэв. Тэрбээр Хо Чи Минийн нэрэмжит 14 дүгээр сургуулийн сурагчид сурлага, хөдөлмөрөөр манлайлж, улсын тэргүүний сургууль болон хөгжиж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа онцлов. Ерөнхийлөгч То Лам БНСВУ-ын анхны Ерөнхийлөгч Хо Чи Минь нь БНСВУ-аас Монгол Улсад айлчилсан анхны удирдагч байсан бөгөөд 1955 онд хэрэгжсэн тус айлчлалаар хоёр улсын уламжлалт, найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны үндэс суурийг тавьсан гэдгийг тэмдэглэлээ. Сургуулийн 2024-2025 оны хичээлийн жилд багшийн хөгжил, тоног төхөөрөмжийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор БНСВУ-ын талаас 14 дүгээр сургуульд 50 мянган ам.доллар хандивлах тухай батламжийг Ерөнхийлөгч То Лам сургуулийн удирдлагад гардуулав. Ерөнхийлөгч То Лам сурагчдын урлагийн тоглолтыг үзэж, тус сургууль болон сурагчдад сурлага, хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүслээ. Хо Чи Минийн нэрэмжит улсын тэргүүний 14 дүгээр сургууль нь 6 мянга гаруй сурагч, 200 гаруй багш, ажилтантайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна. БНСВУ-ын анхны Ерөнхийлөгч Хо Чи Минийн мэндэлсний 80 жилийн ойг тохиолдуулан 14 дүгээр сургуулийг түүний нэрэмжит болгосон.

БНСВУ-ын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлал өндөрлөлөө

2024.10.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улсын Ерөнхийлөгч, Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга То Лам-ын төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Айлчлалын хүрээнд хоёр улсын төрийн тэргүүн ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж, улс хооронд болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааны талаар ярилцлаа. Монгол Улс Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудаас хамгийн түрүүнд Вьетнам Улстай “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцаа тогтоож буйгаа тунхаглан зарлаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Хоёр улс харилцан ашигтай, бие биеэ нөхсөн харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа нотоллоо. Ерөнхийлөгч То Лам-д Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар бараалхаж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар ярилцлаа. Талууд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойд зориулсан Соёлын өдөрлөгийг хамтран зохион байгуулж, Ерөнхийлөгч То Лам монголын аж ахуйн нэгж, бизнесийн төлөөлөлтэй уулзлаа. Энэ удаагийн айлчлал Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2023 онд Вьетнам Улсад хийсэн төрийн айлчлалын хариу айлчлал бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд болсноороо онцлогтой байлаа.

17. Монгол, Германы харилцаа

Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх төсөл хэрэгжүүлнэ

2016.10.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар Сайд У.Хүрэлсүх ХБНГУ-ын Физик Техникийн Хүрээлэнгийн төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзан хамтран хэрэгжүүлэх төслийн талаар санал солилцов. Монгол Улсын стандарт, хэмжил зүйн салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр Физик Техникийн Хүрээлэн ихээхэн хичээл зүтгэл гаргаж байгаад Шадар сайд  талархал илэрхийлэв. Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч байгууллага болох Стандартчилал, хэмжил зүйн газрын хамтын үйл ажиллагааг Монгол Улсын Засгийн Газар бүх талаар дэмжинэ гэдгээ гэдгээ Шадар сайд тодотголоо. Энэ төслийг эрчим хүчний хэмнэлтийн хүрээнд хэрэгжүүлэх бөгөөд салбарын чанарын удирдлагын дэд бүтэц /хэмжил зүйн лабораториудын үйл ажиллагаа/-ийг олон улсын шаардлагад нийцүүлэн боловсронгуй болгох, эрчим хүчний үйлдвэрлэлд олон улсын болон Европын Холбооны Улсын нийтлэг зарчим, хэм хэмжээ, стандартыг судлан нэвтрүүлэх юм. Өмнө нь “Монголын Стандартчиллын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх” Европын Холбооны төслийн дэмжлэгтэйгээр Монгол Улсын “Үндэсний чанарын хөтөлбөр 2016-2020” –ийг боловсруулж баталсан. Уг хөтөлбөрт Стандартчилал, хэмжил зүйн талаарх хууль тогтоомжийг олон улсын нийтлэг зарчимд нийцүүлэн шинэчилж, бараа бүтээгдэхүүний зах зээлд өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, худалдаан дахь техникийн саад тотгорыг багасгахад Стандартчилал, тохирлын үнэлгээний үр дүнг хүлээн зөвшөөрөх, хэрэглэх, ашиглах механизмыг оновчтой болгоно гэж тусгасан. Тухайлбал:

• чанарын дэд бүтцийн тогтолцоог олон улсын жишигт нийцүүлэн бүрдүүлж хөгжүүлэх;
• чанарын дэд бүтцийн хүний нөөцийн чадавхийг сайжруулах;
• хэрэглэгч, үйлдвэрлэгчдийн чанарын талаарх мэдлэг, ойлголтыг дээшлүүлэх;
• бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй ногоон технологийг нэвтрүүлэх;
• экспортын тэргүүлэх салбарын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих;
• импортыг орлох бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх;
• чанарын дэд бүтцийн байгууллагуудын мэдээллийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, аюулгүй байдлыг хангах юм.

Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх төслийг уялдуулах нь ач холбогдолтой юм. Уг төсөл нь 600.000 еврогийн өртөгтэй бөгөөд гурван жилийн хугацаанд хэрэгжих юм гэжээ. 

Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг хөгжүүлэх нь төслийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхээр боллоо

2016.10.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Эрчим хүчний салбар нь улс орны аюулгүй байдал, эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах, түрүүлж хөгжүүлэх шаардлагатай эдийн засгийн суурь салбар юм. Тиймээс 2013 оноос “Эрчим хүчний салбарын чанарын удирдлагын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх төсөл”-ийг Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Германы Физик техникийн хүрээлэнгээс хэрэгжүүлж эхэлсэн. Уг төслийн хугацаа 2015 оны 7 сард дууссан ба Монголын талын хүсэлтийг үндэслэн ХБНГУ-ын Засгийн газрын шийдвэрээр төслийг  үргэлжлүүлэхээр шийдвэрлэжээ. Ингээд Монгол улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Герман Монголын Стандартчилал, хэмжил зүйн байгууллагын ажилтнуудыг хүлээн авч 2017-2019 онуудад хамтарч хэрэгжүүлэх төсөлтэй танилцаж дэмжиж ажиллахаа илэрхийллээ. Уулзалтын үеэр “Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх“ төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч байгууллага болох Стандарт, хэмжил зүйн газрын хамтын үйл ажиллагааг Монгол Улсын Засгийн Газар бүх талаар дэмжинэ гэдгээ Шадар сайд тодотголоо. Энэ төслийг эрчим хүчний хэмнэлтийн хүрээнд хэрэгжүүлэх бөгөөд салбарын чанарын удирдлагын дэд бүтэц /хэмжил зүйн лабораториудын үйл ажиллагаа/-ийг олон улсын шаардлагад нийцүүлэн боловсронгуй болгох, эрчим хүчний үйлдвэрлэлд олон улсын болон Европын Холбооны Улсын нийтлэг зарчим, хэм хэмжээ, стандартыг судлан нэвтрүүлэх юм. Өмнө нь “Монголын Стандартчиллын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх” Европын Холбооны төслийн дэмжлэгтэйгээр Монгол Улсын “Үндэсний чанарын хөтөлбөр 2016-2020” –ийг боловсруулж баталсан. Уг хөтөлбөрт Стандартчилал, хэмжил зүйн талаарх хууль тогтоомжийг олон улсын нийтлэг зарчимд нийцүүлэн шинэчилж, бараа бүтээгдэхүүний зах зээлд өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, худалдаан дахь техникийн саад тотгорыг багасгахад Стандартчилал, тохирлын үнэлгээний үр дүнг хүлээн зөвшөөрөх, хэрэглэх, ашиглах механизмыг оновчтой болгоно гэж тусгасан. Тухайлбал:

• чанарын дэд бүтцийн тогтолцоог олон улсын жишигт нийцүүлэн бүрдүүлж хөгжүүлэх;
• чанарын дэд бүтцийн хүний нөөцийн чадавхийг сайжруулах;
• хэрэглэгч, үйлдвэрлэгчдийн чанарын талаарх мэдлэг, ойлголтыг дээшлүүлэх;
• бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй ногоон технологийг нэвтрүүлэх;
• экспортын тэргүүлэх салбарын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих;
• импортыг орлох бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх;
• чанарын дэд бүтцийн байгууллагуудын мэдээллийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, аюулгүй байдлыг хангах юм.

Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд “Эрчим хүчний салбарт чанарын дэд бүтцийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх” төслийг уялдуулах нь ач холбогдолтой юм. Уг төсөл нь 600.000 еврогийн өртөгтэй бөгөөд гурван жилийн хугацаанд хэрэгжих юм гэжээ.

Монголын сайхан орон” киноны аяыг ХБНГУ-ын талаас хүлээлгэн өглөө

2017.06.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. ХБНГУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд Штефан Дуппел Шадар сайд У.Хүрэлсүхтэй уулзаж, Монгол Улсын Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Э.Чойдогийн “Монголын сайхан орон” киноны аяыг манай улсын талд хүлээлгэн өглөө. Шадар сайд Үндэсний Их баяр наадмыг зохион байгуулах комиссыг ахалж ажилладаг бөгөөд энэ удаагийн баяр наадмын нээлтийн үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Э.Чойдогийн  “Монголын сайхан орон” киноны аяыг эгшиглүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм. Монгол Улсын Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Э.Чойдогийн “Монголын сайхан орон” киноны аяыг 1961 онд алдарт Дефа кино үйлдвэрийн симфони оркестрт бичүүлсэн боловч анхны партитур нь манай урлагийн сан хөмрөгт хадгалагдаж үлдээгүй байна. Тиймээс Дефа кино үйлдвэрийн архивт хадгалагдаж байгаа уг хөгжмийн партитурыг хувилан авч, Улсын баяр наадмын ёслолын үйл ажиллагаанд эгшиглүүлэх хүсэлтэй буйгаа Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх  ХБНГУ-ын талд илэрхийлээд байсан аж. Шадар сайд өнөөдрийн уулзалт, үйл ажиллагааны үеэр “Нөхцөл байдал, хэрэгцээ шаардлагыг соргогоор мэдэрч бидний ажилд гүн туслалцаа үзүүлсэн Элчин сайд Штефан Дуппел, соёлын атташе ноён Кристиан Зайферт болон нийт Элчин сайдын яамны хамт олонд гүн талархал илэрхийлж байна. Монгол Улс хийгээд Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын дипломат харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бэхжихийн ерөөлийг дэвшүүлье” хэмээн талархлаа илэрхийлэв. Мөн ХБНГУ-ын элчин сайд болон албаныханд зориулан, алдарт зохиолчийн “Жаламхар” аязыг эгшиглүүлж, Морин хуур хөгжмийг бэлэг болгон өгөв. Манай улс тус хөгжмийн зохиолын партитурыг хувилан авснаар хөгжмийн сан хөмрөг, архив баяжиж, Үндэсний их баяр наадмаар эгшиглүүлээд зогсохгүй Монголынхоо нэрт хөгжмийн зохиолчийн энэхүү  бүтээлийг партитурын дагуу анх удаа албан ёсоор тоглох нөхцөл бүрдэх юм гэжээ.  

Фридрих Эбертийн сангийн Ерөнхийлөгчийг хүлээн авч уулзав

2018.06.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай улсад айлчилж байгаа Фридрих Эбертийн сангийн Ерөнхийлөгч Курт Бек тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улс зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн цагаас Фридрих Эбертийн сан туслалцаа, дэмжлэг үзүүлж ирсэнд Ерөнхий сайд талархал илэрхийлэв. Ялангуяа улс төр, соёл, парламентын засаглалыг бэхжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсныг өндөр үнэлж байдгаа тэмдэглэв. Талууд уулзалтын үеэр ардчилсан нийгмийн тогтолцоог бэхжүүлэх, улс төрийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, тэгш эрхтэй ёс зүйг бүтээх талаар санал солилцжээ.

Германы “Чингис хаан” хамтлаг ирэх онд Монголд тоглолтоо хийнэ

2018.07.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ХБНГУ-ын “Чингис Хаан” хамтлагийн гишүүн Вольфганг Хайкелийг хүлээн авч уулзлаа. Дэлхийд алдартай хамтлагийн гишүүн Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэнд Ерөнхий сайд талархал илэрхийлж тавтай морилохыг урилаа. Вольфганг Хайкел ирэх онд хамтлаг байгуулагдсаныхаа 40 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсад бүрэн хэмжээний тоглолт xийxээр төлөвлөснөө  дурдав. “Чингис хаан” хамтлаг ирэх оны нэгдүгээр сараас эxлэн нэг жилийн хугацаанд дэлхийг тойрсон аялан тоглолт xийxээр болжээ. Тоглолт Япон Улсаас эxэлж Бразилд дуусаx бөгөөд Үндэсний их баяр наадмын үеэр манай улсад ирэх юм байна.  ХБНГУ-ын “Чингис хаан” хамтлаг Хэнтий аймгийн Дадал суманд байгуулах “Мянганы суут хүн-Их эзэн Чингис хаан” төслийн бүтээн байгуулалтыг сурталчлах, 1979 онд хит болж байсан “Чингис хаан” дуугаа дүрсжүүлэхээр   иржээ. Клипний зураг авалтыг “Херо Энтертайнмент” хийх юм. Дашрамд дурьдахад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гарган “Чингис хаан” хамтлагийг “Найрамдал” медалиар шагнажээ.

Монгол Улс, ХБНГУ-ын Зэвсэгт хүчний хамтарсан Уулын явган цэргийн сургалтын үйл ажиллагаатай танилцлаа

2021.10.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын /ХБНГУ/ Зэвсэгт хүчний хамтарсан Уулын явган цэргийн III шатны сургалтын үйл ажиллагаатай танилцлаа. Хоёр улсын батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагааны хүрээнд тус сургалтыг 2019 оноос эхлэн жил бүр зохион байгуулж буй бөгөөд Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний Уулын тусгай батальон буюу 331 дүгээр ангийн алба хаагчдыг дадлагажуулах, тэднийг бие даан уулын сургалт явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэх, уулын чиглэлээр мэргэшүүлэх зорилготой юм. Энэ жилийн сургалт 2021 оны 10 дугаар сарын 04-28-ны өдрүүдэд “Байлдааны буудлага”, “Уулын бэлтгэл сургалт”, “Уулын сургагч багш бэлтгэх” гэсэн гурван төрлөөр явагдаж, хоёр улсын 100 гаруй цэргийн алба хаагч оролцож байна.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх сургалтын үйл ажиллагаатай танилцсаныхаа дараа сургалтад оролцож буй бие бүрэлдэхүүнд хандан үг хэллээ. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ У.ХҮРЭЛСҮХ ХЭЛСЭН ҮГЭНДЭЭ: “Эрхэм Элчин сайд ноён Розенберг, хүндэт зочид, хатагтай ноёд оо, Хоёр улсын Зэвсэгт хүчний генерал, офицер, ахлагч нар аа, Монгол Улс ХБНГУ-тай 1974 оны 01 дугаар сарын 31-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосноос хойш эдүгээ 50 шахам жил өнгөрч хоёр орны харилцаа иж бүрэн түншлэлийн түвшинд амжилттай хөгжиж байна. Манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаанд батлан хамгаалах салбарын харилцаа чухал байр суурийг эзэлдэг. Одоогоос 28 жилийн өмнө Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын хооронд цэргийн дипломат харилцаа тогтоосноос хойш манай хоёр орны батлан хамгаалах салбарын харилцаа, хамтын ажиллагаа жилээс жилд өргөжин хөгжсөөр байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүнийг сурган дадлагажуулах, хамтарсан сургалт дадлагуудыг зохион байгуулах, Энхийг дэмжих болон Олон улсын цэргийн ажиллагаанд хамтран оролцох, зэвсэглэл техникийн буцалтгүй тусламж үзүүлэх зэрэг хэлбэрээр хоёр орны батлан хамгаалах салбарын харилцаа амжилттай хөгжиж байгаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагчийн хувьд баяртай байна. ХБНГУ-аас Монгол Улсын батлан хамгаалах салбарт 1995 оноос хойш нийтдээ 20 шахам тэрбум төгрөгийн буцалтгүй тусламж үзүүлсэн нь хоёр орны харилцаа хэрхэн хөгжиж байгааг харуулсан бодит жишээ юм.Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний 265 цэргийн алба хаагч Герман Улсын буцалтгүй тусламжаар суралцан, төгссөн бөгөөд, тэд өнөөдөр томилогдсон анги, байгууллагууддаа албаа амжилттай хааж, Зэвсэгт хүчний шинэчлэлд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байна. Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд Афганистан Улсад Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний 1,500 гаруй цэргийн алба хаагч герман нөхөдтэйгөө мөр зэрэгцэн энхийг дэмжих ажиллагаанд үүргээ амжилттай гүйцэтгэсэн байна. 2019 оноос эхлэн явагдаж байгаа Уулын явган цэргийн хамтарсан сургалт нь хоёр орны батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаанд түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг нээсэн юм. Жил ирэх тусам энэхүү сургалт илүү өргөн хүрээг хамарч, анхан шатнаас мэргэжлийн түвшин рүү шилжиж байгаад Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагчийн хувьд туйлын баяртай байна. Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний сургалт бэлтгэл, үүрэг гүйцэтгэх чадавхыг дээшлүүлэн мэргэжлийн цэрэгт суурилсан Зэвсэгт хүчнийг төлөвшүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь  нэмэр оруулж байгаа Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Батлан хамгаалах яам, энэхүү сургалтыг хамтран зохион байгуулж буй 23 дугаар уулын явган цэргийн бригадын удирдлага, бие бүрэлдэхүүнд талархал илэрхийлж, сургалтын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Монгол, герман цэргүүдийн дайчин нөхөрлөл батжин хөгжих болтугай” гэлээ.Мөн ХБНГУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ёорн Розенберг хэлсэн үгэндээ, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч хоёр орны батлан хамгаалах салбарын харилцааны хамгийн залуу төсөл болох Уулын явган цэргийн хамтарсан сургалттай өөрийн биеэр танилцахаар ирсэн нь хоёр орны тусгаар тогтнол, хамтын ажиллагаа өндөр түвшинд хүрсний илэрхийлэл гэдгийг тодотгов.

Урсула фон дер Лайентэй уулзав

2022.09.21. AНУ. Нью-Йорк хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 77 дугаар чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцох үеэрээ Европын Комиссын Ерөнхийлөгч Урсула фон дер Лайен-тэй уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ үеэр Монгол Улсын гуравдагч хөрш Европын Холбоо, түүний гишүүн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нь гадаад бодлогын тэргүүлэх зорилтуудын нэг гэдгийг хэллээ. Европын Холбоо нь манай улсын ардчилал, нийгмийн шилжилтийг тууштай дэмжиж, өнгөрсөн хугацаанд болон цар тахлын үеэр дэмжлэг, туслалцаа үзүүлснийг онцлон тэмдэглэв. Дэлхий нийтийн өмнө тулгараад буй байгаль орчны доройтол, цөлжилт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллийг бууруулах чиглэлд хамтын ажиллагааг бүх талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэх сонирхолтой байгаагаа хэлж, Европын Холбооны Ойн түншлэл хөтөлбөрт Монгол Улсыг хамруулахаар урьсанд талархал илэрхийлэв. Европын Комиссын Ерөнхийлөгч Урсула фон дер Лайен олон улсын харилцааны өнөөгийн нөхцөл байдалд Монгол Улсын явуулж буй бие даасан, нээлттэй, энхийг эрхэмлэсэн, олон тулгуурт гадаад бодлогын ач холбогдлыг онцолж, газар зүйн байрлалын онцлогийг бүрэн ойлгож, хүндэтгэж буйгаа хэллээ. Цаашид хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам бүр эрчимжүүлж, эрчим хүч, ногоон хөгжлийн салбарт хамтран ажиллах өргөн боломжтойг онцлон тэмдэглэв. Тухайлбал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжиж байгаагаа хэллээ. Иймд Европын Ногоон санаачилгын нэг хэсэг болох ойг хамгаалах, сэргээх, ой ашиглалт, ойн тогтвортой менежментийг эдийн засгийн ашигтай хэлбэрээр хөгжүүлэх зорилго бүхий Ойн түншлэл хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллахад бэлэн буйгаа хэллээ. Ингэснээр Монгол Улс Ойн түншлэл хөтөлбөрт хамрагдах Ази тивийн анхны улс болно. Талууд Монгол Улс, Европын Холбооны хамтын ажиллагаа ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө зэрэг нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан эрчимтэй бэхжиж буй сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, үр өгөөжтэй, бодит үр дүнтэй харилцааг хөгжүүлэхэд анхаарал хандуулан ажиллахаар санал нэгдэв. Европын Комиссын Ерөнхийлөгч Урсула фон дер Лайен нь ХБНГУ-ын Бундестагийн гишүүн, Гэр бүл, ахмад настан, эмэгтэйчүүд, залуучуудын асуудал эрхэлсэн сайд, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд, Батлан хамгаалахын сайдаар ажиллаж байсан. Европын Комиссын Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг 2019 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдрөөс хашиж байна гэжээ. 

ХБНГУ-ын Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2023.06.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Гадаад хэргийн сайд Анналена Бербок бараалхав. Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалтыг хамтран зохион байгуулж, тус уулзалтад оролцож байгаад Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлэв. Монгол Улс нь ХБНГУ-ыг Европ дахь итгэлт түнш, гуравдагч хөршөө гэж үзэн, харилцаа, хамтын ажиллагааг бататган өргөжүүлэх, Иж бүрэн түншлэлийн түвшинг ахиулж Стратегийн түншлэлд хүргэхийг чухалчилж байгааг онцлов. Мөн Холбооны Ерөнхийлөгч Ф.В. Штайнмайерт мэндчилгээ уламжлахыг хүсэж, тааламжтай цагтаа Монгол Улсад айлчлахыг урьсан урилгыг нотлов. Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Гадаад хэргийн сайд А.Бербок, Холбооны Ерөнхийлөгчийн мэндчилгээг уламжилж, харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулах, өндөр, дээд хэмжээний харилцан айлчлал хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа онцлов. 2024 онд тохиох Монгол, Германы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн түүхт ойг өргөн хүрээнд тэмдэглэх, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд онцгойлон анхаарч, бүх талын хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв. Бараалхалтын үеэр дэлхий нийтийн энх тайван, аюулгүй байдал болон худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, эрчим хүч зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

ХБНГУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Ёорн Розенбергийг эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Монгол Улс нь ХБНГУ-ыг Европ дахь итгэлт түнш, гуравдагч хөршөө гэж үзэн, харилцаа, хамтын ажиллагааг бататган өргөжүүлэх, Иж бүрэн түншлэлийн түвшинг ахиулж Стратегийн түншлэлд хүргэхийн төлөө байгааг Ерөнхийлөгч онцлов. Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэв. Ялангуяа тус улстай хөгжлийн хөтөлбөрөө сэргээсэн зэрэгт Элчин сайдын оруулсан хувь нэмэр их байсныг онцлов. Ирэх онд тохиох Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Холбооны Ерөнхийлөгч Ф.В. Штайнмайер Монгол Улсад айлчилна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлэв. Хэдийгээр цар тахлын хүнд үе байсан хэдий ч сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд томоохон ахиц дэвшил гарсныг Элчин сайд Ёорн Розенберг тэмдэглэв. Цаашид хоёр орон Иж бүрэн түншлэлийн түвшинг ахиулж Стратегийн түншлэлд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлээд, үүний төлөө хувь нэмрээ оруулахаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хоёр орны харилцаанд оруулсан хувь нэмэр, хүчин чармайлтыг нь үнэлж Элчин сайдыг Найрамдал медалиар шагналаа. Элчин сайд Ёорн Розенберг өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд бүх талын дэмжлэг үзүүлсэн Монгол Улсын төр, засаг болон найрсаг, зочломтгой ард түмэнд талархал илэрхийллээ.

ХБНГУ-ын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хэльмут Рудольф Кулитц өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш ХБНГУ-тай өрнүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа онцгой ач холбогдолтойг тэмдэглэж,  харилцааг цаашид өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэх, шат ахиулахад Элчин сайд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв. Элчин сайд Х.Р.Кулитц 2024 онд тохиох Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг үр дүнтэй тэмдэглэх, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал хэрэгжүүлэх, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, иргэд хоорондын харилцаа холбоог нэмэгдүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа онцлов .Элчин сайд Х.Р.Кулитц нь 1992 оноос хойш Холбооны Гадаад хэргийн яаманд ажиллаж байгаа бөгөөд Египет, Болгар, Австри, Конго, Нигер, Чад Улс дахь Дипломат төлөөлөгчийн газар, Бүгд Найрамдах Чад Улсад Элчин сайдаар ажиллаж байсан юм.

Фрийдрих-Эбертийн сангийн тэргүүнийг хүлээн авч уулзав

2023.10.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. ХБНГУ-ын Фрийдрих-Эбертийн сан Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж эхэлсний 30 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх сангийн тэргүүн Мартин Шульцийг хүлээн авч уулзлаа. Германы улс төрийн ууган сан болох Фрийдрих-Эберт сан Монгол Улсад өрнөсөн ардчилсан өөрчлөлт, шилжилтийн үйл явцыг дэмжиж, иргэдийн улс төрийн оролцоог дээшлүүлэх, иргэний нийгмийн байгууллагуудыг дэмжих, эмэгтэйчүүд-залуучуудын оролцоог дэмжих чиглэлээр хамтран ажиллаж ирсэнд талархал илэрхийллээ. Цаашид нийгмийн шударга ёс, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, хэвлэл мэдээлэл, энх-тайван, аюулгүй байдал болон парламентын засаглалыг бэхжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлэв. Фрийдрих-Эбертийн сангийн тэргүүн Мартин Шульц Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хүлээн авч уулзсанд нь талархал илэрхийлэв. Тэрбээр Монгол Улсад анх удаа ирсэн гэдгээ онцолж, Монгол Улс, монголчууд ирээдүйгээ гэгээлгээр харах олон шалтгаан бий гэж харж байгаагаа хэллээ. Ялангуяа, Монголын оюутан, залуустай уулзах үеэр өөдрөг, нээлттэй сэтгэлгээтэй, өөртөө итгэлтэй байсныг анзаарснаа хэлж, цаашид сангийн үйл ажиллагааг өргөжүүлж, хамтран ажиллахад таатай байх болно гэв. Фрийдрих-Эбертийн сан нь Герман Улсын анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч Фрийдрих Эбертийн гэрээслэлийн дагуу 1925 онд байгуулагдсан. Ардчиллын үндсэн гурван үнэт зүйл болох эрх чөлөө, шударга ёс, эв санааны нэгдлийн зарчим дээр үйл ажиллагаа нь суурилдаг.

-ХБНГУ-ын Холбооны Ерөнхийлөгч төрийн айлчлал хийнэ-

2024.01.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Холбооны Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр 2024 оны 02 дугаар сарын 7-8-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Холбооны Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр нар албан ёсны уулзалт хийж, харилцаа, хамтын ажиллагаа, түншлэлийн түвшинг ахиулах талаар ярилцана. Айлчлалын үеэр хоёр орны холбогдох яам, байгууллагууд эрчим хүч, тээвэр, боловсрол, байгаль орчин, хууль, эрх зүй, археологийн салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурна. Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд 1974.01.31-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд түүхт 50 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Холбооны Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр 2014 онд Гадаад хэргийн сайдын хувиар Монгол Улсад айлчилж байсан юм гэжээ. 

-Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Ерөнхийлөгч төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр гэргий Элке Бюденбендэрийн хамт Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв. Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд албаны хүмүүс угтан авав. Энэ удаагийн төрийн айлчлал нь ХБНГУ-аас Ерөнхийлөгчийн түвшинд хийж буй дөрөв дэх айлчлал бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд болж байна. Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд 1974.01.31-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд 2008 оноос Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд харилцаж байгаа юм.

-ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэрын төрийн айлчлал эхэллээ-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр Монгол Улсад 2024 оны 02 дугаар сарын 7-8-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэгийн хамт ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр, гэргий Элке Бюнденбендэр нарыг Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилэв. Ерөнхийлөгч нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын болон ХБНГУ-ын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын Суурин төлөөлөгчидтэй мэндчилэв. Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурав.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр нар албан ёсны уулзалт хийв-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр Монгол Улсад 2024.02.7-8-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр нар Төрийн ордонд албан ёсны уулзалт хийв. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч нар ардчилал, хүний эрх, хууль дээдлэх зарчмын нийтлэг үнэт зүйлд суурилсан Монгол, Германы Иж бүрэн түншлэлийн харилцаа улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, зам тээвэр, археологи, хүмүүнлэг болон бусад салбарт өргөжиж байгааг сайшаав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсад өрнөсөн ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийн шилжилтийг германы тал тууштай дэмжиж ирсэнд талархал илэрхийлж, өнгөрсөн 50 жилийн хамтын ажиллагааны ололт, амжилтаа бэхжүүлэн, хоёр улсын харилцаа Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрч буйд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Талууд олон улсын түвшинд хоёр талаас дэвшүүлсэн санал, санаачилгуудыг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллах, тухайлбал уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, байгаль орчны доройтол зэрэг дэлхий нийтийн өмнө тулгамдаж буй сорилтуудыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн олон улсын хүчин чармайлтад хувь нэмрээ оруулах талаар ярилцлаа.

-Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс Иж бүрэн түншлэлийн харилцаагаа шат ахиулж, Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэлээ-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр Монгол Улсад 2024.02.7-8-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол, Германы харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслол болов. Уг ёслолд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр нар оролцов.

1. Монгол Улс, ХБНГУ хоорондын Cтратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглал: Хоёр улсын Иж бүрэн түншлэлийн харилцааны тухай баримт бичгийг 2008 онд байгуулсан. Хоёр орны дипломат харилцааны 50 жилийн ойгоор буюу ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлалын үеэр хоёр орны харилцааны түвшнийг шат ахиулж,  Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэлээ. Гуравдагч хөрш ХБНГУ нь Европын орнуудаас стратегийн түншлэл байгуулсан  анхдагч улс боллоо. Монгол Улс одоогоор АНУ, Япон, БНСУ, БНЭУ-тай Стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоогоод байна.
2. Автозамаар олон улсын зорчигч болон ачаа тээвэрлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, ХБНГУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр: Хэлэлцээр байгуулснаар ХБНГУ төдийгүй Европын бусад улс оронтой эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын харилцаа гүнзгийрэхэд чухал түлхэц болно. Монголын тээвэрчид Европын орнуудад тээвэр хийх боломж улам нэмэгдэнэ. Далайд гарцгүй Монгол Улсын хувьд чухал ач холбогдолтой бөгөөд Ази-Европ хооронд дамжин өнгөрөх тээврийн хамгийн дөт зам учир эдийн засагт ихээхэн хувь нэмэр оруулна.
3. Монгол-Германы Хархорин экспедиц, Монгол-Германы Орхон экспедицийн хамтын ажиллагааг цаашид үргэлжлүүлэх тухай Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Монгол Улсын Их Сургууль, ХБНГУ-ын Археологийн хүрээлэн хоорондын тохиролцоо: 20 гаруй жил амжилттай хэрэгжиж буй төслийн хүрээнд түүхэн дурсгалуудын байр зүйн зураг, малтлага хийх, олдворуудыг судлах, олон нийтэд хүргэх, үзэсгэлэн гаргах зэрэг цогц ажлыг гүйцэтгэдэг. Хамтын ажиллагааны гэрээг дахин таван жилээр сунгахаар тохиролцлоо.
4. Монгол-Германы хамтарсан Ашигт малтмал, технологийн их сургууль төслийг хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын БШУ-ны яам, ХБНГУ-ын Германы Олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг хоорондын хэлэлцээр:Монгол-Германы хамтарсан Ашигт малтмал, технологийн их сургууль (МГТИС) нь 2013 онд байгуулагдсан төрийн өмчийн их сургууль. Монгол Улсын уул уурхай, боловсруулах үйлдвэрийн салбаруудын хөгжилд нэн шаардлагатай хүний нөөцийг дотоодод бэлтгэх, судалгаа, инновацыг хөгжүүлэх, нутагшуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. ХБНГУ-ын Засгийн газрын долоон сая еврогийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр их сургуулийн оюутны байр болон сургалт, судалгааны байр барих төсөл хэрэгжиж байгаа. Хэлэлцээрийн дагуу  сургуулийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагаанд зориулан ХБНГУ-аас нэмэлт дөрвөн сая еврогийн санхүүжилт олгохоор боллоо.
5. Шүүх, эрх мэдлийн байгууллагуудын эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, чадавхыг сайжруулах төсөлийг хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын ХЗДХЯ, ХБНГУ-ын Германы Олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг хоорондын хэлэлцээр:ХБНГУ шилжилтийн эхний үеэс эхлэн эрх зүйн тогтолцоог төгөлдөршүүлэх, хууль, шүүхийн байгууллагуудын чадавхыг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж, төсөл хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ дэмжлэгээ үргэлжлүүлж, шүүх байгууллагын шилжилтийн үйл явц, салбарын албан хаагчдын болон техникийн чадавхыг бэхжүүлэх талаар хууль зүйн зөвлөгөө өгөхөд зориулан санхүүгийн тусламж үзүүлнэ
6. Тусгай хамгаалалттай газар нутгуудад дэмжлэг үзүүлэх замаар экосистемийг хадгалан хамгаалахад хувь нэмэр оруулах нь II төсөлийг хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын БОАЖЯ, ХБНГУ-ын Германы Олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг хоорондын хэлэлцээр: Тусгай хамгаалалттай газар нутгуудад орон нутгийн иргэдийн дэмжлэгтэйгээр тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Зөвлөх үйлчилгээ нь Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хэрэгжүүлэх, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийг сонгосон сэдвүүдээр сайжруулах, байгаль орчны боловсрол, харилцаа холбоог сайжруулахад чиглэнэ.
7. Эдийн засгийн өсөлт, бизнес эрхлэлтийг дэмжих нь II төсөлийг хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, ХБНГУ-ын Германы Олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг хоорондын хэлэлцээр:Энэ төсөл нь аж ахуйн нэгжүүдийн хөрөнгө оруулалт, экспортыг дэмжих үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах зорилготой. Ингэснээр эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын бодлогыг хэрэгжүүлэх гол оролцогчдын чадавх, уялдаа холбоог бэхжүүлж, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих арга хэрэгслийг боловсронгуй болгоно.
8. Монгол Улсад тогтвортой эрчим хүчийг хөгжүүлэхэд шаардлагатай чадавхыг бэхжүүлэх төсөлийг хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Эрчим хүчний яам, ХБНГУ-ын Германы Олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг хоорондын хэлэлцээр:Эрчим хүчний салбарыг шинэчлэхтэй холбогдуулан төр, хувийн хэвшлийн оролцогч талуудын чадавхыг нэмэгдүүлэх, харилцан уялдааг сайжруулах ХБНГУ-ын Засгийн газар хоёр сая еврогийн тусламж үзүүлэхээр боллоо.
9. Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг илтгэн харуулсан биет үзэсгэлэнг ХБНГУ-д хамтран гаргах тухай Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл, урлагийн газар, ХБНГУ-ын Пруссын Соёлын өвийн сангийн харьяа Берлин дэх үндэсний музейн нэгдлийн Өвөг ба эртний түүхийн музей хоорондын Харилцан ойлголцлын Санамж бичиг: Төрийн тэргүүн нарын ивээл дор Монголын эртний нийслэл Хархорум, Орхоны хөндийн археологийн малтлага, судалгааны төслийн үр дүн болон бусад түүхэн сурвалжид тулгуурлан Чингис хаан, Монголын эзэнт гүрний үеийн түүхийг харуулсан биет үзэсгэлэнг 2026, 2027 онд Берлин, Бонн хотод хамтран гаргахаар тохиролцов. Энэ нь  Монгол Улсыг гадаадад сурталчлах, түүх, соёл, уламжлалаа таниулах, европын аялагч, жуулчдын тоог нэмэгдүүлэхэд чухал түлхэц болно. Дээрх төслийн хүрээнд 2005 онд Бонн хотноо Чингис хаан ба түүний өв залгамжлагчид үзэсгэлэнг гаргаж байв.

-ХБНГУ-ын түүхийн музей хооронд харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгууллаа-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Энэ удаагийн төрийн айлчлал нь ХБНГУ-аас Ерөнхийлөгчийн түвшинд хийж буй дөрөвдөх айлчлал бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд зохион байгуулагдаж байна. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл, урлагийн газар ХБНГУ-ын Берлин хотын Үндэсний музейн нэгдэл болон Пруссийн соёлын өвийн сан, Өвөг ба эртний түүхийн музей хооронд харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгууллаа. Энэхүү харилцан ойлголцлын санамж бичгийн хүрээнд музейд хамтарсан үзэсгэлэн зохион байгуулах, археологийн салбарын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, соёлын салбарын мэргэжилтнүүдийг чадавхжуулах сургалтыг зохион байгуулахаар тохиролцлоо.

-Монгол Улс, ХБНГУ хоорондын Стратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурав-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэрын Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс хоорондын Cтратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглалд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Гадаад хэргийн яамны Төрийн сайд Тобиас Линднер нар гарын үсэг зурав. Хоёр улс 2008 оноос Иж бүрэн түншлэлийн хүрээнд харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж ирсэн бөгөөд ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэрын  төрийн айлчлалын үеэр харилцааны түвшинг шат ахиулж, Стратегийн түншлэл байгууллаа.

Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс хоорондын Стратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглал

1. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр 2024.02.7-8-ны өдөр Монгол Улсад төрийн айлчлал хийв. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улс болон Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс, Монгол, Германы ард түмний 100 орчим жилийн нөхөрлөл,  түүнчлэн 1995.9.19-ний өдөр байгуулсан Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын харилцааны үндсийн тухай хамтарсан тунхаглал, 2008.9.5-ны өдөр байгуулсан Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс хоорондын Иж бүрэн түншлэлийн харилцааны тухай хамтарсан тунхаглалаар бэхэжсэн Монгол Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс хоорондын дипломат харилцаа, хамтын ажиллагааны 50 жилийн ололт амжилтыг сайшаав. Талууд мөн Тогтвортой хөгжлийн зорилт 2030-той уялдсан хоёр улсын хоорондын улс төр, аюулгүй байдал, ардчилсан засаглал, батлан хамгаалах, эдийн засаг, худалдаа, байгаль орчин, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хөгжлийн хамтын ажиллагаа, иргэний нийгэм, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааны чухал үр дүнг мөн онцлон тэмдэглэв.

2. Талууд Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлогын зарчим, Гуравдагч хөршийн бодлого болон энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах, олон улсын эрх зүйд суурилсан дэг журам, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээрх Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын үүрэг амлалт, тууштай чармайлт, бодлогыг уялдуулан ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс, зах зээлийн эдийн засгийн зарчим зэрэг нийтлэг үнэт зүйлд суурилсан хоёр талын харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэж, шат ахиулахаар шийдвэрлэв.

3. Стратегийн түншлэлийн хүрээнд талууд дараах чиглэлээр хамтран ажиллахаар шийдвэрлэв:

     3.1 Улс төр, аюулгүй байдлын салбарт хамтын ажиллагааг бэхжүүлнэ, энэ хүрээнд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал хэрэгжүүлнэ; бүс нутаг болон олон улсын байгууллагын хүрээнд олон талт хамтын ажиллагааг улам бүр бэхжүүлнэ, тухайлбал НҮБ төвтэй олон талт хамтын ажиллагаанд идэвхтэй хувь нэмрээ оруулах зорилгоор Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн болох эрмэлзлийг Монгол Улс тууштай дэмжинэ; үй олноор хөнөөх зэвсгийг хураах, үл дэлгэрүүлэх, терроризмтой тэмцэх чиглэлээрх хүчин чармайлтад талуудын оруулсан хувь нэмэр, оролцоог нэмэгдүүлнэ; НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд оруулж буй хамтын хүч чармайлтаа үргэлжлүүлнэ, энэ хүрээнд батлан хамгаалах салбарын чадавхыг бэхжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана,

     3.2 Ардчилал, эрх зүйт ёс, ил тод байдал, сайн засаглал, ардчилсан парламентын тогтолцоо, иргэний нийгэм зэрэг үнэт зүйлийг бэхжүүлнэ; ялангуяа хоёр талын парламентын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, шүүх болон хууль эрх зүйн шинэчлэлийн төлөөх монголын талын хүчин чармайлтыг германы тал үргэлжлүүлэн дэмжинэ; иргэд хоорондын харилцааг гүнзгийрүүлж, орон нутгийн түншлэл, улс төрийн сангуудын үйл ажиллагаа, жендерийн тэгш байдал, феминист гадаад бодлого, хөгжлийн бодлогыг дэмжинэ,

    3.3 Алсын хараа 2050 Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод уялдуулан эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ; тухайлбал, тогтвортой бизнес, жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжиж, гадаадын хөрөнгө оруулалтын нөхцөлийг сайжруулан, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуйн хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ,

    3.4 Боловсрол, соёл, спорт, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд болон жендерийн мэдрэмжтэй, хүртээмжтэй нийгмийн хамгааллын салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлнэ; энэ хүрээнд монгол оюутнуудыг Герман Улсад дээд болон мэргэжлийн боловсрол эзэмшихийг дэмжсэн Монгол Улсын Илгээлт 2100 санаачилга болон бусад тэтгэлэгт хөтөлбөрийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр талууд хүчин чармайлтаа үргэлжлүүлэхээр болов. Мөн Герман Улсын мэргэжлийн боловсролын сургалтын тэргүүн туршлагыг нэвтрүүлэхэд үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлнэ. Талууд шинжлэх ухаан, судалгааны хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, Герман дахь Монгол судлал, Монгол дахь Герман судлалыг үргэлжлүүлэн дэмжихээр мөн тохиролцов,

     3.5 Харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эрчимжүүлнэ, энэ хүрээнд археологийн судалгаа, уул уурхайн салбар дахь хамтын ажиллагааг урагшлуулна, тухайлбал Ашигт малтмал, аж үйлдвэр, технологийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлж, уг хэлэлцээрээр байгуулсан Монгол-Германы хамтарсан Ашигт малтмал, технологийн их сургуулийг тууштай дэмжинэ,

     3.6 Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, хүний аюулгүй байдал, энх тайванд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг нь бууруулах, биологийн олон янз байдлыг хамгаалах болон тусгай хамгаалалттай газруудын тогтвортой менежментийг сайжруулахад хамтран ажиллана; эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах, ногоон эрчим хүчний шилжилтийн төлөөх нийтлэг зорилт болон Монгол Улсын нар, салхины эрчим хүчний үлэмж нөөцөд суурилан сэргээгдэх эрчим хүч, ногоон устөрөгч болон эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх технологийг нэвтрүүлнэ, чингэхдээ энэ нь эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах, эдийн засгийн зөв шилжилт хийхэд чухал алхам  болно гэдгийг харгалзаж, үүнд чиглэсэн бодлогоо сайжруулна, энэ хүрээнд хөрөнгө оруулалтын гэрээнүүд, ялангуяа сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт байгуулсан гэрээг монголын тал бүрэн хэрэгжүүлнэ,

   3.7 Усны нөөц, ойн санг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэхэд хамтын ажиллагааг бэхжүүлнэ,энэ хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжинэ. 

4. Хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг дээр дурдсан салбар, чиглэлүүдээр гүнзгийрүүлэхэд хоёр улсын харилцааны тогтсон механизмууд, хөгжлийн бодлогын хамтын ажиллагаа, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн оролцоо, хувь нэмэр чухал ач холбогдолтойг талууд онцлов.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр нар мэдээлэл хийв-

2024.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр Монгол Улсад 2024.02.7-8-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр нар албан ёсны уулзалтын дүнгийн талаар хэвлэлд мэдээлэл хийв. Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжиж буй төрийн айлчлалын ач холбогдлыг талууд онцолж, хоёр орны харилцааны түвшинг ахиулан Стратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурсныг зарлалаа. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааны өнгөрсөн 50 жилийн ололт, амжилтыг улам бататгах, цаашид улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс орны хөгжил дэвшил, эдийн засгийн үр өгөөж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн харилцан ашигтай томоохон төсөл, хөтөлбөр хамтран хэрэгжүүлэх талаар ярилцлаа. Мөн олон улсын харилцааны тулгамдсан асуудлаар санал солилцож, дэлхий нийтийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөө хамтын хүчин чармайлт гаргахаа илэрхийлэв. Талууд Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, эдийн засгийг төрөлжүүлэх, хууль эрх зүй, шүүхийн чадавхыг сайжруулах, тогтвортой эрчим хүч, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин, археологийн салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсныг онцлон тэмдэглэв. ХБНГУ нь өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд 530 гаруй сая еврогийн дэмжлэг үзүүлсэн. 2025 он хүртэл 300 тэрбум төгрөгтэй тэнцэхүйц хэмжээний хөгжлийн санхүүжилт үзүүлэхээр болсон нь тогтвортой эдийн засгийн хөгжил, хөдөлмөр эрхлэлт, эрчим хүчний шилжилт, уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, байгалийн нөөцийг хадгалан хамгаалах болон Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг  хэрэгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт талууд санал нэгдэв. Монгол Улс сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд 20 мянга гаруй энхийг сахиулагчдаа дэлхийн халуун цэгүүдэд илгээж, хүн төрөлхтний энхтайван, аюулгүй байдлыг сахин хамгаалахын төлөө хүчин зүтгэж ирсэн бөгөөд үүнд ХБНГУ-ын дэмжлэг, туслалцаа их байсныг тэмдэглэв. Олон улсын ээдрээтэй нөхцөл байдал, геополитикийн эгзэгтэй энэ үед  Монгол Улс ухаалаг бодлого явуулж байгаа учир санал бодлоо солилцож байх нь чухал гэдгийг Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр онцлов. Мөн 3.5 сая хүн амтай улсад герман хэлээр ярьдаг 35 мянган хүн байдаг нь маш өндөр үзүүлэлт гэдгийг тэмдэглэж, мянга мянган монгол оюутан ХБНГУ-д суралцаж байгааг хэлэв. Цаашид Стратегийн түншлэлээ тууштай хөгжүүлж, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, дэд бүтэц, уул уурхай, түлш, эрчим хүчний салбарт орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи нэвтрүүлэх, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин болон хүмүүнлэгийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлого болон ХБНГУ-ын даян дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдлын төлөөх хүчин чармайлт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тогтвортой бодлогыг харилцан уялдуулж, хамтран ажиллахаа зарлалаа. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааны дараагийн 50 жилийн хөгжлийг өөдрөгөөр харж байгаагаа онцлон тэмдэглэлээ.

-ХБНГУ-ын Холбооны Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр Чингис хаан Үндэсний музейд зочиллоо-

2024.02.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын Холбооны Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр 2024 оны 2 дугаар сарын 7-8-нд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Айлчлалын хүрээнд ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр өнөөдөр гэргий Элке Бюденбендэрийн хамт Чингис хаан Үндэсний музейд зочилж, Монгол-Германы Хархорин болон Орхон экспедицийн илрүүлсэн түүхэн олдворуудтай танилцав. Чингис хаан: Монголчууд Дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэнг 2026 онд Германд дэлгэнэ. Үүнтэй холбоотойгоор тус музейд зочилсон юм. Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр музейн хүндэт зочны дэвтэрт гэргийн хамтаар сэтгэгдэл үлдээлээ. Энэ үеэр ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Ч.Галсанд 37 дахь номоо герман хэлээр бичсэнд талархал илэрхийлж, хоёр улсын харилцаанд соёлын салбар чухал үүрэг гүйцэтгэж байгааг онцлов.

-ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр гэргийн хамт монгол айлд зочлов-

2024.02.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэр, гэргий Элке Бюнденбендэр нар Төв аймгийн Зуунмод сумын дөрөвдүгээр багийн малчин, аймгийн алдарт уяач Б.Галбадрахын гэрт зочлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар төрийн айлчлал хийж буй хүндэт зочид нүүдэлчин ахуй амьдрал, зан заншил, Цагаан сарын уламжлал, бэлгэдэлтэй танилцлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэрт тэмээ, гэргий Элке Бюнденбендэрт ботго зүслэж өгөв. Мөн хүндэд зочдод хурдан удмын даага бэлэглэлээ. Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэрыг 2014 онд Гадаад хэргийн сайдын хувиар айлчлахад даага бэлэглэж байсан бөгөөд Туурайн төвөргөөн нэртэй хээр азарга одоо Дорнод аймгийн Булган суманд, ижил сүрэгтээ байдаг юм.

-ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэрын төрийн айлчлал өндөрлөлөө-

2024.02.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайэрын төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ХБНГУ-ын Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр нар албан ёсны уулзалт хийж, үр дүнгийн талаар мэдээлэл өгөв. Монгол Улс, ХБНГУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд болсон төрийн айлчлалын үеэр нийтлэг үнэт зүйлд суурилсан Монгол, Германы харилцааг ахиулж, Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэн, Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурсан нь харилцааг бүх салбарт гүнзгийрүүлэх түүхэн ач холбогдолтой боллоо. Төрийн айлчлалын үеэр талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхтэй холбоотой баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав. Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр, гэргий Элке Бюнденбендэр нар Монгол- Германы хамтарсан 38 дугаар сургууль, 147 дугаар цэцэрлэг, Чингис хаан үндэсний музей, Мөнх ХХК болон малчин айлд зочиллоо. Ерөнхийлөгч Ф.В.Штайнмайэр, гэргий Элке Бюнденбендэр нарыг ХБНГУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хэльмут Кулитц болон албаны бусад хүн үдлээ.

18. Монгол, Доминиканы харилцаа

2022.04.27. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Доминиканы Бүгд Найрамдах Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Франк Ханс Данненберг Кастеяанос Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх албан ёсоор үүрэгт ажилдаа орж Доминиканы Бүгд Найрамдах Улсаас Монгол Улсад хавсран суух анхны Элчин сайд болж буйд нь Франк Данненберг Кастеяаност баяр хүргэлээ. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Элчин сайдын оролцоо чухал болохыг онцлов. Мөн аялал жуулчлал, уул уурхай, боловсрол зэрэг салбарт хамтрах боломж, бололцоо байгааг тэмдэглэж, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар болон Гадаад харилцааны яам бүх талаар дэмжлэг үзүүлнэ гэдгийг хэлэв. Элчин сайд Франк Данненберг Кастеяанос Доминиканы Бүгд Найрамдах Улсын Ерөнхийлөгч Луис Абинадерын мэндчилгээг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд уламжилж, Монгол Улсын төр засгийн бодлого, санаачилгыг дэмжин, харилцаа, хамтын ажиллагааг харилцан ашигтай хөгжүүлэхэд идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв. Элчин сайд Франк Ханс Данненберг Кастеяанос нь 2020 оноос Доминиканы Бүгд Найрамдах Улсаас Оросын Холбооны Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдон ажиллаж байна.

19. Монгол, Египетийн харилцаа

Ромын хоёр хааны хайрыг татсан Клеопатра

2022.11.07. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт болж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх COP-27-д оролцогчдод хандаж үг хэлэв. Дэлхийн удирдагчид уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар анхаарал хандуулж байхад, А.Энхтуул миний анхаарал өөрийн эрхгүй тус улсын түүх соёлд татагдана. Мэдээж сонирхолтой учраас тэр шүү дээ. Монгол Улсын ерөнхий боловсролын хичээлийн хөтөлбөрт эртний Египетийн талаар ордог. Эндээс л муми гэж юу болох талаарх анхны ойлголт авч байсан билээ. Хожим Египетийн сүүлчийн хатан Клеопатрагийн тухай кино үзэж байснаа санаж байна. Клеопатра VII гэдгээр нь ном, зохиолд түлхүү гардаг. Тэрбээр Египетийн Птолемей XII хааны хоёр дахь охин байжээ. Түүний эцэг МЭ 51 онд нас нөхцөж хаан ширээгээ Клеопатрад залгамжлуулсан байна. Клеопатра 18 насандаа Египет улсын хатан болж, дүүгийн хамтаар тус улсыг удирдаж байжээ. Гэвч удалгүй түүний дүүг дэмжигчид Клеопатраг суудлаас нь буулгасан байна. Тиймээс Клеопатра Ромын эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулагч Юлий Цезарийн тусламжтайгаар эргэн хаан ширээндээ сууж, Египетийн хатан хэмээн дахин дуудуулах болов. Түүхэнд Клеопатраг Юлий Цезарийн хүүхдийг төрүүлсэн тухай цухас гардаг. Клеопатра хаан ширээгээ буцаан авч, улсаа удирдахын тулд Ромын эзэнт гүрнээс тусламж авч байсан гэж эндээс ойлгогддог. Гэвч удалгүй Юлий Цезарь 44 насандаа бурханы оронд заларч, түүний оронд Марк Анатоний Ромын эзэнт гүрнийг захирах болжээ. Юлий Цезарь байхгүйгээр Клеопатрагийн байр суурь ганхах нь мэдээж. Ромын эзэнт гүрний шинэ хаан Марк Анатоний тэр үеийн хамгийн баян чинээлэг гэгдэх Египетийг хэзээ мөдгүй дайлаар мордож, эзлэн суух нь гарцаагүй байлаа. Тиймээс Клеопатра улсаа, хаан ширээгээ авч үлдэхийн тулд овжин мэх ашиглахаас өөр юу ч хийж дийлэхгүйд хүрэв. Удалгүй Клеопатра Ромын эзэнт гүрний шинэ хаан Марк Анатонийн нууц амраг болж, хоёр хүүхэд төрүүлж өгчээ. Ийнхүү Египетийн сүүлчийн хатан Клеопатра Ромын хоёр ч хааны хайрыг татаж, хүүхдүүдийг нь төрүүлэв. Гэвч тэд бүгдээрээ Ромд албан ёсны эхнэртэй, гэр бүлтэй байсан тул Клеопатрад албан ёсны хатан нэр зүүж, үр хүүхдээ Ромын хаан ширээнд залгамжлах боломж байсангүй. Удалгүй Марк Антоний Клеопатрагийн нөлөөнд бүрэн орж, түүнд эхлээд Киприйн арлуудыг, дараа нь Ромын эзэнт гүрний Ази дахь томоохон эзэмшил нутгийг өгчээ. Дайн байлдаанд олон мянган эрсийнхээ хөлс, хүчийг урсган байж эзлэн авсан газар нутгуудыг ээлж дараатай Клеопатрад өгч байснаас болж ромчуудын эгдүүцэл дээд цэгтээ тулав. Тиймээс ромчууд Марк Анатонийн эхнэрийг Египет рүү явуулжээ. Марк Антонийг Клеопатрагаас салгахын тулд шүү дээ. Гэсэн ч энэ нь тусыг эс олж, Марк Анатоний эхнэрийн хамт Ром руу буцсангүй, харин Клеопатрагийн дэргэж насан үүрд үлджээ. Харин Марк Анатонийн эхнэр Ром руугаа буцсан ч, төд удалгүй Ромчуудын хамт Египет рүү эргэн дайтжээ. Клеопатра Ромтой хийсэн аян дайнд ялагдал хүлээж, Октавианы цэргүүд тус улсад нэвтэрснээр Египет улс албан ёсоор Ромын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн улс болжээ. Египетийн сүүлчийн хатан Клеопатрагийн тухай түүхэнд, бас кинонд харгис хэрцгий хааныг ч хайлуулж, уяруулж чаддаг эмэгтэй байсан тухай гардаг. Тиймдээ ч, Ромын эзэнт гүрний хоёр ч хааны хайрыг татсан түүхэн эмэгтэй гэж ном, зохиолд тэмдэглэн үлдээжээ. Кино зохиол дээр гарч байгаагаар сүрлэг, ихэмсэг хатан байсан ажээ. Хожим түүний дүрд тоглосон кино жүжигчид, сфинксийн хөшөөн дээр заларсан байдлаар дүр бүтээсэн нь дахин давтагдашгүй юм. Эндээс л эртний Египет улсын Сфинксийн хөшөөний тухай түүх дурсгал товойн харагдана. Түүх соёл нь хожим дэлхийн нийтээр тарсан болоод ч тэрүү, Санкт-Петербургт хүртэл Сфинксийн хөшөө хаа сайгүй таарна. Сфинксийг Грекийн, Египетийн гэж хоёр ангилдаг. Санкт-Петербургийн Cфинксийн хөшөө дурсгал бол Египетийнхтэй төстэй баримал гэж ойлгож болно. Мөн жуулчдыг ихээр татдаг дэлхийн долоон гайхамшигийн нэг Пирамидын хөшөө Египетэд бас бий. Египетийн түүх, соёлыг Клеопатра, Пирамид, Сфинкс, Мумигаас ийнхүү ялгаж салгахын аргагүй юм. Тэгвэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэр чигээрээ түүх соёлын дурсгал болсон Египет улсад ийнхүү айлчилж, дэлхийн удирдагчдийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцож, үг хэлсэн нь бас л түүхэн үйл явдал юм.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцоно

2022.11.07. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2022 оны 11 дүгээр сарын 07-08-ны өдрүүдэд Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцох юм. Ерөнхийлөгч энэ үеэр уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах чиглэлээр Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулна. Мөн зарим улсын төрийн тэргүүн болон олон улсын байгууллагын удирдлагатай хоёр талын уулзалт хийнэ. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын талуудын 27 дугаар бага хурлын үеэр болох дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад 110 улсын төр, засгийн тэргүүн оролцоно гэжээ. 

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт эхэллээ

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт 2022 оны 11 дүгээр сарын 07-ны өдөр Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уулзалтад оролцож, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах чиглэлээр Монгол Улсын баримталж буй байр суурийг илэрхийлж, үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулах юм. Мөн зарим улсын төрийн тэргүүн болон олон улсын байгууллагуудын удирдлагуудтай хоёр талын уулзалт хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Шарм Эль–Шейх хотын International Congress Center хурлын төвд хүрэлцэн ирэхэд Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдел Фаттах Аль-Сиси, Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтан авлаа. Ерөнхийлөгч мөн гадаадын улсуудын төр, засгийн тэргүүн нарын хамт Дээд түвшний уулзалтын нээлт болон нэгдсэн хуралдаанд оролцов. Мөн өдрүүдэд Шарм Эль-Шейх хотноо болох Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын  суурь конвенцын Талуудын 27 дугаар бага хурлаар Дасан зохицохуй, алдагдал, хохирлыг бууруулах, Уур амьсгалын санхүүжилт, Хүлэмжийн хийг сааруулах, Ил тод байдлыг сайжруулах, Шинжлэх ухаан, ахиц дэвшлийг үнэлэх, Ажиглагч байгууллага болон гишүүн бус оролцогч талуудын оролцоо зэрэг асуудлыг онцлон хэлэлцэнэ. Бага хурлыг даргалагч Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллөөс хүн төрөлхтнийг хамгаалж, холбогдох хэлэлцээрүүдийн хүрээнд зоримог, тууштай арга хэмжээ авахыг уриалж байна. Үүний зэрэгцээ энэ бага хурал нь мэтгэлцээнээс илүүтэй хэрэгжилтэд төвлөрч, олон талт хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, хамтын чармайлт гаргах нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх гол арга зам гэж үзэж байгаа юм. Мөн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд хувь нэмэр оруулахдаа аялал жуулчлалын болон археологийн байгууламжийн үр ашгийг байгаль орчинд ээлтэйгээр нэмэгдүүлэхийг зорьж, ногоон шилжилтийг чухалчилж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн бодит байдлыг хэлэлцдэг, хамтын гарц шийдэл олох гол индэр болсон Талуудын бага хурлыг 1995 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж ирсэн бөгөөд цар тахлаас шалтгаалан 2020 онд өнжсөн байна. Сүүлийн жилүүдэд болж буй Талуудын бага хурлаар Парисын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг хангахад чиглэсэн механизмуудын үйл ажиллагаа, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг урьдчилан сэргийлэх уян хатан бодлого, уур амьсгалд дасан зохицсон, хохирлыг бага түвшинд барих дэд бүтэц, хөдөө аж ахуйн тогтолцоог хөгжүүлэх, нүүрсний эрчим хүчээс татгалзах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, технологи, ил тод байдал, чадавхыг бэхжүүлэх зэрэгт голлон анхаарч иржээ. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай суурь конвенцыг 1992 онд Рио де Жанейро хотноо болсон байгаль орчны асуудлаарх дээд түвшний уулзалтаар баталсан. Монгол Улс уг конвенцыг 1993 онд соёрхон баталсан юм.

Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдел Фаттах Аль-Сиси Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг угтан авлаа

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт 2022 оны 11 дүгээр сарын 07-ны өдөр Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уулзалтад оролцож, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, дэлхийн дулаарлыг сааруулах чиглэлээр Монгол Улсын баримталж буй байр суурийг илэрхийлж, үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулах юм. Мөн зарим улсын төрийн тэргүүн болон олон улсын байгууллагуудын удирдлагуудтай хоёр талын уулзалт хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Шарм Эль–Шейх хотын International Congress Center хурлын төвд хүрэлцэн ирэхэд Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдел Фаттах Аль-Сиси, Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтан авлаа. Ерөнхийлөгч мөн гадаадын улсуудын төр, засгийн тэргүүн нарын хамт Дээд түвшний уулзалтын нээлт болон нэгдсэн хуралдаанд оролцов6 Мөн өдрүүдэд Шарм Эль-Шейх хотноо болох Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын  суурь конвенцын Талуудын 27 дугаар бага хурлаар Дасан зохицохуй, алдагдал, хохирлыг бууруулах, Уур амьсгалын санхүүжилт, Хүлэмжийн хийг сааруулах, Ил тод байдлыг сайжруулах, Шинжлэх ухаан, ахиц дэвшлийг үнэлэх, Ажиглагч байгууллага болон гишүүн бус оролцогч талуудын оролцоо зэрэг асуудлыг онцлон хэлэлцэнэ. Бага хурлыг даргалагч Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллөөс хүн төрөлхтнийг хамгаалж, холбогдох хэлэлцээрүүдийн хүрээнд зоримог, тууштай арга хэмжээ авахыг уриалж байна. Үүний зэрэгцээ энэ бага хурал нь мэтгэлцээнээс илүүтэй хэрэгжилтэд төвлөрч, олон талт хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, хамтын чармайлт гаргах нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх гол арга зам гэж үзэж байгаа юм. Мөн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд хувь нэмэр оруулахдаа аялал жуулчлалын болон археологийн байгууламжийн үр ашгийг байгаль орчинд ээлтэйгээр нэмэгдүүлэхийг зорьж, ногоон шилжилтийг чухалчилж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн бодит байдлыг хэлэлцдэг, хамтын гарц шийдэл олох гол индэр болсон Талуудын бага хурлыг 1995 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж ирсэн бөгөөд цар тахлаас шалтгаалан 2020 онд өнжсөн байна. Сүүлийн жилүүдэд болж буй Талуудын бага хурлаар Парисын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг хангахад чиглэсэн механизмуудын үйл ажиллагаа, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг урьдчилан сэргийлэх уян хатан бодлого, уур амьсгалд дасан зохицсон, хохирлыг бага түвшинд барих дэд бүтэц, хөдөө аж ахуйн тогтолцоог хөгжүүлэх, нүүрсний эрчим хүчээс татгалзах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, технологи, ил тод байдал, чадавхыг бэхжүүлэх зэрэгт голлон анхаарч иржээ. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай суурь конвенцыг 1992 онд Рио де Жанейро хотноо болсон байгаль орчны асуудлаарх дээд түвшний уулзалтаар баталсан. Монгол Улс уг конвенцыг 1993 онд соёрхон баталсан юм.

Монгол Улс Ойн түншлэлийн хөтөлбөрт нэгдсэн Азийн анхны орон боллоо

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт үргэлжилж байна. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Европын Холбооны Ерөнхийлөгч Урсула фон дер Лайен нар Ойн түншлэлийн тухай Монгол Улс болон Европын Холбоо хоорондын Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Ингэснээр Монгол Улс нь Европын Холбооны ногоон санаачилгын нэг болох Ойн түншлэлийн яриа хэлэлцээнд оролцож байгаа Азийн анхдагч орон болж байна. Ойн түншлэл нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, үүнтэй уялдуулан ойн салбарт учирч буй сорилт, бэрхшээлийг даван туулах, улс орны хөгжлийн хэрэгцээ шаардлага, байгаль орчныг хамгаалах зорилтод чиглэсэн үүрэг, амлалт болох юм. Санамж бичгийн гол зорилго нь ойн тогтвортой менежментийн үндсэн алхмууд болох ой модыг нөхөн сэргээх, зохистой ашиглалт, хамгаалалтыг дэмжих, ойг түшиглэсэн эдийн засгийн салбар, орлогын эх үүсвэр бий болгоход чиглэж байна. Тухайлбал, ойн аж ахуйд суурилсан ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийг бий болгох, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, ойн хамгаалалтын бүсийг нэмэгдүүлэх, цөлжилт, ойн хомсдол, доройтлыг бууруулах, биологийн төрөл, зүйлийг хамгаалах, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх, бэлчээрийн даацыг зохист хэлбэрт шилжүүлэх зэрэг асуудлаар хамтран ажиллахаар зорьж байгаа юм. Ойн салбарт тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлсэнээр мянга мянган ажлын байр бий болох боломжтой учир энэ салбарын ногоон ажил эрхлэлтэд түншлэлийн оруулах хувь нэмэр маш чухал. Ойн доройтолд нөлөөлж буй асуудлыг стратегийн болон бодлогын түвшинд авч үзэж, салбар хоорондын зохицуулалт, газар эзэмшил, нөхөн сэргээлт, газрын зохисгүй ашиглалт, байгаль орчны гэмт хэрэг зэрэг асуудлыг нээлттэй, талуудын бүрэн оролцоотой, ил тод хэлэлцэн шийдвэрлэдэг дадал бий болгоход чухал хувь нэмэр оруулна. Санамж бичгийн хүрээнд уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, өөрчлөлтийг сааруулах чиглэлээр ойн нөөцийг урт хугацаанд тогтвортой ашиглахад дэмжлэг үзүүлэх тогтолцоог шинэчлэн боловсруулж, сайн засаглал, тогтвортой менежментийг дэмжих юм. Түншлэл нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, биологийн олон янз байдал болон хөрсний үржил шимийг хамгаалах ажлыг сайжруулахад дэвшилтэт технологи, байгальд суурилсан шийдлүүдийг нэвтрүүлэх, хөдөө аж ахуйн органик түүхий эдийн үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор техникийн туслалцаа үзүүлэх,  мэдлэгийн платформд нэвтрэх боломжийг хөнгөвчлөх, бүтээгдэхүүний чанар, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг тодорхойлжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: 2050 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарал болон шингээлтийн зөрүүг тэглэх зорилт тавьж байна

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эл-Шейх хотноо болж байгаа Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад үг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ: Эрхэм хүндэт Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдель Фаттах эль-Сиси, Эрхэм хүндэт НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид, хатагтай, ноёд оо, Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцын Талуудын 27 дугаар бага хурлыг амжилттай зохион байгуулж байгаа Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Засгийн газарт гүн талархал илэрхийлж, дээд түвшний уулзалт болон бага хурлын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсье. Энэ удаагийн Талуудын бага хурал нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд хүчтэй өртөж буй Африк тивд болж байгаагаараа онцлог юм. Дэлхий нийтийг хамарсан хүнс, эрчим хүчний хомсдол, үнийн өсөлт, геополитикийн хурцадмал байдал зэрэг хүндрэл бэрхшээлтэй асуудал олон байгаа хэдий ч дэлхийн улс орнууд тогтвортой хөгжлийн зорилтоо ханган хэрэгжүүлэх, түүн дотроо уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэх хүчин чармайлтаа хэрхэвч сулруулж болохгүй, харин ч улам идэвхтэй ажиллах нь чухал байна. Хөрс, хүнс, хүн гурав хүйн холбоотой. Хөрс эрүүл бол хүнс эрүүл, хүнс эрүүл бол хүн эрүүл байна. Тиймээс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэх үйл хэрэг бол хөрсөө хамгаалах, хүнсээ хамгаалах, хүнээ хамгаалах хүн төрөлхтний суурь асуудал мөн. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын 2021 оны судалгаагаар дэлхийн хүн амын 30 орчим хувь буюу 2.3 тэрбум хүн хүнсний аюулгүй байдлын эрсдэлд ороод байгаа бөгөөд 828 сая хүн өлсгөлөнд нэрвэгдээд байгаа тухай тайлан гарсан. Ийм учраас улс орон бүр хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг тогтвортой хөгжлийн зорилтын хүрээнд цогцоор нь авч үзэх нь зүйтэй юм. Монгол Улс Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хангах үүднээс Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Эрүүл монгол хүн, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг эх орондоо санаачлан зохион байгуулж байна. Тухайлбал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг амжилттай хэрэгжүүлснээр ойн сан нэмэгдэж, хүлэмжийн хийн шингээлтийг нэмэгдүүлэх боломж бүрдэхээс гадна  хөрс хамгаалал, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл,  хүнсний хангамж, аюулгүй байдал сайжрах, ажлын байр нэмэгдэх зэрэг нийгэм, эдийн засгийн олон асуудлыг шийдвэрлэхэд эерэгээр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Энэ хөдөлгөөнд Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нэгдэн, дэмжин оролцсоныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Мөн Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжин бидэнтэй хамтран ажиллаж байгаа дэлхийн улс орнууд, хөгжлийн түншүүд, олон улсын байгууллагуудад гүн талархал илэрхийлэхийн зэрэгцээ Монгол Улс Европын Холбооны Ойн түншлэл хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллах Ази тивийн анхны улс болж байгааг дуулгахад таатай байна. Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтөд хүчтэй нэрвэгдэж байгаа улс орны нэг. Манай орны ялгаруулж буй хүлэмжийн хийн хэмжээ дэлхийн нийт хүлэмжийн хийн ялгарлын ердөө 0.1 хувийг эзэлдэг хэдий ч хүн ам болон эдийн засгийн хэмжээтэйгээ харьцуулахад өндөрт тооцогддог. Тийм ч учраас Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг дэлхийн нийтийн хүчин чармайлтыг тууштай дэмжиж, өөрийн зохих хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн. Энэ хүрээнд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах үндэсний зорилтоо 27.2 хувьд хүргэн ахиулан тодорхойлсон нь манай орны хувьд өндөр үзүүлэлт юм. Монгол Улсын хүлэмжийн хийн ялгарлын дийлэнх нь эрчим хүч, хөдөө аж ахуйн салбарт оногддог. Манай улс газар зүйн байршил, цаг уурын нөхцөлийн хувьд 2,600 гегаваттаар хэмжигдэхүйц сэргээгдэх эрчим хүчний асар их нөөцтэй. Энэ нь сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, цаашид бүс нутгийн эрчим хүчний хангамжид хувь нэмэр оруулах боломжтойг харуулж байна. Одоогийн байдлаар Монгол Улсын эрчим хүчний нийт суурилагдсан хүчин чадлын  18.2 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаж байгаа бөгөөд 2030 он гэхэд 30 хувьд хүргэхийг зорьж байна. Өдгөө манай улсын малчин өрхийн 75 хувь нь сэргээгдэх эрчим хүч ашигладаг. Дотоодын сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх зорилгоор бүс нутгийн улс орнууд, олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Түүнчлэн хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад метан хийн ялгаралд онцгой анхаарч, Даян дэлхийн метаны амлалтад саяхан нэгдсэн.Мөн хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, шингээлтийг нэмэгдүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхаа бэхжүүлэх зорилгоор Үндэсний дасан зохицлын төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлэх замаар хүлэмжийн хийн ялгарал болон шингээлтийн зөрүүг ойртуулж, 2050 он гэхэд Тэглэх зорилт тавин ажиллаж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт хүний үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөтэй хавсран биологийн олон янз байдлын хомсдол, газрын доройтол, цөлжилтийн явцыг түргэтгэж байна. Иймд Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах бэлтгэлээ хангаж байгааг дуулгахад таатай байна. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцууд буюу Риогийн 3 конвенцын хоёр болон олон талт хамтын ажиллагааны механизмууд, тухайлбал Парисын хэлэлцээрийн 6 дугаар зүйлд заасан дэлхийн нүүрстөрөгчийн зах зээлийг улс орнууд оновчтой ашиглах нь зүйтэй юм. Ингэснээр хөгжиж буй улс орнуудад шинэ техник, технологи, инновац нэвтрүүлэх, ногоон санхүүжилтээ нэмэгдүүлэх боломж нэмэгдэх бөгөөд үр дүнд нь хөгжиж буй улс орнууд тулгарч буй бэрхшээл сорилтоо амжилттай даван туулж, дэвшүүлсэн зорилтоо ханган хэрэгжүүлэхэд чухал алхам болно гэж үзэж байна. Тиймээс Монгол Улс дэлхийн улс орнууд, олон улсын байгууллагууд, донор болон хөгжлийн түншүүд Та бүхэнтэй бүх талаар нээлттэй, харилцан ашигтай, үр дүнтэй хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй байгаагаа энэ хүндэт индрээс дахин илэрхийлье. Эцэст нь хэлэхэд Та бидний харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа, зоримог шийдвэр, тууштай хичээл зүтгэл уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тавьсан зорилтоо цаг хугацаанд нь амжилттай ханган хэрэгжүүлж, цаашид тогтвортой хөгжлийг цогцлооход онцгой чухал үүрэгтэй юм. Эх дэлхий бидний гэр орон, эх байгаль бидний оршихуйн үндэс гэдгийг үргэлж санаж, ирээдүй хойч үеийнхээ сайн сайхны төлөө нэгэн зорилго, нэгдмэл хүсэл тэмүүллээр хамтран зүтгэцгээе. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа гэлээ.

Египетийн Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдел Фаттах Эл-Сиси: Египетийн төр, засгийн нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, монголын найрсаг ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын баярын мэнд хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан, хөгжил, цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Нэгэн жарныг дамнан хөгжиж ирсэн Монгол, Египет хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бэхжинэ гэдэгт итгэлтэй байна.

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Ерөнхийлөгч Абдул Фаттах Эс-Сиси: Үндэсний их баяр наадмын тохиолдуулан Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд халуун баяр хүргэж, сайн сайхны ерөөлийг дэвшүүлэх нь нэр төрийн хэрэг юм. Сүүлийн жилүүдэд манай хоёр орны харилцаа улам өргөжин хөгжиж байгаад баяртай байна. Ард түмнүүдийн нийтлэг эрх ашгийн төлөө бидний хамтын хөдөлмөр, үр өгөөжтэй зохицуулалт бэхжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна. Энэ завшааныг ашиглан эрхэм Ерөнхийлөгч Танд сайн сайхан, амжилт бүтээлийн дээдийг, найрсаг Монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлт хүсэн ерөөе. Нэн өндөр хүндэтгэлээ илэрхийлье.

Египетийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ассем Мухаммад Ханафи Махмуд Элсейфи Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Ассем Мухаммад Ханафи Махмуд Элсейфи харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

20. Монгол, Индонезийн харилцаа

Эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлох хууль 5 тэрбум ам.долларын алдагдал авчирсан

2014.03.18. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Нэрт эдийн засагч Голдман Сакс 2001 онд Бразил, Орос, Энэтхэг, Хятад гэсэн дөрвөн орны нэрний эхний үсгээр “BRIС” гэсэн товчлол гаргаж, хөгжиж буй дөрвөн орон гэж томъёолсон байдаг. Тэгвэл тэрбээр, 2011 онд хөгжиж буй зах зээлд Турк, Индонези, Мексик, Өмнөд Солонгос зэрэг орнуудыг багтааж, мөн л тухайн орнуудын нэрний эхний үсгүүдийг “TIMS” гэж товчилсон байдаг. 10 жилийн хугацаанд “TIMS-ын орнуудын хөгжил “BRIС”-тэй зэрэгцэж чадсан гэсэн үг л дээ. Эндээс Индонези чухам яаж хөгжиж буй орны жагсаалтад ийм хурдан багтав гэдэг асуулт гарна. Их-20 доторх хамгийн хурдан өсч байгаа Хятад, Энэтхэгийн эдийн засгийн араас Индонези гуравт бичигдэж чадсан. Тэр ч бүү хэл, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлөөрөө 2010 онд тэргүүлж, хамгийн өндөр өсөлттэй, гол тоглогчдын нэг болсон удаатай. Цаашлаад гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах оновчтой бодлого үргэлжлүүлэн явуулсаар байгаа нь “БРИК”-ийн орнуудтай хөгжлөөрөө зэрэгцэхэд хүргэжээ. “Их- 20”, “TIMS”, “АСЕАН”-ы онуудад багтаж чадсан энэ оронтой манай улс 1956 арванхоёрдугаар сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байдаг. Цаашдаа тус улстай харилцаагаа бататгаж, худалдаагаа өргөжүүлж, энэ орны хөгжлөөс суралцах зүйл манайд их бий. Тиймээс Бүгд Найрамдах Индонез Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Соегенг Рахарджод манай улсад ирэх үеэр ярилцсан юм.

– Монгол Улс хөрөнгө оруулагчдын анхаарлын төвд байсаар ирсэн. Гэвч өнгөрсөн онд манай улс руу чиглэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 50 орчим хувиар буурлаа. Индонези хөрөнгө оруулагчдыг татаж чаддаг хууль эрхзүйн орчинтой гэж үздэг юм билээ. Энэ туршлагаасаа хуваалцахгүй юу?
– Манай улс гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль, дүрэмдээ далайцтай нэг өөрчлөлт оруулсан юм. Энэ нь манай улс руу чиглэх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд тус нэмэр болсон гэж ойлгож болно. Ямар өөрчлөлт вэ гэхээр, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үйлдвэрээ бариад, бүтээгдэхүүн гаргах хүртэл  бид татвараас чөлөөлсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулагчид үйлдвэрээ барих хугацаанд манайд ямар ч татвар төлөхгүй. Үйлдвэрлэл явагдаад эхлэхээр татвар төлнө гэсэн үг л дээ. Ийм хөнгөлөлт, чөлөөлөлт бий болгосноор манай руу чиглэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал огцом нэмэгдсэн гэж ойлгож болох талтай. Өнөөдөр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын тал хувь нь манай газрын тос, байгалийн хий, нүүрс гэсэн  уул уурхайн салбар руу чиглэж байхад, үлдэх хувь нь аж үйлдвэрийн салбар руу орж байна.

– Хэрэв танай улсад хөрөнгө оруулсан бол, давхар АСЕАН-ы орнуудад татварын хөнгөлөлт эдлэх бололцоотой болно гэсэн мэдээлэл байгаа?
– Зүүн Өмнөд Азийн бүс нутгийн АСЕАН-ын орнууд 2015 оноос нийтлэг нэг хуультай болох гэж байна. Тодруулбал, манай улсад хөрөнгө оруулалт хийгээд татвар төлөхгүй бол, АСЕАН-ын бусад зургаан оронд татвар төлөхгүй гэсэн нэгдсэн эрх зүйн орчинтой болж байгаа юм. Монголын нэг компани Индонезид хөрөнгө оруулалт хийвэл АСЕАН-ын бусад оронд ч татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх эрхтэй болно гэсэн үг л дээ. Манай улс хүн амын тоогоороо дэлхийд дөрөвдүгээрт бичигддэг буюу 240 сая хүнтэй. Үүнээс нийт ажиллах хүчний 11 хувь нь өнөөдөр ажилгүй байна. Энэ бол ердөө 10-12 сая хүний л асуудал. Энэ хүмүүсээ ажилтай, орлоготой болгохын тулд шинэ бодлого боловсруулаад, хэрэгжүүлж байгаа. Тухайлбал, хүн бүр өөрөө өөрийгөө ажилтай, орлоготой болгох хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж байна. Өнөөдөр манай улсын 45 сая хүн дундаж орлоготойд тооцогдож байгаа ч, 10 жилийн дараа энэ тоо гурав дахин өсч 135 саяд хүрнэ гэсэн судалгаа бий. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татах том зах зээл шүү дээ.

– “Индонези үйлдвэрлэгч, экспортлогч орон. Ер нь экспортоос жилд хэдий хэмжээний орлого олдог юм бол?
– Манай улс жилдээ экспортоос 200 тэрбум ам.долларын орлого олдог. Манай улсын экспорт жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Цаашид экспортоо нэмэгдүүлэхийн тулд, барууны орнуудтай нилээн идэвхитэй ажиллаж байна. Ер нь энэ жилийн тухайд, экспортоос 210 тэрбум ам.доллараас доошгүй орлого олно гэж төлөвлөж байгаа. Үүний 70 хувийг аж үйлдвэрийн салбараас олохоор төлөвлөсөн. Үлдэх орлогыг уул уурхайн салбараас төвлөрүүлнэ.

– “Манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 17 хувь, экспортын 80 хувь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 73 хувь, улсын төсвийн 23 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн дангаараа бүрдүүлдэг. Тиймээс ч, дэлхийн зах зээлд уул уурхайн түүхий эдийн үнэ унамагц манай эдийн засагт байнга савлагаа үүсдэг. Танайд ямар байдаг вэ?
– 1980-аад он хүртэл манай улсын эдийн засаг ч мөн уул уурхайн бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлийн үнээс шууд хамааралтай байлаа. Манайхан энэ үеэс аж үйлдвэрийн салбараа цогцоор нь хөгжүүлж, хөл дээр нь босгосон. Тиймээс одоо уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ бидний санааг зовоох гол асуудал биш болж хувирсан. Одоо манай улсын экспортын 70 орчим хувийг аж үйлдвэрийн салбарын экспорт дангаараа эзэлж байна. Тиймээс  бид дэлхийн зах зээл дэх уул уурхайн бүтээгдэхүүниий үнээс хамааралгүй болж чадсан гэсэн үг л дээ.

“Индонези улс өнгөрсөн жил 420 гаруй сая тонн нүүрс олборлож Хятад, Энэтхэг, Япон, Солонгос зэрэг орнуудад нийлүүлсэн. Нүүрсний олборлолт болон экспортоороо танай улс Австралийн дараа бичигдэж байна. Энэ төрлийн түүхий эдийн экспортоос жилдээ хэдий хэмжээний орлого олдог вэ?
– Манай улсын экспортын 70 хувийг аж үйлдвэрийн салбар эзэлж байгаа гэж би түрүүн хэлсэн. Үлдэх хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлдэг. Үүн дотор газрын тос, байгалийн хий манай экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүнд тооцогддог. Харин үүний араас нүүрс ордог. Бид жилийн орлогынхоо  10 орчим хувийг буюу 200-300 сая ам.долларыг л нүүрснээс олдог. /Нүүрс экспортлогч компаниудаасаа бага татвар авдаг учраас ийм хэмжээний мөнгө төсөвтөө төвлөрүүлдэг/. Энэ бол газрын тос болон байгалийн хийн орлогоос бага л даа. Саяхан манай улс шинэ хууль гаргаж, эрдэс баялгийг боловсруулахгүйгээр экспортонд гаргахыг хориглосон. Нэг ёсондоо, баягалийн баялгаа бүгдийг нь боловсруулж экспортод гаргах зохицуулалтыг хууль, эрхзүйн орчиндоо оруулж, мөрдөж эхлээд байна.

– Энэ зохицуулалтаас болж танай улсын уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт буурч байгаа шүү дээ. Тухайлбал, танай улсын нүүрсний экспорт өнгөрсөн оныхоосоо 5 хувиар буурна гэсэн судалгаа байгаа. Энэ хуулиас болж хэдий хэмжээний орлогоо алдах вэ. Тооцоо судалгаа байгаа байх?
–  Байгалийн баялгийг өртөг шингээхгүй экспортод гаргахаар олборлогч компаниуд ганцаараа орлого олж, ашиг хүртээд байгаа зүйл ажиглагдсан. Индонези улсын байгалийн баялаг бүх ард түмэнд хүртээлтэй байх ёстой гэсэн заалт манай үндсэн хуульд ч, бусад хууль, дүрэм, журам, тогтоомжид ч тусгагдсан байдаг. Энэ дагуу ард түмэнд байгалийн баялгаас хүртээх нэг хэлбэр бол, түүхийгээр нь бус, боловсруулж гаргах явдал. Тиймээс энэ бодлогыг хэрэгжүүлээд явж байгаа. Энэ бодлогын үр дүнд бид байгалийн баялгаа зохистой ашиглах, үүнээс илүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн гаргаж, орлого олж иргэд ч үүнээс хүртээд явах бололцоотой болж байгаа. Шинээр гаргасан энэ хуулиас болж бид таван тэрбум ам. долларын орлогоо алдах тооцоо гарсан. Гэхдээ, энэ бол ердөө хоёроос гурван жилийн асуудал. Харин үүний дараа манай орлого, ашиг нэмэгдээд явна.

– “Индонези улс уул уурхайгаас олдог орлогоо иргэддээ илүү хүртээмжтэй ашигтай байлгахын тулд үүнээс өөр ямар бодлого хэрэгжүүлдэг вэ?
-Индонезийн бүх компаниуд өөрийнхөө орлого болон ашгийнхаа тодорхой хэсгийг  нийгмийн сайн сайхны төлөө зарцуулах үүрэг хүлээсэн байдаг. Энэ нь төсөвт төвлөрүүлж байгаа татвараас тусдаа зүйл. Хүлээсэн үүрэг болон нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлэхийн тулд манай компаниуд, хариуцаж авсан дүүргийнхээ хүн амд ашиг болон орлогынхоо тодорхой хувийг зарцуулаад явдаг гэсэн үг л дээ.  Манай улс бол ардчилсан орон. Бид ард түмэнд бүх зүйл хүртээлтэй байх ёстой гэсэн зарчмаар ажилладаг. Манай хөгжлийн бүх бодлого үүнд чиглэгдсэн байдаг.

– Ингэхэд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экспортлоход мэдээж бэлтгэл хэрэгтэй. Хуулийн ийм өөрчлөлт хийхийн тулд аж үйлдвэрийн салбараа хэрхэн анхаарсан бэ?
– Тийм ээ. Бэлтгэл заавал хэрэгтэй. Бид ийм хуулийн орчинтой болох тухайгаа 2004 онд зарласан. Өөрөөр хэлбэл 10 жилийн өмнөөс компаниудад бэлтгэлээ хангах хугацаа олгосон. Бид одоо хэн нэгэнтэй хэлэлцээ хийгээд сууж байх шаардлагагүй. 10 жилийн өмнөөс бэлтгэх хугацааг нь өгөөд, энэ хооронд олборлогч компаниуд бэлтгэлээ хангасан байх ёстой байсан. Үүнийгээ ч хийсэн.

– Танай улсын экспортын дийлэнхийг аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлдэг гэлээ. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх тал дээр ч анхаарч байгаа юм байна. Тэгвэл импортын тухайд ямар байдаг вэ. Гадны орнуудаас голчлон ямар түүхий эд авдаг вэ?
– Манай аж үйлдвэрийн салбарын ихэнхийг гадны хөрөнгө оруулалттай томоохон корпорациуд эзэлж байна. Тиймээс тэдний үйлдвэрлэлийн орц, эд анги, сэлбэгийг ихэвчлэн импортолж байна. Жишээ нь “Тоёота”-гийн Индонези дэх салбарт автомашин үйлдвэрлэж байна. Үүний эд анги, сэлбэг хэрэгсэл бүгдийг гаднаас импортолж оруулж ирдэг. Мөн хүнс, хөдөө аж ахуйн чиглэлийн бүтээгдэхүүн импортолдог. Ер нь манай улсын гадаад худалдааны гол түншлэгч орон бол БНХАУ байдаг. Өнгөрсөн жил Хятад -Индонезийн худалдааны эргэлт 67 тэрбум ам.долларт хүрсэн байх жишээтэй.

– “Манай хоёр орон 2011 онд гурван сая ам.доллар, 2012 онд найман сая ам.долларын худалдаа хийсэн байдаг шүү дээ. Одоо ямар байгаа вэ. Индонези манайхаас юу импортолж авах боломжтой вэ. Бас манай руу юу экспортлох боломжтой бол?
 -Өнгөрсөн жил манай хоёр орны худалдааны эргэлт 10 сая доллараар хэмжигдэж байсан. Энэ нь өмнөх жилүүдийнхээсээ өссөн үзүүлэлт. Цааш цаашдаа хоёр орны гадаад худалдааг нэмэгдүүлэх боломж их бий гэж харж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид Итгэмжлэх жуух бичгээ барьсан Элчин сайдын хувьд, Монгол Улсын Засгийн газар, мэргэжлийн хүмүүстэй хамтран их зүйл хийх хэрэгтэй гэдгээ мэдэж, ойлгож байгаа. Энэ бол миний хийх ёстой ажил, бас үүрэг. Улс төрийн яриа хэлэлцээрийн түвшинд гарсан үр дүнг эдийн засаг, худалдааны салбар руу хөрвүүлэх нь миний үүрэг.  

-Хэдийгээр танай улсын экспортын дийлэнх хувийг аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлдэг ч, Индонези улс уул уурхайн салбартаа бас л тэргүүлэгч орон. Бидэнд танайхаас суралцах зүйл их байна?
– Тийм ээ. Индонези бол уул уурхайн салбарт олон жилийн туршлагатай оронд тооцогддог. Тиймээс ч цаашдаа Монгол улсын уул уурхайн салбарт туршлага солилцох, чадавхийг сайжруулах, харилцан хөрөнгө оруулалт хийх тал дээр хамтарч ажиллаж болох юм гэж харж байна. БНИУ-аас Монгол Улсад суугаа Өргөмжит Консул С.Эрдэнэтэй  энэ талаар нилээд хамтарч ажиллана. Бид ойрын үед хамтраад манай улсад Монгол- Индонезийн хамтарсан бизнесийн чуулга уулзалтыг зохион байгуулахаар ярилцаж байна. Үүгээр Индонезийн компаниудад монголын уул уурхайн салбарт ийм боломж байна. Ийм хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна гэсэн таниулах, танилцуулах арга хэмжээ хийхээр төлөвлөж байна. Үүний дараа Индонезийн компаниудыг монголд авчрах нь оновчтой гэж үзэж байгаа. Бид хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, харилцан ашигтай байхын тулд алхам алхмаар ургашаа ахих болно.

– Манайд Индонезийн Элчин сайдын яам байдаггүй. Танай элчин сайдууд Бээжингээс манай хэргийг хавсарч хийдэг байгаа. Тиймээс таныг ирсэн дээр цөөн асуултад хариулт авч амжлаа. Бидний асуултад сонирхолтой хариулт өгсөн танд баярлалаа?

-Баярлалаа.

Эмэгтэй сайд нарын уулзалт

2023.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Монгол Улсад анх удаа зохион байгуулж буй Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалт Төрийн ордонд эхэллээ. Уулзалтаар Уур амьсгалын өөрчлөлт, Хүнсний аюулгүй байдал, Олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх үйлс дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо сэдвээр салбар хуралдаан болохын зэрэгцээ өндөр түвшний уулзалтууд болох юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх: дэлхий ертөнцийн амар амгалан, аюулгүй байдлыг хангах, Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд улс орнуудын эмэгтэй удирдагчдын үүрэг оролцоо, манлайлал нэн чухал байгааг тэмдэглэв. Жендерийн тэгш байдлыг хангаж, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах нь хүний эрхийн салшгүй хэсэг, ардчиллын үндсэн шалгуур гэдгийг гүнээ ухамсарлаж, амар амгалан, эв нэгдэлтэй дэлхий ертөнцийг бүтээхийн төлөө хамтран ажиллахыг уриаллаа. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч Амина Мохаммед, НҮБ-ын Орлогч Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бөгөөд НҮБ-ын Нэн буурай хөгжилтэй, далайд гарцгүй хөгжиж буй болон арлын жижиг орнуудын асуудал эрхэлсэн Дээд төлөөлөгч Рабаб Фатима болон Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс, Андоррын Хант Улс, Япон Улс, Люксембургийн Их Гүнт Улс, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Гадаад хэргийн сайд нар уулзалтад оролцогсдод амжилт хүсэж, видео мэндчилгээ дэвшүүлэв. Уулзалтыг ХБНГУ, БНФУ дэмжин, хамтран зохион байгуулж байгаа бөгөөд Гадаад хэргийн сайд нар нь биечлэн оролцож байна. Уулзалтад дэлхийн бүс нутаг бүрийн төлөөлөл, тухайлбал Буркина Фасо, Индонез, Лихтенштайн, Өмнөд Африкийн Гадаад хэргийн сайд, Австрали, Мозамбикийн Жендэрийн асуудал хариуцсан Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайд болон НҮБ, олон улсын бусад байгууллагын төлөөлөгчид биечлэн, 10 гаруй улсын Гадаад хэргийн сайд  цахимаар оролцож байна. Дэлхийн хүн амын тал хувийг эзэлдэг эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, тэднийг чадавхжуулах, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн феминист болон феминист чиг баримжаатай гадаад бодлого хэрэгжүүлж буй орнуудын тоо сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байна. Монгол Улс ч эмэгтэйчүүдэд чиглэсэн бодлогыг гадаад харилцаандаа тасралтгүй явуулж, жендэрийн зааг ялгааг арилгахад чиглэсэн үйл ажиллагааг тогтмол дэмжиж ирсэн юм. Энэ уулзалт нь Монгол Улсын бодлого, байр суурийг таниулах төдийгүй жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтад оруулж буй бодит хувь нэмэр болно. Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалт хоёр өдөр үргэлжилнэ гэжээ. 

Бүгд Найрамдах Индонез Улсын Гадаад хэргийн сайд Ретно Л.П.Марсудиг хүлээн авч уулзлаа

2023.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Индонез Улсын Гадаад хэргийн сайд Ретно Л.П.Марсудиг хүлээн авч уулзлаа. Бүгд Найрамдах Индонез Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхийн төлөө байгааг Ерөнхийлөгч тэмдэглээд, Монгол Улс ойрын хугацаанд Жакарта хотноо Элчин сайдын яамаа нээхээр төлөвлөж буйг хэлэв. Мөн Ерөнхийлөгч Жоко Видодод мэндчилгээ уламжлахыг хүсэв. Гадаад хэргийн сайд Ретно Л.П.Марсуди Ерөнхийлөгч Жоко Видодо-гийн мэндчилгээг уламжилж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг тааламжтай цагтаа айлчлах урилгыг нотлов. Бүгд Найрамдах Индонез Улс нь Монгол Улсыг чухал түнш гэж үздэгийг тэмдэглэж, Элчин сайдын яамаа нээхээр болсон нь хоёр улсын төдийгүй АСЕАН-ы гишүүн орнуудтай харилцах харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал түлхэц болно гэдгийг онцлов. Уулзалтын үеэр НҮБ, бүс нутаг, олон улсын болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар санал солилцжээ.

21. Монгол, Испанийн харилцаа

Испанийн “Хөдөлмөрчдийн нам”-тай санамж бичиг байгуулав

2023.10.03. Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан тэргүүтэй МАН-ын удирдлагууд Испанийн Хаант Улсад ажиллаа. Энэ үеэр Испанийн эрх баригч “Хөдөлмөрчдийн нам”-ын Олон Улсын бодлого, Хамтын ажиллагааны нарийн бичгийн дарга Хана Жаллоул, “Хөдөлмөрчдийн Нам”-ын Дэд Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга Хуан Франциско Серрано нартай уулзалт хийв. Шинэ 7 хоног Монгол Ардын Намын хувьд Гадаад харилцаагаа тэлсэн, үйл ажиллагаагаа олон улсын тавцанд таниулсан үйл явдлаар үргэлжилж байна. Өчигдөр Монгол Ардын Нам Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын “Хөдөлмөрийн нам”-тай санамж бичиг байгуулсан. Тэгвэл 10 дугаар сарын 02-ны өдөр Испанийн Хаант Улсын “Хөдөлмөрчдийн нам”-тай хамтран ажиллах санамж бичиг байгууллаа. Санамж бичигт Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан, Испанийн “Хөдөлмөрчдийн Нам”-ын Олон Улсын бодлого, Хамтын ажиллагааны нарийн бичгийн дарга Хана Жаллоул нар гарын үсэг зурлаа. Энэхүү санамж бичигт гарын үсэг зурснаар талууд “Социал демократ” үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх тал дээр өргөн хүрээтэй хамтарч ажиллахаас гадна боловсон хүчнийг улам чадавхжуулах чиглэлээр мэдлэг, мэдээлэл солилцох, Хоёр намын судалгааны байгууллагын судлаач, эрдэмтэд, зөвлөхүүдийн хоорондын солилцоо, хамтын ажиллагааг дэмжих, намууд хоорондоо туршлага судлах, намуудын хөгжил төлөвшлийн зарим асуудлаар санал солилцож, хамтран ажиллах юм. Түүнчлэн эрх баригч улс төрийн хүчнүүдийн хувьд уулзалтын үеэр хоёр улсын хоорондын парламентын бүлэг байгуулах, хоёр улсын эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр хамтран ажиллах талаар ярилцаж тохиролцлоо. Монгол Ардын Нам “Социал демократ” үзэл баримтлалтай 102 жилийн түүхтэй, Ази тивийн хамгийн анхны улс төрийн хүчин. Испанийн эрх баригч “Хөдөлмөрчдийн Нам” нь тус улсын нийгэм, эдийн засгийн хүрээнд олон тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж, бодлогын түүчээ, улс төрийн намын манлайллыг үзүүлсээр ирсэн “Социал демократ” үзэл баримтлал бүхий 144 жилийн түүхтэй улс төрийн хүчин юм. Жендерийн тэгш эрхийг хангасан, Хүний эрхийг хамгаалсан, Чинээлэг дундаж давхаргыг бий болгосон, Аз жаргалын индекс өндөр улс орон болж хөгжих нь “Социал демократ” үзэл баримтлалын гол зарчим. Хүн төвтэй улс төрийн хүчинд хүн төрөлхтөн сонголтоо өгөх болсон нь хөгжингүй орнуудад явагдаж байгаа шат шатны сонгуулиудаас ажиглагдаж байгаа.  2023 оны 07-р сарын 23-нд Испанийн Хаант Улсын 15 дахь удаагийн парламентын сонгууль болж тус улсын Төлөөлөгчдийн танхимын 350 гишүүн, Сенатын танхимын 265 гишүүнийг шинээр сонгосон. Уг сонгуульд сонгуулийн насны 37,4 сая иргэдийн 24,9 сая сонгогч саналаа өгсөн бөгөөд тус сонгуулиар Испанийн “Хөдөлмөрчдийн нам” парламентад 120 суудал авч тэргүүлсэн юм.

Испанийн Хаант Улсын Ерөнхий сайд Педро Санчез-ыг хүлээн авч уулзав

2024.09.24. AНУ. Нью-Йорк хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцох үеэрээ Испанийн Хаант Улсын Ерөнхий сайд Педро Санчез-ыг хүлээн авч уулзав.Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсын гуравдагч хөрш Европын Холбооны гишүүн, Испанийн Хаант Улстай харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэх хөгжүүлэх эрмэлзлээ илэрхийлэв. Хоёр талын харилцааг эдийн засаг, худалдааны бодит агуулгаар баяжуулах, дээд түвшний айлчлал хэрэгжүүлэх замаар хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх боломжийн талаар талууд санал солилцов. Ерөнхий сайд Педро Санчез Испанийн Хаант Улс, Монгол Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л түвшинд өргөжүүлэн хөгжүүлэх, яриа, хэлэлцээг эрчимжүүлэх, дээд, өндөр түвшний айлчлалыг хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийллээ. Түүнчлэн Испанийн Хаант Улс нь Европын Холбооны гишүүн орны хувиар Европын Холбоо, Монгол Улсын харилцааг идэвхжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах, Европын Холбооны гишүүн орнуудтай Монгол Улсыг холбох гүүр болон ажиллахад бэлэн байгааг тэмдэглэв. Талууд хоёр улсын НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээн дэх уламжлалт хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээ нотоллоо.

22. Монгол, Италийн харилцаа

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Итали Улсын Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд Иван Скалфароттог хүлээн авч уулзав

2017.04.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Итали, Монголын Засгийн газар хоорондын холимог комиссын Италийн хэсгийн дарга, эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд Иван Скалфароттог хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын үеэр Шадар сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Италийн хооронд 1970 оны 6 дугаар сард дипломат харилцаа тогтоосноос хойш найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны төвшинд харилцаж буй хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд идэвхтэй хөгжиж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Мөн цаашид Монгол, Италийн харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, ялангуяа худалдаа, эдийн засаг, соёлын салбарын хамтын ажиллагаа өргөжүүлэх өргөн боломжтойг тэмдэглэв. Монгол, Италийн Засгийн газар хоорондын холимог комиссын хоёрдугаар хуралдаан энэ өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулагдаж байна. Хоёрдугаар хуралдаанаар эдийн засаг, худалдааны салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх зорилтын хүрээнд хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, боловсрол, соёл, зам тээвэр зэрэг салбарыг хамарсан өргөн хэлэлцүүлэг хийж байна. Энэ үеэр хэлэлцсэн асуудлыг ажил хэрэг болгоход Засгийн газрын зүгээс дэмжиж ажиллахаа Шадар сайд илэрхийллээ. Монгол Улсад 2016 оны байдлаар Италийн хөрөнгө оруулалттай нийт 52 компани худалдаа, нийтийн хоол, малын гаралтай түүхий эдийн боловсруулалтын салбарт 36,8 сая ам. долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Хоёр улсын худалдааны нийт эргэлт 2016 онд 65,5 сая ам.доллар байснаас экспорт 33,5 сая ам.доллар, импорт 32 сая ам.долларт хүрсэн байна.

Италийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2024.02.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Итали Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жованна Пиккаррета Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Италийн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа хоёр талын хүчин чармайлтын дүнд өргөжин хөгжиж байгааг тэмдэглэлээ. Цаашид харилцан сонирхсон салбаруудад харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өрнүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлэв. Элчин сайд Ж.Пиккаррета улс төр, эдийн засаг, худалдаа, соёл, боловсрол зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг  идэвхжүүлэхийн төлөө ажиллахаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр Тэрбум мод, Эрүүл монгол хүн, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Итали Улстай хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцов. Талууд НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайд Ж.Пиккарретад ажлын амжилт хүсэж, бүх талын дэмжлэг үзүүлэн хамтран ажиллахаа илэрхийлэв гэжээ.

Италийн Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2024.07.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Итали Улсын Ерөнхийлөгч Сэржо Маттарэлла Үндэсний их баяр наадмын мэндчилгээ дэвшүүлэв. Монголын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Танд италийн ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Улаанбаатар, Ромын харилцаа нь ардчилал, хүний ​​эрхийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нөхөрлөлийн гүн гүнзгий мэдрэмжээр тэтгэгддэг бат бэх үндэс дээр суурилдаг билээ. Хоёр улсын харилцааг харилцан сонирхсон салбаруудад төдийгүй Европын Холбоо, Монгол Улсын харилцааны хүрээнд хамтын ажиллагааны шинэ боломжийг эрэлхийлэх замаар өргөжүүлэн хөгжүүлнэ гэдэгт итгэл төгс байна. Эдгээр хүсэл эрмэлзлээ дурдахын ялдамд Эрхэм Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, сайн сайхан, монголын найрсаг ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийн дээдийг хүсэн ерөөе гэжээ.

23. Монгол, Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улсын харилцаа

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Монгол залуусыг Их Британид сургаж, боловсрол эзэмшүүлэх нь том хөрөнгө оруулалт

2019.03.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын Элчин сайд Филип Мэлоүнийг өнөөдөр хүлээн авч уулзлаа. Тэрбээр манай улсад Элчин сайдаар томилогдож, үүрэгт ажлаа хүлээж аваад байгаа юм. Монгол Улс барууны орнуудаас хамгийн анх тус улстай 1963 онд дипломат харилцаа тогтоосон. Өнгөрсөн жил Монгол Британийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлсэн. Монгол Британийн харилцаа сүүлийн жилүүдэд идэвхижиж байгаад баяртай байна. Өнгөрсөн онд хэд хэдэн харилцан айлчлал хэрэгжсэн. Хоёр талын харилцааг бэхжүүлэхэд өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлал чухал ач холбогдолтойг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд тэмдэглэлээ. Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа батлан хамгаалах, уул уурхай, байгаль орчин, соёл, боловсрол, харилцаа холбооны салбарт өргөн хөгжиж байна. Монголын Хөрөнгийн бирж, Лондонгийн Хөрөнгийн бирж хооронд хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглээд хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд Британийн Ерөнхий сайдын томилсон худалдааны элч чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт итгэлтэй байна гэлээ. Тус улсын Засгийн газрын Чивнингийн тэтгэлгээр монгол оюутнуудыг суралцуулж байгаад Ерөнхий сайд талархал илэрхийлээд цаашид энэ тоог нэмэгдүүлэх хүсэлтэй байгаагаа хэллээ. Монгол залуусыг боловсрол, мэдлэг эзэмшүүлэх нь манай улсад том хөрөнгө оруулалт болно гэлээ. Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжиж байгаа, ялангуяа худалдаа, хөрөнгө оруулалтын салбарт идэвхжиж байгааг Элчин сайд  Филип Мэлоүн тэмдэглээд эдгээр салбарт улам олон боломж гарч ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

Ф.Малон: Тэрбум мод хөтөлбөр цагаа олсон алхам юм

2021.10.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор Их Британийн Глазгоу хотыг зорьсон. Тэрбээр эх орноосоо мордохын өмнө Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ф.Малоныг хүлээн авч уулзсан юм. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Монгол, Британийн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг тэмдэглээд, цаашид  гуравдагч хөрш Британи Улстай харилцааг улам бэхжүүлж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлээр хамтын ажиллагааг түлхүү хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж ажиллахаа илэрхийлсэн юм. Харин Британийн Элчин сайд Ф.Малон: Монгол, Британийн худалдаа, эдийн засаг, байгаль орчны салбарын хамтын ажиллагааг идэвхтэй дэмжиж ажиллахаа илэрхийлээд уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн нь цагаа олсон чухал алхам хэмээн онцолсон юм. Дэлхийн нийтийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд Британийн Засгийн газар тэргүүлэх ач холбогдол өгдөг гэдгийг Элчин сайд Ф.Малон тэмдэглэсэн. Мөн Британийн Глазгоу хотноо зохиогдож буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт нь байгаль орчныг хамгаалах дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн юм.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Глазгоу хотыг зорив

2021.10.31. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 1-2-ны өдрүүдэд Их Британи Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс /ИБУИНХУ/-ын Глазгоу хотноо болох Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор эх орноосоо мордлоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх уулзалтын Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцож, дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх асуудлаарх Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж үг хэлэх юм. Энэ үеэр Нэгдсэн үндэсний байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч бөгөөд Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга Ибрахим Тио, Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захирал Янник Глемарек, Дэлхийн банкны дэд ерөнхийлөгч Аксель ван Тротзенбург, Азийн хөгжлийн банкны ерөнхийлөгч Масацугу Асакава зэрэг олон улсын байгууллагын удирдлагууд болон зарим улсын төр, засгийн тэргүүнтэй хоёр талын уулзалт хийнэ. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэсний байгууллагын суурь конвенцын талуудын 26 дугаар бага хурлын үеэр болох дээд түвшний уулзалтад 130 улсын төр, засгийн тэргүүн оролцох юм.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт эхэллээ

2021.11.01. Их Британи. Глазгоу хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 11 дүгээр сарын 1-2-ны өдрүүдэд ИБУИНХУ-ын Глазгоу хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг хүрэлцэн ирэхэд ИБУИНХУ-ын Ерөнхий сайд Борис Жонсон, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өнөөдөр дээд түвшний уулзалтад оролцож үг хэлэхээс гадна олон улсын байгууллагуудын удирдлагуудтай хоёр талын уулзалт хийнэ.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Борис Жонсонтой уулзав

2021.11.01. Их Британи. Глазгоу хот. Энэ өдөр Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 11 дүгээр сарын 1-2-ны өдрүүдэд ИБУИНХУ-ын Глазгоу хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг хүрэлцэн ирэхэд ИБУИНХУ-ын Ерөнхий сайд Борис Жонсон, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш нар угтлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өнөөдөр дээд түвшний уулзалтад оролцож үг хэлэхээс гадна олон улсын байгууллагуудын удирдлагуудтай хоёр талын уулзалт хийнэ.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх COP-26 уулзалтад үг хэллээ

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтын Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцож, Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлэн үг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Ноён хурлын дарга аа, Ноён Ерөнхий нарийн бичгийн дарга аа, Хүндэт төлөөлөгчид өө, Хатагтай, ноёд оо, Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын Суурь конвенцын оролцогч талуудын 26 дугаар бага хурлыг зохион байгуулж буй Британийн Засгийн газарт чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэж, бага хурлын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсэж байгааг минь хүлээн авна уу. Парисын хэлэлцээрээр тохирсон 2050 онд хүрэх зорилтоо биелүүлэхэд улс орон бүр хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээгээ эргэн харж, зоримог шийдвэртэй нэгдсэн цогц бодлого гарган хамтдаа тэмцэх шаардлагатай болж байгааг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч байна.Мөн түүнчлэн хүн төрөлхтөн КОВИД-19 цар тахалтай нүүр тулж буй энэ цаг үе бидэнд байгаль дэлхийтэйгээ харьцах хандлагаа өөрчилж, ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэх зоримог, шийдвэртэй алхмуудыг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгааг сануулж байна.

Хурлын дарга аа,

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд ихээр өртөж буй орнуудын нэг болох Монгол Улс хүлэмжийн хийг бууруулах, шингээлтийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн чармайлтыг бүрэн дэмжиж, Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг амлалтаа биелүүлэхийн төлөө бүх боломж нөхцөлөө дайчлан ажиллах болно гэдгээ дахин нотолж байна. Монгол Улс Үндэсний тодорхойлсон хувь нэмэр бичиг баримтын хүрээнд уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан болж буй хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2030 он гэхэд 22.7 хувь хүртэл бууруулахаар ахиулан тодорхойллоо. Дэвшилтэт технологи, инновацыг нэвтрүүлж, шаардлагатай санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх замаар дээрх зорилтоо 27.2 хувь хүртэл ахиулах боломж байгааг энэхүү дээд түвшний уулзалтын индэр дээрээс дуулгахад таатай байна. Зүүн хойд Азийн орнуудын цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээний өсөлтийг хангах, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд бүс нутгийн хэмжээнд хил дамнасан эрчим хүчний харилцан холболтыг хөгжүүлэх нь чухал үүрэгтэй. Монгол Улс сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, цаашлаад Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах зорилгоор Азийн супер сүлжээ санаачилгыг дэмжиж байгаа билээ. Энэ хүрээнд говийн бүсийн нар, салхины арвин нөөцдөө тулгуурлан томоохон эрчим хүчний цогцолбор байгуулахаар бүс нутгийн орнуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Манай улс СОР-26 дээд хэмжээний уулзалтыг угтаж, нийслэл Улаанбаатар хотноо хоёр долоо хоногийн өмнө Монгол Улс-Ногоон хөгжил сэдэвт олон улсын хэлэлцүүлэг амжилттай зохион байгуулсан гэдгээ Та бүхэнд дуулгахад таатай байна. Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд хувь нэмэр оруулахын тулд хүлэмжийн хийн шингээлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн аргаар цөлжилттэй тэмцэж ядуурлыг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд илүү өртдөг хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах, амьдралын чанарыг сайжруулах зорилгоор 2030 он гэхэд тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах үндэсний хөдөлгөөнийг өрнүүлж эхлээд байна. Энэхүү хөдөлгөөний хүрээнд Монгол Улс жил бүр ДНБ-ийхээ нэгээс доошгүй хувийг хөрөнгө, санхүүг уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн хор уршгийг бууруулахад зориулж байхаар шийдвэрлэж байна. Амьдралын эх ус, усны эх мод гэж манай ард түмэн ярьдаг. Монголчуудын байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалдаг соёл уламжлалын нэгэн илрэл болох тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах санаачилга хэрэгжсэнээр Ази тив төдийгүй Америк тив хүрч байгаль экологи, эрүүл мэнд, эдийн засгийн хор хохирол учруулж байгаа шар шороон шуургыг бууруулахад чухал нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байна.

Эрхэм хурлын дарга аа, Эцэст нь хэлэхэд бага, дунд орлоготой орнуудад чиглэсэн уур, амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд нь зориулсан хөрөнгийн урсгалыг нэмэгдүүлэхэд бүс нутаг болон олон улсын нягт хамтын ажиллагаа онцгой үүрэгтэй болохыг цохон тэмдэглэж байна. Дэлхий нийтийн бүх цаг үеийн хамгийн том асуудал болох уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, эх байгальдаа хариуцлагатай хандан үр хойчдоо ногоон ирээдүйг өвлүүлэн үлдээх эрхэм зорилгоо биелүүлэхэд гагцхүү та бидний харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа, зоримог шийдвэр, тууштай хичээл зүтгэл нэн чухал юм. Энэхүү үйл хэргийн төлөө дэлхийн улс түмнүүд хүчээ нэгтгэх цаг болжээ. Анхаарал хандуулсан Та бүхэнд баярлалаа гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захиралтай уулзлаа.

2021.11.02. Шотланд улс. Глазгоу хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захиралтай уулзлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захирал Янник Глемарек бараалхлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэсний байгууллагын суурь конвенцыг хэрэгжүүлэхэд хөгжиж буй орнуудад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх, техник, арга зүйн зөвлөгөө өгөх чиг үүрэг бүхий Уур амьсгалын ногоон сантай Монгол Улс 2010 оноос хойш идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Cүүлийн 10 жилд Монгол Улсад дэмжлэг үзүүлж ирсэнд тус сангийн удирдлагад талархал илэрхийлж, Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудалд онцгой анхаарал хандуулж байгааг тодотгов. Тухайлбал, улам бүр хүрээгээ тэлж буй экосистемийн доройтол, цөлжилтийг бууруулах, шар шороон шуургыг сааруулахад чухал ач холбогдол бүхий тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах үндэсний хөдөлгөөнийг санаачлан ажиллаж байгаа талаараа хэллээ. Цаашид Монгол Улс ногоон хөгжлийн бодлогыг чухалчилж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний нэгээс доошгүй хувийг байгаль орчны салбарт зарцуулах бодлогыг баримталж ажиллана гэдгээ дурдав. Энэ хүрээнд Уур амьсгалын ногоон сантай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх сонирхолтой байгаагаа хэлж, энэ талаар дэлгэрэнгүй санал солилцов. Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захирал Янник Глемарек: Тус сан нь Монгол Улстай хамтран ажиллахад таатай байдаг бөгөөд Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, цөлжилтийг бууруулах чиглэлд тодорхой санал, санаачилга дэвшүүлэн ажиллаж буйд баяртай байгаагаа илэрхийллээ. Цаашид хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн тулд хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэдгээ илэрхийлэв.

Дэлхийн банк “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжиж ажиллахаа илэрхийллээ

2021.11.03. Их Британи. Глазгоу хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Дэлхийн банк группын Үйл ажиллагаа хариуцсан захирал Аксел ван Тротзенбург, Ази, Номхон далайн бүс нутаг хариуцсан дэд ерөнхийлөгч Мануэла Ферро нар бараалхлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улс, Дэлхийн банк группын хамтын ажиллагааны 30 жилийн ойн мэндийг хүргэлээ. Өнгөрсөн хугацаанд болон КОВИД-19 цар тахлын үед Дэлхийн банк групп Монгол Улсад дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр цар тахлын дараах эдийн засгийн сэргэлт, ногоон эдийн засгийн шилжилт, ногоон санхүүжилт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа. Монгол Улс богино хугацаанд макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хадгалах, төсвийн алдагдлыг бууруулах, өрийн тогтвортой байдлыг хангах, гадаад валютын хангалттай хэмжээний нөөц бүрдүүлэх замаар эдийн засгийн богино хугацааны болзошгүй эрсдэлийн эсрэг дархлаатай байхад онцгой анхаарч байгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцоллоо. Түүнчлэн Монгол Улс нь байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудалд онцгой анхаарал хандуулж байгаа бөгөөд Ногоон хөгжлийн жишиг орон болох, цөлжилт, шар шороон шуургатай тэмцэх, ногоон санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бүс нутгийн түвшинд идэвх санаачилгатай ажиллана гэдгийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэлэв. Дэлхийн банк группын зүгээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлд явуулж буй үйл ажиллагаа, манлайллыг тууштай дэмжихээ илэрхийлж, түүн дотроо тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах үндэсний хөдөлгөөн, түүний хэрэгжилт болон санхүүжилтийн тал дээр мэргэжлийн зөвлөгөө өгч, боломжит бүх дэмжлэг үзүүлж хамтран ажиллахаа илэрхийллээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг дэлхийн улс орон, олон улсын байгууллагууд дэмжиж, хамтран ажиллахаар боллоо

2021.11.04. Их Британи. Глазгоу хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-ын Глазгоу хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож, Монгол Улсын байр суурийг илэрхийллээ. Мөн дэлхийн улс орнуудын төр, засгийн тэргүүн болон олон улсын байгууллагуудын удирдлагатай уулзлаа. Байгаль орчноо хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, шар шороон шуургатай тэмцэх зорилгоор Ерөнхийлөгчийн санаачлан өрнүүлж байгаа “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг дэлхийн улс орнууд талархан хүлээж авч, хамтран ажиллахаа илэрхийлээд байна. Энэ талаар ШУТИС-ийн  багш, доктор, дэд профессор Д.Сэрдарам байр сууриа илэрхийллээ. Тэрбээр ‘Ерөнхийлөгч хийх ажлаа эх орондоо эхлүүлээд ирсэн учир дэлхийн улс орнууд, олон улсын байгууллагууд таатай хүлээж авлаа. Ажлын эхлэл бол тухайн ажлын тал нь гэдэг шиг бид нийгмийн сэтгэл зүйг бүрдүүлэх, хүлээн зөвшөөрөгдөх ажлаа хийж дууслаа. Дэлхийн улс орон, олон улсын байгууллага, хандивлагч орнуудтай хамтарч, тэдний дэмжлэгийг авах бүрэн боломжийг бүрдүүллээ’’ гэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Уур амьсгалын ногоон сангийн гүйцэтгэх захирал Янник Глемарик бараалхсан. Тус сан уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, цөлжилтийг бууруулах чиглэлээр Монгол Улс тодорхой санал, санаачилга гаргаж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлсэн байна. Цаашид хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэдгээ мэдэгдлээ. Уур амьсгалын өөрчлөлт, экосистемийн доройтолтой тэмцэх чиглэлд Монгол Улстай илүү өргөн хүрээнд хамтран ажиллаж, санхүүжилтийг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлэх болсноо Азийн хөгжлийн банкны ерөнхийлөгч Масацүгү Асакава хэллээ. Монгол Улсын  Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Тэрбум мод” санаачилга дэлхийн дулаарал, цөлжилт, газрын доройтол, уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахад чиглэсэн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн үйл хэрэгт чухал хувь нэмэр болно гэдгийг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч бөгөөд НҮБ-ын Нэн буурай хөгжилтэй, далайд гарцгүй хөгжиж буй болон арлын жижиг орнуудын асуудал эрхэлсэн Дээд төлөөлөгч Кортней Раттрей онцолжээ. Дэлхийн банк групп Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлд явуулж буй үйл ажиллагаа, манлайллыг тууштай дэмжихээ илэрхийлж, түүн дотроо тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах үндэсний хөдөлгөөн, түүний хэрэгжилт болон санхүүжилтийн тал дээр мэргэжлийн зөвлөгөө өгч, боломжит бүх дэмжлэг үзүүлж хамтран ажиллахаа илэрхийллээ.. НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх тухай конвенцын гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга Ибрахим Тио Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзах үеэрээ тэрбумаар тоологдох мод тарьж ургуулах санаачилгыг дэмжиж байгаагаа мэдэгдлээ. Мөн цөлжилт бол зөвхөн Монгол Улс төдийгүй бүс нутаг, цаашлаад дэлхий дахины асуудал гэдгийг тодотгож, цөлжилттэй тэмцэхэд улс орнуудын хамтын ажиллагаа чухал гэдгийг онцоллоо.

Д.Энхжаргал III Чарльз Лондон хотноо Бакенхэм ордонд уулзав

2022.02.01. ИБУИНХУ. Лондон хот. Монгол Улс, ИБУИНХУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойтой давхцуулан Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн вант улсын хаан III Чарльз Лондон хотноо Бакенхэм ордондоо Европ дахь монгол эмэгтэйчүүдийн хөгжлийн холбооны үүсгэн байгуулагч, Монголбанкны дэд Ерөнхийлөгч асан, Мянганы сорилтын сангийн захирал Данзанбалжирийн Энхжаргалтай уулзжээ. Английн хаантай уулзсан арга хэмжээ анх удаагийнх биш аж. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө Европ дахь Монгол Эмэгтэйчүүдийн Хөгжлийн холбоог анх үүсгэн байгуулагдахад тухайн үеийн Ханхүү Чарльз өөрийн зурсан, гарын үсгээр баталгаажуулсан зургаар хандив өргөснийг нь дуудлага худалдаагаар 10000 паундаар зарсан гэдэг. Үүнийгээ Эрүүл мэндийн яаманд хандивлаж, эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн аянд 10000 паундын дэмжлэг үзүүлсэн тухайгаа өөрийнхөө цахим хуудаст жиргэсэн нь бий.

Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 тэтгэлэгийн эзэд гадаадад суралцахаар мордов

2022.11.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн болзол хангаж, МУИС болон ШУТИС-д бэлтгэл хөтөлбөрт хамрагдсан оюутнууд гадаадын их, дээд сургуульд суралцахаар эх орноосоо мордлоо. Энэ жил эхний ээлжид 256 оюутан Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс, Канад Улс, Бүгд Найрамдах Польш Улс, Австралийн Холбооны Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс, Оросын Холбооны Улс, Унгар Улс, Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс, Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс зэрэг 13 орны их, дээд сургуульд суралцах юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тэтгэлэгт хөтөлбөрийн эздийг үдэх ёслолд оролцон баяр хүргэж, сурлагын амжилт хүсэн ерөөв. Тэрбээр хэлсэн үгэндээ, алс газар сурахаар явж байгаа оюутан залуус дэлхийн боловсрол эзэмшиж, эх орныхоо хөгжил дэвшил, сайн сайхны төлөө хүчин зүтгэх үндэсний манлайлагчид гэдгийг тэмдэглэв. Мөн гадаад улсад эх орныхоо нэр хүнд, монгол хүний үнэ цэнийг өндөрт өргөж, бие биеэ хайрлаж, тусалж, дэмжиж, хүндэтгэж явж байхыг захилаа.

Монгол-Их Британийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны ойг шуудангийн маркийн нээлтээр эхлүүллээ

2023.01.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэхүү ойд зориулсан шуудангийн маркийн нээлт болов. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Филип Малон “Их Британи, Монгол Улс нь марк болон шуудангийн үйлчилгээний өнө удаан жилийн уламжлалтай ард түмэн билээ. Их Британи Улс нь анхны шуудангийн маркийг 1840 онд гаргаж, улмаар Британийн эзэнт гүрний шуудан өртөөний найдвартай сүлжээг бий болгосон юм. Монгол Улс анхны үндэсний маркийг 1924 онд гүйлгээнд гаргасан хэдий ч Чингис хаан дэлхийн анхны шуудан өртөөг Монголын эзэнт гүрний үед байгуулсан түүхтэй. Энэхүү дурсгалын маркны нээлт нь дипломат харилцааны ойг тэмдэглэн үлдээх чухал арга хэмжээ болж байна. Монгол шуудан компанийн бүтээсэн энэхүү марк нь өвөрмөц шийдэлтэй, гайхалтай бүтээл болсонд өөрийн зүгээс баярлаж талархсанаа илэрхийлье. Нэгэн жарны ой гэдэг бол аливаа харилцаанд чухал, тэр тусмаа хоёр орны харилцаанд нэн чухал. Британи Улс анх барууны орнуудаас Монгол Улстай дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд үүгээрээ ч байнга бахархаж ирсэн юм гэв. Уг маркт Монгол Улсын шуудангийн анхны марк 1924 оны бат бэхийн бэлгэдэл “Элдэв-Очир”, Англид хэвлэгдсэн дэлхийн шуудангийн анхны марк 1840 оны “Хар Пенни” болон Монгол-Их Британийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн лого зэргийг тус тус дүрслэн харуулжээ. Хэлхээний чимэглэл хэсэгт Монгол, Британийн төрийн далбаа, Отгонтэнгэр хайрхан, шуудан өртөөний гэрүүд, нүүдэллэж буй гэр тэрэг, гэрэгэ барьсан буухиа шуудангийн элч, Английн далайн шуудан тээврийн далбаат онгоц, дундад зууны үеийн шуудангийн байр, дөрвөлсөн морьтой шуудангийн сүйх тэрэг зэргийг тус тус зохиомжилжээ. Марк нь нийт 20 мянган ширхэг хэвлэгдсэн байна. Монгол маркийн түүхэнд Британийн холбогдол бүхий сэдвээр Хөл бөмбөгийн ДАШТ /1966, 1978, 1982, 1998, 2022/, Нийслэлийн түүх /1978/, Төмөр зам /1979, 1992, 1997, 2000/, Далбаат хөлөг онгоц /1981/, Унадаг дугуйн түүх /1982/, Тракторын хөгжил /1982/, Агаарын бөмбөлөг /1982/, Нохой /1984, 1991/, Автомашин /1986/, Сүүлт од /1986/, Дэлхийн маркийн үзэсгэлэн “Лондон” /1980, 1990/, Дэлхийн Скаутын холбоо /1992/, Диана гүнжийн дурсгал /1997, 2008/, Мянганы нээлтүүд /2000/, Хүн төрөлхтөний түүх /2002/, Хатан хаан Элизабет II /2008/, Хун тайжийн хурим /2011/, Олимпын тоглолт Лондон /2012/, “Битлз” хамтлаг /2013/, Дэлхийн нэрт эрдэмтэд /2014/ зэрэг олон марк шуудангийн гүйлгээнд гарч байжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хаан гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд оролцоно

2023.05.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт 2023 оны 05 дугаар сарын 06-ны өдөр Лондон хотноо болох Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс /ИБУИНХУ/-ын Цог Жавхлант Хаан гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд оролцоно. Төрийн ёслолын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цог Жавхлант Хаан гуравдугаар Чарльзтай уулзаж, Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс Хааны гэр бүл болон Британийн ард түмэнд баяр хүргэнэ. Цог Жавхлант Хааныг сэнтийд залах төрийн ёслолд гадаадын улс орны төр, засгийн 2000 гаруй төлөөлөгч оролцоно. Монгол, Британийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Монгол Улс Британи Улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаатай бөгөөд Британи нь барууны орнуудаас хамгийн түрүүнд манай улстай дипломат харилцаа тогтоосон, ардчилал шинэчлэлтийн үйл явцыг эхнээс нь дэмжиж ирсэн улс юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хаан гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд оролцож байна

2023.05.06. ИБУИНХУ. Лондон хот.  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Лондон хотын Вэстминстерийн сүмд ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хаан гуравдугаар Чарльз болон Хааны хатан Камилла нарыг хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд оролцож байна. Монгол Улсын Төрийн тэргүүн ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хааны урилгаар хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд анх удаа оролцож байгаа юм. Энэхүү үйл ажиллагаа нь 1000 гаруй жилийн өнө эртний түүхтэй өвөрмөц зан үйл бүхий төр, шашин, соёлыг хослуулсан ёслол бөгөөд Хаан гуравдугаар Чарльз 1066 оноос хойш Вэстминстерийн сүмд хаан сэнтийд заларч буй 40 дэх хаан болж байна. Хаан гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд эртний уламжлалын дагуу залж буй нь Хатан хаан хоёрдугаар Элизабетын 70 жилийн засаглалын дараах шинэ эринийг эхлүүлж, ирээдүйг бэлэгдэж буйг Букингемийн ордноос мэдэгдсэн юм. Хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд Хааны гэр бүл, гадаадын улс орны төр, засгийн тэргүүн зэрэг 2000 орчим дээд, өндөр хэмжээний зочид оролцов. Монгол Улс Британи Улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаатай бөгөөд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Монгол Улс 1969 онд Лондонд Элчин сайдын яамаа нээсэн бол Британи Улс 1964 онд Улаанбаатар хотод Элчин сайдын яамаа нээсэн түүхтэй.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Хаан жүжиг тоглох Колизей театрт зочлов

2023.05.09. ИБУИНХУ. Лондон хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хаан Гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд залах Төрийн ёслолд оролцохоор Лондон хотноо ажиллах үеэрээ Монгол хаан жүжиг тоглох Колизей театрт зочилж, бэлтгэл ажилтай танилцав. Тэрээр Монгол хаан жүжгийг Лондон хотноо толилуулах төсөл дээр хамтран ажиллаж буй багийн гишүүдтэй уулзаж, уран бүтээлийн өндөр амжилт хүслээ. Уэст Эндийн (West End) хамгийн том буюу 2359 суудалтай танхим бүхий Колизей театрт Тоска, Айда, Набукко дуурь, Хунт нуур, Жизель балет зэрэг сонгодог бүтээлүүдийг тавьдаг.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Британи улсад сурч буй монгол оюутнуудтай уулзлаа

2023.05.09. ИБУИНХУ. Лондон хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-ын Цог Жавхлант Хаан Гуравдугаар Чарльзийг хаан сэнтийд залах Төрийн ёслолд оролцохоор Лондон хотноо ажиллах үеэрээ Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 хөтөлбөрийн хүрээнд Британи Улсад суралцаж буй оюутан залуустай Монгол Улсаас ИБУИНХУ-д суугаа Элчин сайдын яаманд уулзлаа. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд ИБУИНХУ-д 29 монгол оюутан, үүнээс 15 оюутан дэлхийн шилдэг 100 их сургуулийн нэг Бристолын их сургуульд суралцаж байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж буйд сэтгэл хангалуун буйгаа илэрхийлж, хилийн чанадад суралцах хугацаандаа Монгол Улсаа төлөөлж буйгаа үргэлж санаж, эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөж, монгол хүний оюуны нөөц бололцоог бүрэн ашиглаж, хичээл зүтгэл гарган суралцахыг захилаа. Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 хөтөлбөрт шалгаран Британи Улсад суралцаж буй оюутнууд сургуулиа амжилттай дүүргээд эх орондоо эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллана гэдгээ илэрхийлэв. Оюутан залуусын төлөөлөл “Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100” хөтөлбөрт шалгаран дэлхийн өндөр хөгжилтэй оронд суралцаж буйдаа баяртай байгаагаа хэлж, сэтгэгдлээ хуваалцлаа. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс өөр өөрийн хүсэл мөрөөдөлтэй залуус нэгэн зорилгын дор нэгдэж, тулгарч буй сорилтуудыг хамтдаа туулж, хичээн суралцаж байгаа гэлээ. Суралцах хугацаандаа мэргэжлийн хичээлдээ шамдахаас гадна хувь хүний хөгжилд анхаарч, арвин туршлага хуримтлуулж, эх орондоо очоод эзэмшсэн мэргэжлээрээ үнэ цэн бүтээн ажиллана гэдэгтээ итгэл дүүрэн байгаагаа оюутан залуус онцолж байв. Уулзалтын төгсгөлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хилийн чанадад суралцаж буй монгол залуус бие биенээ дэмжиж, хамтдаа хичээн суралцах нь чухал гэдгийг хэлж, Монгол Улсын төр, засгийн зүгээс ирээдүйн боловсон хүчнийхээ хөгжилд онцгой анхаарал хандуулж ажиллана гэдгийг тэмдэглэв.Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан тэтгэлэгт хөтөлбөр нь монгол хүний дэлхийд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, хүүхэд, залуучуудын суралцах тэгш боломжийг хангах, дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд суралцахад дэмжлэг үзүүлэх зорилготой. Энэ дагуу 2021 оноос эхлэн жил бүр 330 сум, нийслэлийн хороодоос тус бүр нэг шилдэг сурагчийг шалгаруулж, дэлхийн шилдэг их, дээд сургуульд суралцуулж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигийн дагуу Засгийн газрын баталсан “Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит тэтгэлгийн журам”-д зааснаар харьяалагдах сум, хорооныхоо хамран сургах тойргийн сургуульд сүүлийн гурваас багагүй жил суралцан төгссөн, математик болон гадаад хэлний элсэлтийн ерөнхий шалгалтын онооны дунджаар сум, хороондоо тэргүүлсэн бол тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах болзол хангадаг юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ИБУИНХУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав-

2023.06.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Филип Малоныг эх орондоо бүрмөсөн буцаж байгаатай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 60 жилийн ой энэ жил тохиож буйг Ерөнхийлөгч онцлоод, Элчин сайд Филип Малон Монгол Улсад ажиллахдаа харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, бэхжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэв. Өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд бүх талын дэмжлэг үзүүлж байсан Монголын төр, засаг болон найрсаг, зочломтой ард түмэнд Элчин сайд Филип Малон талархал илэрхийллээ. Мөн Монгол Улс ойрын 10-15 жилийн дотор хөгжин дэвжсэн орон болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлэв.

ИБУИНХУ-ын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, хатагтай Фиона Блайт  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдаар томилогдсонд нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Тэрбээр Монгол, Британийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 60 жилийн ой энэ онд тохиож буйг онцолж, харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэн, дээд, өндөр хэмжээний айлчлал хэрэгжүүлэхийг чухалчилж байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Фиона Блайт хоёр улсын харилцааг өргөжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв. Фиона Блайт Их Британийн Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, Үндэсний аюулгүй байдлын нарийн бичгийн даргын алба, Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөлийн яам, НҮБ-ын дэргэд суугаа Британийн Байнгын төлөөлөгчийн газар, Сомали дахь НҮБ-ын төлөөлөгчийн газарт ажиллаж байсан юм.

Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын Хөдөлмөрийн намтай Санамж бичиг байгууллаа

2023.10.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Энэ оны 06-р сард Монгол Ардын Нам Германы Социал Демократ нам “Хамтын ажиллагааны санамж бичиг” байгуулсан анхны Ази тивийн улс төрийн хүчин болсон. Тэгвэл 2023 оны 09-р сарын 29-нд Монгол Ардын Нам, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын Хөдөлмөрийн Намтай “Харилцан ойлголцлын санамж бичиг” байгууллаа. Монгол Ардын Намын Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга, ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан болон Нарийн Бичгийн дарга О.Батнайрамдал нар Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсад ажиллаа. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын Хөдөлмөрийн нам, Монгол Ардын Нам нь сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд нийтлэг үнэт зүйл, зарчимд суурилсан харилцан итгэлцэл, нягт хамтын ажиллагааны суурийг бий болгосон. Энэхүү санамж бичиг нь нийгмийн ардчиллын нийтлэг үзэл санааг ахиулахад түлхэц өгөх үүрэг гүйцэтгэх юм. Санамж бичиг байгуулагдсанаар хоёр нам дараах зөвшилцөлд хүрлээ. Үүнд: Хоёр намын харилцаагаа улам өргөжүүлэх, стратегич, зөвлөхүүдийн хооронд туршлага солилцох, Намын бодлого, бүтээн байгуулалтын талаар мэдээлэлээ хуваалцахад хамтран ажиллаж байхаар боллоо. Энэ үеэр Хөдөлмөрийн Намын Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга Давид Эванс хэлсэн үгэндээ “Олон улсын дэвшилтэт бодлогын хамтын нийгэмлэгүүдийн хүчээр дэлхий дахинд тулгарч буй аюул заналхийллийг даван туулж, иргэдийн маань аюулгүй ирээдүйг бий болгож чадна. Энэхүү санамж бичигт гарын үсэг зурсан явдал нь бидний хамтын харилцааг бэхжүүлж, дэвшилтэт социал демократ бодлогыг түгээн дэлгэрүүлэхэд чухал алхам боллоо” гэжээ.

Чарльз хаан мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын хаан, хамтын нөхөрлөлийн Тэргүүн Цог Жавхлант Гуравдугаар Чарльз баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ. Мэндчилгээнд Танд болон танай ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын онцгой өдрийн баярын мэндийг гэргий бид хоёр хүргэж байгаадаа баяртай байна. Манай хоёр улс энх тайван, хөгжил цэцэглэлт, байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг дэлхийн дахинд тулгамдаж буй асуудлаар цаашид үргэлжлүүлэн хамтран ажиллана гэдэгт итгэл төгс байна. Танд эрүүл энх, монголын ард түмэнд аз жаргал, хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд ИБУИНХУ-ын Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн сайд Дэвид Камерон бараалхав

2024.04.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн .Хүрэлсүхэд манай улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн сайд Дэвид Камерон бараалхав. Талууд Монгол, Британийн найрсаг харилцааны түвшинг ахиулж, “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх суурь тавигдсанд баяртай байгаагаа илэрхийлж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломжийн талаар ярилцав. Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, “Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд байгаль орчноо хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх, экологийн тэнцвэртэй байдлыг хангах, органик хүнсний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хамтран ажиллах талаар санал солилцов. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц томоохон төсөл хэрэгжүүлэхийн чухлыг онцолж, энэ чиглэлээрх санал, санаачилгыг дэмжихээ нотлов. Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн сайд Дэвид Камерон 2010-2015 онд Британийн Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан. Хоёр улс 60 жилийн өмнө дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд энэ удаагийн айлчлал Британийн Гадаад хэргийн сайдын түвшинд 11 жилийн дараа болж байгаа юм. Айлчлалын үеэр “Монгол Улс, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс хоорондын хамтын ажиллагааг иж бүрэн түншлэлд хүргэх замын зураглал”-д Дэвид Камерон нар гарын үсэг зурсан байна. Мөн ховор металл, геологийн шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны чиглэлээр хамтрах тухай баримт бичигт холбогдох яам, агентлагын удирдлагууд гарын үсэг зуржээ.

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Казахстаны Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2016.12.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас манай улсад суугаа Элчин сайд Калыбек Кобландиныг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Казахстан Улс тусгаар тогтнолоо зарласны 25 жилийн ойн баярын мэнд хүргээд манай хоёр орны найрсаг харилцаа хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирсэнд  сэтгэл хангалуун байна гэдгээ Монгол Улсын Шадар сайд илэрхийлсэн.  Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёлын хамтын ажиллагааны Монгол Казахстаны Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдааныг 2017 оны эхний хагас жилд багтаан зохион байгуулна. Мөн оны зургадугаар сарын 9-нд  Астана хотноо “ЭКСПО 2017”-г нээж  112 улс орон, Олон улсын 18 байгууллага оролцоно. Энэ үеэр Улаанбаатар-Астана чиглэлийн агаарын тээврийн шууд нислэг нээгдэнэ гэж бид итгэж байна хэмээн Элчин сайд хэллээ. Монгол Улсын Шадар сайд “ЭКСПО 2017”-д анхаарлаа хандуулахаа илэрхийлээд манай хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гарах ёстой. Тиймээс бид ах дүүгийн харилцаагаа идэвхижүүлэхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх бүргэдчин охин Айшолпаныг хүлээж авч уулзлаа

2017.11.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Бүргэдчин охин” нэрээр олон улсад алдаршаад буй Баян-Өлгий аймгийн Өлгий сумын ерөнхий боловсролын “Зайяед” сургуулийн 11-р ангийн сурагч Айшолпан Нургаевийг хүлээж авч уулзан баяр хүргэлээ. 10 наснаасаа бүргэд сургаж эхэлсэн охины амьдралаас сэдэвлэсэн “Бүргэдтэй анчин” кино энэ сарын 2-нд АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болсон Азийн нийгэмлэгийн их наадмаас “Ази тивийг өөрчлөгч иргэн” хэмээх шагнал хүртсэн байна. “Бүргэдтэй анчин” маш сайхан кино болсон байна лээ. Дүүдээ баяр хүргэж, улам их амжилт хүсье гэж Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд хэллээ. Эмэгтэй хүн ямар агуу хүч тэнхээтэй, эр зоригтой, хурдан шаламгай, дайчин давшингуй, тэсвэр тэвчээртэй байдаг юм бэ гэдгийг миний дүү дэлхий ертөнцөд харуулж, улсынхаа нэрийг таниулж байна. Дүүдээ Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа талархал илэрхийлье. Эрэлхэг зоригтой охин өсгөж хүмүүжүүлсэн аав, ээждээ Ерөнхий сайдын мэндийг хүргээрэй гэлээ. Эмч болох мөрөөдөлтэй. Гэсэн ч кинонд тоглосных нь дараагаар түүнд Харвард болон Лондонгийн их сургуулиас суралцах эрх олгон, оюутнаар элсүүлэх хүсэлтээ ирүүлсэн байна. Кинонд тоглох хэдий сайхан ч эмч болох мөрөөдөл минь хэвээрээ гэж Н.Айшолпан охин Ерөнхий сайдад ярилаа. Уулзалтад УИХ-ын гишүүн Г.Солтан, УИХ, Засгийн газрын гишүүн Х.Баделхан нар байлцсан бөгөөд тэд Айшолпан охины нэр хүндээр “Бүргэдийн баяр”-ыг зорьж ирэх жуулчдын тоо жилээс жилд нэмэгдэж, казах айл өрхүүд охидоо бүргэдчин болох сонирхолтой болж байна гэдгийг хэлжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд казах түмний Наурызын баярт оролцов

2018.03.21. Монгол Улс. Баян-Өлгий аймаг. Жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-нд казах түмэн хаврын баяр-Наурызын баяраа тэмдэглэдэг уламжлалтай. Баян-Өлгий аймагт томилолтоор ажиллаж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх аймгийн төв талбайд болсон Наурызын баярын нээлтэд оролцлоо. Тэрээр эх орныхоо дөрвөн зүг, найман зовхист аж төрж, суралцаж, нийгмийн бүх салбарт ажиллаж байгаа казах иргэддээ Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн халуун мэнд хүргэж, түмэн олноороо эрүүл энх, эгэл хотлоороо амар амгалан, дүүрэн билэгтэй, түвшин жаргалтай байхын ерөөлийг өргөн дэвшүүлэв. Засгийн газрын өмнөө тавьсан томоохон зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд ажилч хичээнгүй, хөдөлмөрч казах түмэн хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлээд цаашид казах иргэдийн талаарх бодлогыг анхаарлынхаа төвд байлгах болно гэв. Казах түмэн шинэ ондоо эрүүл энх, амар түвшин байж, Ахтаан найрагчийн Агика бүргэд шиг эр зоригтой, домборын аялгуу шиг цог золбоотой, домогт Толбо нуур шигээ арвин тансаг дастархантай, идээ цагаа элбэг байж, амьдрал ахуй нь дэвжин дээшлэхийн ерөөл өргөлөө. Баян-Өлгийчүүд хүн амын төрөлт нэмэгдсэн, малын тоо өссөн, аймгийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, иргэдийн хадгаламж өссөн, татварын орлого биелсэн зэрэг олон  амжилтаар Хаврын баяр-Наурызын баяраа угтжээ. Үндэсний хувцсаараа гоёсон казах түмэн эе эвийг эрхэмлэн, ахас ихэсдээ хүндэтгэл үзүүлэн золгож, домборын аялгуунд бүжгээ бүжин, ая дуугаа өргөж, хотол олноороо өргөн дэлгэр наадаж байна. Ерөнхий сайд мөн өдөр азай буурлын гэрт зочилж баяр хөөрийг нь хуваалцсаны дараа Увс аймгийг зорилоо гэжээ. Наурыз нь “Шинэ өдөр” гэсэн утгатай перс гаралтай үг юм. Казах түмэн хахир хатуу өвлийг өнтэй давж, урин хавартай золгосны баяр болгон тэмдэглэдэг. Баярын ширээндээ баяр баясгалан, аз жаргал, амьдрах ухаан, эрүүл мэнд, эд баялаг, өсөлт хөгжилт, асран хамгааллыг илэрхийлсэн идээ будаа засч, хотол олноороо баярлан цэнгэдэг байна. Наурызын баярыг Ойрхи Дорнод, Балканы хойг, Төв Ази, Кавказ зэрэг нутагт амьдран суудаг 300 гаруй сая казах хүн тэмдэглэдэг. Энэ баярыг ЮНЭСКО Олон улсын баяр болгож,  Биет бус соёлын үнэт өвд бүртгэжээ. Монгол Улсын төр, засаг ч энэ баярт ач холбогдол өгч, өдөр шөнө тэнцдэг гуравдугаар сарын 22-ны өдрийг Баян-Өлгий аймагт амралтын өдөр байх хууль батлан гаргасан юм гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүхийн Наурызын баярын мэндчилгээ

2018.03.22. Монгол Улс. Баян-Өлгий аймаг. Монгол Улсын нийт казах иргэд ээ, Эрхэм хүндэт Баян-Өлгийчүүд ээ! Өвлийг өнтэй давж, урин хавартай учран золгож буйг билэгшээн өдөр шөнө тэнцсэн тэгш сайхан өдөр улс хотлоороо өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг олон зуун жилийн түүхтэй  дорно дахины ард түмний уламжлат  шинэ жил-Наурыз баярын сайхан өдөр тохиож байна. Энэ өдрийг тохиолдуулан эх орныхоо дөрвөн зүг, найман зовхист аж төрж, суралцаж, нийгмийн бүх салбарт ажиллаж байгаа нийт казах иргэд Та бүхэндээ  Монгол Улсын Засгийн газар болон хувиасаа чин сэтгэлийн халуун мэндийг хүргэж, түмэн олноороо эрүүл энх,  эгэл хотлоороо амар амгалан,  дүүрэн билэгтэй, түвшин жаргалтай байхын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. Наурызын баяраар “Наурызын өдөр дайснаа хүртэл уучил”, “Мууг сайнаар дайл” гэсэн өвөг дээдсийн сургаалыг ёсчлон биелүүлж,  эв эеийг эрхэмлэн, ахас дээдсээ хүндлэн дээдэлдэг сайхан уламжлалтай. Амьдралын үндсийн үндэс болсон байгаль орчноо хайрлан хамгаалах үйлст томоохон ач холбогдол өгдөг гүн гүзгий утга агуулгатай. Тиймээс 7000 жилийн тэртээгээс уламжлагдан ирсэн, дэлхий дахины дөч гаруй орны 300 сая хүн өргөн хүрээнд, ёс төгөлдөр тэмдэглэж байна. Тийм ч учраас энэхүү баярыг  НҮБ-ын Соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын асуудал хариуцсан байгууллага (ЮНЕСКО) биет бус соёлын үнэт өвд бүртгэж, жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-ыг Олон улсын Наурызын баяр болгон тэмдэглэхийг тунхаглан зарласан билээ. Манай орны төр засаг болон төрийн бус байгууллагууд ч томоохон ач холбогдол өгч, энэ өдрийг Баян-Өлгий аймагт амралтын өдөр болгохыг Хөдөлмөрийн хуулиар зохицуулж, Наурыз баярыг жилээс жилд уламжлал шинэчлэлийг оновчтой хослуулан үр өгөөжтэй тэмдэглэх болсныг баярын энэ өдөр онцлон тэмдэглэхийг хүсч байна. Улиран өнгөрч буй “Алтан унжлагат” тахиа жил бидэнд үр өгөөжөө өгсөн, бас ухаарал үлдээсэн жил байлаа. Улсын эдийн засаг 5 хувиар өсөж, амьдрал ахуй сайжрах эхлэл тавигдлаа. Буянт мал сүрэг 66 саяд хүрч, гадаад валютын нөөц 3.2 тэрбум долларт хүрч өслөө. Монгол Улсын экспорт, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, төсвийн орлого  өмнөх жилүүдээс  эрс нэмэгдэж, олон улсын хөрөнгө оруулагчдын итгэл нь сэргэж эхэлсэн нь та бидний хичээл зүтгэлийн үр дүн юм. Айлчлан ирж буй нохой жилд энэхүү ололтоо бататгаж, улам ихийг бүтээж,  улс орны эрчим хүчний хэрэгцээг бүрэн хангах, газрын тосыг дотооддоо боловсруулах үйлдвэрийн ажлыг эхлүүлж, агаар орчны бохирдлыг бууруулах, тэтгэвэр тэтгэмжийг өсгөх, ажлын байр нэмэгдүүлэх зэрэг дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын томоохон ажлуудыг хийж хэрэгжүүлэх болно. Үүнд ажилч хичээнгүй, хөдөлмөрч казах түмэн Та бүхэн багагүй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Эртний уламжлал, удам судраа түшин, буурал дээдсийн үеэс өнөөг хүртэл зузаан түүхийг бүтээж яваа ажилч хичээнгүй, авьяаслаг, хөдөлмөрч  казах түмэн,  эх орон төрөлх аймаг, орон нутгаа  хөгжүүлэхийн төлөө, ихийг бүтээх хүсэл эрмэлзэл дүүрэн  байдгийг Наурыз баярын энэхүү билэгт сайн өдөр тэмдэглэн хэлэхэд  таатай байна. Цаашид Засгийн газар, МАН казах иргэдийн талаарх бодлогыг анхаарлынхаа төвд байлгаж ажиллах болно. Уламжлалт Наурыз баяраа тэмдэглэж буй нийт казах иргэддээ шинэ ондоо элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө түвшин амгалан, Ахтаан найрагчийн Агига бүргэд шиг эр зоригтой, домборын аялгуу шиг цог золбоотой, домогт Толбо нуур шигээ арвин тансаг дастархантай, идээ цагаа элбэг дэлбэг байж, амьдрал ахуй тань дэвжин дээшлэхийн ерөөл дэвшүүлье. Та бүхний ажил, амьдрал ямагт өөдрөг байж, санасан бүхэн чинь сэтгэлчлэн бүтэж, буян заяа тань зүйл бүрээр  дэлгэрэх болтугай гэжээ.

Наурызын баярын мэндчилгээ дэвшүүлэв

2019.03.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэстэй бүхэн урган дэлгэрч, үртэй бүхэн өсөн үрждэг урин хаврын эхлэл, казах түмний олон зуун жилийн түүхэн уламжлалт Наурыз баярыг тохиолдуулан эх орны өнцөг булан бүрт аж төрөн амьдарч байгаа нийт казах иргэд Та бүхэндээ Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа халуун баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Жилдээ нэг тохиох Наурыз баяраа дэлбэг угтаж, ахас ихэсээ хоймортоо хүндэтгэн залж, үгийн сайхныг хэлэлцэн, үйлсийн сайныг ярилцан, хүлгийн сайхныг унаж, баяр хөөртэй өөдрөг сэтгэлтэй байхыг эрхэмлэн дээдэлж, эв нэгдэл, сайн сайхныг бэлгэддэг нь казах түмэн уугуул ёс заншил, унаган төрх соёлоо хадгалж явааг харуулсан онцгой баярын өдөр юм. Эртний уламжлал, удам судраа түшин, буурал дээдсийн үеэс өнөөг хүртэл зузаан түүхийг бүтээж яваа ажилч хичээнгүй, авьяаслаг, хөдөлмөрч казах түмэн, эх орон төрөлх аймаг, орон нутгаа хөгжүүлэхийн төлөө, ихийг бүтээх хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байдгийг Наурыз баярын энэхүү билэгт сайн өдөр тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Хотлоороо хосгүй жаргалтай байж, юу хүссэн есөн эрдэнийн цагаан хүсэл нь үргэлж биелж,  өнөд мандахын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. Та бүхэндээ аз жаргал сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНКазУ-д хийх албан ёсны айлчлал эхэллээ

2019.10.10. Казакстан Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхий сайд А.У.Мамины урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийж байна.  Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг Монгол Улсаас БНКазУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Л.Баттулга, БНКазУ-ын Худалдааны сайд Бахыт Султанов, Гадаад хэргийн дэд сайд Шахрат Нурышев болон албаны бусад хүн угтан авлаа. Энэ үеэр хүндэт харуул жагсаж, хоёр орны төрийн далбааг мандуулав. Албан ёсны айлчлал энэ сарын 10-12 ны өдрүүдэд үргэлжлэх бөгөөд хоёр орны Ерөнхий сайд ганцаарчилсан уулзалт хийж, албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн энэ өдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын анхны Ерөнхийлөгч-Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн Нурсултан Абишевич Назарбаевт бараалхана гэжээ.

Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барихаар гэрээ байгуулав

2019.10.11. Казакстан Улс. Монгол, Казахстаны бизнес форум БНКазУ-ын нийслэл Нур-Султан хотод болж байна. Энэхүү форумд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНКазУ-ын Ерөнхий сайд А.У.Мамин нар оролцож үг хэлсэн билээ. Мөн үеэр хоёр орны бизнес эрхлэгчид “Алт мөнгө/үнэт металь/цэвэршүүлэх үйлдвэр барих”, “Нүүрсний ордуудаас ферросолицион үйлдвэрлэх үйлдвэр барих”, “Агаарын техникийн ачаа тээврийн нислэгийн инженер, техникийн үйлчилгээний мэргэжилтэн бэлтгэх”, “Хорио цээрийн бэлдмэл үйлдвэрлэх, мэргэжилтнүүдийг сургах сургалтын төв байгуулах” зэрэг найман гэрээг байгуулав. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, ашиглалтад оруулах тухай гэрээнд “Эрдэнэс алт ресурс” ХХКийн гүйцэтгэх захирал Б.Ачитсайхан, “Сымбат инжиниринг” ХХН-ийн захирал Т.М.Шопшекбаевич нар гарын үсэг зурсан бөгөөд гэрээний хүрээнд Казахстаны талаас 30 сая ам.долларын үнэ бүхий алт цэвэршүүлэх технологийн патентаа Монголын талд үнэ, төлбөргүй өглөө. БНКазУ нь жилд 70 тонн алт үйлдвэрлэх зорилтынхоо хүрээнд нийслэл Нур-Султанд 2013 онд “Тау-Кен Алтын” алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж ашиглалтад оруулснаар алтыг 99,99 хувь хүртэл цэвэршүүлдэг, жилд 25 тонн алт, 50 тонн мөнгө цэвэршүүлэх боломжтой олон улсын шаардлага хангасан үйлдвэртэй болжээ. Тус үйлдвэр нь “Тау-Кен Самрук” ТӨХК-ийн санхүүжилтээр Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн яамны хяналт, удирдлагаар ажилладаг байна. Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцогчид тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцав гэжээ.

У.Хүрэлсүх: Манай хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж их байна

2019.10.11. Казакстан. Монгол, Казахстаны бизнес форум БНКазУ-ын нийслэл Нур-Султан хотноо эхэлж байна. Монгол, Казахстаны 300 орчим бизнес эрхлэгч, албаны төлөөлөгчид оролцлоо. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцож, хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэе. Эрхэм хүндэт Ерөнхий сайд Аскар Мамин, Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид ээ, Хатагтай, ноёд оо, Өнө эртнээс хаяа дэрлэн оршиж ирсэн казах түмний өлгий нутаг, нүүдлийн соёл иргэншлийн өв уламжлалын баялаг түүхтэй, Монголчууд бидний ойр дотно түнш Казахстан Улсад Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувиар 25 жилийн дараа ийнхүү айлчилж байгаадаа би ихээхэн баяртай байна. Энэ удаагийн айлчлал маань Монгол, Казахстаны харилцааны түүхэнд шинэ хуудсыг нээж, хамтын ажиллагааг чанарын шинэ түвшинд гаргаж, манай хоёр ард түмний найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байна. Өчигдөр би Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын анхны ерөнхийлөгч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга, Эрхэмсэг ноён Нурсултан Назарбаевт бараалхаж, Ерөнхий сайд, Эрхэмсэг ноён Аскар Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Уулзалт, яриа хэлэлцээ найрсаг, ажил хэрэгч уур амьсгалд болж, Монгол, Казахстаны харилцааг бид цаашид шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохиролцлоо. Улс төрийн бат бэх харилцаан дээрээ суурилан худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлалын гээд өргөн хүрээтэй салбарт эдийн засгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр бид ярилцлаа. Монгол, Казахстаны харилцааг өргөжүүлэхэд иргэд хоорондын солилцоо, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчид Та бүхний хамтын ажиллагаа нэн чухал үүрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалын хүрээнд өнөөдөр ийнхүү Нурсултан хотноо зохиогдож буй “Монгол-Казахстаны бизнес форум” нь хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхэд томоохон түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байна. Бизнес форумыг хамтран зохион байгуулж байгаа Монголын Үндэсний Худалдаа, Аж Үйлдвэрийн Танхим, Казахстаны үндэсний компани “КАЗАХ-ИНВЕСТ“ болон форумд хүрэлцэн ирсэн бизнес эрхлэгчид Та бүхэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Манай хоёр улс зах зээлийн харилцаанд шилжин орсноос хойшхи хугацаанд эдийн засаг, нийгмийн багагүй бэрхшээл, сорилтуудыг даван туулж өнөөгийн хөгжил дэвшилд хүрсэн билээ. Өнгөрсөн хугацаанд Казахстан Улс бизнесийн тогтвортой орчин бүрдүүлж, өрсөлдөх чадвараа ахиулан эдийн засгийн хөгжлийн өндөр амжилтад хүрч чадсаныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Монгол Улсын эдийн засаг 2018 онд 6.9 хувиар, энэ оны эхний хагас жилд 7.3 хувиар өссөн бөгөөд цаашид ч өсөх төлөвтэй байна. 2018 онд манай улсад оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх онтой харьцуулахад 18 хувиар өсч, энэ оны эхний хагас жилд ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн дүнтэй байна. Товчоор хэлэхэд Монгол Улсад бизнесийн таатай орчин бүрдэж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж байгааг тэмдэглэн хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа хэдий ч уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай, эмзэг хэвээр байна. Иймд бид эдийн засгийн бүтцийг төрөлжүүлж, уул уурхайн салбараас гадна бусад салбарын үйл ажиллагааг бодлогоор дэмжиж, хөрөнгө оруулалтын илүү таатай нөхцлийг бүрдүүлэхийг зорьж байна. Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид ээ, Манай хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж маш их байна гэж би боддог. Энэ талаар өөрийн санал, бодлоо та бүхэнтэй хуваалцахыг хүсч байна. 2018 оны байдлаар Монгол-Казахстаны худалдааны эргэлт 35,6 сая ам.долларт хүрсэн нь манай нийт гадаад худалдааны дөнгөж 0,3 хувьтай тэнцэж байна. Манай улсаас 3,5 сая ам.долларын үнэ бүхий адуу, хонь, ямааны мах болон ноолууран бүтээгдэхүүн экспортложээ. Казахстанаас 32,1 сая ам.долларын үнэ бүхий цагаан будаа, янжуур тамхи, жимс жимсгэнэ, ургамлын тос болон тоног төхөөрөмж худалдан авсан байна. 1990-ээд онд Монгол, Казахстаны худалдааны хэмжээ 75 сая ам.долларт хүрч байсан бол өнөөдөр бараа эргэлт хоёр дахин бага байна. Хоёр орны худалдаа Та бидний хүсэн хүлээсэн хэмжээнд хүрээгүй, товчоор хэлэхэд боломжит нөөц бололцооноос хавьгүй доогуур түвшинд байна. Иймд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хэмжээг дорвитой өсгөхөд бизнес эрхлэгчид Та бүхний хүчин чармайлт, хамтын ажиллагаа туйлын чухал юм. Та бүгдийн хүчин чармайлтыг Монгол Улсын төр засаг бүхий л талаар дэмжин ажиллах болно гэдгийг энд цохон тэмдэглэе. Хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг шинэ түвшинд гаргахын тулд уул уурхай, хүнсний үйлдвэрлэл, мал аж ахуй, газар тариалан, газрын тос, сэргээгдэх эрчим хүч, аялал жуулчлал зэрэг олон салбаруудад байгаа нөөц боломжийг хамтран ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Энэ оны 6 дугаар сараас Казахстаны иргэний агаарын тээврийн “СКАТ” компани Нур-Султан – Улаанбаатарын хооронд тогтмол нислэг үйлдэж эхэллээ. Түүнчлэн, Монгол Улсын агаарын тээврийн “Хүннү Айр” компани Улаанбаатар-Алмата чиглэлд шууд нислэг хийхээр төлөвлөж байна. Эдгээр нислэгүүд бий болсноор манай хоёр орны иргэд, бизнес эрхлэгчид жуулчид шууд зорчих нөхцөл бүрдэж, хоёр орны эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимжихэд зохих хувь нэмэр оруулах нь дамжиггүй юм.Казахстаны бараа бүтээгдэхүүн тухайлбал хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, нарийн хилэн бөс даавуу, алим жимс зэргийг манай ард түмэн олон жилийн өмнөөс хэрэглэж заншсан, чанар нь танигдсан бараа бүтээгдэхүүн юм. Сүү, махны чиглэлийн “Казахын цагаан толгойт” үүлдрийн үхэр, газар тариалангийн зарим сорт, төрлийг бид Монголд нутагшуулан ашиглаж ирсэн туршлагатай. Эдгээр уламжлалт худалдаа, хамтын ажиллагааг цаашид улам бүр эрчимжүүлэн хөгжүүлэх боломжтой гэж үзэж байна. Эрчимжсэн мал аж ахуй, мах үйлдвэрлэлийн чиглэлээр Казахстанд хэрэгжүүлж байгаа сайн туршлагаас судалж, Монголд хамтран ажиллах боломжийг бүрэн дүүрэн ашиглах нь зүйтэй. Дэвшилтэт технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагаанд онцгой анхаарч, хоёр улсын төр, засгийн түвшинд дэмжин ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байна. Тухайлбал, хамтын ажиллагааны тодорхой түвшинд хүрээд байгаа “Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр”-ийн төслийг Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэхэд хоёр талын холбогдох байгууллагууд эрчимтэй ажиллаж, бодит үр дүн гаргах нь чухал байна. Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид ээ, ​“Дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ” гэж монгол ардын зүйр үг байдаг. Миний дээр дурдсан эдгээр боломжийг бодит ажил хэрэг болгохын тулд хоёр орны бизнес эрхлэгчид Та бүхэн хүч чармайлтаа дайчлан, идэвхтэй хамтран ажиллахыг уриалж байна. Бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчид Та бүхний үр дүнтэй яриа хэлцэл, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа нь хоёр орны эдийн засгийн харилцааг улам бүр бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байна. Бизнес форумын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсье. Манай хоёр орны ганбат найрамдал улам батжин хөгжих болтугай гэв.

У.Хүрэлсүх: Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстаны харилцаанд шинэ хуудас нээлээ

2019.10.11. Казакстан Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад хийж байгаа албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Тэрээр тус улсын Ерөнхий сайд Аскар Узакпаевич Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Мөн  тус улсын анхны Ерөнхийлөгч-Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн Нурсултан Абишевич Назарбаевт бараалхав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах казахстан Улс 1992 онд дипломат харилцаа тогтоож, 1993 онд Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулснаас хойш харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжсөөр байна. Энэ харилцааг улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, соёл, боловсрол, олон нийт, хүмүүнлэг гээд бүх салбарт эрчимжүүлэн гүнзгийрүүлэхээр болсныг Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тодотгов. Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстан Улсын харилцаанд шинэ хуудас нээж, хоёр ард түмний найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байгааг тэмдэглээд 25 жилийн дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалыг 30 дахь Ерөнхий сайдын хувиар хийж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Айлчлалын үеэр хоёр улс олон улсын тавцанд нягт хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд цаашид НҮБ болон олон улс, бүс нутгийн яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагаанд бие биенээ дэмжиж, харилцан уялдаатай оролцож байх талаар ярилцав. Мөн боловсрол, мал эмнэлэг, газар тариалан зэрэг салбарт хамтран ажиллах, терроризмтэй тэмцэх, нийслэл хот хооронд ах дүү хотын харилцаа тогтоох зэрэг баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Энэ оны зургаадугаар сараас Улаанбаатар-Нурсултан хотын хооронд шууд нислэг үйлдэж эхэлсэн нь хоёр улсын иргэд, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчид, жуулчдын харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Айлчлалын хүрээнд болох Монгол, Казахстаны бизнес форум худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллаганд түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв гэжээ.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхий сайд нар хэлэлцээ хийв

2019.10.10. Казакстан Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхий сайд Аскар Узакпаевич Мамин  нар албан ёсны хэлэлцээ хийв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахын төлөө бүх салбарт идэвхийлэн ажиллах нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. Казахстаны тал хөдөө аж ахуй, боловсрол, дэд бүтцийн салбар дахь худалдаа хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, тээвэр, ложистикийн сүлжээг өргөтгөх, хүнс, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой гэв.2020 онд Засгийн газар хоорондын комиссын хурлыг зохион байгуулах саналыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх гаргалаа. Мөн 35 сая. ам.доллар байгаа худалдааны эргэлтийг 130 сая ам.долларт хүргэх боломжтойг тэмдэглэв.
Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн албан ёсны айлчлалын хүрээнд Иргэний болон эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай, Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай, Боловсролын баримт бичиг, эрдмийн зэрэг, цолыг харилцан хүлээн зөвшөөрөх тухай, Мал эмнэлэг, хорио цээрийн салбарт хамтран ажиллах тухай, Улаанбаатар хот, Нур-Султан хот хооронд ах дүү хотын харилцаа тогтоох тухай зэрэг бичиг баримтад гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх мөн өдөр Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Анхны ерөнхийлөгч-Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн Нурсултан Абишевич Назарбаевт бараалхлаа.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Анхны Ерөнхийлөгч Н.А.Назарбаевт бараалхав.

2019.10.11. Казакстан Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад хийж буй албан ёсны айлчлалынхаа хүрээнд тус улсын Анхны Ерөнхийлөгч – Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга Н.А.Назарбаевт бараалхав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Казахстан Улс хурдацтай хөгжиж, Азийн бүс нутаг төдийгүй олон улсын тавцанд Казахстаны нэр хүнд өсч, байр суурь нь бэхжиж байгаад баяр хүргэхийн сацуу Анхны Ерөнхийлөгч Н.А.Назарбаевын санаачилсан “Казахстан – 2050”, “Нурлы Жол (Гэрэлт зам) – ирээдүйд хүрэх зам” хэмээх үндэсний хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжиж буйг тэмдэглэв. Н.А.Назарбаев хоёр орны худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр дорвитой ажлууд хийгдэх шаардлагатай байгааг онцлов. Мөн тэрээр Монгол Улсын 120000 казах үндэстнийг Монгол, Казахстаны харилцааг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг тухай тэмдэглэв. Дээр дурдагдсан Чиндао хотноо болсон хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын уулзалтын үеэр яригдсан зүйлүүд ажил хэрэг болсон тухай Монгол Улсын Ерөнхий сайд дурдав. Тухайлбал, Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёлын хамтын ажиллагааны Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаан 2018 онд Нур-Султан хотноо амжилттай болж, Улаанбаатар, Нур-Султан чиглэлийн шууд нислэг энэ оны 6 дугаар сараас нээгдсэн зэргийг дурдав. Мөн тэрээр Казахстан Улсын Ерөнхий сайд А.У.Мамин албан ёсны хэлэлцээний үеэр Улаанбаатар, Алматы чиглэлийн нислэг нээх асуудлыг дэмжсэнд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Казахстаны Анхны Ерөнхийлөгч Н.А.Назарбаев ийнхүү 25 жилийн дараа болж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалыг хоёр орны харилцааг хөгжүүлэхэд түлхэц өгнө гэж итгэж буйгаа илэрхийлээд, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалыг тогтмолжуулахын чухлыг тэмдэглэв. 

Улаанбаатар, Нур-Султан хотууд ах дүүгийн харилцаат хотууд боллоо

2019.10.14. Казакстан Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ сарын 10-12-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхий сайд А.У.Мамины урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Айлчлалын бүрэлдэхүүнд УИХ, Засгийн газрын гишүүд багтсанаас гадна Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Амарсайхан нарын албаны хүмүүс оролцлоо. Айлчлалын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхий сайд Аскар Узакпаевич Мамин нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хэлэлцээрээр харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахын төлөө бүх салбарт идэвхийлэн ажиллах нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. Энэ үеэр Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Амарсайхан, Казахстан Улсын нийслэл Нур-Султан хотын дарга Алтай Сейдирович Кульгинов нар Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын нийслэл Нур-Султан хот хооронд ах дүү хотын харилцаа тогтоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан юм. Түүнчлэн Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалын хүрээнд Иргэний болон эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай, Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай, Боловсролын баримт бичиг, эрдмийн зэрэг, цолыг харилцан хүлээн зөвшөөрөх тухай, Мал эмнэлэг, хорио цээрийн салбарт хамтран ажиллах тухай зэрэг бичиг баримтад холбогдох албаны хүмүүс гарын үсэг зурлаа. Айлчлалын хүрээнд аравдугаар сарын 11-ны өдөр Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Амарсайханыг Нур-Султан хотын дарга Алтай Сейдирович Кульгинов хүлээн авч уулзав. Уулзалтаар санамж бичигт тусгагдсан ажлуудыг эрчимжүүлэх чиглэлд онцгойлон анхаарч хамтарч ажиллах, хоёр улс соёл, цаг уурын хувьд төстэй учраас аялал жуулчлалын салбарт хамтын ажиллагаа цаашид улам хөгжүүлэхээр санал солилцов. Мөн Нур-Султан хотын дахин төлөвлөлт, орон сууцжуулалт болон ногоон байгууламжаас туршлага судалж, хамтарч ажиллахаар болсон юм.

Казахстаны дуурь бүжгийн театр, үндэсний музейтэй танилцав

2019.10.14. Казакстан Улс. Нур-Султан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНКазУ-ын Ерөнхий сайд А.У.Мамины урилгаар 2019.10.12-нд тус улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Айлчлалынхаа төгсгөлд тэрбээр нийслэл Нур-Султан дахь Астана Опера Улсын дуурь бүжгийн театр, Үндэсний музейн үйл ажиллагаатай танилцсан юм. Монгол Улсын Засгийн газраас Соёл урлагийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлэх бодлого явуулж буй. Иймд шинэ тутам баригдсан хэдий ч Ази тив, улмаар дэлхийд танигдаад буй тус улсын томоохон театр музейн бүтээн байгуулалтыг гүйцэтгэсэн мэргэжлийн байгууллагуудын төлөөлөлтэй уулзаж, тэднийг өөрийн оронд урьж туршлага солилцох, хамтран ажиллах талаар ярилцсан юм. Астана Опера дуурь бүжгийн эрдмийн театрыг 2013 онд Казакстаны анхны ерөнхийлөгч Елбасы Нурсултан Назарбаевын санаачилгаар барьсан бөгөөд өдгөө Төв азид хамгийн томд тооцогддог аж. Тус театрын хэв загварыг казах үндэсний өнгө төрхийг дэлхийн архитектурын сонгодог хэв, загвартай хоршуулан бүтээж, олон улсын стандартад нийцсэн тоног төхөөрөмжөөр тоногложээ. Нийт 64.000мкв талбайтай,1500 суудалтай, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулан ээлтэй орчин бий болгосноороо онцлог аж. Тус барилгыг 2500 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр 2 жил зургаан сарын хугацаанд барьсан бөгөөд Итали, Франц, Герман зэрэг улсын гар аргаар олборлосон байгалийн чулууг дотоод чимэглэлд ашигласан нь олон зуун жилийн настай соёлын үнэт өв болно гэж үздэг аж. БНКазУ-ын Үндэсний музейн тухайд 2014 онд ашиглалтад орсон бөгөөд мөн л Төв ази дахь хамгийн залуу музейд тооцогдож байна. Музейн дизайныг БНСУ-ын “Design to be Art” компани, санхүүжилтийг Казакстаны “КазМунайГаз” хийжээ. Нийт 74.000 мкв талбайтай, 9 давхар, барилгад Астанагийн, Тусгаар тогтносон Казахстаны, Алтны, Эртний болон дундад зууны түүхийн, Угсаатан зүйн, Орчин үеийн урлагийн зэрэг 14 танхимд 175 мянга гаруй үзүүлбэр байдгаас Иссыкийн алтан хүн алдарт археологийн олдвор багтдаг аж. Музейд орчин үеийн технологийн дэвшлийг бүрэн ашиглаж байна гэжээ.

МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх Наурызын баярын мэндчилгээ дэвшүүлэв

2021.03.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Ардын Намын дарга У.Хүрэлсүх Монгол Улсад суугаа казак ард түмэнд хаврын баяр буюу наурызын баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ.

Казахстаны төрийн тэргүүн баяр хүргэв

2021.06.12. Казахстан. Энэ өдөр Казахстаны төрийн тэргүүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон У.Хүрэлсүхэд баярын цахилгаан илгээснийг хэвлэлийн алба нь мэдэгдэж Хабар 24 дамжуулав. Тус улсын Ерөнхийлөгч Касым Жомарт Токаев Казакстаны ард түмний өмнөөс болон хувиасаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Ухнаагийн Хүрэлсүх танд баяр хүргэе. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан нь У.Хүрэлсүх таны улсаа хөгжүүлэх гэж уйгагүй зүтгэсэн хөдөлмөрийн үр дүн, мөн монголын ард түмэн ихэд итгэдгийг харуулсан үйл явдал байлаа. У.Хүрэлсүх таны дэвшүүлсэн санаачилга болон төлөвлөгөө Монгол Улсыг ирээдүйд гэрэл гэгээ, хөгжил дэвшил рүү хөтөлж их амжилтад хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Казахстан, Монгол хоёр улсын уламжлалт харилцаа, бүх талын хамтын ажиллагаа улам бэхжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Хоёр орны цаашдын хамтын ажиллагааг бүх шатанд үргэлжлүүлэхэд бүх хүчээ дайчлан ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлжээ. Казахстаны төрийн тэргүүн хариуцлагатай албан тушаалд томилогдсон У.Хурэлсухийн цаашдын ажилд амжилт хүсч, найрсаг харилцаатай монголын ард түмэнд хөгжил дэвшил, эрүүл энх, сайн сайхныг хүсэн ерөөжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Наурыз баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ

2022.03.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Наурызын баярыг тохиолдуулан мэндчилгээ дэвшүүллээ. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН МЭНДЧИЛГЭЭНД: Монгол эх орныхоо дөрвөн зүг, найман зовхист амар тайван аж төрж байгаа ажилч хичээнгүй, авьяаслаг, хөдөлмөрч казах түмэндээ Нарны баяр-Наурызын баярын мэндийг өргөн дэвшүүлье. Өдөр шөнө тэнцэж, наран наашилж, өргөн дэлхийд урин хавар айлчилсныг өнө эртнээс тэмдэглэж заншсан “Наурыз” бол зөвхөн казах түмний төдийгүй, НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 64 дэх хуралдаанаас “Олон улсын баяр” хэмээн албан ёсоор баталсан, ЮНЕСКО-гийн “Дэлхийн халдашгүй соёлын өв”-д бүртгэгдсэн, нийт хүн төрөлхтний баяр юм. Хуучин жилээ үдэж, шинэ жилээ угтах Наурызыг өнөөдөр дэлхийн олон орны 300 гаруй сая хүн ёслон тэмдэглэж, “амьтай бүхэн хөдөлж, шимтэй бүхэн ивлэх дэлгэр цаг ирлээ” хэмээн баярлаж байна. Манай казах түмэн Нарны баяраараа “Буян хишиг, эв нэгдэл жилийн эхнээс эхтэй” хэмээн бэлгэшээж, азай буурлуудаа хүндэтгэн залж, гэр бүл, ахан дүүс, ураг төрөл, хотол олноороо учран золгож, улиран одож байгаа жилийнхээ алдаа оноог дүгнэн, ирж байгаа жилийнхээ өнгө төлөвийг хэлэлцэж, өтгөс буурлууд нь идэр залуустаа мэргэн сургаалаа айлдаж, үгийн сайныг хэлэлцэн, үйлийн сайныг бэлгэдэж, эдийн дээдийг өмсөж, идээнийхээ дээжийг хүртдэг бахдам сайхан уламжлалтай. Хүж дэлхийтэйгээ хүйн холбоотой Наурызаа угтаж казах түмэн маань булаг шандынхаа эхийг сэргээдэг, ургах нарыг угтан тосож, сүүнийхээ дээжийг өргөн залбирдаг. Байгаль эхээ хүндлэн дээдэлдэг казах түмний олонх нь амьдран суудаг Баян-Өлгий аймаг “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжин 20 сая мод тарьж ургуулах ажлаа эхэлснийг өлзий ерөөлтэй Наурыз тохиож байгаа өдөр дурдахад таатай байна. Хоёр хөрштэй хил залгаа, казах, урианхай, дөрвөд, тува үндэстэн ястан зэрэгцэн амьдардаг, Асгатын мөнгөний орд тэргүүтэй байгаль эхээс хайрласан арвин баялагтай, Алтай Таван Богд, Хотон, Толбо, Хурган нуур гээд уул ус нь тэгширсэн, соёлын олон янз байдлыг солонго мэт цогцлоосон Баян-Өлгий нутагт хөгжлийн гэрэлт ирээдүй бий. Төв Азийн нүүдэлчдийн дунд хэдэн мянган жилийн тэртээ үүсэж, эдүгээ хүртэл хадгалагдаж ирсэн, бүргэдээр ан хийх уламжлал, зан заншлыг сэргээх, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээдэг “Бүргэдийн баяр” нь дотоод, гадаадын жуулчдын сонирхлыг татаж, Монгол орныг дэлхий дахинд сурталчлахад хувь нэмэр оруулж байгаа нэгэн чухал өв соёл билээ. Бүргэдийг гаршуулан дасгах, сургах,  ан авлах  уламжлалыг 2010 онд  ЮНЕСКО-гийн  “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өв”-ийн төлөөллийн жагсаалтад албан ёсоор бүртгэснийг бахархан тэмдэглэж байна. Манай казах түмэн хэл соёл, ёс заншлаа унаган төрхөөр нь хадгалан үлдэж, Наурызын баяраа архи дарсгүйгээр тэмдэглэн өнгөрүүлдэг үлгэр жишээ уламжлалтай. Казах түмэн хэл, соёлоо хадгалахын зэрэгцээ монгол хэл, ёс заншил, бичиг үсгээ сайтар суралцаж, Үндсэн хуулиар олгосон эрх, үүргээ бүрэн дүүрэн эдлэх учиртай. Казах дуу хөгжим, бүжиг наадам, ширмэл хатгамал урлал зэрэг өв их уламжлалаа улам хөгжүүлж, сурталчлан таниулж, түгээн дэлгэрүүлэх нь зүйтэй. Өрнүүн хөдөлмөрч казах түмнээс маань хариуцсан ажилдаа мэргэжлийн ур чадвар гаргаж, мэдлэг туршлагаа дайчлан, үр бүтээлтэй ажилласан шилдгүүд үйлс бүтээлээ төрдөө үнэлүүлж олон гавьяат, алдартан төрсөнд чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэе. Ажилч, хичээнгүй казах түмний маань ахуй амьдрал аз жаргалаар бялхаж, ажил үйлс нь амжилт бүтээлээр цалгиж, Алтайн бүргэд мэт хийморьтой байг. Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай гэжээ.

Казахстанаас Монголд суух Элчин сайд

2022.06.13. Монгол улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Габит Койшибаев 2022 оны 06 дугаар сарын 13-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Монгол Улсад суух Элчин сайдаар томилогдсонд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, ажлын амжилт хүсэв. Энэ онд Монгол, Казахстаны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохиож буйг уулзалтын үеэр онцолж, худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсрол зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцов. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс хоёулаа далайд гарцгүй. Иймээс гадаад худалдааны зах зээлийг төрөлжүүлэх, хүнсний хангамж, аюулгүй байдлыг хангах, бараа бүтээгдэхүүн харилцан нийлүүлэх шинэ гарцыг эрэлхийлэхэд бэлэн байгаагаа Элчин сайд Габит Койшибаев илэрхийлэв.

Казакстаны Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.13.Монгол Улс.Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев Монгол Улсын ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон монголын нийт ард түмэнд Yндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан мэндчилгээ илгээжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2023.09.20. АНУ. Нью-Йорк хот. АНУ-ын Нью-Йорк хотноо НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023.09.19-ний өдөр Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаевыг өөрийнх нь хүсэлтээр хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч түүх, оюун санаа, өв соёл, уламжлалын хэлхээ холбоотой тус улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Төв Азийн бүс нутагт зэрэгцэн оршдог, далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд хөгжлийн туршлагаа харилцан хуваалцаж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам бүр хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг харилцан илэрхийлэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн экспорт, импортын бараа бүтээгдэхүүний нэр төрлийг төрөлжүүлж, улмаар худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, Монгол, Казахстаны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг 2023-2025 онд эрчимжүүлэх замын зураглал болон бизнесийн зөвлөлийг ойрын хугацаанд байгуулах нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэв. Цаашид томоохон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, уул уурхайн салбар дахь туршлагаа солилцох, бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх болон бусад харилцан сонирхсон асуудлаар ярилцав. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев 2024 онд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр төлөвлөснөө энэ үеэр илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Наурызын баярыг тохиолдуулан мэндчилгээ дэвшүүлэв

2024.03.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх казах түмний Наурызын баярыг тохиолдуулан мэндчилгээ дэвшүүллээ. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН МЭНДЧИЛГЭЭНД: Туурга тусгаар Монгол эх орныхоо өнцөг булан бүрд болон гадаадын орнуудад амьдран суугаа, ажилч хичээнгүй, авьяаслаг, хөдөлмөрч казах түмэндээ Нарны баяр-Наурызын мэндийг өргөн дэвшүүлье. Эх дэлхий минь илч гэрлээр тэтгэгч алтан нарыг тойрсоор, өдөр шөнө тэнцэх өдөр, шимтэй бүхэн дэлгэрч, үндэстэй бүхэн үржих, үйлс ажил нь өрнөн дэлгэрэхийн бэлгэдэлт урин хавартай энх мэнд золгосны баяр Наурызыг казах иргэд маань өнө эртнээс тэмдэглэж ирсэн түүхтэй. Тийм ч учраас Даян дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн шийдвэрээр Нарны баяр-Наурызыг “Дэлхийн халдашгүй соёлын өв”-д бүртгэн, дэлхий нийтээрээ тэмдэглэдэг болоод даруй 15 жил өнгөрч байна. Нүүдэлчин соёл иргэншлийн үнэт өвийг үеэс үед өртөөлөн хадгалсан хөдөлмөрч түмэн маань эх газрын эрс тэс уур амьсгалд зохицон амьдарч, он цагийн уртад хөдөлмөр зүтгэлийн нэгэн шалгуур хахир өвлийг даван туулж, жаврын үзүүрийг уярааж, төлийн дуу цангинасан урин хаврын улиралтай золголоо. Айсуй цагийн эхлэл Наурыз баяраараа казах иргэд маань хол ойроос хуран цуглаж, учран золгож, ахмад буурлуудаа хүндэтгэн залж, үнэт сургаалыг нь дээдлэн сонсож, үдэж буй жилийнхээ ололт амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, гарч буй жилдээ сайн сайхан бүхэн сэтгэлчлэн бүтэхийн ерөөл тавьдаг эртний сайхан уламжлалтай. Улиран одож буй жил Монгол Улсын эдийн засаг өсөж, орон нутагт чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна. Баян-Өлгий аймагт боомтын сэргэлт, босоо тэнхлэгийн автозамын бүтээн байгуулалт, транзит тээвэр зэрэг бүтээн байгуулалт өрнөж, хөгжлийн ахиц гарч, алс хязгаар нутагт маань аялагч, жуулчдын хөл тасрахгүй болжээ. Нүүдэлчин малч удамт уугуул, суугуул иргэд та бүхэн маань казах ёс заншлын бэлгэдэл, өв соёлын эрхэмсэг оршихуй, Наурыз баяраа өргөн дэлгэр тэмдэглэж, ирж байгаа шинэ жилийн өнгөө өөдрөг сайхнаар төсөөлж, азай буурлуудаа хүндлэн дээдэлж, анд нөхдөө эрхэмлэн хүндэлж, алдрай багачуудаа өхөөрдөн энхрийлж, Хүчит луу жилдээ хүрэн бүргэд шигээ хийморь золбоотой байж, эвийн зангилгаагаа бөхлөн гагнаж, эрч хүчээ өсгөн нэмэгдүүлж, хүй элгэнээрээ сайхан баярлаарай. Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад оролцоно

2024.07.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо 2024.07.3-4-ний өдрүүдэд болох Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцоно. Манай улс ШХАБ-ыг олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох чухал суваг хэмээн үзэж, 2004 онд ажиглагчийн статустай болсноос хойш тус байгууллагын дээд түвшний уулзалт болох Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд тогтмол оролцож ирсэн юм. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тус Зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд үг хэлж, ШХАБ-ын гишүүн болон яриа хэлэлцээний түнш орнуудын удирдагчидтай уулзан, харилцаа, хамтын ажиллагааны сонирхсон асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад оролцохоор эх орноосоо мордлоо

2024.07.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо 2024.07.3-4-ний өдрүүдэд болох Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцохоор эх орноосоо мордлоо. Манай улс ШХАБ-ыг олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох чухал суваг хэмээн үзэж, 2004 онд ажиглагчийн статустай болсноос хойш тус байгууллагын дээд түвшний уулзалт болох Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд тогтмол оролцож ирсэн юм. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тус Зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд үг хэлж, ШХАБ-ын гишүүн болон яриа хэлэлцээний түнш орнуудын удирдагчидтай уулзан, харилцаа, хамтын ажиллагааны сонирхсон асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо хүрэлцэн очлоо

2024.07.03. Казахстан. Астана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцохоор 2024.07.03-ны өдөр Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын нийслэл Астана хотноо хүрэлцэн очлоо.  Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Нурсултан Назарбаев олон улсын нисэх онгоцны буудалд Монгол Улсаас БНКазУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Баярхүү, БНКазУ-ын Шадар сайд Г.Т.Койшыбаев нар угтан авлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх мөн өдөр Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаров нартай уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагаа болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар санал солилцоно гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев угтаж авлаа

2024.07.04. Казакстан. Астана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцохоор Астана хотын Тусгаар тогтнолын ордонд хүрэлцэн очлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг 2023-2024 онд ШХАБ-ыг даргалж байгаа Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев албан ёсоор угтаж авлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаевтай уулзаж, харилцаа хамтын ажиллагаа болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар санал солилцоно. Энэ удаагийн өргөтгөсөн хуралдаанд Хятад, Орос, Узбекистан, Киргиз, Азербайжан, Тажикистан, Беларусь, Турк зэрэг 16 орны төр, засгийн тэргүүн, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болон бусад өндөр албан тушаалтан оролцож байна. ШХАБ нь гишүүн 10 /Казахстан, Киргиз, Орос, Пакистан, Тажикистан, Узбекистан, Хятад, Энэтхэг, Иран, Беларусь/, ажиглагч 2 /Афганистан, Монгол/, яриа хэлэлцээний түнш 13 /Азербайжан, Армени, Египет, Балба, Шри-Ланка, Камбож, Мьянмар, Катар, Саудын Араб, Кувейт, АНЭУ, Турк, Мальдив/, нийт 25 улсыг хамардаг юм. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх өнөөдөр ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд улсынхаа байр суурийг илэрхийлж, үг хэлэх юм. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзлаа

2024.07.04. Казакстан. Астана. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Казакстаны Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаевтай уулзав. Уулзалтын эхэнд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өнгөрсөн хугацаанд хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж, дээд, өндөр түвшинд яриа хэлэлцээ тогтмолжин Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын комиссын үйл ажиллагаа идэвхжиж буйг онцлон тэмдэглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн хоёр орны найрсаг харилцааг бататган бэхжүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах хүрээнд дээд, өндөр түвшний айлчлал хэрэгжүүлэх, худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик зэрэг тэргүүлэх салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тогтлоо. Талууд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга Хоёр тэрбум мод төсөлтэй уялдуулан хэрэгжүүлэх, харилцан туршлага солилцох замаар хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй хоёр талын болон олон улсын түвшинд хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Казахстан Улсад шар усны үерийн улмаас эд материалын ихээхэн хэмжээний хохирол учрахад Монголын ард түмэн сэтгэл зүрхээрээ хамт байж, Монгол Улсын Засгийн газраас дэмжлэг, туслалцаа үзүүлсэнд Ерөнхийлөгч Ж.Токаев чин сэтгэлийн талархал илэрхийллээ. Тэрбээр цаашид дээд түвшний айлчлал хэрэгжүүлэх, хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг бүхий л чиглэлд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа тэмдэглэв гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад ажиглагчаар оролцож, үг хэллээ

2024.07.04. Казакстан. Астана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцож үг хэллээ. Тэрбээр, Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, олон тулгуурт, бие даасан гадаад бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж байгааг болон НҮБ-ын гишүүн бүх улстай дипломат харилцаа тогтоосныг тэмдэглэв. Олон тулгуурт гадаад бодлогын хүрээнд, ШХАБ-ын ажиглагч улсын хувьд тус байгууллагын гишүүн, ажиглагч, яриа хэлэлцээний түнш орнуудтай хоёр талт болон олон талт форматын хүрээнд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, яриа хэлэлцээг тасралтгүй хийж ирснийг хэлэв. Цаашид ШХАБ-ын оролцогч нийт улс оронтой худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хүнс, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, эрчим хүч, аж үйлдвэржилт, тээвэр ложистик, боомтын дэд бүтэц, байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи болон хүмүүнлэгийн салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорьж байгааг тэмдэглэлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарал, ган гачиг, үер усны гамшиг нүүрлэж, байгаль орчин, хүний нийгэмд үлэмж хэмжээний хохирол тохиож байгааг хэлж, байгалийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад чиглэсэн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд чухал байгааг онцлов. Иймд Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, дэлхийн дулаарал, цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулан, хүлэмжийн хийн шингээлт, усны нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Тэрбум мод, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал зэрэг үндэсний хөдөлгөөнийг санаачлан амжилттай хэрэгжүүлж, НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурал (COP-17)-ыг 2026 онд эх орондоо зохион байгуулахаар бэлтгэж байгааг тэмдэглэв. Далайд гарцгүй улс орнуудад тулгарч буй нийтлэг сорилт, бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэхийн тулд ШХАБ-ын оролцогч орнуудын харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа, нэгдмэл байр суурь нэн чухал байгааг онцолж, Улаанбаатарт төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвтэй хамтран ажиллахыг уриаллаа. Монгол Улс нь Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын онцлогтоо тулгуурлан худалдаа, аялал жуулчлал, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон транзит монгол болох зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байгааг хэллээ. Энэ хүрээнд ОХУ, БНХАУ-тай сайн хөршийн өргөн хүрээтэй, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч, Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрт туссан авто зам, төмөр зам, эрчим хүч, аялал жуулчлалын томоохон төслүүд болон Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг барьж байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхэд идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг онцоллоо. Энэ удаагийн ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад ОХУ, БНХАУ, Казахстан, Киргиз, Тажикистан, Узбекистан, Энэтхэг, Пакистан, Иран, Беларусь, Турк, Азербайжан, Арабын Нэгдсэн Эмират Улс, Катар, Туркменистан зэрэг улсын төрийн тэргүүн, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга А.Гутерреш, Азид хамтран ажиллах, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал, Исламын орнуудын хүнсний аюулгүй байдлын байгууллага, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага, Тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөл, Хамтын аюулгүй байдлын гэрээний байгууллага, Евроазийн эдийн засгийн комисс зэрэг олон улсын байгууллагын төлөөлөгчид оролцжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзлаа

2024.07.05. Казакстан Улс. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2024 оны 07 дугаар сарын 04-ний өдөр тус улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев-тай уулзав. Уулзалтын эхэнд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өнгөрсөн хугацаанд хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж, дээд, өндөр түвшинд яриа хэлэлцээ тогтмолжин Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын комиссын үйл ажиллагаа идэвхжиж буйг онцлон тэмдэглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн хоёр орны найрсаг харилцааг бататган бэхжүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах хүрээнд дээд, өндөр түвшний айлчлал хэрэгжүүлэх, худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик зэрэг тэргүүлэх салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тогтлоо. Талууд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Хоёр тэрбум мод” төсөлтэй уялдуулан хэрэгжүүлэх, харилцан туршлага солилцох замаар хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй хоёр талын болон олон улсын түвшинд хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Казахстан Улсад шар усны үерийн улмаас эд материалын ихээхэн хэмжээний хохирол учрахад Монголын ард түмэн сэтгэл зүрхээрээ хамт байж, Монгол Улсын Засгийн газраас дэмжлэг, туслалцаа үзүүлсэнд Ерөнхийлөгч Ж.Токаев чин сэтгэлийн талархал илэрхийллээ. Тэрбээр мөн цаашид дээд түвшний айлчлал хэрэгжүүлэх, хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг бүхий л чиглэлд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа тэмдэглэв.

Казахстаны Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлжээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым Жомарт Токаев Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүлжээ. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Танд болон танай ард иргэдэд Казахстаны иргэдийн нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Монгол Улс Ази тивийн нэр хүндтэй бөгөөд идэвх санаачилгатай улс болон хөгжиж байна. Улсынхаа нэр хүндийг олон улсын тавцанд өсгөх, эдийн засгаа хөгжүүлэхэд чиглэсэн Таны санал, санаачилга, төлөвлөсөн ажлууд амжилттай хэрэгжихийн ерөөл дэвшүүлье гэжээ.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2024.10.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэхүү төрийн айлчлал нь Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа хэрэгжиж буй айлчлал юм. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гаргах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх зэрэг өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Мөн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулах Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдийг байгуулна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс нь 1992 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.10.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Ерөнхийлөгч К.Токаевыг “Буянт-Ухаа” нисэх онгоцны буудалд Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Г.Б.Койшибаев болон албаны бусад хүн угтаж авлаа. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Талууд өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гаргах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцох юм. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өгөхөөр төлөвлөж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдэд холбогдох албан тушаалтнууд гарын үсэг зурна. Ерөнхийлөгч К.Токаевын энэ удаагийн төрийн айлчлал нь Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа болж байна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна.   Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаевыг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан тугт мэхийн ёсолж, Ерөнхийлөгч К.Токаев Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улс болон Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын суурин төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ.Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч К.Токаев Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Талууд өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэж, уламжлалт найрсаг харилцааг шинэ шатанд гаргах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцох юм. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өгөхөөр төлөвлөж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдэд холбогдох албан тушаалтнууд гарын үсэг зурна. Ерөнхийлөгч К.Токаевын энэ удаагийн төрийн айлчлал нь Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа болж байна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ. Мөн ондоо манай улс Алматы хотод, Казахстан Улс 1997 онд Улаанбаатар хотод Элчин сайдын яамаа нээсэн. Манай улсын Элчин сайдын яам одоо Астана хотноо байрлаж байна.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаевын төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Айлчлалын хүрээнд талууд харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. СТРАТЕГИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ТУХАЙ ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ”-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Ж.Токаев нар гарын үсэг зурлаа.

• Монгол, Казахстаны уламжлалт найрсаг харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд шат ахиулан хөгжүүлэхээр тогтсоныг төрийн тэргүүнүүд тунхаглан зарлалаа. Монгол Улс нь Төв Ази дахь чухал түнш Бүгд Найрамдах Казахстан Улстай “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаанд тулгуурлан хамтын ажиллагаагаа улс төр, аюулгүй байдал, худалдаа, эдийн засаг, боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, мэдээллийн технологи, тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа, бүс нутаг болон олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа зэрэг нийгмийн бүхий л салбарыг хамарсан чиглэлүүдэд өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцлоо.

Мөн: 1. ТЭТГЭВРИЙН АСУУДЛААР ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т   

1. Монгол Улсын Гэр бүл, хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тэргүүн шадар сайд Роман Скляр,

• Хоёр улс өөрийн улсын хууль тогтоомжийн дагуу тэтгэвэр тогтоохдоо нөгөө талын нутаг дэвсгэрт ажилласан хугацааг нэгтгэн тооцож, тэтгэвэр тогтоох, тэтгэврийг харилцан шилжүүлэх асуудлыг зохицуулсан. Хоёр улсын иргэд Монгол Улс болон Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад ажилласан, шимтгэл төлсөн хугацааг нэгтгэн, өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох, одоогоор тус улсад албан ёсоор хөдөлмөр эрхэлж буй 3 мянга гаруй Монгол Улсын иргэд хуримтлалын тэтгэвэр тогтоолгон авах боломж бүрдэж, ирээдүйн нийгмийн баталгаа сайжрах чухал ач холбогдолтой. Хэлэлцээр шинээр байгуулах чиглэлээр 2018 оноос хойш ажиллан, 17 удаа хэлэлцээ хийсний үр дүнд хэлэлцээрийг ийнхүү эцэслэн байгууллаа.

• МОНГОЛ, КАЗАХСТАНЫ ХООРОНД ХУДАЛДАА, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГААГ ИДЭВХЖҮҮЛЭХ ТУХАЙ 2025-2027 ОНУУДЫН ЗАМЫН ЗУРАГЛАЛ”-дМонгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Батмөнхийн Батцэцэг, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тэргүүн шадар сайд Роман Скляр,
• Худалдаа, эдийн засаг, тээвэр, логистик, хүнс, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал болон бусад салбарт 2025-2027 авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдийг тусгаж, хамтарч ажиллахаар тохиролцлоо.
• НИСЭХИЙН ЭРЭН ХАЙХ, АВРАН ТУСЛАХ САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т
  Монгол Улсын Зам, тээврийн сайд Борхүүгийн Дэлгэрсайхан, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тээврийн сайд Марат Карабаев,
  Эрэн хайх, авран туслах байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, хоёр улсын нутаг дэвсгэрт аюулд нэрвэгдсэн иргэдийг богино хугацаанд эрэн хайх, аврах, тусламж үзүүлэх зорилгоор яаралтай мэдээлэл солилцох, өөрийн харьяаллын бүсэд нөгөө талын агаарын болон газрын эрэн хайх, авран туслах байгууллагыг ажиллуулж, иргэдэд түргэн шуурхай тусламж үзүүлэх боломж бүрдлээ.

• МОНГОЛ УЛСЫН ЗАМ, ТЭЭВРИЙН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ТЭЭВРИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Зам, тээврийн сайд Борхүүгийн Дэлгэрсайхан, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тээврийн сайд Марат Карабаев,
  Олон улсын хоёр талын болон дамжин өнгөрөх тээврээр зорчигч болон ачаа тээвэрлэлтийг зохион байгуулах замаар хоёр улсын хоорондын авто замын харилцааны үр ашгийг нэмэгдүүлэх, хуурай боомтын үйл ажиллагааны чиглэлээр харилцан туршлага солилцох, олон улсын зорчигч, ачаа тээвэрлэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллаж, Монгол-Казахстаны чиглэлийн тээвэрлэлтийг хөгжүүлнэ. Энэ нь тээвэрлэлтийн түргэн шуурхай, тогтвортой байдлыг хангах, экспорт, импортын хэмжээг нэмэгдүүлэх, бүс нутгийн худалдаа, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх зэрэг чухал ач холбогдолтой.
  
  “МОНГОЛ УЛСЫН ГАДААД ХАРИЛЦААНЫ ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ГАДААД ХЭРГИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН 2025-2027 ОНЫ ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ”-нд
  Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Батмөнхийн Батцэцэг, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Мурат Нуртлеу,
  Монгол, Казахстаны Стратегийн түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэх хүрээнд 2025-2027 онд хоёр улсын Гадаад харилцааны яам тодорхой чиглэлүүдээр хамтран ажиллахаар тусгалаа. Тухайлбал, улс төрийн яриа хэлэлцээний давтамжийг нэмэгдүүлэх, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал зохион байгуулах, харилцаа, хамтын ажиллагаа, бүс нутаг болон олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар Гадаад харилцааны яамдын удирдлагын түвшний яриа хэлэлцээг тогтмолжуулах зэргийг харилцан тохиролцлоо.

• CОЁЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛ, СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, ЗАЛУУЧУУДЫН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН СОЁЛ, МЭДЭЭЛЛИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Чинбатын Номин, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Соёл, мэдээллийн сайд Аида Балаева,
  Соёл, урлагийн үзэсгэлэн, урлагийн тоглолт, кино үзвэр хамтран зохион байгуулах, соёлын өвийг хамгаалах, соёлын биет бус өвийг сэргээн засварлах чиглэлээр судалдаа хийж, соёлын солилцоог нэмэгдүүлнэ. Түүх, өв соёл, нүүдэлчин уламжлалт зан заншлын гүнзгий хэлхээ холбоотой улсуудын хувьд соёлын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, монгол, казахын түүх, соёлын хосгүй өвд хамаарах эх сурвалж, баримт дурсгалыг судлан тогтоох, монгол, казах судлалыг хөгжүүлэх, соёлын биет бус өвийн чиглэлээр хамтарсан судалгаа хийх, музей хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллах боломж бүрдлээ.
  
  “АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛ, СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, ЗАЛУУЧУУДЫН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, СПОРТЫН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд Чинбатын Номин, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Габит Койшибаев,
  Аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, аялал жуулчлалын өдөрлөг, арга хэмжээ хамтран зохион байгуулах, улс орноо харилцан сурталчлан таниулах, улмаар нүүдэлчин соёл, зан заншилд тулгуурласан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зэрэгт дэмжлэг үзүүлнэ. Аялал жуулчлалын салбар дахь хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлалын дэд бүтэц, байгууламжийг хөгжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана.

• XӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ БОЛОН МАЛ ЭМНЭЛЭГ, ХОРИО ЦЭЭРИЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Жадамбын Энхбаяр, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Хөдөө аж ахуйн сайд Айдарбек Сапаров,
  Арьс шир, ноосны боловсруулах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, талуудын инженер, техникийн ажилтан, төрийн болон аж ахуйн нэгжүүдийн холбогдох мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх болон арьс шир, ноос гүн боловсруулахад хөрөнгө оруулалт татах, технологи нутагшуулах, нэвтрүүлэх чиглэлээр харилцан туршлага солилцож, хамтарч ажиллана. Малын арьс шир, ноос боловсруулах хяналтын тогтолцоо, стандарт, лабораторийн байгууламжийг хөгжүүлэх, боловсронгуй болгоход харилцан дэмжлэг үзүүлэхээр тохиролцлоо. Цаашид хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжтой юм.
  Мал эмнэлэг, хорио цээрийн асуудал хариуцсан байгууллагуудын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, нэгдсэн мэдээллийн систем үүсгэх, хүнсний бүтээгдэхүүний мал эмнэлгийн гэрчилгээний тоог нэмэгдүүлж, энэ салбарт мэдээлэл солилцохоор тохиролцлоо. Олон улсын мал эмнэлгийн гэрчилгээгээр мал эмнэлэг, хорио цээр, ариун цэврийн шаардлагыг харилцан тохиролцох замаар мал, амьтан, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний худалдаанд дэмжлэг үзүүлэх боломж бүрдлээ.

• МЭДЭЭЛЭЛ ХАРИЛЦАА ХОЛБОО, ТЕХНОЛОГИЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЦАХИМ ХӨГЖИЛ, ХАРИЛЦАА ХОЛБООНЫ ЯАМ БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ЦАХИМ ХӨГЖИЛ, ИННОВАЦ, САНСРЫН АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Цахим хөгжил, инновац, харилцаа холбооны сайд Цэндийн Баатархүү, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Цахим хөгжил, инновац, сансрын аж үйлдвэрлэлийн сайд Жаслан Мадиев,
  Үндэсний хэмжээнд тулгамдсан асуудлуудыг мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи ашиглан тодорхойлох, дүн шинжилгээ хийх, шийдвэрлэх чиглэлээр туршлага хуваалцана. Энэ салбарын жижиг, дунд үйлдвэрлэл, инновац, гарааны бизнес эрхлэлтийг дэмжсэн хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлээр хамтран ажиллах, хиймэл оюун ухаан дээр түшиглэсэн шийдлийг улсын байгууллагуудад нийлүүлдэг платформыг харилцан туршлага судлахаар тохиролцлоо. Мөн хоёр улс мэдээллийн технологийн эрин үетэй хөл нийлүүлэн алхаж, улс орныхоо хөгжилд шинэ үеийн технологи, шинжлэх ухаан, өндөр технологийг түлхүү ашиглах чиглэлээр хамтран ажиллана.
  
  “ЦӨМИЙН ЭНЕРГИЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЦӨМИЙН ЭНЕРГИЙН КОМИСС, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ЯАМ ХООРОНДЫН САНАМЖ БИЧИГ”-т
  Монгол Улсын Цөмийн энергийн комиссын нарийн бичгийн дарга бөгөөд Ажлын албаны дарга Гун-Аажавын Манлайжав, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Габит Койшибаев нар гарын үсэг зурлаа.
  Цөмийн энергийг энхийн зорилгоор ашиглах хүрээнд ураны олборлолт, тусгай зөвшөөрөл, цацрагийн аюулгүй ажиллагаа зэргээр туршлага солилцох, хамтран ажиллах, мэргэжил дээшлүүлэх зорилгоор хамтарсан онол, практикийн сургалт, семинар, уулзалтыг зохион байгуулах зэргээр хамтарч ажиллана.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч нар уламжлалт найрсаг харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэснээ зарлалаа  

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд  төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өглөө. Мэдээллийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Монгол Улсын Eрөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Эрхэм хүндэт Касым Жомарт Токаeв. Энд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт хэвлэлийн төлөөлөгчид өө,Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Та миний урилгыг хүлээн авч, өнө эртний түүхт, мөнх хөх тэнгэрийн орон манай сайхан улсад төрийн айлчлал хийж буйд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн энэхүү түүхэн айлчлал нь 2008 оноос хойш 16 жилийн дараа хэрэгжиж буй бөгөөд манай хоёр ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг улам бүр бататгаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Манай хоёр улс эрт дээр үеэс түүх соёл, өв уламжлалын гүн гүнзгий хэлхээ холбоотой аж төрж ирсэн ахан дүүсийн харилцаатай эсгий туургатан ард түмнүүд билээ. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Таны энэ удаагийн төрийн айлчлалаар хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг өнөө цагт улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, Монгол, Казахстаны харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулж, “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэн хөгжүүлэх түүхэн шийдвэрийг бид хамтдаа гаргалаа. Энэ нь манай хоёр орны харилцааны түүхийн нэгэн шинэ үеийг эхлүүлэх онцгой чухал үйл явдал боллоо. Казахстан Улс нь Төв Азийн бүс нутаг дахь манай улсын анхны “Стратегийн түнш” орон болж буйг онцлон тэмдэглэхэд таатай байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Тантай хийсэн албан ёсны яриа хэлэлцээ халуун дотно, ажил хэрэгч уур амьсгалд амжилттай болж өнгөрлөө. Бид өнгөрсөн 30 гаруй жилийн ололт амжилтаа дүгнэн хэлэлцэж, ирэх он жилүүдэд манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулан, бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар үр бүтээлтэй санал солилцож, хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, тэргүүлэх чиглэлүүд, замын зураглалаа хамтдаа тодорхойллоо. Айлчлалын үр дүнгээр “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэх тухай хамтарсан тунхаглал”-ыг гаргаж байгаадаа баяртай байна. Энэхүү төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол, Казахстаны харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг чухал салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдийг байгууллаа.  Мөн манай хоёр улс харилцан ашигтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимтэй хөгжүүлэх өргөн нөөц бололцоондоо тулгуурлан зам, тээвэр, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлал, соёл, боловсрол зэрэг бүхий л салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхээр тохирлоо. Бид манай хоёр улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тээвэр, логистикийн салбарын хамтын ажиллагаа нэн чухал гэдэгт санал нэгдэж, зам, тээврийн салбарт тулгарч буй саад, бэрхшээлийг шийдвэрлэх, хоёр болон олон талт эрх зүйн механизмын хүрээнд тээвэр, логистикийн шинэ маршрут бий болгох, нислэгийн тоо, чиглэлийг нэмэгдүүлэхээр тохирлоо. Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх хүрээнд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг 2025-2027 онд эрчимжүүлэх замын зураглал”-ыг байгууллаа. Мөн хоёр улсын зах зээлд хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн гаралтай бараа бүтээгдэхүүнээ харилцан нийлүүлэхээр тохирч, хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөрийг судлан хэрэгжүүлэхээр боллоо. Энэхүү айлчлалын хүрээнд Монгол, Казахстаны бизнесийн зөвлөлийн анхдугаар хурал амжилттай болж, хоёр орны аж ахуйн нэгжийн олон төлөөлөл оролцон, Монгол, Казакстаны бизнесийн зөвлөл байгуулагдсан нь бизнес эрхлэгчдийн хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэл өндөр байгаагийн тод илэрхийлэл гэж үзэж байна. Соёлын харилцаа нь манай хоёр орны иргэдийг холбох чухал гүүр бөгөөд энэ чиглэлд хамтарсан соёлын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, монгол, казахын түүх, соёлын хосгүй өвд хамаарах эх сурвалж, баримт дурсгалыг судлан тогтоох, соёлын биет бус өвийн чиглэлээр хамтарсан судалгаа хийх зэрэг чиглэлд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр санал нэгдлээ. Монгол, Казах судлалыг хөгжүүлэх, хоёр улсын хэл, соёл, орон судлалын багш, судлаачдыг бэлтгэх, шинжлэх ухаан, стратеги судалгааны асуудал эрхэлсэн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг хөхиүлэн дэмжих, түүх, археологийн хамтарсан судалгаа хийх, эсгий туургатны болон нүүдлийн соёл иргэншлийг дэлхий нийтэд хамтран таниулахаар тохирлоо. Энэ удаагийн айлчлалаар аялал жуулчлал болон мэдээллийн технологийн  салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдийг байгуулсан нь соёлын өдөрлөг, аялал жуулчлалын арга хэмжээг хамтран зохион байгуулах, хил орчмын болон нүүдэлчин соёл, зан заншилд тулгуурласан аялал жуулчлалыг дэмжихэд чухал түлхэц болно. Цаашид мэдээллийн технологи, цахим хөгжил, харилцаа холбооны салбарт хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр тохиролцлоо. Манай хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд харилцан бие биеэ дэмжин идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаагаа улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй хамтран тэмцэх, хүрээлэн буй орчныг хамгаалахад хамтын хувь нэмэр оруулахаар болж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн болон Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Хоёр тэрбум мод” төслийг уялдуулан хэрэгжүүлэхээр боллоо. Казахстан Улс нь Улаанбаатар хотноо төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийн гишүүн орны хувьд тус байгууллагын үйл ажиллагааг тууштай дэмжиж, хамтран ажиллаж ирсэнд талархал илэрхийлье. Энэхүү олон улсын судалгааны төвийн хүрээнд талууд далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийн бодлого боловсруулах, байр сууриа нэгтгэх, харилцаа, хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр санал нэгдлээ. Тантай Монгол, Казахстаны уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулан Стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд хүргэж, манай хоёр орны харилцааны түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг хамтдаа нээж буйдаа сэтгэл хангалуун байна. Бидний яриа хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон ажлууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, ард түмний сайн сайхны төлөө бодит ажил хэрэг болж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжин бэхэжнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Манай хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөл үеийн үед батжин бэхжиж, Монгол, Казахстаны ахан дүүсийн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өнө мөнхөд цэцэглэн хөгжих болтугай. Өнө эртний түүхт, мөнх хөх тэнгэрийн орон манай сайхан улсад тавтай зочлохыг урьж байна. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Eрөнхийлөгч К.Токаeв: Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, Эрхэм хүндэт хатагтай, ноёд оо, Юуны түрүүнд Улаанбаатар хотод төрийн айлчлалаар хүрэлцэн ирэхийг урьсан Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх танд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Халуун дотно сэтгэлээр угтаж буй Монголын нийт ард иргэдэд талархал илэрхийлье. Миний бие энэ удаагийн айлчлалд онцгой ач холбогдол өгч байна. Монгол Улс бол бүс нутаг дахь бидний чухал хөрш орон билээ. Бид нэг нэгнийхээ сайн сайхны төлөө байдаг, нийтлэг түүх, оюун санааны болон соёлын үнэт зүйлстэй. Өнөөдрийн уулзалт маань казахын түүхэнд онцгой орон зай эзэлдэг Зүчийн Улсын 800 жилийн ойтой давхцаж байна. Энэ нь манай хоёр орны хувьд бэлгэдлийн ач холбогдолтой билээ. Сүүлийн жилүүдэд Казах, Монголын харилцаа эрчимтэй хөгжиж байна. Бат бөх эвийг түшиглэсэн хамтын ажиллагаа маань “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүрлээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн хамт Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурлаа. Энэ баримт бичиг хоёр орны нөхөрлөлийг улам бэхжүүлж, олон салбарт харилцан үр ашигтай харилцаа, холбоог хөгжүүлэхэд түлхэц болно. Түүнчлэн худалдаа, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр тохиролцлоо. Айлчлалын хүрээнд хэд хэдэн чухал гэрээ, хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Хэлэлцээ маш амжилттай болж өнгөрлөө. Эдийн засгийн харилцааг сэргээхээр тохиролцлоо. Казахстан, Монгол Улс нь Ази дахь томоохон орнуудын ангилалд багтдаг. Тийм учраас худалдааны эргэлт нь өргөн хүрээг хамрах учиртай. Өнгөрсөн жилүүдэд худалдааны хэмжээ 150 сая ам.долларт дөхсөн. Энэ үзүүлэлтийг ойрын хугацаанд  500 сая ам.доллар болгохоор ярилцлаа. Үүний тулд бүтээгдэхүүний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд учирч буй саад, бэрхшээлийг арилгах зэрэг чиглэлээр хоёр орны Засгийн газар бодитой арга хэмжээ авч ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна. Өнөөдөр Худалдаа, эдийн засгийн харилцааг нэмэгдүүлэх тухай замын зураглалд гарын үсэг зурлаа. Энэ баримт бичиг хоёр талт хамтын ажиллагааны хүрээг өргөжүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлнэ. Үүнээс гадна хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэл, тээвэр логистик болон эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааны чиглэлээр хэлэлцээ хийлээ. Казахстанд малын өвчний эсрэг вакцин гаргаж авах боломж бий. Цаашид Монгол Улсад вакцины үйлдвэр байгуулахаар тохирлоо. Түүнчлэн шинэ технологи, ашигт малтмалын баялгийг хамтран ашиглах, хөрөнгө оруулах талаар ярилцлаа. Миний бие Казахстаны цахим Засгийн газар, кибер аюулгүй байдал болон сансар судлалын салбар дахь ололт, амжилтуудын талаар дурдлаа. Манай хоёр орон байгалийн баялаг ихтэй. Төмөр, фосфат, боксит болон ховор эрдсийн уурхайн хайгуул, ашиглалтын чиглэлээр хамтарч ажиллах бүрэн боломжтой. Казахстаны бизнес эрхлэгчид уул уурхайн салбарт хамтрахад бэлэн байна. Хэлэлцээний үеэр тээвэр логистикийн талаар санал солилцлоо. Олон улсын коридоруудын өрсөлдөөний чадавхыг нэмэгдүүлэх нь чухал байна. Улс хоорондын болон бусад оронтой тээврийн харилцааг хөгжүүлснээр манай хоёр орны газар нутгаар дамжин тээвэрлэх ачааны хэмжээ нэмэгдэнэ. Транс-Каспийн чиглэл болон урд, хойд коридорыг ашиглах нь чухал юм. Өчигдөр Улаанбаатар хотод хоёр орны Бизнесийн зөвлөлийн анхны уулзалт болж өнгөрлөө. Энэ үеэр бизнес эрхлэгчид маань худалдааны гэрээ болон бусад олон баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын Засгийн газар хамтарсан аж ахуйн нэгжүүдэд таатай нөхцөл бүрдүүлэх чиглэлээр ажиллах учиртай. Өдгөө Астана, Улаанбаатар хотын хооронд ах дүүгийн харилцаа тогтоосон бөгөөд энэ харилцааг бусад аймгийн хооронд хөгжүүлэх нь зүйтэй юм. Монголын казах иргэд бол бат бөх нөхөрлөлийн алтан гүүр билээ. Энэ ялдамд элэг нэгтнүүдэд маань байнга анхаарал хандуулдаг Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэнд талархал илэрхийлье. Бид боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын хамтын ажиллагааны талаар онцгой анхаарч ярилцлаа. Залуусын харилцаа холбоог нэмэгдүүлэх шинэ санаачилгын талаар ч хэлэлцлээ. Казахстаны их, дээд сургуулиуд монголын залуусыг хүлээж авахад хэзээд бэлэн. Эрдэмтэн, судлаачид, сэхээтнүүдийн төлөөллийг нийтлэг түүхээ хамтран судлахыг уриалж байна. Эдгээр чухал алхмууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлтэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Эрхэм хүндэт сэтгүүлчид ээ, Казахстан, Монгол Улс нь олон улсын болон бүс нутгийн түвшинд нягт харилцаа тогтоосон. Олон чухал зүйл дээр ижил байр суурьтай байдаг. Хамтын ажиллагаа маань дэлхийн болон бүс нутгийн байгууллагуудын хүрээнд хөгжиж байна. Нэн ялангуяа Ази дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд анхаарал хандууллаа. Одоогийн геополитикийн нөхцөл байдал эгзэгтэй байдалд байна. Тиймээс НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцан дэмжлэг үзүүлж, зөвлөлдөх нь чухал юм. Бид хоёр талт болон олон талт харилцааг үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх болно. Монгол Улсын Евразийн эдийн засгийн холбоотой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийх эрмэлзлийг дэмждэг. Өнөөдрийн айлчлал манай хоёр орны хамтын ажиллагааг цаашид улам бүр бэхжүүлэх нь тодорхой. Монголын ард иргэдэд сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Бидний нөхөрлөл үүрд мөнх байх болтугай. Та бүхэнд баярлалаа. Өнөөдрийн айлчлал манай хоёр орны хамтын ажиллагааг цаашид улам бүр бэхжүүлэх нь тодорхой. Монголын ард иргэдэд сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Бидний нөхөрлөл үүрд мөнх байх болтугай. Та бүхэнд баярлалаа.

МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ КАЗАХСТАН УЛСЫН СТРАТЕГИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ХАРИЛЦААГ ХӨГЖҮҮЛЭХ ТУХАЙ ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ ГАРГАЛАА

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаев 2024 оны 10 дугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийлээ. Хоёр улсын төрийн тэргүүн (цаашид “Талууд” гэх) 1992 оны “Дипломат харилцаа тогтоох тухай Протокол” болон 1993 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс хоорондын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ”-гээр бэхэжсэн Монгол, Казахстаны уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа 1998, 2007, 2008 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Хамтарсан мэдэгдэл”-ийн зарчимд тулгуурлан тууштай хөгжиж ирснийг өндрөөр үнэлэв. Талууд Монгол, Казахстаны уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төр, худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, тээвэр, логистик, боловсрол, соёл, аялал жуулчлал зэрэг бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж, олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагаа гүнзгийрэн хөгжиж буйг сайшаан тэмдэглэв. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын уламжлалт найрсаг харилцааг НҮБ-ын Дүрмийн дагуу, хоёр талын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, эрх тэгш байх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал болон олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн бусад зарчим, хэм хэмжээг хүндэтгэх үндсэн дээр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь манай хоёр улс төдийгүй Төв Азийн бүс нутаг, олон улсад энх тайвныг бэхжүүлж, тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт Талууд санал нэгдэж, хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд шат ахиулан хөгжүүлэхээр тогтов. Талууд “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаанд тулгуурлан 1. Улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах; 2. Худалдаа, эдийн засаг; 3. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, мэдээллийн технологи; 4. Тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа; 5. Бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа гэсэн таван  тулгуур чиглэлд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн өргөжүүлэхээр тогтов. 

Нэг. Улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, яриа хэлэлцээний механизмыг тогтмолжуулж, хоёр орны төр, засгийн тэргүүн нарын ойр дотно харилцааг гүнзгийрүүлэн, улс төрийн итгэмжилсэн харилцааг бэхжүүлэхээр болов. Мөн хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хэлхээ холбоог бататгаж, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, хүчний болон хууль сахиулах байгууллага хоорондын харилцааг өргөжүүлэн бүс нутгийн хэмжээнд итгэлцэл, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх, тогтвортой байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойг онцлов.

• Дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулж, улс төрийн харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх, хууль тогтоох байгууллага, Парламент дахь найрамдлын бүлэг хоорондын хамтын ажиллагааг тууштай дэмжиж ажиллахаар тохиров.
• Хоёр улсын аюулгүй байдал, батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, Батлан хамгаалах яам хоорондын зөвлөлдөх уулзалтын механизм бий болгох, цэргийн атташег харилцан томилох, цэргийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн зэрэгцээ хамтарсан хээрийн сургууль зохион байгуулах чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров.
• Олон улсын терроризм, шашны хэт даврах үзэл, мансууруулах бодис, сэтгэцэд нөлөөт болон түүнтэй адил бодис, зэвсгийн хууль бус наймаа, үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, цөмийн материалын хууль бус наймаа, хууль бус шилжилт хөдөлгөөний эсрэг тэмцэлд хоёр талын түвшинд нягт харилцан ажиллахад бэлэн байгаагаа нотлов. Энэ хүрээнд Талууд хоёр улсын прокурор, шүүх, хууль сахиулах, хил хамгаалах байгууллагууд болон тусгай албадын харилцааг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээр болов.
• Цөмийн зэвсэг хураах, түүнийг үл дэлгэрүүлэх асуудлаар хоёр улс идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэж байгааг харгалзан цөмийн зэвсэггүй бүсийн асуудлаарх харилцаа, хамтын ажиллагааны хүчин чармайлтаа эрчимжүүлэхээр тогтов.
• Цөмийн энергийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Цөмийн энергийн комисс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Эрчим хүчний яам хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Монгол, Казахстаны Гадаад харилцааны яам хоорондын улс төрийн Зөвлөлдөх уулзалт, Консулын зөвлөлдөх уулзалтыг тогтмолжуулж, 2025-2027 онд бүхий л салбарын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор Гадаад харилцааны яам хооронд хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөг шинэчлэн байгуулах, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа болон олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцох механизмыг идэвхжүүлэхээр тохиров.
• Монгол, Казахстаны орон нутаг хоорондын солилцоо, ах дүү хотуудын найрсаг харилцаа болон хоёр орны залуучууд хоорондын солилцоог өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээр болов.

Хоёр. Худалдаа, эдийн засаг:

Талууд орчин үеийн техник технологи, хоёр улсын хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, Монголын байгалийн арвин нөөц зэрэг Монгол, Казахстаны давуу тал, хөгжлийн нөөц бололцоог ашиглан харилцан ашигтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тогтов. Талууд Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого “Алсын хараа-2050”-д тусгагдсан зорилтуудын хүрээнд хамтран ажиллахаар болов.

• Монгол, Казахстаны Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёлын хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдааныг тогтмол зохион байгуулах, хоёр улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны асуудлаарх яриа хэлэлцээг бэхжүүлэх, шаардлагатай тохиолдолд тодорхой салбарын хоёр талын ажлын хэсгийг байгуулж ажиллахаар тогтов.
• Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх хүрээнд хоёр талын хууль, эрх зүйн үндэс суурийг бэхжүүлэхээр тохиров. Талууд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг 2025-2027 онд эрчимжүүлэх замын зураглал” байгуулсныг өндрөөр үнэлэв. Хоёр улсын хооронд хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх “Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай хэлэлцээр” байгуулах явцыг эрчимжүүлэхээр болов.
• Монгол, Казахстаны худалдааны эргэлтийг 500 сая ам.долларт хүргэх, экспорт, импортын бараа бүтээгдэхүүний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд Монгол Улсаас ноос, ноолуур, арьс шир зэрэг бүтээгдэхүүн казахстаны зах зээлд нийлүүлэх, Казахстан Улсаас монголын зах зээлд импортлох жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо зэрэг бүтээгдэхүүний хэмжээг нэмэгдүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров.
• Хоёр улсын хөдөө аж ахуйн салбарын арвин нөөц бололцоонд тулгуурлан мал аж ахуй, газар тариалан, хөнгөн үйлдвэр болон жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тогтов.
• Монгол Улсын өргөн уудам тал нутаг, бэлчээрийн аж ахуйг үр ашигтай ашиглан хөдөө аж ахуйн чиглэлээр хамтарсан томоохон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд Талууд идэвхтэй хамтран ажиллахаар болов.
• Экспорт, импортын үйл ажиллагааг хөнгөвчлөх зорилгоор хоёр улсын мал эмнэлэг, хорио цээрийн асуудал эрхэлсэн байгууллагуудын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, нэгдсэн мэдээллийн системийг үүсгэх, хүнсний бүтээгдэхүүний мал эмнэлгийн гэрчилгээний тоог нэмэгдүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров.
• “Дэлхийн амьтны эрүүл мэндийн байгууллага” (WOAH)-ын олон улсын стандартын дагуу мал амьтны эрүүл мэнд, түүний дотор вакцинжуулалтын чиглэлээр хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэхээр тогтов.
• Хөнгөн үйлдвэрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Мал эмнэлэг, хорио цээрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Мал эмнэлгийн Ерөнхий газар, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Хөдөө аж ахуйн яамны Мал эмнэлгийн хяналт, шалгалтын Хороо хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим болон Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Олон улсын худалдааны танхимын дэргэд Бизнес зөвлөл байгуулсныг Талууд сайшаан тэмдэглэв. Цаашид аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл, баялаг бүтээгчдийн харилцан айлчлалыг хэрэгжүүлэх, хоёр улсад зохион байгуулагдах үзэсгэлэн худалдаанд оролцох, хоёр талын бизнес форумыг тогтмол, үр дүнтэй зохион байгуулахын чухлыг онцлов.

Гурав. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, мэдээллийн технологи: 

Хоёр улсын төрийн тэргүүн орчин цагийн мэдээлэл технологийн эрин үетэй хөл нийлүүлэн боловсрол, шинжлэх ухаан, цахим технологи, харилцаа холбоо зэрэг ирээдүй рүү чиглэсэн салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, Монгол, Казахстаны соёлын харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, улмаар нүүдэлчин соёлыг дэлхий дахинд түгээн дэлгэрүүлэхэд хамтран ажиллахаар санал нэгдэв.

• Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр Монголын оюутан залуусыг тус улсын их, дээд сургуулиудад суралцуулж буйг монголын тал өндрөөр үнэлэв.
• Ирээдүйн тогтвортой хөгжлийг хангахын төлөө дээд боловсролын чадавхыг бэхжүүлж, бусад тэтгэлэгт хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зэрэг боловсрол, хүний нөөцийн хөгжлийн салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов.
• Монгол, казах судлалыг хөгжүүлэхэд харилцан дэмжлэг үзүүлж, хоёр улсын хэл, соёл, орон судлалын багш, мэргэжилтэн, судлаачдыг бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлэн ажиллахаар тохиров. Мөн Казахстан Улс дахь монгол хэлний боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, монгол хэлний мэргэжилтэн бэлтгэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров.
• Талууд монгол, казах хэлний багш нарыг харилцан сургах боломжийг бүрдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллах эрмэлзлээ илэрхийлэв.
• Шинжлэх ухаан, стратеги судалгааны байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, энэ хүрээнд шилдэг туршлагыг харилцан солилцох, хамтарсан судалгаа, шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлэх, түүх археологийн судалгаануудыг харилцан дэмжих, эсгий туургатны болон нүүдлийн соёл уламжлалыг дэлхий нийтэд таниулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар болов.
• Монгол Улс Түрэг судлалын академитай шинжлэх ухааны байгууллагын түвшинд хэлхээ холбоо тогтоож, хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх сонирхлоо илэрхийлэв. Талууд түүхийн судалгааны чиглэлээр хамтран ажиллах боломжтойг тэмдэглэв.
• Мэдээллийн технологи, цахим засаглал, сансрын технологи, цахим хөгжил, харилцаа холбооны салбарын хамтын ажиллагаа өргөжиж буйг Талууд сайшааж, энэ чиглэлд хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, цахим дэд бүтцийн хөгжил, цахим засаглал, эдгээр салбарын хөгжлийг мэдээллийн технологиор дэмжих, мэдээллийн дэд бүтцийн үйл ажиллагааг оновчтой болгох, дэвшилтэт техник, технологи ашиглах чиглэлээр туршлага солилцох зэрэгт хамтран ажиллахаар тохиров.
• Мэдээлэл харилцаа холбоо, технологийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Цахим хөгжил, инновац, харилцаа холбооны яам болон Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Цахим хөгжил, инновац, сансрын аж үйлдвэрийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Монгол, Казахстан Улс нь эрт үеэс түүх, өв соёл, нүүдэлчин уламжлалт зан заншлын гүнзгий хэлхээ холбоотой явж ирснийг Талууд онцолж, энэ чиглэлд хамтарсан соёлын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, монгол, казахын түүх, соёлын хосгүй өвд хамаарах эх сурвалж, баримт, дурсгалыг судлан тогтоох, монгол, казах судлалыг хөгжүүлэх, соёлын биет бус өвийн чиглэлээр хамтарсан судалгаа хийх, музей хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллах бүрэн боломжтойг тэмдэглэв.
• Соёлын салбарын хамтын ажиллагааг тэлэх хүрээнд соёл, урлагийн асуудал эрхэлсэн яам, холбогдох байгууллага хоорондын харилцааг хөгжүүлэх, хамтарсан Ажлын хэсэг байгуулах, хүүхэд, залуучуудын солилцооны хөтөлбөр, биеийн тамир, спорт, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын хамтын ажиллагааг идэвхтэй дэмжихээр болов.

• Соёлын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Соёл, мэдээллийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Хоёр орны эрдэмтэн судлаачид Монгол Улсын Булган, Архангай, Хэнтий зэрэг аймагт археологийн малтлага судалгааны ажил гүйцэтгэж, Төв Азийн нүүдэлчдийн аж ахуй, шашин, соёлыг тодотгон харуулах үнэ цэнэтэй олон дурсгалыг нээж илрүүлснийг Талууд сайшаав. Цаашид тус судалгааны ажлыг тодорхой сэдвийн хүрээнд урт хугацаанд тогтвортой хэрэгжүүлэхээр тохиров.

Дөрөв. Тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоо: 

Талууд худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэх хүрээнд агаарын тээврийн харилцааг эрчимжүүлэх, Улаанбаатар-Астана чиглэлийн шууд нислэг үйлдэх, тээвэр, логистикийн шинэ маршрутыг шат дараатайгаар бий болгох, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх замаар иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэх, хоёр орны ард түмний хэлхээ холбоог бататган бэхжүүлэхийн чухлыг онцлов.

• Монгол, Казахстаны зам тээврийн харилцаа, түүний дотор агаарын болон авто тээврийн шууд харилцаа өргөжин тэлж, худалдаа, эдийн засаг, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж буйг Талууд өндрөөр үнэлэв.
• Хоёр улсын төмөр зам, авто тээвэр, агаарын тээврийн салбарт тулгамдаж буй асуудал, саад бэрхшээлийг бүс нутгийн улс орнуудтай яриа хэлэлцээ хийх замаар шийдвэрлэх гарц, боломжийг үргэлжлүүлэн эрэлхийлж ажиллахаар тохиролцов.
• Монгол Улсын Зам тээврийн яам, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тээврийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Нисэхийн эрэн хайх, авран туслах салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Талууд бүс нутгийн хүрээнд хэлхээ холбоогоо бэхжүүлэх, түүний дотор “Транс-Каспийн олон улсын тээврийн маршрут”-ын (Дунд Коридор) хүрээнд хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх талаар санал нэгдэв.
• Цаашид хоёр улс хоорондын шууд нислэгийн давтамжийг нэмэгдүүлж, тогтмолжуулах зорилгоор Улаанбаатар-Астана чиглэлд шууд нислэг үйлдэх боломжийг эрэлхийлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар болов.
• Хоёр орны хамтын ажиллагаанд аялал жуулчлалын салбар чухал байр суурь эзэлдгийг Талууд тэмдэглээд аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, аялал жуулчлалын өдөрлөг, арга хэмжээг хамтран зохион байгуулах, улс орноо харилцан сурталчлан таниулах, улмаар нүүдэлчин соёл, зан заншилд тулгуурласан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэн хамтран ажиллахаар болов.

• Аялал жуулчлалын салбар дахь хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлалын дэд бүтэц, байгууламжийг хөгжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар Талууд санал нэгдэв.
• Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Аялал жуулчлал, спортын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.
• Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Засгийн газар хоорондын тэтгэврийн асуудлаар хамтран ажиллах тухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурсныг Талууд сайшаав.

Тав. Бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа 

Хоёр улсын төрийн тэргүүн бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр тогтов.

• Монгол, Казахстан Улс НҮБ, Олон улсын атомын энергийн агентлаг болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллаж, олон улсын байгууллагын сонгуулиудад мөн бие биеэ харилцан дэмжиж ирснийг сайшаав.
• Хоёр улс олон улс болон бүс нутгийн тулгамдсан асуудлаар ижил төстэй байр суурьтай байгаагаа тэмдэглэж, цаашид НҮБ, Дэлхийн худалдааны байгууллага, Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал, ШХАБ зэрэг олон улсын болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд бие биеийн санаачилгыг үргэлжлүүлэн харилцан дэмжихээ илэрхийлэв.
• Хоёр улс уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хувь нэмрээ оруулах, олон улсын хамтын нийгэмлэгтэй идэвхтэй хамтран ажиллах хүрээнд 2026 онд Монгол Улсад зохион байгуулах НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурал болон Казахстан Улсад НҮБ-ын ивээл дор болох Уур амьсгалын асуудлаарх бүс нутгийн дээд хэмжээний уулзалтад тус тус дээд, өндөр түвшинд оролцохоо илэрхийлэв.
• Хоёр улс нүүрсхүчлийн хийг саармагжуулах буюу тэглэх гэсэн нийтлэг зорилтыг төрөл бүрийн арга замаар хэрэгжүүлэх нь зүйтэй хэмээн санал нэгдэв. Улмаар эрчим хүчний салбар дахь хувийн хэвшил хоорондын хамтын ажиллагааны төслүүд, хоёр улс хоорондын эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч буйг Талууд сайшаав.
• Монгол Улсын “Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг Казахстан Улс дэмжиж ирсэн бөгөөд цаашид ч тус санаачилгын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллахаа нотлов. Цаашид бүс нутгийн аюулгүй байдлын асуудлаарх хоёр улсын хүчин чармайлтын уялдаа холбоог хангах, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр Талууд санал нэгдэв.
• НҮБ-ын “Тогтвортой хөгжлийн 2030 хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг чухалчлан үзэж, ядуурлыг бууруулах, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, ногоон хөгжлийг дэмжих чиглэлээр бодит хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа Талууд илэрхийлэв.
• Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, газрын доройтол, ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн чиглэлд тодорхой хувь нэмэр оруулах зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн болон Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Хоёр тэрбум мод” үндэсний хөтөлбөрийг уялдуулан хэрэгжүүлэхээр тохиров.
• Монгол Улсын санаачилга “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийг байгуулах тухай олон талт хэлэлцээр”-т нэгдэж, энэ хүрээнд идэвхтэй хамтын ажиллагааг өрнүүлж буйг өндрөөр үнэлэв.
• Монгол Улс Казахстаны олон талт тусгай байгууллага болох Олон улсын биологийн аюулгүй байдлын агентлаг (IABS) байгуулах санаачилгыг сайшаан тэмдэглэв.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев-ын Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал нь хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлж, хоёр улсын харилцааны шинэ түүхэн хуудсыг нээсэн онцгой ач холбогдолтой үйл явдал болов. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон Монголын ард түмэнд Казахстаны төлөөлөгчдийг халуун дотно, найрсгаар хүлээн авсанд талархал илэрхийлж, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг тааламжтай цагтаа Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад төрийн айлчлал хийхийг урив.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаев төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хэлэлцээ найрсаг, халуун дотно уур амьсгалд болж, талууд өнгөрсөн 30 гаруй жилийн харилцааны ололт амжилтаа дүгнэн хэлэлцэж, хамтын ажиллагааг цаашид шинэ агуулгаар баяжуулан, бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар ярилцлаа. Ялангуяа зам тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, боловсрол, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа болон олон улс, бүс нутгийн талбар дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцлоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр улс эрт дээр үеэс түүх, соёл, өв уламжлалын гүн гүнзгий хэлхээ холбоотой аж төрж ирсэн ахан дүүсийн харилцаатай эсгий туургатан ард түмэн гэдгийг онцоллоо. Монгол Улс Төв Азийн улс орнууд, түүний дотор Казахстан Улстай хөгжүүлж буй уламжлалт найрсаг харилцааг бэхжүүлж, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийллээ. Энэ удаагийн төрийн айлчлалаар Казахстан Улс нь Монгол Улсын  Төв Азийн бүс нутаг дахь нэн тэргүүний “Стратегийн түнш” орон болж буйд баяртай буйгаа илэрхийлж, энэ нь харилцаа, хамтын ажиллагааны нэгэн шинэ үеийг эхлүүлсэн онцгой чухал үйл явдал болж буйг тэмдэглэлээ. Ерөнхийлөгч К.Токаев Монгол Улсад айлчлахыг урьж, Казахстаны төлөөлөгчдийг элэгсэг, халуун дотноор хүлээн авч буй төр, засаг, ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийллээ. Тэрбээр  Монгол Улс нь оюун санааны болон соёлын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий орон бөгөөд бүс нутаг дахь тус улсын чухал хөрш улс болохыг онцолж, цаашид ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэн, харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй буйгаа илэрхийллээ. Төрийн тэргүүн нар энэхүү төрийн айлчлалаар уламжлалт найрсаг харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн шинэ шатанд гаргаж буй нь харилцааны түүхэнд алтан үсгээр бичигдэн үлдэх төдийгүй хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх чухал түлхэц болж буйг онцлон тэмдэглэлээ. Төрийн тэргүүн нар ард түмний найрамдалт харилцааг бэхжүүлэх, зам тээвэр, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл зэрэг бүхий л салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн өргөжүүлэх, түүний дотор хоёр улсын хөдөө аж ахуйн салбарын арвин нөөц бололцоонд тулгуурлан мал аж ахуй, газар тариалан, хөнгөн үйлдвэр болон жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохирлоо. Худалдаа, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тэлж, хоёр талын худалдааны эргэлтийг 500 сая ам.долларт хүргэн нэмэгдүүлэх, экспорт, импортын бараа бүтээгдэхүүний нэр, төрлийг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд Монгол Улсаас ноос, ноолуур, арьс шир зэрэг бүтээгдэхүүн, Казахстан Улсаас жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо, цагаан будаа, үрийн буудай зэрэг бүтээгдэхүүнийг харилцан нийлүүлэх хэмжээг нэмэгдүүлэхээр тохирлоо. Айлчлалын хүрээнд Монгол, Казахстаны бизнесийн зөвлөлийн анхдугаар хурал болж, хоёр орны аж ахуйн нэгжийн олон төлөөлөл оролцон, Монгол, Казакстаны бизнесийн зөвлөл байгуулагдсан нь бизнес эрхлэгчдийн хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэл өндөр байгаагийн тод илэрхийлэл болсныг төрийн тэргүүн нар санал нэгтэй тэмдэглэлээ. Хоёр улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тээвэр, логистикийн салбарын хамтын ажиллагаа нэн чухал гэдэгт санал нэгдэж, Монгол Улсын Зам тээврийн яам, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Тээврийн яам хооронд харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулсныг сайшаав. Энэ хүрээнд зам, тээврийн салбарт тулгарч буй саад, бэрхшээлийг шийдвэрлэх, хоёр болон олон талт эрх зүйн механизмын хүрээнд тээвэр, логистикийн шинэ маршрут бий болгох, цаашид шууд нислэгийн давтамжийг нэмэгдүүлж, тогтмолжуулах зорилгоор Улаанбаатар-Астана чиглэлд шууд нислэг үйлдэх боломжийг эрэлхийлж, агаарын нислэгийн тоо, чиглэлийг нэмэгдүүлэхэд хамтран ажиллахаар боллоо. Хоёр орны хамтын ажиллагаанд аялал жуулчлалын салбар чухал байр суурь эзэлдэг учир аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, аялал жуулчлалын өдөрлөг, арга хэмжээг хамтран зохион байгуулах, улс орноо харилцан сурталчлан таниулах, улмаар хил орчмын болон нүүдэлчин соёл, зан заншилд тулгуурласан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохирлоо. Хоёр улсын төрийн тэргүүн соёл, боловсролын харилцаа нь хоёр орны иргэдийг холбох чухал гүүр гэдэгт санал нэгдлээ. Энэ чиглэлд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, тэр дундаа Монгол, Kазах судлалыг хөгжүүлэхэд харилцан дэмжлэг үзүүлж, хоёр улсын хэл, соёл, орон судлалын багш, судлаачдыг бэлтгэх, хүүхэд залуучуудын солилцооны хөтөлбөр, биеийн тамир, спорт, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын хамтын ажиллагааг идэвхтэй дэмжихээр боллоо. Талууд бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө буйгаа нотоллоо. Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хамтын хувь нэмрээ оруулах үүднээс Монгол Улсын “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Казахстан Улсын “Хоёр тэрбум мод” төсөлтэй уялдуулан ойн салбарт хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Казахстан Улс нь Улаанбаатар хотноо төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийн гишүүн орны хувьд олон улсын судалгааны төвийн хүрээнд талууд далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийн бодлого боловсруулах, байр сууриа нэгтгэх, харилцаа, хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр санал нэгдлээ. Хэлэлцээний дүнгээр талууд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын хооронд Стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай хамтарсан тунхаглал”-д гарын үсэг зурав. Түүнчлэн хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх хүрээнд Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлал өндөрлөлөө

2024.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Кемелевич Токаевын төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын төрийн тэргүүн ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс хооронд болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх талаар ярилцлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, К.Токаев нар уламжлалт найрсаг харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэснээ тунхаглан зарлалаа. Ингэснээр Казахстан Улс нь Төв Азийн бүс нутаг дахь манай улсын анхны Стратегийн түнш орон болж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, худалдаа, эдийн засаг, эрчим хүч, тээвэр, логистик, хөнгөн үйлдвэр, мал эмнэлэг, мэдээллийн технологи, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдэд холбогдох албан тушаалтнууд гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өглөө. Ерөнхийлөгч К.Токаевт Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар бараалхаж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар ярилцлаа. Ерөнхийлөгч К.Токаев төрийн айлчлалынхаа үеэр Чингис хаан үндэсний музейд зочиллоо. Тэрбээр музейн үйл ажиллагаа, нүүдэлчдийн анхны төрт улс Хүннүгийн эзэнт улсаас ХХ зууны эхэн хүртэлх Монголын хаад, төрт улс хүртэлх түүхийг товч танилцууллаа. Ерөнхийлөгч К.Токаевын энэ удаагийн төрийн айлчлал Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2008 онд хийсэн айлчлалаас хойш 16 жилийн дараа боллоо. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 оны 01 дүгээр сарын 22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон юм.

Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Габит Койшибаевийг хүлээн авч уулзлаа

2025.01.17. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Mонгол Улсын Их Хурлын гишүүн, Монгол-Казахстаны парламентын бүлгэмийн дарга У.Отгонбаяр Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Габит Койшибаевийг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Улсын Их Хурлын гишүүн У.Отгонбаяр, ноён Элчин сайдтай уулзаж буйд талархаж байгаагаа илэрхийлээд Монгол Улс Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж, Улсын Их Хурлын сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдсан 126 гишүүнтэй, олон намын төлөөллөөс бүрдсэн парламентынхаа талаар танилцуулав. Мөн Монгол-Казахстаны парламентын бүлгийн харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд онцгой анхаарч ажиллахаа илэрхийлэв. Хоёр улсын харилцаа, эдийн засаг, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх, улс төрийн харилцан итгэлцэл, ойлголцлыг бэхжүүлэхэд хууль тогтоох байгууллагуудын хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэдэг хэмээв. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Габит Койшибаев, Улсын Их Хурлын гишүүн У.Отгонбаярт Монгол, Казахстаны бүлгийн даргаар сонгогдсонд баяр хүргээд хоёр улсын хамтын ажиллагаа бүхий л  салбарт өргөжин тэлэх нөхцөл бүрдсэнийг  онцлон тэмдэглэлээ. Уулзалтад Улсын Их Хурлын гишүүн С.Замира, Х.Жангабыл нар оролцов гэжээ.

Монгол, Канадын харилцаа

Канадын элчин сайд Катрин Ивкофыг хүлээн авч уулзлаа

2020.09.23. Улаанбаатар хот. Монгол улс. Энэ өдөр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Канад Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Катрин Ивкофыг хүлээн авч уулзаж, хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Манай хоёр орны хамтын ажиллагааны цар хүрээ өргөжин тэлж  байгаад баяртай байна. Монгол Улсын хувьд Канад Улс нь гуравдагч хөршийн хэмжээнд чухал байр суурьтай орон. Манай улсад уул уурхайн менежментийг сайжруулах, төрийн албыг бэхжүүлэх зэрэг төслүүдийг хөгжлийн хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжүүлж байгаад талархалтай ханддаг. Энэ нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулсаар байгаа. Иймд цаашид хамтын ажиллагааны хүрээг улам өргөжүүлэхийн төлөө байх болно гэлээ. Байгаль цаг уурын хувьд ижил төстэй, мөн томоохон хүнс үйлдвэрлэгч Канад Улстай хөдөө аж ахуйн салбарт түлхүү хамтран ажиллах боломжтойг тэмдэглэж, энэ чиглэлээр туршлага солилцох, Канадын технологийг турших, нутагшуулах бололцоог эрэлхийлж ажиллахыг онцлов. Элчин сайд К.Ивкоф хоёр орны хамтын ажиллагаанд сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлээд Монгол Улсын Засгийн газраас гурав дахь хөршийн бодлогыг дэмжиж буйд талархаж байна гэлээ.  Мөн шинэ коронавирусын тархалтаас урьдчилан сэргийлэх чиглэлд Монгол Улсын Засгийн газраас авч буй арга хэмжээ үр дүнгээ өгч, цар тахлын тархалтыг хязгаарлаж буй цөөхөн орны нэг болж байгааг онцлоод,  хоёр орны хамтын ажиллагааг урагшлуулахад Ерөнхий сайдын хэлсэн саналыг дэмжиж ажиллахаа нотлов. 2019 онд манай улсад хийгдсэн Канадын хөрөнгө оруулалт 1,9 тэрбум ам.доллар байсан нь мөн оны нийт хөрөнгө оруулалтын 65 орчим хувьтай тэнцэж байна.  Тус улсын хөгжлийн хөтөлбөрийн шугамаар  2016-2023 онд Монголд 40 орчим сая канад долларын санхүүжилт бүхий 6 төсөл хэрэгжиж байна.

2021.05.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол, Канадын Засгийн газар хоорондын Дугуй ширээний уулзалтын есдүгээр хуралдаан 2021 оны 5 дугаар сарын 27-ны өдөр цахим хэлбэрээр зохион байгуулагдлаа.  Дугуй ширээний уулзалтыг Монголын талаас Сангийн сайд Б.Жавхлан, Канадын талаас Олон улсын хөгжлийн сайд хатагтай Карина Гөүлд нар нээж үг хэлэв. Талууд цар тахлын үед Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүд, эдийн засгаа сэргээх, хямралыг даван туулах чиглэлээр явуулж буй үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл солилцсон. Мөн хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг уул уурхайн бус салбарт нэмэгдүүлэх боломжийн талаар санал солилцож, улмаар хөдөө аж ахуйн салбар хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, эмэгтэй бизнес эрхлэгчдийн форум зохион байгуулахаар тохиролцов. Манай талаас зам тээвэр, барилгын салбарт Канад Улсын стандартуудыг нэвтрүүлэх саналыг тавьж ярилцлаа. Манай улсад хэрэгжүүлж буй Канадын хөгжлийн төсөл, хөтөлбөрүүд нь байгалийн нөөцийн тогтвортой менежментийг бүрдүүлэх, жендэрийн тэгш байдлыг хангах, хүчирхийллээс хамгаалах, эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн чадавхыг бэхжүүлэх, төрийн албаны чадавх, бие даасан байдлыг дээшлүүлэх зэрэг чиглэлээр үр дүнтэй хэрэгжиж байгаад Сангийн сайд Б.Жавхлан талархал илэрхийлсэн ба Канадын талаас манай улсад хөгжлийн хамтын ажиллагааны хөтөлбөрүүдээ үргэлжлүүлэхийн төлөө байгаагаа мэдэгдсэн. Дугуй ширээний энэ удаагийн уулзалтаар “Иж бүрэн түншлэлийн төлөөх Монгол, Канадын хамтын ажиллагааны Замын зураглал”-ыг тохиролцсоноо зарласан. Канад нь манай улсын уул уурхай, эрдэс баялгийн салбар дахь хамгийн том хөрөнгө оруулагч бөгөөд манай хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой 2023 онд тохиох юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Канад Улсын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2021.10.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Канад Улсын Элчин сайд хатагтай Катрин Ивкофыг хүлээн авч уулзав. Элчин сайд К.Ивкоф Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсонд нь баяр хүргэж, амжилт хүсээд Монгол, Канадын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө нягт хамтран ажиллахын зэрэгцээ Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжиж ажиллахаа нотлов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Канадын хамтын ажиллагаа улс төр, эдийн засаг болон бусад чиглэлээр идэвхтэй хөгжиж байгааг тэмдэглэж, цаашид энэхүү найрсаг харилцаагаа бататган бэхжүүлж, Иж бүрэн түншлэлд хүргэхийн төлөө Ерөнхийлөгчийн хувиар бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр Канадын хөгжлийн хөтөлбөрийн төслүүд амжилттай хэрэгжиж, манай улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаад талууд сэтгэл хангалуун байгаагаа харилцан нотоллоо. Түүнчлэн хоёр улсын батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж, Монгол Улс НҮБ-ын Энхийг сахиулах ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэж ирснийг онцлон тэмдэглэв. Талууд цаашид уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, ойн аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, боловсролын салбарт хамтран ажиллах, Канадын туршлага, техник, технологи, инновацыг нэвтрүүлэх талаар санал солилцов.

Канадын Парламентын Сенатын танхимын дарга бараалхав

2022.10.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Канад Улсын Парламентын Сенатын танхимын дарга Жорж Ж.Фюри бараалхав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх зарчмыг дээдэлсэн нийтлэг үнэт зүйлстэй гуравдагч хөрш Канад Улстай Өргөн хүрээтэй түншлэлийн хүрээнд улс төр, эдийн засаг болон бусад чиглэлээр  харилцаа, хамтын ажиллагааг амжилттай хөгжүүлж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Сенатын танхимын дарга хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн босгон дээр айлчилж байгаа нь харилцааг Иж бүрэн түншлэлд хүргэх зорилтыг урагшлуулах, хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал хувь нэмэртэйг онцлов. Мөн Канад Улсын иргэд Монгол Улсад визгүй зорчдог. Монгол иргэдийг Канад Улсад зорчих визийн асуудлыг хөнгөвчлөх чиглэлээр анхаарч ажиллахыг хүсэв. Канад Улсын Парламентын Сенатын танхимын дарга Жорж Ж.Фюри хууль тогтоох дээд байгууллагын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, хоёр талын түншлэл, иргэд хоорондын хэлхээ холбоог гүнзгийрүүлэх зорилгоор айлчилж байгаагаа тэмдэглэв. Тэрбээр хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа  бэхжиж, уул уурхайгаас гадна хөдөө аж ахуй, барилга, эрчим хүч зэрэг олон салбарт хөгжих өргөн боломж байгааг дурдав. Уулзалтын үеэр худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, батлан хамгаалах, энхийг сахиулах, байгаль орчин, боловсрол зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагаа болон олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов. Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн болон Ерөнхийлөгчийн илгээлт – 2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллах талаар ярилцлаа.

Канадын элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Канад Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Сандра Шуфани Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч Элчин сайдыг хүлээн авч уулзах үеэрээ, Монгол Улс чухал гуравдагч хөрш Канад Улстай хөгжүүлж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгдөг гэдгийг онцлов. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, хөдөө аж ахуй, байгаль орчны хамгаалал, боловсрол зэрэг салбарын харилцааг  өргөжүүлэх нь чухал байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд С.Шуфани Канад Улсын Амбан захирагч Мэри Саймон-ы мэндчилгээг уламжилж, харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлж, шинэ шатанд гаргахын төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Катарын харилцаа

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг Катарт айлчлахыг урилаа

2017.10.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Катар Улсаас Монгол Улсад хавсран суугаа Элчин сайд Султан Аль Мансуриг хүлээн авч уулзан харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ярилцлаа. Монгол Улс Катар Улстай найрсаг харилцаатай. Хоёр тал дээд, өндөр түвшинд болон байгууллага хооронд төлөөлөгчид харилцан айлчлуулж ирсэн. Катар улсын Эрхэм дээд Эмир Монгол Улсад айлчлах албан ёсны урилга нь хүчин төгөлдөр хэвээрээ байгааг уламжилж өгөхийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Элчин сайдаас хүслээ. Хоёр улсын батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаа хөгжиж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглээд, Катарын тал Монгол Улсад Элчин сайдын яамаа нээвэл дэмжиж ажиллана гэлээ. Катар Улстай хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорьж байна. Хоёр талын худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахыг Элчин сайдаас хүслээ. Санхүүгийн чадавхитай Катар улс Монголд хөрөнгө оруулалт хийх өргөн боломжтой гэж үзэж байна. Катарын тал Монголд хөрөнгө оруулалт хийхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлсэнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх талархаж буйгаа хэллээ. Катар Улс Монгол Улстай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, бүхий л салбарт хамтран ажиллахад Элчин сайдаас шалтгаалах бүхнийг хийхэд бэлэн. Хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд өндөр, дээд түвшний айлчлал чухал гэдгийг Элчин сайд тэмдэглээд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг тааламжтай цагтаа Катар Улсад айлчлахыг урилаа. 

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг Катарт айлчлахыг урилаа

2018.03.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 03 дугаар сарын 06-ны өдөр Катар Улсаас хавсран суугаа Элчин сайд Султан Аль-Мансури-г хүлээн авч уулзлаа. Элчин сайд улсынхаа Ерөнхий сайд Абдулла Бин Насер Бин Халифа Аль-Тани-гийн мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд уламжилж, Катар Улсад урьсан урилгыг гардуулав. Урилгыг талархан хүлээн авч байгаагаа Ерөнхий сайд хэлээд хариу мэндчилгээ дэвшүүлэн, тус улсын Эрхэм дээд Эмирийг Монгол Улсад айлчлахыг урьсан урилга хэвээр гэдгийг нотлов. Хоёр орны харилцаа улам бэхжин, хамтын ажиллагаа идэвхжиж байгаад сэтгэл хангалуун байдгаа Ерөнхий сайд илэрхийлээд, үүнд Элчин сайдын оруулж байгаа хувь нэмэр их гэдгийг тэмдэглэлээ. Мөн Катар Улс Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа нээвэл дэмжиж ажиллана гэв. Уулзалтын үеэр харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцлоо. Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, уул уурхай, дэд бүтэц, спорт, соёл, агаарын тээвэр, аялал жуулчлал, үл хөдлөх хөрөнгө, хот байгуулалт, үйлчилгээ зэрэг салбарт хамтран ажиллах өргөн боломж бий гэдэгт талууд санал нэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг Катар Улсад айлчлах үеэр хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна гэжээ.

Монгол, Киприйн харилцаа

Киприйн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Кипр Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Марта А. Мавромматис Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Марта А. Мавромматис харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Киргизийн харилцаа

Киргизийн Ерөнхийлөгч Монгол Улсад айлчилна

2023.05.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Гадаад хэргийн сайд Жээнбек Молдоканович Кулубаевыг хүлээн авч уулзав. Хоёр улсын хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргах бүрэн боломж байгааг Ерөнхийлөгч тэмдэглэв. Удахгүй Монгол Улсад айлчлах Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровын айлчлал хоёр орны улс төрийн яриа хэлэлцээг эрчимжүүлж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэлэв6 Бүгд Найрамдах Киргиз Улс худалдаа, эдийн засаг, батлан хамгаалах, энхийг сахиулах, аюулгүй байдал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, тээвэр ложистик, соёл, боловсрол зэрэг салбарт харилцан ашигтай хамтран ажиллах сонирхолтой байгааг Гадаад хэргийн сайд Ж.М.Кулубаев илэрхийлэв. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг улсынхаа Ногоон өв санаачилгатай уялдуулах боломжтойг хэлэв. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг өнгөрсөн онд тэмдэглэн өнгөрүүлсэн нь хоёр ард түмний харилцаа, хамтын ажиллагааг улам ойртуулахад чухал ач холбогдолтой болсон юм.

-Киргизийн Ерөнхийлөгч С.Жапаров Монгол Улсад айлчилна-

2023.07.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаров 2023.07.09-11-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2019 онд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсад албан ёсны айлчлал хийсэн бөгөөд Киргиз Улсын төрийн тэргүүн 21 жилийн дараа Монгол Улсад айлчлах юм. Айлчлал Төв Азийн улс орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх бодлогын хүрээнд хоёр улсын харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх чиглэлд ахиц гаргахад чухал ач холбогдолтой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаровтай албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Айлчлалын үеэр Төв Азийн бүс нутагт түүх, соёлын гүнзгий хэлхээ холбоотой Бүгд Найрамдах Киргиз Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх, яриа хэлэлцээг идэвхжүүлэх, харилцан итгэлцэл, харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, бүс нутаг болон олон талт хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх талаар ярилцана. Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаров Үндэсний их баяр наадмын нээлт болон бусад ёслолын ажиллагаанд хүндэт зочноор оролцоно.

-Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров Монгол Улсад хүрэлцэн ирэв-

2023.07.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров 2023.07.09-11-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв. Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровыг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Киргиз Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд С.Ганхуяг болон албаны бусад хүн угтав. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровтай албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх, улс төрийн харилцан итгэлцэл, харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, бүс нутаг болон олон талт хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх талаар ярилцана. Хоёр улсын төрийн тэргүүн харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцох юм. Айлчлал Төв Азийн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх бодлогын хүрээнд хоёр улсын харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх чухал ач холбогдолтой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2019 онд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсад албан ёсны айлчлал хийсэн бөгөөд Киргиз Улсын төрийн тэргүүн 21 жилийн дараа Монгол Улсад айлчилж байна.

-Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровын төрийн айлчлал эхэллээ-

2023.07.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров 2023.07.09-11-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНКирУ-ын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровыг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа.Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Төрийн тэргүүн нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй  мэндчилэв. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, БНКирУ-ын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров, гэргий А.Ж.Жапарова нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлэв. Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурсны дараа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, Ерөнхийлөгч С.Жапаров, гэргий А.Ж.Жапарова нар товч уулзалт хийв. Хоёр орны төрийн тэргүүн ганцаарчилсан уулзалт хийж харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон бусад асуудлаар санал солилцлоо.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаровтай албан ёсны хэлэлцээ хийв-

2023.07.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров 2023.07.09-11-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Хэлэлцээний үеэр харилцаа, хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгч, улс төр, худалдаа, эдийн засаг, тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, соёл, аялал жуулчлал зэрэг салбарын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, бүс нутаг болон олон талт хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх талаар санал солилцов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Киргизийн найрсаг харилцаа өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд тогтвортой хөгжиж ирснийг дурдаж, далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд харилцааг худалдаа, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Мөн Монгол Улсын Засгийн газрын Алсын хараа-2050 урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Киргиз Улстай дэд бүтэц, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн чиглэлээр хамтран ажиллах, хоёр улсын давуу тал, нөөц бололцоог ашиглан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх талаар ярилцав. Гадаад худалдааг төрөлжүүлэх бодлогын хүрээнд Монгол Улсаас Киргиз Улсад болон тус улсаар дамжуулан Төв Азийн бүс нутгийн бусад оронд мах, махан бүтээгдэхүүн, арьс шир зэрэг бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, Киргиз Улсаас жимс, жимсгэнэ, нарийн ногоо импортлох, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмжих болон мал эмнэлэг, хорио цээрийн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. 2023-2025 оныг Монголд зочлох жил болгосонтой холбогдуулан хоёр улсын хоорондын шууд нислэгийг сэргээх, харилцан визгүй зорчих тохиролцоог үр дүнтэй ашиглах талаар ярилцав. Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёлын хамтын ажиллагааны Монгол, Киргизийн Засгийн газар хоорондын комиссын ажлыг өндөр үнэлж, цаашид бүх талаар эрчимжүүлэхээр тогтов. Айлчлалын хүрээнд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайдын яамаа нээж буйг талууд сайшаав. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Киргиз Улсын Ногоон өв санаачилгатай уялдуулах, Эрдэнэт хотод Монгол, Киргизийн найрамдлын төгөл байгуулах, Киргизийн жимс, жимсгэний модны суулгацыг Монгол Улсад нутагшуулах, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлээр идэвхтэй хамтрахаар болов. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэн гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. 

-Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав-

2023.07.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров нар Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурлаа. Мөн:

• Байгаль орчныг хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Сайд нарын танхим хоорондын хэлэлцээр,
• Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Сайд нарын танхим хоорондын хэлэлцээр,
• Гэмт хэрэгтэй тэмцэх салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Дотоод хэргийн яам хооронд хэлэлцээр,
• Ойн экосистемийг хөгжүүлэх салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг,
• Ургамлын хорио цээрийн талаар хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Киргиз Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын хэлэлцээр,
• Ах дүүгийн харилцаа тогтоох тухай Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот, Бүгд найрамдах Киргиз Улсын нийслэл Бишкек хот хоорондын хэлэлцээрт холбогдох сайдууд болон нийслэл хотын удирдлагууд гарын үсэг зурлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров нар мэдээлэл хийв-

2023.07.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров нар албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар мэдээлэл хийв. Энэ удаагийн айлчлал хоёр улсын ард түмний найрамдал, нөхөрлөл, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд түлхэц үзүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг ирэх 30 жилд хөгжүүлэх хэтийн төлөв, чиг хандлагыг тодорхойлсон түүхэн айлчлал болсныг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров албан ёсны хэлэлцээ найрсаг, харилцан итгэлцсэн, ажил хэрэгч уур амьсгалд болж, улс төр, аюулгүй байдал, худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёл болон хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсоноо онцлов. Монгол Улс 2019 онд Бишкек хотноо Элчин сайдын яамаа, Бүгд Найрамдах Киргиз Улс Элчин сайдын яамаа энэ удаагийн төрийн айлчлалын үеэр Улаанбаатар хотноо нээж буй нь хоёр улс харилцаа, хамтын ажиллагаагаа идэвхжүүлэн өргөжүүлэх чин хүсэл эрмэлзэлтэй байгаагийн тод илэрхийлэл гэдгийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв. Энх тайван, тогтвортой, аюулгүй байдалд заналхийлж буй шинэ болон уламжлалт сорилт, заналхийллийг хамтран эсэргүүцэж, терроризм, экстремизм, мансууруулах бодисын хууль бус эргэлт, хууль бус зэвсгийн худалдаа, хил дамнасан гэмт хэрэг, цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр идэвхтэй хамтрах  эрмэлзэлтэй байгаагаа нотлов. Харилцан итгэлцэл, хүндэтгэл, эрх тэгш, харилцан ашигтай, бүх талын хамтын ажиллагааны үзэл санааны үндсэн дээр харилцан сонирхсон асуудлаар харилцан дэмжлэг үзүүлэхээ хоёр улсын Ерөнхийлөгч нотлов. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд бие биеэ идэвхтэй дэмжиж, бүс нутаг болон дэлхий дахинд энх тайван, тогтвортой, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулахаа илэрхийлэв. Хоёр улсын ард түмэн олон зуун жилийн түүх, соёлын гүн хэлхээ холбоотойг тэмдэглэж, харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх өргөн боломж, улс төрийн хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байгааг нотлов. Албан ёсны хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон зүйлс харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв. Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров халуун дотноор хүлээн авсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон Монголын ард түмэнд талархал илэрхийлэв.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улс Хамтарсан тунхаглал гаргав

2023.07.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Н.Жапаров 2023 оны 07 дугаар сарын 09-11-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Талууд Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Хамтарсан тунхаглал гаргалаа. Хамтарсан тунхаглалаас талууд найрсаг, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг цаашид  өргөжүүлэн бэхжүүлэх хүсэл эрмэлзлээ нотолж, дараах зүйлийг тохиров. Үүнд:

• Улс төр, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, соёл, хүмүүнлэг болон бусад салбарын харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд аливаа саад тотгор байхгүйд сэтгэл хангалуун байгааг тэмдэглэв.
• Харилцан итгэлцэл, хүндэтгэл, эрх тэгш, харилцан ашигтай, бүх талын хамтын ажиллагааны үндсэн дээр харилцан сонирхсон асуудлаар харилцан дэмжлэг үзүүлэхээ нотлов.
• Олон улсын болон бүс нутгийн тулгамдсан асуудлаар ижил төстэй байр суурьтай байгаагаа тэмдэглэж, НҮБ, Дэлхийн худалдааны байгууллага, ШХАБ, Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал зэрэг олон улсын болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд бие биеийн санаачилгыг  үргэлжлүүлэн харилцан дэмжихээ илэрхийлэв.
• Ядуурлыг бууруулах, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, ногоон хөгжлийг урагшлуулах чиглэлээр бодит хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээ мэдэгдэв.
• Терроризм, экстремизм, мансууруулах бодисын хууль бус эргэлт, хууль бус зэвсгийн худалдаа, хил дамнасан гэмт хэрэг, цахим гэмт хэрэгтэй тэмцэж, Төв Азийн аюулгүй байдал, энх тайван, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллах эрмэлзлээ нотлов.
• Дэд бүтэц, зам тээвэр, эрчим хүч, аж үйлдвэрлэл, боловсруулах үйлдвэрлэл, уул уурхай, цахимжуулалт, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхээр болов.
• Мал аж ахуй, мал эмнэлэг, ургамлын эрүүл ахуйн салбар болон хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулах, машин механизм, хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэн бэлтгэхээр болов.
• Монгол Улсаас Киргиз Улсад мах, махан бүтээгдэхүүн, сүүн бүтээгдэхүүн, ноос, арьс шир нийлүүлэх, Киргиз Улсаас Монгол Улсад хөдөө аж ахуйн таримал бүтээгдэхүүн нийлүүлэх өргөн боломж байгааг тэмдэглэв.
• Хоёр орны аж ахуйн нэгжүүд нэхмэл, оёдлын салбарт шууд харилцаа тогтоож байгааг сайшааж, Монголын тал Киргизийн оёдлын үйлдвэрийн түүхий эдийг нийлүүлэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлэв.
• Агаарын тээврийг сэргээж, далайд гарцгүй орнуудын хувьд тээвэр, дамжин өнгөрөх харилцааг хөгжүүлэхийн төлөө шаардлагатай арга хэмжээ авахаар болов.
• Ах дүү хотын харилцаа тогтоох, хоёр орны ард түмний харилцааг өргөжүүлэхийн чухлыг онцлов.
• Шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний хамтарсан судалгаа, туршлага солилцоход дэмжлэг үзүүлэхээр болов.
• Монгол, Киргизийн ард түмний түүх, соёл, оюун санааны болон биет өвийн талаар хамтарсан судалгаа хийх сонирхолтой байгаагаа нотлов.
• Монгол Улсын Тэрбум мод, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ногоон өв зэрэг үндэсний төсөл, хөтөлбөрүүдийг харилцан уялдаатай хэрэгжүүлэхээр тогтов.
• Соёл, хүмүүнлэгийн солилцоог идэвхтэй дэмжиж, боловсрол, соёл, спорт болон бусад салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр болов.
• Хоёр улсын их, дээд сургуульд монгол, киргиз хэл судлалын чиглэлээр оюутан солилцож, сургахаар тохиролцов.

-Бүгд Найрамдах Киргиз Улсаас Монгол Улсад суух элчин сайдын яамны нээлт болов- 

2023.07.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Садыр Жапаровын Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсад тус улсын Элчин сайдын яамыг нээх ёслол боллоо. Тус арга хэмжээнд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Гадаад хэргийн сайд Жээнбек Кулубаев, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Киргиз Улсад суугаа Элчин сайд С.Ганхуяг, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Айбек Артыкбаев болон бусад албаны хүмүүс оролцов. Монгол Улс Бишкек хотноо өөрийн Дипломат төлөөлөгчийн газраа 2014 онд нээсэн бол, Ерөнхийлөгч С.Жапаровын Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Бүгд Найрамдах Киргиз Улс өөрийн Элчин сайдын яамаа Улаанбаатар хотноо ийнхүү нээж буй нь хоёр улс харилцаа, хамтын ажиллагаагаа идэвхжүүлэн өргөжүүлэх чин хүсэл эрмэлзэлтэй байгаагийн тод илэрхийлэл төдийгүй манай хоёр улсын харилцааг үсрэнгүй хөгжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлэх болно гэж албаныхан онцоллоо. 

-Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Садыр Жапаровын Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөв- 

2023.07.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Садыр Жапаровын Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлал 2023.07.11-ний өдөр өндөрлөж, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Киргиз Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд С.Ганхуяг болон албаны бусад хүмүүс Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд үдэж мордууллаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаровтай албан ёсны хэлэлцээ хийв. Мөн Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаров Үндэсний их баяр наадмын нээлтийг хүндэт зочны хувиар үзэж сонирхон, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайдын яамны нээлтийн ёслолын ажиллагаанд оролцов. Энэхүү айлчлал нь Төв Азийн улс орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх бодлогын хүрээнд хоёр улсын харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болов гэжээ.

Киргизийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.08.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Айбек Артыкбаев Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайд А. Артыкбаевыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь баяр хүргэж, ажлын амжилт хүсэв. Хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцааг улам гүнзгийрүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэх, мөн Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгчийн Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалын үеэр яригдсан асуудлуудыг бодит ажил хэрэг болгоход Элчин сайд хүчин чармайлт гарган ажиллана гэдэгт итгэлтэй буйгаа тэмдэглэв. Түүнчлэн хамтын ажиллагааг НҮБ зэрэг олон улсын байгууллагын хүрээнд өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байгааг онцлов. Элчин сайд А.Артыкбаев уламжлалт найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, аялал жуулчлал, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, Улаанбаатар-Бишкек чиглэлийн шууд нислэгийг ойрын хугацаанд сэргээхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

 Киргизийн Парламентын дарга бараалхав

2024.04.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Парламент Жогорку Кенеш-ийн дарга Нурланбек Шакиев Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх түүх, оюун санаа, өв соёл, уламжлалын хэлхээ холбоотой Киргиз Улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, улс төрийн яриа хэлэлцээг бататган бэхжүүлэх, иргэдийн солилцоог эрчимжүүлэх, харилцааны бэлгэ тэмдэг болох томоохон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхийн төлөө буйгаа тэмдэглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүний харилцан тохиролцсон асуудлууд, тухайлбал Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Киргизийн Ногоон өв санаачилгатай уялдуулан киргизийн жимс, жимсгэний модны суулгацыг Монгол Улсад нутагшуулах, Эрдэнэт хотод Монгол, Киргизийн найрамдлын төгөл цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах ажил урагшилж буйг сайшаав. Жогорку Кенеш-ийн дарга Н.Шакиев худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, Киргиз Улсаас хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн нийлүүлэх сонирхлоо илэрхийлж,  оюутан залуусыг харилцан сургах, соёлын өдөрлөг хамтран зохион байгуулах санал дэвшүүлэв. Талууд далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд хөгжлийн туршлагаа харилцан хуваалцаж, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик, уул уурхай зэрэг салбарт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэв. Н.Шакиев энэ өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо болж байгаа Алтай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ II чуулга уулзалтад хүндэт зочноор оролцож, илтгэл тавина. Энэ удаагийн айлчлал нь Киргиз Улсын Парламентын даргын түвшинд хийж буй анхны айлчлал юм. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Киргиз Улс 1992.04.22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2024.07.03. Казакстан. Астана. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Астана хотноо ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч Садыр Жапаровтай уулзав. Ерөнхийлөгч С.Жапаровын 2023 онд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал хоёр улсын харилцааг гүнзгийрүүлж, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлснийг Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх онцоллоо. Мөн хоёр орны найрсаг харилцааг бататгах, дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээг идэвхжүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсныг тэмдэглэв. Төрийн тэргүүнүүд хоёр улсын хууль тогтоох байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа идэвхжиж буйг сайшааж, Монгол Улсын Их Хурлын дарга болон Киргиз Улсын Парламент Жогорку Кенешийн дарга нарын 2024 онд хийсэн харилцан айлчлал амжилттай, үр дүнтэй болсныг онцоллоо. Цаашид уламжлалт найрсаг харилцаагаа гүнзгийрүүлэн бататгах хүрээнд батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, боловсрол, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик зэрэг салбарт идэвхтэй, нягт хамтран ажиллахаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Киргиз Улсын Ногоон өв санаачилгатай уялдуулан Киргизийн жимс, жимсгэний модны суулгацыг Монголд нутагшуулах, Эрдэнэт хотод Монгол, Киргизийн найрамдлын төгөл цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах ажил идэвхтэй өрнөж буйг талууд сайшаалаа.

Киргизийн Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч С.Жапаров баярын мэндчилгээ дэвшүүллээ. Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа үндэсний их баяр наадмын мэндийг дэвшүүлье. Энэ баяр бол Монголын ард түмний оюун санааны арвин өвийг илэрхийлээд зогсохгүй хөгжил дэвшил, сайн сайхан байдлын урам зоригийн бэлгэдэл билээ. Манай улс Монгол Улстай харилцан хүндэтгэх, дэмжих зарчимд суурилсан найрсаг харилцаагаа өндрөөр үнэлдэг гэдгийг тэмдэглэхэд таатай байна.

Монгол, Кубын харилцаа

Кубын элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2021.12.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Куба Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хорхе Альберто Феррер Родригесийг Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсантай нь холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцаа нэгэн жарныг дамнан амжилттай хөгжиж ирсэнд баяртай байгаагаа илэрхийлж, цаашид шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд, биотехнологийн шинэ технологийг Монголд нэвтрүүлэх, нарийн мэргэжилтэн бэлтгэхэд Кубын талтай хамтран ажиллах санал дэвшүүлэв. Элчин сайд Хорхе Альберто Феррер Родригес хоёр орны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлээр идэвх санаачилгатай ажиллахаа илэрхийлж, Кубын Засгийн газраас Монгол оюутнуудад олгодог тэтгэлгээ үргэлжлүүлэн олгохоор ажиллаж байгааг хэлэв. Кубын тал 1963 оноос хойш оюутны тэтгэлэг олгож байгаа бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд Монголын 140 гаруй оюутан тус улсад дээд боловсрол эзэмшсэн байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Куба Улсад суух Элчин сайдад Итгэмжлэх жуух бичгийг нь гардууллаа

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх өнөөдөр Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Куба Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд С.Золжаргалд Итгэмжлэх жуух бичгийг нь гардуулж амжилт хүслээ. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсаа төлөөлөн гадаадын оронд суугаа Элчин сайдын яамыг удирдан ажиллах өндөр хариуцлагатай албанд томилогдсонд нь баяр хүргэв. Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа улс орныхоо язгуур эрх ашгийг ямагт дээдэлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, улс орноо сурталчлан таниулахад онцгой анхаарал хандуулахыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч захилаа. Мөн суугаа орондоо ажиллаж, амьдарч буй монгол иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж, бололцоот бүх хэлбэрээр дэмжин сэтгэлтэй, уялдаа холбоотой ажиллахыг хүслээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн төр, засгийн тэргүүн нарын дээд түвшний уулзалтад оролцоно

2023.09.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канел Бермудесийн урилгаар 2023 оны 09 дүгээр сарын 15-16-ны өдрүүдэд Хавана хотноо болох Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн төр, засгийн тэргүүн нарын дээд түвшний уулзалтад оролцоно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Өнөөгийн хөгжлийн сорилтууд: Шинжлэх ухаан, технологи, инновацын үүрэг сэдвийн хүрээнд болох дээд түвшний уулзалтад оролцож, шинжлэх ухаан, технологи, инновацын асуудлаарх Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулахын зэрэгцээ Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канел Бермудес-тай уулзаж, Монгол-Кубын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Монгол Улс Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийг 2023 онд даргалж буй Бүгд Найрамдах Куба Улстай 1960 онд дипломат харилцаа тогтоож, найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлж байна гэжээ. Монгол Улс, БНКУ 1960 оны 12 дугаар сарын 07-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ. 

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсад хүрэлцэн очив-

2023.09.15. Куба Улс. Хавана хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсад болох Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалтад оролцохоор тус улсад хүрэлцэн ирэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Хавана хотын Хосе Марти олон улсын нисэх онгоцны буудалд  Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Куба Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд С.Золжаргал, Бүгд Найрамдах Куба Улсын Аж үйлдвэрийн сайд Элои Алварез Мартинез нар угтан авав. Бүгд Найрамдах Куба Улсын Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх мэндчилгээ дэвшүүлэхдээ Латин Америкийн орнуудаас анх удаа Куба Улстай дипломат харилцаа тогтоосныг хэлээд, харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав-

2023.09.15. Куба Улс. Хавана хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх мөн өдөр тус улсын Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудезтай уулзлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Куба Улс 77-гийн бүлгийг 2023 онд даргалж, шинжлэх ухаан, технологи, инновацын асуудлаарх дээд түвшний уулзалтыг зохион байгуулж буйд баяр хүргэв. Куба Улсын Засгийн газар олон жилийн турш монголын оюутан залууст олгож ирсэн тэтгэлгийг цаашид нэмэгдүүлэхээр болсныг Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудез хэлэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн харилцаа, хамтын ажиллагаа, тэр дундаа анагаах ухаан, биотехнологи, соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй, биологийн болон байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн, биеийн тамир, спорт зэрэг салбарын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, оюутан солилцоог нэмэгдүүлэх болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар ярилцав. Тус улсын Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудез Монгол Улсад тааламжтай цагтаа айлчлах урилгыг талархан хүлээн авч, 2024 онд айлчилна гэдгээ илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх мөн өдөр тус улсын Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудезтай уулзлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Куба Улс 77-гийн бүлгийг 2023 онд даргалж, шинжлэх ухаан, технологи, инновацын асуудлаарх дээд түвшний уулзалтыг зохион байгуулж буйд баяр хүргэв. Куба Улсын Засгийн газар олон жилийн турш монголын оюутан залууст олгож ирсэн тэтгэлгийг цаашид нэмэгдүүлэхээр болсныг Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудез хэлэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн харилцаа, хамтын ажиллагаа, тэр дундаа анагаах ухаан, биотехнологи, соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй, биологийн болон байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн, биеийн тамир, спорт зэрэг салбарын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, оюутан солилцоог нэмэгдүүлэх болон харилцан сонирхсон бусад асуудлаар ярилцав. Тус улсын Ерөнхийлөгч Мигель Марио Диаз-Канел Бермудез Монгол Улсад тааламжтай цагтаа айлчлах урилгыг талархан хүлээн авч, 2024 онд айлчилна гэдгээ илэрхийлэв. Монгол Улс, БНКУ 1960 оны 12 дугаар сарын 07-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон. Уламжлалт, найрсаг харилцаатай. Монголын талаас 1972 онд Ю.Цэдэнбал тэргүүтэй нам, засгийн дээд хэмжээний төлөөлөгчид,  Кубын талаас 1970 онд нам, засгийн удирдагч Раул Кастро нар харилцан айлчилсан түүхтэй аж.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Куба Улсад суралцдаг оюутнуудтай уулзав-

2023.09.15. Куба Улс. Хавана хот. Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалтад оролцохоор Бүгд Найрамдах Куба Улсад хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тус улсад суралцаж байгаа монгол оюутнуудтай уулзав. Өндөр боловсрол эзэмшин, улс орныхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулахын төлөө эрдэм номд хичээнгүйлэн суралцахыг Ерөнхийлөгч оюутан залууст захиж, Монгол Улсын Засгийн газраас амьжиргааны зардлын хэмжээг энэ хичээлийн жилээс нэмж олгох болсныг хэлэв. 2023 оны байдлаар БНКУ-д 15 монгол иргэн ажиллаж, суралцаж байгаагийн 11 нь оюутан юм. Тэдгээрийн нэг нь Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 тэтгэлэгт хөтөлбөр, бусад нь Засгийн газар хоорондын гэрээгээр сурч байна. 2022-2023 оны хичээлийн жилд Кубын Засгийн газраас анагаах ухааны чиглэлээр хоёр, эдийн засгийн чиглэлээр нэг оюутан суралцах хуваарь олгожээ.

-Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалт эхэллээ-

2023.09.16. Куба улс. Хавана хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канел Бермудезийн урилгаар Хавана хотноо болж байгаа Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Хавана олон улсын хурлын төвд хүрэлцэн ирэхэд БНКУ-ын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канель Бермудез угтан мэндчилэв. Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн Өнөөгийн хөгжлийн сорилтууд: Шинжлэх ухаан, технологи, инновацын үүрэг сэдэвт дээд түвшний уулзалтыг БНКУ-ын Ерөнхийлөгч нээж үг хэллээ. Тэрбээр 77-гийн бүлэг нь НҮБ-ын гишүүн орнуудын гуравны хоёр, дэлхийн нийт хүн амын 80 хувийг төлөөлж байгааг хэлээд, энэ удаагийн уулзалт хүн төрөлхтөн хэдэн арван жилийн өмнө төсөөлж ч байгаагүй шинжлэх ухаан, технологийн ололтод хүрсэн цаг үед болж байгааг тэмдэглэв. Сүүлийн 30 жилд технологийн хурдацтай хөгжил явагдсан ч дэлхий даяар ядуурал нэмэгдэж, 2005 оноос хойш өлсгөлөн хамгийн дээд цэгтээ хүрснийг хэлэв. Тухайлбал хөгжиж буй орнуудад 80 сая гаруй хүүхэд боловсрол эзэмшиж чадахгүй, 60 гаруй сая хүн цахилгаангүй. Буурай хөгжилтэй орнуудад хүн амын 36 хувь нь интернэт хэрэглэдэг бол аж үйлдвэржсэн орнуудын хүн амын 92 хувь нь интернэт хэрэглэж байгааг жишээ болгов. Бүгд Найрамдах Куба Улс хөгжиж буй орон боловч цар тахлын эсрэг вакцинаа өөрсдөө үйлдвэрлэсэн нь шинжлэх ухааны хөгжлөөрөө дутуу үнэлж болохгүй түвшинд хүрсний нэг илэрхийлэл гэдгийг хэллээ.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Ойрын 10 жил шинжлэх ухаан, технологи, инновацын шинэ сэргэлтийн он жилүүд байх болно-

2023.09.16. Куба Улс. Хавана хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канел Бермудезийн урилгаар Хавана хотноо болж байгаа Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн Өнөөгийн хөгжлийн сорилтууд: Шинжлэх ухаан, технологи, инновацын үүрэг сэдэвт дээд түвшний уулзалтын Ерөнхий санал шүүмжлэлд дээрх чиглэлээр Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж, үндэсний түвшинд хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааг танилцууллаа. Энэ удаагийн дээд түвшний уулзалтад дэлхийн 100 гаруй улсын төлөөлөгч, тэр дундаа олон арван орны төр, засгийн тэргүүн, дэд тэргүүн оролцож байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Мигель Диас-Канел Бермудез, Эрхэм хүндэт НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Эрхэм хурлын дарга аа, Хүндэт зочид, төлөөлөгчид өө,

Хатагтай, ноёд оо,

Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн гишүүн улсуудын төр, засгийн тэргүүн нарын дээд түвшний уулзалтыг амжилттай даргалж буй Бүгд Найрамдах Куба Улсын удирдагчид болон Кубын ард түмэнд Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс чин сэтгэлийн халуун мэндчилгээ дэвшүүлье. Хөгжлийн хурдасгуур болсон шинжлэх ухаан, технологи, инновацын асуудлыг хэлэлцэж буй энэхүү дээд түвшний уулзалтыг нарлаг Хавана хотноо амжилттай зохион байгуулж байгаад баяр хүргэж, уулзалтын үйл ажиллагаанд өндөр амжилт хүсье.

Эрхэм хүндэт хурлын дарга аа,

Улс үндэстнүүд бид үндэс угсаа, арьс өнгө, нас, хүйс, шашин шүтлэг, соёлын ялгаанаас үл хамааран эх дэлхийдээ бүгд эрх тэгш, амар амгалан амьдрах учиртай. Гэвч бидний дэвшүүлсэн хөгжлөөс хэнийг ч үл орхигдуулах зарчим өнөөг хүртэл бүрэн биеллээ олж чадалгүй, улс орнуудын хөгжлийн түвшин, хүмүүсийн амьдрах орчин, нөхцөл байдал харилцан адилгүй хэвээр байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтийг хамарсан, тэр дундаа хөгжиж буй улс орнуудад илүү хүндээр тусаж байгаа цар тахал, уур амьсгалын өөрчлөлт, геополитикийн зөрчил, санхүү болон өрийн асуудал, ядуурал, өлсгөлөн зэрэг хөгжлийн хурдыг сааруулсан сорилт, бэрхшээлүүдийг хамтдаа даван туулахын тулд НҮБ дахь хамгийн том бүлэг болох 77-гийн бүлэг эв санаагаа улам нэгтгэн, хамтын ажиллагаагаа илүү эрчимжүүлэх нь нэн чухал байна. Гэвч дэлхий нийтийн итгэлцэл, эв нэгдэл, хөгжил дэвшлийн замын зураглал болсон тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжих хугацааны тал нь өнгөрөөд байхад бидний дэвшүүлсэн тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт 12 хувь нь хангалттай, 50 хувь нь сул, 30 хувь нь хэрэгжээгүй талаар НҮБ-ын 2023 оны тайлан илтгэлд дурджээ. Энэхүү дэлхий нийтийн хөгжил дэвшлийн замын зураглал болсон тогтвортой хөгжлийн зорилгуудын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, улс, үндэстнүүдийн тэгш байдлыг хангах, түүний дотор хөгжиж буй орнуудын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг хурдасгах гол арга хэрэгслүүдийн нэг нь шинжлэх ухаан, технологи, инновацыг хөгжүүлэх явдал юм.

Монгол Улс Алсын хараа-2050 урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичигтээ олон улсад өрсөлдөх чадвар бүхий үндэсний шинжлэх ухаан, инновацын тогтолцоог бүрдүүлэхээр тусгаж, ойрын 10 жилийг шинжлэх ухаан, технологи, инновацын шинэ сэргэлтийн он жилүүд байхаар төлөвлөн ажиллаж байна. Монгол улс сүүлийн жилүүдэд цахим шилжилтийг эрчимжүүлж, цахим хөгжлийн багц хуулиудыг батлан хэрэгжүүлж, төрийн үйлчилгээг хялбаршуулан, иргэд, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжих, авлига, хүнд суртлыг бууруулах, мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор E-Mongolia системийг улс орон даяар амжилттай нэвтрүүлсэн бөгөөд 2022 онд Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамыг шинээр байгуулан Цахим үндэстэн болохоор зорин ажиллаж байна. Мөн шинжлэх ухаан, технологийн салбарын дэд бүтцийг хөгжүүлэх, чадавхыг сайжруулах зорилгоор Шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн цогцолборын бүтээн байгуулалтын ажлыг хэрэгжүүлж, Шинжлэх ухаан, технологийн паркийг эрчимтэй хөгжүүлэхийг зорьж байна. Цаашид Монгол Улс тогтвортой хөгжлийн зорилгуудыг ханган хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийг хуваалцах, инновацыг дэмжих, бүс нутгийн тулгамдсан сорилтуудыг шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн судалгаа шинжилгээ, төсөл хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх зэргээр шинжлэх ухаан, технологийн салбарт бүлгийн гишүүн улсуудтай хамтран ажиллах сонирхолтой байна.

Эрхэм хурлын дарга аа,

Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хувьд шинжлэх ухаан, технологи, инновац, түүний дотор  мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн хөгжил, хэрэглээ нь дэлхийн зах зээлд нэвтрэх шинэ боломжуудыг нээхэд чухал үүрэгтэй юм. Улаанбаатар хотноо төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төв нь далайд гарцгүй улсуудын алслагдмал байршлын сул талыг бууруулж, уялдаа холбоог сайжруулах, ялангуяа худалдаа, тээвэр, транзит, харилцаа холбоо, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах зэрэг ач холбогдол бүхий олон асуудлаар бодлогын судалгааг өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэснийг онцлон тэмдэглэхийг хүсэж байна. Энэхүү судалгааны төвийн шугамаар хөгжиж буй орнууд, түүний дотор далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийг дэмжих судалгааны төслүүдийг Өмнөд-Өмнөдийн болон гуравласан хамтын ажиллагааны хөтөлбөрүүдтэй хамтран хэрэгжүүлэх нь тэдгээрийн үр өгөөж, цар хүрээ, ач холбогдлыг улам нэмэгдүүлнэ гэж үзэж байна.

Эрхэм хурлын дарга аа,

Эх дэлхийн энх тайван, хүн төрөлхтний сайн сайхан, улс орнуудын тогтвортой хөгжлийн төлөө шинжлэх ухаан, технологи, инновацын ололт амжилт зориулагдах учиртай. Нийтлэг боловч ялгаатай үүрэг хариуцлага хүлээх, хөгжлийн албан ёсны тусламж болон уур амьсгалын санхүүжилтэд авсан үүрэг амлалтаа биелүүлэх, шинжлэх ухаан, технологи, инновацын төсөл, хөтөлбөрт зарцуулах санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх, дэвшилтэт технологийг хөгжиж буй орнуудын нөхцөл байдалд тохируулан хөнгөлөлттэй, уян хатан нөхцөлөөр шилжүүлэх зэрэг боломж нөхцөлийг бүрдүүлэхэд хөгжингүй улс орнууд болон хөгжиж буй орнуудын харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа нэн чухал юм. Хөгжиж буй орнуудын бүлэг дуу хоолойгоо нэгтгэн, ашиг сонирхлоо хамгаалах яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагааг тууштай үргэлжлүүлж чадваас Умард ба Өрнөдийн орнуудын стратегийн түншлэл бэхжиж, мэдлэг, технологи, инновац хуваалцах үйл явц үр дүнтэй, эрчимтэй хэрэгжих нь дамжиггүй юм. Мөн НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын Бидний нийтлэг зорилго илтгэлийн хүрээнд хэлэлцэж буй Даян дэлхийн цахим гэрээ нь бүх нийтийн нээлттэй, ил тод, аюулгүй цахим орчныг бий болгоход чухал түлхэц болно гэж бид үзэж байна. Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн төр, засгийн тэргүүн нарын дээд түвшний энэхүү уулзалтын үр дүн хөгжиж буй орнуудын хөгжлийг тэтгэх, Тогтвортой хөгжлийн 2030 хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд шинжлэх, ухаан, технологи, инновацын гүйцэтгэх үүргийг нэмэгдүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Уулзалтын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа гэлээ.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Куба Улсын удирдагч асан Раул Кастро Рустай уулзлаа-

2023.09.17. Куба улс. Хавана хот. Бүгд Найрамдах Куба Улсад Хөгжиж буй орнуудын 77-гийн бүлгийн дээд түвшний уулзалтад оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Кубын удирдагч асан Раул Кастро Рустай уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч түүний 1970 онд манай улсад айлчлах үеэр татуулсан гэрэл зургийг дурсгахад тэрбээр Монголд өнгөрүүлсэн мөчүүдээ дурсан элэгсэг дотно яриа өрнүүлэв. Тэрбээр ирэх онд Бүгд Найрамдах Куба Улсын Ерөнхийлөгч Мигель Диаз-Канел Бермудез Монгол Улсад айлчлах гэж байгаа тухай хэлж, боломж тохиовол Монгол Улсад дахин зочлох хүсэлтэй явдгаа илэрхийллээ.

Монгол, Кувейтийн харилцаа

Кувейтийн санг Найрамдал медалиар шагналаа

2024.10.07. Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын эдийн засгийн хөгжлийн төлөөх Кувейтийн сангийн Ерөнхий захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Валийд Аль-Бахар-ыг хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Кувейтийн сангийн шугамаар авто зам, эрчим хүч, эрүүл мэндийн салбарт хэрэгжүүлсэн төслүүд нь хоёр орны харилцааг бэхжүүлэх, улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлснийг тэмдэглэлээ. 400 гаруй км авто зам тавих, Тайширын усан цахилгаан станц, Түлэнхийн төв зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтад оруулсан хувь нэмрийг нь Монголын ард түмэн өндөр үнэлж байдгийг хэлж, цаашид олон төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд харилцан ашигтай хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Арабын эдийн засгийн хөгжлийн төлөөх Кувейтийн сангийн Ерөнхий захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Валийд Аль-Бахар цаашид Монгол Улсын тэргүүлэх ач холбогдол бүхий төсөл, хөтөлбөрүүдэд идэвхтэй хамтран ажиллахаа нотоллоо. Мөн Арабын улс орнуудын сангуудыг хөгжлийн төсөл, хөтөлбөрүүдэд татан оролцуулах боломжтойг хэллээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, дэд бүтэц, эрүүл мэндийн салбараар дамжуулан эдийн засгийн хөгжилд оруулж буй хувь нэмрийг нь үнэлэн Арабын эдийн засгийн хөгжлийн төлөөх Кувейтийн санг “Найрамдал” медалиар шагналаа.Монгол Улс, Кувейтийн сан 1996 оноос хойш хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд Кувейтийн сангийн 76 сая ам.долларын санхүүжилтээр автозам, эрчим хүч, эрүүл мэндийн салбарт таван төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн юм. Талууд Хэнтий аймгийн “Өндөрхаан” нисэх онгоцны буудлыг өргөтгөх төслийг хамтран хэрэгжүүлж байна.

Монгол, Лаосын харилцаа

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНАЛАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Гадаад хэргийн сайдыг хүлээн авч уулзав

2022.09.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНАЛАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Гадаад хэргийн сайд Салөмсай Гуммасит-ийг 09 дүгээр сарын 04-ний өдөр хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Монгол, Лаосын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд БНАЛАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Гадаад хэргийн сайдын хийж буй айлчлал хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг ирэх шинэ жаранд хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болно гэдгийг онцлов. Мөн Монгол Улсын Ази, Номхон далайн бүс нутагт чиглэсэн гадаад бодлогод Зүүн өмнөд Азийн орнуудтай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа чухал байр суурь эзэлдгийг дурдаад, цар тахал, олон улсын нөхцөл байдал хурцадмал энэ үеийг далайд гарцгүй орнуудын хувьд хамтын хүчээр даван туулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. “Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн” зэрэг уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэхэд чиглэсэн санаачилгыг БНАЛАУ дэмжиж, хоёр тал ой моджуулах хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхээр болсонд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч мөн БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисулит-ийг Монгол Улсад айлчлахыг урив. Гадаад хэргийн сайд Салөмсай Гуммасит Монгол, Лаосын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойг тохиолдуулан Ерөнхийлөгч Тонглун Сисулит-ийн илгээлтийг гардуулж, тааламжтай цагтаа айлчлахыг урив. Тэрбээр Монгол Улс АСЕАН-ы Яриа хэлэлцээний түнш болох, АПЕК зэрэг бүс нутгийн үйл явцад нэгдэн ороход БНАЛАУ дэмжиж ажиллана гэдгийг нотлов. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудал болон худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, хөдөө аж ахуй, боловсрол, эрүүл мэнд, аялал жуулчлал, тээвэр ложистик, байгаль орчин зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

Лаосын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглүн Сисүлид: Лаос, Монголын нэгэн жарны туршид хөгжиж ирсэн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг хоёр ард түмний эрх ашигт нийцүүлэн бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх үйл хэрэгт хамтран ажиллахын төлөө байна.

Лаосын Үндэсний Ассамблейн даргатай уулзав

2023.09.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан-ыг хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын Ази, Номхон далайн бүс нутагт чиглэсэн гадаад бодлогод Зүүн өмнөд Азийн орнуудтай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа чухал байр суурь эзэлдгийг дурдаад, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарт амжилттай хөгжиж буйг тэмдэглэв. Тэрбээр өнгөрсөн онд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 60 жилийн ойг талууд ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлснийг дурдаж, Лаосын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан-ыг хоёр улсын харилцаа, түүний дотор хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хэтийн төлөв, хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлох, цаашид улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгойлон анхаарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй буйгаа онцлов. Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан Монгол, Лаосын шинэ жарны эхлэл болгож БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисулит Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг тааламжтай цагтаа Лаос Улсад айлчлахыг урьж, халуун дотно мэндчилгээ дамжуулсныг уламжлав. Түүнчлэн Монгол Улс АСЕАН-ы яриа хэлэлцээний түнш болох, АПЕК зэрэг бүс нутгийн үйл явцад нэгдэн ороход БНАЛАУ үргэлжлүүлэн дэмжинэ гэдгийг нотолж, энэ удаагийн айлчлал хоёр улсын парламент хоорондын хамтын ажиллагааны шинэ эхлэл болж буйг тэмдэглэв. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудал болон худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, хөдөө аж ахуй, боловсрол, эрүүл мэнд, аялал жуулчлал, тээвэр логистик, байгаль орчин зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

Лаосын Ерөнхийлөгч айлчилна

2023.11.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлитийн урилгаар 2023 оны 11 дүгээр сарын 05-07-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэхүү айлчлал нь 2005 оноос хойш буюу 18 жилийн дараа Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Лаос Улсад хэрэгжиж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлиттэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан, Ерөнхий сайд Сонсай Сипандонг нар тус тус бараалхаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Түүнчлэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад их, дээд сургууль төгссөн лаос иргэд болон Лаос Улсад ажиллаж, амьдарч буй монгол иргэдийн төлөөлөлтэй уулзана гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нар Нэр нь тодроогүй дайчдын хөшөөнд цэцэг өргөлөө

2023.11.06. Лаос Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлитийн урилгаар 2023 оны 11 дүгээр сарын 05-07-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг нар 2023 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдөр Нэр нь тодроогүй дайчдын хөшөөнд цэцэг өргөв. БНАЛАУ-ын нийслэл Вьентьян хотод байрлах энэхүү хөшөөг иргэний дайнд амь үрэгдсэн цэргүүдийн гэгээн дурсгалд зориулан 2009 оны 01 дүгээр сарын 07-нд бүтээсэн. Уг хөшөө 20 метр өндөр, 36 метр өргөнтэй бөгөөд хөшөөг бүтээн байгуулахад зургаан сарын хугацаа зарцуулжээ. БНАЛАУ-ын Улс тунхагласны баяраар төр, засгийн тэргүүд нь цэцэг өргөн хүндэтгэл үзүүлдэг. Мөн гадаад улсаас айлчилж буй төр, засгийн тэргүүн нар уг хөшөөнд цэцэг өргөн хүндэтгэл үзүүлдэг уламжлалтай.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2023.11.05. Лаос Улс. Вьентьян хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2023 оны 11 дүгээр сарын 05-ны өдөр тус улсын нийслэл Вьентьян хотноо хүрэлцэн ирлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Вьентьян хотын Ваттай олон улсын нисэх онгоцны буудалд БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Кеммани Фолсена, Монгол Улсаас БНАЛАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Бямбасүрэн, БНАЛАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Пэнгсаван Гээвбасөд тэргүүтэй албаны төлөөлөгчид угтав. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан, Ерөнхий сайд Сонсай Сипандонг нартай тус тус уулзаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарыг албан ёсоор угтлаа-

2023.11.06. Лаос улс. Вьентьян хот.Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг нарыг тус улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит гэргий Нали Сисүлитийн хамт 2023 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдөр Ерөнхийлөгчийн ордонд албан ёсоор угтлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, гэргий нарыг Ерөнхийлөгчийн ордонд хүрэлцэн ирэхэд БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нар угтан мэндчилж, хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгчийн ордны гадна талбайд БНАЛАУ-ын Төрийн хүндэт харуул жагсаж, харуулын захирагч айлтгал өргөлөө. Хоёр талын албан ёсны төлөөлөгчдийг танилцуулсны дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг болон БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нар дурсгалын гэрэл зураг татуулав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ-

2023.11.06. Лаос улс. Вьентьян хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит нар 2023 оны 11 дүгээр сарын 06-ны өдөр Ерөнхийлөгчийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Тус айлчлалыг Монгол, Лаосын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 60 жилийн ойн дараа хэрэгжүүлж буй бөгөөд албан ёсны хэлэлцээ ажил хэрэгч, халуун дотно уур амьсгалд болов. Хэлэлцээний эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Лаос Улсад найрсгаар урьж, Монголын төлөөлөгчдийг элэгсэг, халуун дотноор хүлээн авч буй Лаосын төр, засаг, ард түмэнд талархал илэрхийлэв. Монгол Улс, Лаос Улс өнө эртний түүхэн холбоотой, өв соёлын уламжлалтай, найрсаг дотно харилцаатай орнууд гэдгийг онцолж, хоёр улсын харилцаа Бие биеэ дэмжин харилцан ашигтай байх хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурлан нэгэн жарны туршид тууштай хөгжиж ирснийг тэмдэглэлээ. БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэхүү төрийн айлчлал нь хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бататгахад чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгааг илэрхийлэв.

Тэрбээр хүнд бэрх цаг үед хоёр улсын ард түмэн биеэ биеэ харилцан дэмжиж ирсэн сайхан уламжлалтайг дурдаад дэлхий нийт, бүс нутаг, улс гүрнүүдийг хамарсан өөрчлөлт шинэчлэлийн цаг үед монголын ард түмэн лаосын ард түмний талд бат зогсон тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг хамгаалах үйл хэргийг тууштай дэмжиж ирсэнд талархал илэрхийлэв. Талууд хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцааг улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, хөдөө аж ахуй, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн талбар дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцлоо. Далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд Монгол, Лаосын харилцааг цаашид худалдаа, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Төрийн тэргүүн нар ирэх шинэ жаранд хоёр талын харилцааны цар хүрээг улам бүр өргөжүүлэн худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, тээвэр ложистик зэрэг боломжит бүхий л салбарт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх талаар санал нэгдлээ.

Айлчлалын үеэр хоёр улсын Засгийн газар хооронд байгуулсан Мал эмнэлэг, мал амьтны хорио цээрийн тухай хэлэлцээр болон Ургамал хамгаалал, хорио цээрийн тухай хэлэлцээр нь хоёр улсын хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгааг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх айлчлалын хүрээнд Монгол Улс, БНАЛАУ-ын хооронд агаарын тээврийн салбарт хамтран ажиллах боломжийг нэмэгдүүлэх, зорчигч болон ачаа тээврийн харилцааг хөгжүүлэх чиглэлд эрх зүйн таатай орчныг бэхжүүлэх зорилгоор Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНАЛАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг байгуулсан нь хоёр улсын иргэд харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлснийг онцоллоо. Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудаар аялах сонирхолтой монгол иргэдийн тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж буйг талууд онцлоод Монгол Улсын Засгийн газраас 2023-2025 оныг Монголд зочлох жил болгон зарлаж, 2024 оныг БНАЛАУ-ын Засгийн газраас Аялал жуулчлалын жил болгон зарласантай уялдуулан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, иргэдийн солилцоог нэмэгдүүлэн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцов. Талууд энэ удаагийн айлчлалын үеэр байгуулж буй Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр нь хоёр улсын иргэд хоорондын хэлхээ холбоог гүнзгийрүүлэх, аялал жуулчлалын тур операторууд хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих, хоёр улсын соёл, зан заншлыг харилцан таниулахад чухал ач холбогдолтойг онцоллоо.

Айлчлалын хүрээнд зохион байгуулж буй Монгол, Лаосын бизнес форум нь хоёр улсын харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хоорондын ойр дотно харилцааг хөхиүлэн дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг талууд онцлон тэмдэглэв. Мөн Байгалийн нөөц, байгаль орчныг хамгаалахад хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичигийг байгуулсан нь уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрс, ус, агаарын бохирдол, уул уурхайн үйлдвэржилтээс бий болсон байгалийн доройтлыг нөхөн сэргээх, экосистемийн тэнцвэртэй байдлыг хадгалахад чухал ач холбогдолтойг онцлов. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар манай хоёр улс бүс нутаг, олон улсын тавцанд бие биеэ дэмжиж, идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн сайхан уламжлалтайг онцлоод НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд цаашид ч уялдаа холбоотой ажиллахаа нотлов. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНАЛАУ нь 2024 онд АСЕАН-ыг даргалах чухал үүрэг хүлээсэнд баяр хүргэж, амжилт хүсээд Монгол Улс АСЕАН-ы Яриа хэлэлцээний түнш болох, АПЕК зэрэг бүс нутгийн үйл явцад нэгдэн орох хүсэл эрмэлзлийг Лаос Улс дэмжихээ нотолсонд талархал илэрхийлэв. Хэлэлцээний дүнгээр талууд хоёр улсын эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хоёр талын баримт бичгүүдийг байгуулав.

-Монгол Улс, БНАЛАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа-

2023.11.06. Лаос улс. Вьентьян хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд 2023 оны 11 дүгээр сарын 6-ны өдөр хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны дараах баримт бичгийг байгуулав.

• Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНАЛАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр-т Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Нийтийн аж ахуй, тээврийн сайд Нампасо Муанмани нар гарын үсэг зурлаа. Хэлэлцээр нь хоёр улсын агаарын тээвэрлэгчид шууд болон коммерын хамтын ажиллагааны хүрээнд нислэг үйлдэх боломжийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ Зүүн өмнөд Азийн орнууд руу шинээр нээх нислэгийн завсрын цэг болгон ашиглах боломж бүрдэнэ.
• Мал эмнэлэг, мал амьтны хорио цээрийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр-т Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуун, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Хөдөө аж ахуй, ойн сайд Пэт Пумпипак нар гарын үсэг зурлаа. Энэхүү хэлэлцээрийг байгуулснаар хоёр улсын хооронд мал, амьтан тэдгээрийн гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эд болон мал, амьтны эм бэлдмэл, тэжээл зэрэг бүтээгдэхүүнийг импортлох, экспортлох болон дамжин өнгөрүүлэх явцыг хурдасгаж, мал эмнэлэг, мал амьтны хорио цээрийн нөхцөлийг хөнгөвчилнө.
• Ургамал хамгаалал, хорио цээрийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Засгийн газрын хоорондын хэлэлцээр-т Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуун, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Засгийн газрыг төлөөлж Хөдөө аж ахуй, ойн сайд Пэт Пумпипак нар гарын үсэг зурлаа. Хэлэлцээрээр ургамал, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүнд хөнөөлтэй хортон шавьж хоёр улсын нутаг дэвсгэрт тархахаас урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах болон хоёр улсын хоорондын ургамал, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн, үрийн худалдааг хөнгөвчлөх боломжийг бүрдүүлнэ.

• Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар хооронд хамтран ажиллах санамж бичиг-т монголын талыг төлөөлж Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, лаосын талыг төлөөлж Сайд бөгөөд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Камаси Фолсэна нар гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, сайн туршлага харилцан солилцох, албан хаагчдын чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтарч ажиллах зэрэг асуудлыг санамж бичгээр тохиролцов.

• Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Мэдээлэл, соёл, аялал жуулчлалын яам хоорондын хэлэлцээр-т монголын талыг төлөөлж Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, лаосын талыг төлөөлж Мэдээлэл, соёл, аялал жуулчлалын сайд Суансаван Вияагет нар гарын үсэг зурлаа. Энэхүү хэлэлцээр нь хоёр улсын хооронд тогтвортой аялал жуулчлалын ач холбогдол, аялал жуулчлалын хөгжлийн байгаль орчин, эдийн засаг, нийгэм, соёлын асуудлыг олон улсын хамтын ажиллагаа, хоёр талын зохицуулалтын үйл ажиллагаагаар шийдвэрлэх замаар үр дүнтэй, урт хугацааны шийдэл эрэлхийлэх, мөн тогтвортой аялал жуулчлалыг хөхиүлэн дэмжих зорилготой.
• Байгалийн нөөц, байгаль орчныг хамгаалахад хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Байгалийн нөөц, байгаль орчны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг-т монголын талыг төлөөлж Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, лаосын талыг төлөөлж Байгалийн нөөц, байгаль орчны сайд Бунхам Ворачит нар гарын үсэг зурлаа. Санамж бичгийн хүрээнд талууд агаарын бохирдлыг бууруулах, экосистемийн нөхөн сэргээлт болон ойн тогтвортой менежмент зэрэг байгалийн нөөц, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр хамтран ажиллах хөтөлбөрийн нарийвчилсан санал, хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг хамтран тохирох нөхцөлийг бүрдүүлсэн.
• Соёлын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёлын яам, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Мэдээлэл, соёл, аялал жуулчлалын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг-т монголын талыг төлөөлж Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Лаосын талыг төлөөлж Мэдээлэл, соёл, аялал жуулчлалын сайд Суансаван Вияагет нар гарын үсэг зурлаа. Санамж бичиг нь талууд соёл, урлагийн үзэсгэлэн, урлагийн тоглолт, кино үзвэр зохион байгуулах, дурсгалт зүйлсийг хадгалан хамгаалах, соёлын биет бус өвийг сэргээн засварлах чиглэлээр хамтран судалгаа хийх зэрэг соёлын салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх замаар хоёр улсын иргэд хоорондын соёлын солилцоо, харилцааг өргөжүүлэх зорилготой.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНАЛАУ-ын Ерөнхий сайд Сонсай Сипандонг бараалхлаа-

2023.11.06. Лаос улс. Вьентьян хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд тус улсын Ерөнхий сайд Сонсай Сипандонг бараалхлаа. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсын Ази, Номхон далайн бүс нутагт чиглэсэн гадаад бодлогод Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудтай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа чухал байр суурь эзэлдгийг цохон тэмдэглээд энэ хүрээнд БНАЛАУ-тай худалдаа, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлиттэй хийсэн яриа, хэлэлцээ амжилттай, үр дүнтэй болсныг дурдаад айлчлалын үеэр ярьж тохирсон зүйлсийг бодит ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлэх чиглэлд хоёр улсын Засгийн газар нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэж буйгаа хэллээ. Ерөнхий сайд Сонсай Сипандонг манай хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн 60 гаруй жилийн хугацаанд амжилттай хөгжиж ирснийг тэмдэглээд 2022 онд тохиосон хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойг талууд ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлснийг онцлов. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэхүү айлчлал нь хоёр улсын харилцааг ирэх шинэ жаранд хөгжүүлэх хэтийн төлөв, хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлж, цаашид улам бүр өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтойг тэмдэглэв. Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Монгол, Лаосын Засгийн газар хоорондын комисс нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хэлэлцэх чухал механизм болж хөгжиж буйг өндрөөр үнэлж, тус механизмаар дамжуулан хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт бодит хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхийн чухлыг талууд онцлов. Талууд Монгол, Лаосын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, экспорт, импортын бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ, нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хоол, хүнсний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хамтран ажиллах зэрэг асуудлаар үр бүтээлтэй санал солилцож, хоёр улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хоорондын хэлхээ холбоог дэмжиж ажиллахаар болсныг нотлов. Энэ удаагийн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх хүрээнд хоёр талын хэд хэдэн баримт бичгийг байгуулсныг талууд сайшаан тэмдэглэв. Үүний дотор хоёр улсын Засгийн газар хооронд байгуулсан Мал эмнэлэг, мал амьтны хорио цээрийн тухай хэлэлцээр болон Ургамал хамгаалал, хорио цээрийн тухай хэлэлцээр нь хоёр улсын хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгааг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Мөн цаашид бараа бүтээгдэхүүний эргэлтийг нэмэгдүүлэх, тээвэрлэлтийг хөнгөвчлөх хүрээнд Монгол, Лаос, Хятадын зам тээврийн асуудал хариуцсан сайд нарын түвшний гурван талт уулзалтыг зохион байгуулж, төмөр замд түшиглэсэн транзит тээврийн дамжин өнгөрөх боомтуудыг тохирох чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллахын төлөө байгааг талууд нотлов. Түүнчлэн хоёр улсын иргэд харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх болон аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНАЛАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр нь чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг талууд онцлов.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан бараалхлаа-

2023.11.06. Лаос улс. Вьентьян хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд тус улсын Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан бараалхлаа. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Лаос Улс нь өөр өөрийн түүхэн онцлог, байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, олон мянган бээрийн зайд оршдог хэдий ч Бие биеэ дэмжин харилцан ашигтай байх хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурлан харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж ирснийг тэмдэглэв. Хоёр улсын харилцаа, түүний дотор хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн 60 гаруй жилийн хугацаанд идэвхтэй хөгжиж ирснийг тэмдэглээд хоёр улсын уламжлалт, найрсаг харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, харилцааны эрх зүйн орчинг бэхжүүлэхэд хоёр улсын парламент хоорондын хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг онцоллоо. Мөн Лаосын Үндэсний Ассамблейн даргын энэ оны 09 дүгээр сард Монгол Улсад хийсэн албан ёсны айлчлал нь хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хэлхээ холбоог бататгаж, Парламент дахь найрамдлын бүлэг, Тамгын газар хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэв. Үндэсний Ассамблейн дарга Сайсумпон Фумвихан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлалд Лаос Улсын төр, засаг, парламентын зүгээс өндөр ач холбогдол өгч буйг хэллээ. Талууд хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын яриа хэлэлцээ үр дүнтэй, амжилттай болж, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуй, боловсрол, эрүүл мэнд, аялал жуулчлалын салбарт эрчимжүүлэхээр тохирч, айлчлалын хүрээнд хоёр улсын эрх зүйн үндэс суурийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн хэд хэдэн баримт бичгийг байгуулсныг сайшаан тэмдэглээд цаашид ч Монгол, Лаосын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх, парламент хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд нягт хамтран ажиллахаа нотлов.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Лаос, Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн гишүүдийг хүлээн авч уулзлаа-

2023.11.08. Лаос улс. Вьентьян хот. Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Лаос, Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Бунхкуанг Камбунхөанг тэргүүтэй Монгол Улсад их, дээд сургууль төгссөн лаос төгсөгчдийг хүлээн авч уулзлаа. БНАЛАУ-аас Монгол Улсад 1976 оноос эхлэн нийт 130 гаруй оюутан суралцаж төгссөн бол өнөөдрийн байдлаар 59 оюутан Монгол Улсын их, дээд сургуульд суралцаж байна. Тухайлбал, Лаос, Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Бунхкуанг Камбунхөанг нь 1977-1983 онд Монгол Улсын Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж төгссөн юм. Тэрбээр 2016 оноос БНАЛАУ-ын Үндэсний Ассамблейн гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНАЛАУ-д хийж буй төрийн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн чухал яриа хэлэлцээ хийгдсэнийг хэлж, хоёр улсын иргэд хоорондын харилцааг бэхжүүлэхэд Монгол Улсад төгссөн, монгол хэлтэй лаос төгсөгчдийн хувь нэмэр өндөр байх болно гэдгийг цохон тэмдэглэлээ. Лаос, Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Бунхкуанг Камбунхөанг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид БНАЛАУ-д хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр лаос төгсөгчдийг хүлээн авч уулзсанд талархал илэрхийллээ. Тус айлчлал нь уламжлалт найрсаг харилцаатай хоёр орны хамтын ажиллагааг бүхий л түвшинд өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үзэж байгаагаа хэлэв. Уулзалтын үеэр лаос төгсөгчид Монгол Улсад өнгөрүүлсэн он жилүүдээ дурсаж, төгссөнөөс хойш олон жилийн дараа Монгол Улсад зочлохдоо ажигласан өөрчлөлт, шинэчлэлтийн талаар хуваалцаж, халуун дотно яриа өрнүүлэв.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНАЛАУ-д суралцаж буй монгол оюутнуудтай уулзлаа-

2023.11.08. Лаос улс. Вьентьян хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр тус улсад суралцаж буй монгол оюутнуудыг Монгол Улсаас БНАЛАУ-д суугаа Элчин сайдын яаманд хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Элчин сайдын яаманд хүрэлцэн ирэхэд Монгол Улсаас БНАЛАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Бямбасүрэн угтаж, ЭСЯ-ны үйл ажиллагааг товч танилцуулав. Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсаас БНАЛАУ-ын Үндэсний их сургуульд нийт 20 монгол оюутан суралцаж байгаагаас 6 нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Илгээлт-2100 хөтөлбөрийн хүрээнд суралцаж байгаа юм. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оюутнуудад хандан Монгол, Лаосын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд лао хэлтэй боловсон хүчний хэрэгцээ, шаардлага өндөр байгааг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНАЛАУ-д хийж буй төрийн айлчлал нь хоёр улсын харилцааны дараагийн жарны эхний хуудсыг нээж буй бөгөөд ирэх жаран жилийн хамтын ажиллагаанд БНАЛАУ-д төгссөн мэргэжилтнүүд хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа онцлов. Суралцах хугацаандаа эв нэгдэлтэй байж, хичээл номдоо шамдахыг захиж, амжилт хүслээ.

-Монгол, Лаосын харилцаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан иргэдэд төрийн одон, медаль хүртээлээ-

2023.11.08. Лаос улс. Вьентьян хот.Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан дараах хүмүүсийг төрийн одон, медалиар шагналаа.

ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЬЯАНЫ УЛААН ТУГИЙН ОДОНГООР:

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамны Нарийн бичгийн дарга Дамдинжавын Жаргалсайхан,

АЛТАН ГАДАС ОДОНГООР:

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд асан Сиалунгкон Сэнг-Үтон,

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улс дахь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын багийн ахлагч Лхасүрэнгийн Оюунтогос,

НАЙРАМДАЛ МЕДАЛИАР:

Лаос-Монголын Парламентын бүлгийн дарга, хошууч генерал Вонгсаг Пантавонг,

Лаос- Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн гишүүн Гунжай Хунсаван,

ХӨДӨЛМӨРИЙН ХҮНДЭТ МЕДАЛИАР:

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамны ажилтан Базарын Цэндмаа,

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улс дахь Монголчуудын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Батцэнгийн Болорханд,

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Улс дахь Монголчуудын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Чинбаатарын Лхагвачулуун нарыг тус тус шагнав.

-Лаосын Eрөнхийлөгч Монгол Улсад айлчилна-

2024.06.07. Монгол улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит 2024 оны 06 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно. Энэ айлчлал нь БНАЛАУ-ын төрийн тэргүүний түвшинд 2007 оноос хойш буюу 17 жилийн дараа болох бөгөөд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн 2023 онд Лаос Улсад хийсэн төрийн айлчлалын харилцан айлчлал юм.

Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.06.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит гэргий Нали Сисүлит-ийн хамт Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2024.06.11-ний өдөр хүрэлцэн ирлээ. Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатар, Гадаад харилцааны дэд сайд Г.Амартүвшин, Монгол Улсаас БНАЛАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ж.Бямбасүрэн, БНАЛАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Пэнгсаван Гээвбасөд нар угтаа. БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгчийн түвшинд 17 жилийн дараа болж байгаа айлчлалын үеэр төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, эрх зүйн орчинг бэхжүүлэх хүрээнд хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна. Монгол Улс, Лаос Улс 1962 онд дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд Лаос Улсын Ерөнхийлөгчийн түвшинд 1980 оноос хойш хийж байгаа дөрөв дэх удаагийн айлчлал юм. 

БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нарыг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.06.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит 2024 оны 06 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Л.Болорцэцэгийн хамт БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нарыг Д.Сүхбаатарын талбайд албан ёсоор угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилэв. Ерөнхийлөгч нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улс, БНАЛАУ-ын  албаны төлөөлөгчид болон Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.06.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит 2024 оны 06 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит нар 2024 оны 06 дугаар сарын 11-ний өдөр Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улс, Лаос Улс нь эртний түүхэн хэлхээ холбоотой, өв соёлын уламжлалтай, найрсаг дотно харилцаатай орнууд гэдгийг онцоллоо. БНАЛАУ-ын төрийн тэргүүний түвшинд 17 жилийн дараа Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлал нь уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг  өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц өгнө гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Монгол Улсад найрсгаар айлчлахыг урьж, элэгсэг, халуун дотноор хүлээн авч байгаа Монгол Улсын төр, засаг, ард түмэнд БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Хүнд бэрх цаг үед хоёр улсын ард түмэн бие биеэ харилцан дэмжиж ирсэн сайхан уламжлалтайг дурдаж, дэлхий нийт, бүс нутаг, улс гүрнүүдийг хамарсан өөрчлөлт шинэчлэлийн бүхий л цаг үед Монголын ард түмэн Лаосын ард түмний талд бат зогсож, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг хамгаалах үйл хэргийг тууштай дэмжиж ирсэнд мөн талархлаа. БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгчийн Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлал нь Монгол, Лаосын бие биеэ дэмжин харилцан ашигтай байх хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурлан харилцааны шинэ жарны хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, чиглэлийг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой гэдэгт талууд санал нэгдэв. Төрийн тэргүүн нар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн 2023 онд Лаос Улсад хийсэн төрийн айлчлалын үеэр ярьж тохирсон санал, санаачилгууд бодит ажил хэрэг болж буйг сайшаалаа. Мөн өнгөрсөн онд хүрсэн ололт амжилтаа энэ удаагийн айлчлалаар улам бүр бататган ахиулж, харилцааны түүхэн шинэ хуудсыг хамтдаа нээнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа тэмдэглэв. Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хувьд энэ сул талаа давуу тал болгон ашиглаж, харилцааг худалдаа, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан, улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, хөдөө аж ахуй, боловсрол, соёл, эрүүл мэнд зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө байгааг нотлов. Төрийн тэргүүн нар өнгөрсөн онд Мал эмнэлэг, мал амьтны хорио цээрийн тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулсан юм. Үүний мөрөөр Монгол Улсаас Лаос Улс руу хөлдөөсөн хонь, ямаа, үхэр, адууны мах экспортлох олон улсын мал эмнэлгийн гэрчилгээг тохирч буй нь хүнс, хөдөө аж ахуй, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулна гэдэгт санал нэгдлээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр улсын хооронд шууд нислэг эхлүүлж, агаарын гарц нээх нь иргэд харилцан зорчих урсгал, бараа бүтээгдэхүүний экспорт, импортыг нэмэгдүүлэх, бизнесийн таатай орчинг бүрдүүлэхэд онцгой ач холбогдолтойг онцоллоо. Хоёр орны хооронд байгуулсан Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНАЛАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу зорчигч болон ачаа тээврийн хамтын ажиллагааг эхлүүлэх нь чухал байгааг тэмдэглэв. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Улаанбаатар хотод байгуулах Эко олон улсын цэцэрлэгт хүрээлэнд хоёр улсын найрамдлын бэлгэ тэмдэг болгон Лаос Улсын нэрэмжит талбай бий болгох боломжийг лаосын тал судалж, хамтран ажиллахын төлөө буйгаа тэмдэглэв. Энэ нь иргэд хоорондын хэлхээ холбоог бэхжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулж, залуу, хойч үеийн найрамдал, нөхөрлөлийг бататгахад чухал ач холбогдолтой гэдэгт санал нэгдлээ. Талууд бүс нутаг, олон улсын тавцанд бие биеэ дэмжиж, идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснийг онцолж, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө буйгаа нотлов. БНАЛАУ нь 2024 онд АСЕАН-ыг даргалах болсонд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх баяр хүргэж, амжилт хүслээ. Мөн Монгол Улс АСЕАН-ы яриа хэлэлцээний түнш болох, АПЕК зэрэг бүс нутгийн үйл явцад нэгдэн орох хүсэл эрмэлзлийг Лаос Улс үргэлжлүүлэн дэмжихээ нотолсонд талархал илэрхийлэв. Монгол Улсын зүгээс Лаос Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөөнд байршуулах монгол хивсийг хүлээлгэн өгч буйд лаосын тал талархал илэрхийлэв. Хэлэлцээний дүнгээр талууд хоёр улсын эрх зүйн орчинг бэхжүүлэхэд чиглэсэн баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа гэжээ.

Монгол, Лаосын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.06.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит 2024 оны 06 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн БНАЛАУ-д 2023 оны 11 дүгээр сард хийсэн төрийн айлчлалын үеэр талууд агаарын харилцаа, мал эмнэлэг, мал, амьтны хорио цээр, ургамал хамгаалал, хорио цээрийн салбарт Засгийн газар хоорондын гурван хэлэлцээр, аялал жуулчлал, байгалийн нөөц, байгаль орчныг хамгаалах, соёлын хамтын ажиллагааны салбарт байгууллага хоорондын дөрвөн баримт бичигт гарын үсэг зурсан юм. БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит-ийн төрийн айлчлалаар Засгийн газар хоорондын дээрх хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг хангахын зэрэгцээ харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх хүрээнд дараах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Үүнд:

• ЭРҮҮЛ МЭНД, АНАГААХ УХААНЫ САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЯАМ, БНАЛАУ-ЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН САНАМЖ БИЧИГ

Талууд өөрийн улсын эрүүл мэндийн салбарын тэргүүлэх чиглэл, хэрэгцээ, шаардлагад тулгуурлан, эрүүл мэнд, анагаах ухааны салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлнэ. Ялангуяа оношилгоо, эмчилгээний арга, технологи, мэс засал, яаралтай тусламжийн чиглэлээр мэдлэг, туршлагаа солилцоно.

• МОНГОЛ УЛСААС БНАЛАУ РУУ ҮХЭР, АДУУ, ХОНЬ, ЯМААНЫ МАХ ЭКСПОРТЛОХ, АМЬТНЫ ГАРАЛТАЙ БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ АРИУН ЦЭВРИЙН ШААРДЛАГЫН ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ, БНАЛАУ-ЫН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ОЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ПРОТОКОЛ

Монгол Улсаас БНАЛАУ-д экспортлох үхэр, адуу, хонь, ямааны махны Олон улсын мал эмнэлгийн гэрчилгээний загвар, нөхцөл, шаардлагаа харилцан тохиролцож баталгаажууллаа. Ингэснээр хоёр улсын мал эмнэлгийн салбарын хамтын ажиллагаа өргөжин тэлэхийн зэрэгцээ мах экспортлох боломж бүрдэж байна. Тус баримт бичгийг 2023 онд байгуулсан Мал эмнэлгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улс, БНАЛАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг хангах зорилгоор байгууллаа.

• ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН АЛБАНЫ ЗӨВЛӨЛ, БНАЛАУ-ЫН ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Төрийн албаны шинэтгэлийн чиглэлээр туршлага, мэдээлэл солилцох, сургалт зохион байгуулах, судалгаа хийх замаар хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ.

БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит гэргийн хамт дурсгалын мод тарилаа

2024.06.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит 2024 оны 06 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нар Монгол соёлын парк цогцолборт дурсгалын мод тарилаа. Хоёр улс далайд гарцгүй, уур амьсгалын өөрчлөлтөд өртөмтгий орнууд гэдгийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглээд, цөлжилт, байгаль орчны доройтол зэрэг дэлхий нийтэд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд улс бүрийн оролцоо чухлыг онцолж, цаашид энэ чиглэлд хувь нэмэр оруулахаа нотлов. Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит, гэргий Нали Сисүлит нар Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолбор газарт зочилж, нүүдэлчин ахуй, зан заншилтай танилцан, морьт харваа, ардын урлагийн тоглолтын дээжээс бүрдсэн бэсрэг наадам үзэж сонирхлоо.

БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит-ийн төрийн айлчлал өндөрлөлөө

2024.06.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн БНАЛАУ-ын Ерөнхийлөгч Тонглун Сисүлит-ийн төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Эрхэм зочдыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатар болон албаны төлөөлөгчид Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд үдэж мордууллаа. Айлчлалын хүрээнд хийсэн төрийн тэргүүн нарын албан ёсны яриа хэлэлцээ халуун дотно уур амьсгалд болж, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн 2023 онд Лаос Улсад хийсэн төрийн айлчлалаар хүрсэн ололт амжилтаа бататган ахиулж, харилцааны түүхэн шинэ жарны хуудсыг нээлээ. Монгол Улс нь Ази, Номхон далайн бүс нутгийн олон талт хамтын ажиллагаанд идэвхтэй оролцох бодлого баримталдаг. Энэ хүрээнд Лаос Улсыг Зүүн өмнөд Ази дахь чухал түнш хэмээн үзэж, харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааны хэтийн төлөвийг тодорхойлоход энэ удаагийн айлчлал онцгой ач холбогдолтой боллоо.

БНАЛАУ-ын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа 

2024.09.19. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Ардчилсан Лаос Ард Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хунгээв Сүгсавад Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад суух Элчин сайдаар томилогдож, Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьж буйд баяр хүргэж, ажлын амжилт хүслээ. Тэрбээр Монгол Улсын Зүүн өмнөд Ази дахь чухал түнш, АСЕАН-ы нөлөө бүхий гишүүн орон болох Лаос Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхийн төлөө байгааг онцоллоо. Хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын 2023, 2024 онд харилцан хэрэгжүүлсэн төрийн айлчлалын үеэр ярьж тохирсон зүйлсийг бодит ажил хэрэг болгох, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулахад Элчин сайд онцгой анхаарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй буйгаа тэмдэглэв. Элчин сайд Хунгээв Сүгсавад уламжлалт, найрсаг харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвх зүтгэл гаргаж ажиллахаа илэрхийллээ.

Монгол, Люксенбургийн харилцаа

Монгол, Мальтын харилцаа

Мальтын харилцаа Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улсс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Мальта Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жон Бүсүттил Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Жон Бүсүттил харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Мексикийн харилцаа

Шадар сайд Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Дэлхийн хөтөлбөрийн V чуулганд оролцож байна

2017.05.22. Мексик Улс. Канкун хот. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах дэлхийн хөтөлбөрийн V чуулган 2017 оны 05 дугаар сарын 22-26- ны өдрүүдэд Мексикийн Холбооны Улсын Канкун хотноо болж байна. Тус дэлхийн хөтөлбөрийн V чуулган нь 2015 онд дэлхий дахинд батлагдсан Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Сендайн хөтөлбөр, Тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030 баримт бичгээс хойш зохион байгуулагдаж буйгаараа онцлог юм. Чуулганд Засгийн газрын тэргүүн, сайд, парламентын гишүүд, НҮБ-ын дээд түвшний удирдлага болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшил, эрдэм шинжилгээний байгууллага, иргэний нийгэм, залуучуудын байгууллагын 5000 гаруй төлөөлөгч, хуралдааны нээлтийн үйл ажиллагаанд Мексикийн Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч эрхэмсэг ноён Энрик Пена Нието оролцох юм. Харин Монгол Улсаас Шадар сайд У.Хүрэлсүх, ОБЕГ-ын дарга, бригадын генерал Т.Бадрал, ОБЕГ-ын ГЭУГ-ын дарга, хошууч Д.Баасансүрэн нарын тэргүүтэй төлөөлөгчид уг чуулганд оролцож байна. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах дэлхийн хөтөлбөрийн тавдугаар чуулган нь улс орон, байгууллага, салбаруудын хооронд харилцан уялдааг сайжруулах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад гарсан тэргүүн туршлага, мэдлэг, мэдээллийг солилцох зорилгоор Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газраас хоёр жилд нэг удаа зохион байгуулдаг чуулга уулзалт юм. Чуулганы тэргүүлэх ач холбогдол нь Засгийн газар, төрийн бус байгууллага, эрдэм шинжилгээний байгууллага, НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд хамтран гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр дэлхий дахинд батлагдсан гэрээ хэлэлцээр, хөтөлбөр үйл ажиллагаа, тухайлбал 2005 онд батлагдсан Хёогогийн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичиг, Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Сендайн хүрээ баримт бичгийг хэрэгжүүлэхэд стратегийн зөвлөмж, чиглэл гаргахад оршиж байна. НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газраас Байгууллага хоорондын тусгай хороог 2000-2005 онд байгуулан гамшгаас хамгаалах олон улсын хамтын ажиллагааг бүх шатанд эрчимжүүлэх зорилго тавьж ажилласан ба 2005 онд Япон Улсын Кобе хотноо зохион байгуулагдсан “Гамшгийн аюулыг бууруулах дэлхийн бага хурал”-ын үеэр дээрх хороог өргөжүүлж Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах дэлхийн платформыг байгуулах тухай саналыг гаргасан. Бага хурлаас хойш нэг жилийн дараа буюу 2006 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ерөнхий Ассамблейн чуулганы тогтоолоор гамшгийн эрсдэлийг бууруулах олон улсын хөтөлбөр үйл ажиллагааг зохицуулалтаар хангаж хэрэгжүүлэх, стратегийн чиглэлүүдийг боловсруулж, гишүүн улс орнуудад зөвлөмж гаргах, түншлэл хамтын ажиллагааг олон улс, бүс нутгийн түвшинд хөгжүүлэх зорилгоор Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах дэлхийн платформыг байгуулсан. Уг платформын хүрээнд Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах дэлхийн хөтөлбөрийн чуулга уулзалтыг 2007 2009, 2011, 2013 онуудад Швейцарын Холбооны Улсын Женев хотноо зохион байгуулсан бол 2015 онд Гамшгийн аюулыг бууруулах дэлхийн чуулган Япон Улсын Сендай хотноо зохион байгуулагдаж, “Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ хөтөлбөр”-ийг баталсан байдаг. Харин 2017 оны ээлжит V дугаар чуулганыг Мексикийн Холбооны Улсын Канкун хотноо зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Энэ удаагийн чуулганыг “Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх удирдамжийн дэлхийн болон бүсийн платформын талаарх 28, 49 дүгээр заалтыг үндэслэн 1. Сендайн хүрээ хөтөлбөрийн тэргүүлэх 4 үндсэн чиглэлээр дэлхийн болон бүс нутгийн хэрэгжилтийг дүгнэх, 2. Олон улсын түншлэл хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, 3. Тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030-ыг хангуулах гэсэн үндсэн зорилтын хүрээнд зохион байгуулна. Чуулганы үр дүн нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн Чуулган, Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд, дээд түвшний хөгжлийн форумуудын хөтөлбөрт гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагааг тусгуулахад чухал хувь нэмэр болох юм гэжээ.

Монгол Улс, Мексикийн Нэгдсэн Улсын Засгийн газар  хоорондын боловсрол, соёл, спортын салбарын хамтын ажиллагааг 2017-2020 онд хөгжүүлэх хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллана гэдэгт санал нэгджээ

2019.05.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Олон Улсын Парламентын холбооны ерөнхийлөгч хатагтай Габриэла Куэвасыг хүлээн авч уулзлаа. Тэрбээр ОУПХ-ны Ази Номхон далайн бүсийн II чуулганыг манай оронд амжилттай зохион байгуулсанд хатагтай Габриэла Куэвас Барронд талархал илэрхийлэв. Монгол Улсыг 2016-2020 онд  хөгжүүлэх Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр, Тогтвортой хөгжлийн зорилго 2030-ыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд ахиц гарч байгаад талархаад, цаашид бүх талаар хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна. Олон Улсын Парламентын холбооны Ази Номхон далайн бүсийн II чуулганаас гаргасан тунхаглалыг хэрэгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар анхаарах болно гэв. Хатагтай Габриэла Куэвас Баррон хэлэхдээ Олон Улсын Парламентын Холбоо, Монгол Улсын Их хурал хооронд идэвхитэй хамтын ажиллагаатай бөгөөд ОУПХ-ны Ази Номхон далайн бүсийн II чуулганыг зохион байгуулалт сайтай, үр дүнтэй хийж, маш сайн тунхаг бичиг гаргалаа. Тогтвортой хөгжлийн зорилгуудаа хэрэгжүүлэхийн төлөө улам идэвхтэй ажиллана гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Засгийн газрын түвшинд хүлээн авч буйд талархал илэрхийлье гэсэн юм. Монгол Улс, Мексикийн Нэгдсэн Улсын Засгийн газар  хоорондын боловсрол, соёл, спортын салбарын хамтын ажиллагааг 2017-2020 онд хөгжүүлэх хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллана гэдэгт хоёр тал санал нэгджээ.

Мексикийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Мексикийн Нэгдсэн Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Карлос Пеньяфиел Сото Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд  Карлос Пеньяфиел Сото харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Мьянмарын харилцаа

Мьянмарын элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Мьянмарын Холбооны Бүгд Найрамдах Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Тин Маунг Све Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Тин Маунг Све харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхийлэн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Нидерландын харилцаа

Оросын жуулчин Н.М.Прежвальский 1878 онд Алтайн нурууны өвөр говиор аялж явахдаа ховор зэрлэг адууны сүрэг харсан гэлцдэг. Тэрээр энэ зэрлэг адууны арьс, ясыг өөрийн нутагтаа аваачиж амьтан судлаач Поляковоор судлуулжээ. Судалгаагаар уг амьтны арьс, яс монгол адууны зэрлэг өвөг тахь болохыг тогтоосон байна. Поляков монгол тахийг Прежвальский адуу гэж 1881 онд дэлхий нийтэд зарлажээ. Шинжлэх ухаанд Прежвальский нэрээр алдаршсан монгол тахийг 19-р зууны сүүлчээр гадаадын жуулчид ихэд сонирхож, европчууд амьдаар нь барьж нутагтаа аваачсан гэдэг. Тухайлбал, европын амьтны хүрээлэн 1898-1904 оны хооронд Монголоос 100 орчим тахь барьж, 53 нь тэнд хүргэгджээ. Тахийн тоо толгой европт өсч байсан ч, дэлхийн хоёрдугаар дайны уршгаас болж ердөө 15 нь үлджээ. Харин дайны дараагаар тахийн тоо толгой 57 болж, 1989 онд Африк, Латин Америкаас бусад тивийн 100 гаруй амьтны хүрээлэнд 800-д хүрсэн байна. Тахийн тоо толгой ингэж өсөхөд Орлиц сүрэг чухал нөлөө үзүүлсэн гэлцдэг. ЗХУ-ын дээд зөвлөлийн тэргүүлэгчдийн дарга К.Е.Ворошилов манай улсад айлчлахад түүнд Жаргалантын сангийн аж ахуйд байсан Алтай нэртэй тахийн гүү бэлэглэж байжээ. Энэ тахийн гүү 1957 онд Асканы Нова амьтны хүрээлэнд хүргэгдсэн гэх нь бий. Энэ үед ХБНГУ-ын Мьюнхен хотын амьтны хүрээлэнгээс Орлиц нэртэй тахийн азаргыг мөн Асканы Новад аваачжээ. Тэднийг нийлүүлж Орлиц нэртэй тахийн сүргийг гарган авсан гэлцдэг. Орлиц сүрэг дэлхий дахинаа тахийн тоо толгой нэмэгдэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн ч, энэ амьтны гол шинжүүд арилж устаж үгүй болохын ирмэгт дахин ирэв. Тиймээс тахийг анх нутагшиж байсан унаган байгальд нь эргүүлэн тавих хэрэгтэй гэж үзжээ. Ингээд ЮНЕСКО-ийн шугамаар Монголд тахь нутагшуулах ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Мөн Голландын тахь хамгаалах олон улсын сан Монгол тахийг эх оронд нь буцааж нутагшуулах асуудал дээр хүч хөрөнгөө гаргажээ. Хустайн нурууны Тахь нутагшуулах төслийн захирал асан н.Балдир: Анхны тахь 1992 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдөр онгоцоор ирж байсан. Олон улсын ЮНЕСКО-ийн шугамаар монголд тахь эргүүлэн нутагшуулах ажлыг эхлүүлсэн. Нидерландын тахь хамгаалах олон улсын сан, энэ байгууллагын захирал Ион Баон 1980 оноос эхлээд монгол тахийг эх оронд нь буцааж, нутагшуулах асуудал дээр хүч хөрөнгөө гаргаж байсан. Ингээд Хустайн нуруунд анх 15 тахь авч ирж байлаа. Өнөөдөр улсын хэмжээнд эргэн сэргээн нутагшуулж байгаа тахь 300 гаруй тоо толгойд хүрээд байна. Хустайн нуруунд анх 15 тахь авч ирж байсан бол, өнөөдөр 200 болтлоо өсөөд байна. Одоогийн байдлаар 30 гаруй гүү унагалаад байна. Унага цовоо сэргэлэн, өсөлт болон нутагшил сайтай байгаа. 2007 онд Хустайн нуруунаас 3 тахь Говь-Алтай руу шилжүүлсэн. Говь-Алтайд нутагшуулж байгаа тахийн удамшлыг сайжруулах үүднээс юм. Одоогийн байдлаар дэлхийн 30 гаруй оронд 1000 гаруй тахь байна. Гэсэн ч эдгээр тахиуд цус ойртоод 16, 17 дахь үе шатдаа орсон. Тиймээс дэлхийн улаан номонд нэгэнт орсон тахийг анх үүссэн байгальд нь дасгаад үзье гэж  олон улсын байгууллагууд үзсэн юм. Энэ ажил амжилттай явагдсан. Эх орондоо ирсэн тахь маш чадварлаг, үр төл сайтай сэргэлэн сайхан нутагшиж байна хэмээн 2008 онд хуучилж байлаа. Ингэж л тахь эх нутгийнхаа хөрсөнд онгоцоор газардах нь тэр.  Тухайлбал, 1992 оны зургадугаар сарын 5-нд Голландаас тахийн гурван азарга, таван гүү. Аскания Новогоос гурван азарга, таван гүү авчирч Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Хустайн нуруунд нутагшуулсан байна. Мөн 1992 оны зургадугаар сарын 6-ны өдөр Аскания Новагоос тахийн хоёр азарга, гурван гүү Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын Тахийн талд нутагшуулсан юм. Төв аймгийн Хустай нуруун, Говь-Алтайн цаадах говьд эрт дээр үед тахь бэлчээрлэж байсан учраас энэ газруудыг сонгож нутагшуулсан нь энэ юм. Дэлхийн улаан номонд орсон тахийг устаж үгүй болохоос сэргийлж ийнхүү анх үүссэн байгальд нь дасгах ажил амжилттай явагдаж, тахь эх нутагтаа идээшээд 29 дахь зунтайгаа золгож байна. Манай улс тахийн тоо толгойгоороо дэлхийд тэргүүлж байгаа юм.

Монгол, Никарагуан харилцаа

Никарагуа Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Никарагуа Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Альба Асусена Торрес Мехиа Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Альба Асусена Торрес Мехиа харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Оманы харилцаа

2024.08.26. Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Оманы Султант Улсын Гадаад хэргийн сайд Сайид Бадр Бин Хамад бин Хамуд Аль-Бусайди бараалхав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс гадаад бодлогынхоо хүрээнд Булангийн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа эрчимтэй хөгжүүлэхийг эрмэлздэг гэдгийг тэмдэглэв. Оманы Султант Улсаас манай улсад дээд, өндөр түвшинд хэрэгжүүлж буй анхны албан ёсны энэхүү айлчлал нь хоёр орны найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Гадаад хэргийн сайд Сайид Бадр Аль-Бусайди Оманы Султант Улсын Султан Хайтам бин Тарикийн халуун дотно мэндчилгээг уламжлаад Оман Улсын Засгийн газар Монгол Улстай эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, боловсрол, байгаль орчин, аялал жуулчлал зэрэг салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийн төлөө байгааг илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр талууд Монгол Улсын урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлого, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Илгээлт-2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Оманы Султант Улсын Султан Хайтим бин Тарикт халуун мэндчилгээ дэвшүүлэхийн зэрэгцээ тааламжтай цагтаа Монгол Улсад айлчлахыг урив.

Монгол, Оросын харилцаа

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Оросын Холбооны Улсын ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхав

2019.09.03. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаа Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх бараалхав. Уулзалтын үеэр манай улсад албан ёсны айлчлал хийж,  Халхын голын байлдааны ялалтын 80 жилийн ойд оролцож байгаад талархаж байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийлээд энэ удаагийн айлчлалаар Монгол, Оросын харилцаа шинэ түвшинд гарч Иж бүрэн стратегийн түншлэлд хүрч байгаад баяртай байгаагаа онцлон тэмдэглэв. Цаашид Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хүрээнд худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж манай улсын ОХУ-д гаргах экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэх, худалдааны нөхцлийг хөнгөвчлөх чиглэлээр хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийлэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дорвитой хөгжүүлэх боломж байгаа гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэж монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэх, хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Оросын Холбооны Улсад хийх албан ёсны айлчлал эхэллээ

2019.12.03. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийхээр 12 дугаар сарын 03-ны өдөр Москва хотын “Внуково” олон улсын нисэх буудалд тусгай үүргийн нислэгээр газардлаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг “Внуково” олон улсын нисэх буудалд Оросын талаас Гадаад хэргийн орлогч сайд И.В.Моргулов тэргүүтэй төлөөлөгчид, угтан авч Москва хотын хүндэт харуулын гарнизон жагсаж хүндэтгэл үзүүлэв. Энэхүү айлчлал нь Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүний ОХУ-д 9 жилийн дараа хийж буй албан ёсны айлчлал бөгөөд хоёр улс “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай гэрээ”-г байгуулж стратегийн түншлэлээ шат ахиулсны дараа хэрэгжиж байгаагаараа онцлог юм. Айлчлалын үеэр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхаж, ОХУ-ын Засгийн газрын дарга Д.А.Медведевтэй ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хүрээнд хөгжүүлэх өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцож хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар, яамд хоорондын баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Маргааш буюу 12 дугаар сарын 04-ний өдөр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Москва хотноо зохион байгуулагдах ”Монгол-Орос. Евразийн эдийн засгийн холбооны нэгдсэн зах зээлд бизнес эрхлэх нь” сэдэвт бизнес форумд үг хэлж, “Монголд үйлдвэрлэв” бараа бүтээгдэхүүний үзэсгэлэнгийн нээлтэд оролцоно.

Хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулахаар тохиролцов

2019.12.06. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2019 оны 12 дугаар сарын 05-ны өдөр Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхлаа. Тэд сүүлийн гурван сарын хугацаанд хоёр дахь удаагаа уулзаж байгаа нь энэ юм. Уулзалтын үеэр хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах төслийг эхлүүлэхээр тохиролцов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Эдийн засгийн коридорын хүрээнд хэрэгжих хийн хоолойн төсөл нь Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ-ын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулна” гэдгийг тэмдэглэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин “Төслийг хэрэгжүүлэхэд улс төрийн зүгээс ямар ч саад байхгүй” гэлээ. Хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах талаар олон жил яригдсан ч ажил хэрэг болоогүй байсныг ийнхүү эцэслэж хоёр тал Санамж бичиг байгууллаа. Хоёр улсын судалгааны ажлын хэсгүүд одооноос эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтоох, техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах зэрэг ажлаа эхлэх юм. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улс бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид бодитой оролцох боломж бүрдэнэ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Дорнын эдийн засгийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанд цахимаар оролцож үг хэлэв

2021.09.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ: Эрхэмсэг ноён Владимир Владимирович Путин, Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид өө, Хатагтай, ноёд оо, Та бүхний энэ өдрийн амар амгаланг айлтгая. Юуны өмнө Дорнын эдийн засгийн чуулганд намайг урьсан ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Танд талархал илэрхийлэхийг хүсч байна. 2015 оноос эхлэн зургаан удаа зохион байгуулагдаж буй Дорнын эдийн засгийн олон улсын чуулга уулзалтад Монгол Улс дөрөв дэх удаагаа төрийн тэргүүний түвшинд оролцож байна. Энэ нь Монгол Улс тус чуулганд өндөр ач холбогдол өгч байдгийн нотолгоо төдийгүй цаашид бүс нутгийн орнуудтай үр бүтээлтэй, харилцан ашигтай хамтран ажиллах гэсэн чин эрмэлзлэлийн илэрхийлэл юмаа. Дорнын эдийн засгийн чуулганд оролцогчдын тоо жилээс жилд нэмэгдэж, зөвхөн эдийн засаг, бизнесийн төдийгүй улс төр, нийгэм, шинжлэх ухааны салбарын олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр хүндтэй төлөөлөгчид дэлхийн хөгжил, геополитикийн тогтвортой байдал, хүмүүнлэгийн зэрэг өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцдог талбар болж, Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь нэр хүнд бүхий яриа хэлэлцээний механизм болон төлөвшиж байгаа учраас бодит үр өгөөж нь цаашид ч нэмэгдэнэ гэдэгт итгэлтэй байна. “Хувьсан өөрчлөгдөж буй ертөнц дахь Алс Дорнодын шинэ боломж” сэдэвт өнөөгийн энэ чуулга уулзалт дэлхий даяараа цар тахлын аюулд нэрвэгдсэн, цар тахлаас үүдэлтэй нийгэм, эдийн засгийн хүндрэлийг богино хугацаанд даван туулах шинэ шийдлүүдийг нийтээр хайж буй энэ цаг үед болж буйгаараа ач холбогдолтой юм. Иймд тус чуулган Алс Дорнод, Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь цар тахлын үр дагавар, хямралын эсрэг шинэ боломжуудыг нээх, бүс нутгийн хэмжээнд эдийн засаг болон бусад салбарын хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэх, харилцан ашигтай томоохон төсөл, хөтөлбөрийг эхлүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж найдаж байна. Цар тахалтай тэмцэх, хумих үйлсэд ард иргэдийн дархлаажуулалт гол үүрэг гүйцэтгэх тул “Ковид-19” халдварын эсрэг вакцин бүтээж, үйлдвэрлэж, түгээж буй орнууд, түүний дотор Монголын ард түмэнд цар тахлын хүнд үед туслалцаа үзүүлж ирсэн улс орнууд, олон улсын байгууллагуудад гүн талархлаа энэ дашрамд илэрхийлье. Өнөөдрийн энэ боломжийг ашиглаад “Ковид-19” цар тахлын хамгийн хүнд үед өөрийн үйлдвэрлэсэн вакциныг манай улсад нийлүүлсэн ОХУ, БНХАУ, БНЭУ, санхүүгийн тусламж үзүүлсэн Япон Улсын Засгийн газарт Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж байна. Цар тахлаас хамгаалах чиглэлээр бүс нутаг, дэлхий нийтээрээ хамтран ажиллаж, вакциныг тэгш шударга хүртээх, буурай хөгжилтэй орнуудад вакцин хандивлах, цар тахалтай тэмцэх туршлагыг хуваалцах нь магадгүй цар тахлыг түргэн хугацаанд даван туулах цорын ганц зам байхыг үгүйсгэхгүй. Өнөөгийн дэлхийн ертөнцийн нэн амаргүй үед зуны Олимпийн 32 дугаар наадмыг амжилттай зохион байгуулсан Япон Улсын Засгийн газар, ард түмэн, сайн дурынханд чин сэтгэлийн баяр хүргэе. Цар тахлын хүнд хэцүү нөхцөлд 206 улс орны 11 мянга гаруй тамирчин оролцсон олон нийтийн арга хэмжээг зохион байгуулах томоохон туршлага боллоо. Энэ онд Монгол, Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 100 жилийн ой тохиож байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Түүхэн баялаг замыг туулсан манай хоёр улсын бүх талын хамтын ажиллагаа Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн агуулгаар цаашид улам баяжин бэхжиж, улмаар бүс нутгийн тогтвортой хөгжилд хувь нэмрээ оруулна гэж үзэж байна. Манай улсын мөнхийн хоёр хөрш болох ОХУ болон БНХАУ-тай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаагаа тогтвортой хөгжүүлэх нь манай улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл билээ. Ард түмнүүдийн найрамдал, харилцан ойлголцолд суурилсан бидний түншлэл “Ковид-19” цар тахлын амаргүй нөхцөл байдлыг үл харгалзан бүх салбарт идэвхтэй өргөжин хөгжиж байгааг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй юм. ОХУ-ын “Их Евразийн түншлэл” болон БНХАУ-ын “Бүс ба зам” санаачилгыг Монгол Улс анхнаасаа дэмжиж ирсэн бөгөөд цаашид ч эрчимтэй хамтран ажиллах, нэн ялангуяа манай бүс нутгийг хамарсан дэд бүтэц, ногоон хөгжил, байгаль экологийн доройтлыг сэргээх чиглэлээр төсөл, хөтөлбөрүүдэд оролцох, хамтран ажиллах хүсэлтэй байдаг. Монгол Улс эдийн засгаа сэргээх хүрээнд өнгөрсөн 2020 онд манай улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага болох Улсын Их Хурлын баталсан “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тулгуурлан уул уурхай, боловсруулах аж үйлдвэр, хүнс, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, аялал жуулчлал, жижиг, дунд үйлдвэрлэл, тээвэр логистик, бүтээлч үйлдвэрлэл, мэдээллийн технологийн салбарыг тэргүүлэх чиглэлээр тодорхойлж, онцгойлон дэмжиж байна. Энэ хүрээнд Алс Дорнод болон Ази, Номхон далайн бүс нутгийн орнуудтай хамтран ажиллахад баяртай байх болно.Хатагтай, ноёд оо, Монгол Улс нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хоёр том улстай хиллэдэг өвөрмөц байршилтай орон. Монгол Улсын худалдаа, эдийн засгийн салбар нь манай хоёр хөршөөс ихээхэн хамааралтай бөгөөд бидний хувьд дээрх хоёр улстай явуулж буй эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаанд онцгой ач холбогдол өгдөг билээ. Монгол Улс бол далайд гарцгүй хөгжиж буй дэлхийн 32 орны нэг юм. Иймд Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан тээвэр, худалдаа, үйлчилгээний зангилаа “Транзит Монгол Улс” болох зорилтыг тавьж байна. “Ковид-19” цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалан Монгол Улс дэлхийн бусад улс орны нэгэн адил худалдаа, эдийн засгийн томоохон хүндрэл, сорилттой тулгарч байгаа хэдий ч энэ оны эхний байдлаар манай улсын эдийн засаг үе шаттай сэргэх хандлагатай байна. Цар тахал дэгдэхийн өмнөх үе буюу 2017-2019 онд Монгол Улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн дунджаар зургаан хувийн өсөлттэй байсан. Мөн энэ хугацаанд гадаад худалдааны тэнцэл 1-2 тэрбум ам.долларын ашигтай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 2-3 тэрбум ам.долларын түвшинд тогтвортой хадгалагдаж, Монгол Улсын өрийн удирдлага мэдэгдэхүйц сайжран, Зээлжих зэрэглэл дээшлэх, гадаад валютын албан нөөц зохистой түвшинд хүрч нэмэгдэх, валютын ханшийн хэлбэлзэл тогтворжих, инфляци зорилтот түвшинд хадгалагдах таатай нөхцөл бүрдсэн байсан. Харин цар тахлаас үүдэлтэйгээр глобал эдийн засгийн идэвхжил саарсан 2020, 2021 онд Монгол Улсын эдийн засаг мөн томоохон сорилттой тулгарсан бөгөөд энэхүү сорилтыг давахын тулд мөчлөг сөрсөн төсөв, мөнгөний бодлого, хямралын эсрэг чиглэсэн эдийн засгийг дэмжих хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. Мөн дэлхийн бусад орнууд, гадаад ба дотоодын хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид, үндэстэн дамнасан корпорацуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Тухайлбал, манай эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болох уул уурхайгаас гадна экспортын чиг баримжаатай үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, байгалийн хий, газрын тос боловсруулах зэрэг томоохон төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. Алс Дорнодын бүс нутаг нь байгалийн асар их баялагтай бөгөөд Зүүн Азийн бүс нутаг дахь худалдаа, эдийн засгийн чухал төв болж байна. Дэлхийн олон улс орны хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид Алс Дорнодын бүс нутгийг сонирхож, хөрөнгө оруулалтыг түлхүү хийх боллоо. Манай улс ч уг бүс нутагт хамтран ажиллах боломжийг судлах, эдийн засгийн үйл ажиллагаагаа өргөтгөх зорилгоор Владивосток хотод Худалдааны төлөөлөгчийн газраа байгуулсан нь худалдаа, эдийн засгийн цаашдын хамтын ажиллагаанд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Тус Худалдааны төлөөлөгчийн газар нь Монгол Улсын Алс Дорнодын бүс нутаг дахь худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн тэлэх, дэлхийн улс орнууд, тэр дундаа Зүүн болон Зүүн Өмнөд Азийн улс орнуудад бараа бүтээгдэхүүнээ усан замаар экспортлох, тэдний барааг импортлох, хөрөнгө оруулалт татах, бүс нутаг дахь зах зээлийн судалгааг хийж хэрэгжүүлэх болно. Монгол Улс нь Евразийн эдийн засгийн холбоотой хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх чиглэлд анхаарал хандуулсаар ирсэн. Одоогийн байдлаар Евразийн эдийн засгийн холбоотой Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах талаар судалж байна. Гадаад худалдаанд тулгарч буй хориг саадыг бууруулах, манай улсаас бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцчлалд оролцох оролцоонд ийм төрлийн хэлэлцээр чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэж бид үзэж байна. Алс Дорнодын эдийн засгийн харилцааны чиглэлээр Орос, Монгол, Хятад гурван улсын “Эдийн засгийн коридор” байгуулах тухай хөтөлбөрийн талаар дурдахыг хүсэж байна. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд төмөр зам, авто замын коридорыг шинэчлэх, шинээр барьж байгуулах, ОХУ-аас БНХАУ-руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих зэрэг томоохон төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн, хөрш орнуудтайгаа хамтран ажиллаж байна. Тухайлбал, байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулах төслийн Техник, эдийн засгийн үнэлгээний ажил эрчимтэй явагдаж байгаа бөгөөд энэ нь Алс Дорнодын бүс нутаг дахь нэн чухал бүтээн байгуулалтын нэг болно. Ази-Европыг холбосон хамгийн дөт авто зам, төмөр замын замнал нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрдөг. Иймд Орос-Хятад, Ази-Европын хооронд хийгдэж буй худалдаа, бараа бүтээгдэхүүний эргэлт нэмэгдэж байгаа өнөө үед Монгол Улсын энэхүү газар зүйн таатай байршлыг ашиглан худалдаа, тээвэр логисткийн сүлжээ, ачаа тээврийн  урсгалыг бий болгох нь бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Монгол Улс худалдаа, тээврийг хөнгөвчлөх, далайд гарах, дамжин өнгөрөх тээврийг хөгжүүлэх чиглэлээр тууштай нээлттэй бодлого барьж, энэ хүрээнд шинэ төмөр замын сүлжээ барих, авто замын сүлжээг өргөжүүлэх, олон улсын нисэх онгоцны буудал, бүс нутгийн тээвэр, логистикийн төв шинээр барих зэрэг дэд бүтцийн томоохон бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлээд байна. Цаашид “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-т тусгасан төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх, Өвөрбайгалын хязгаараас Монгол Улсын дорнод хэсгээр дайруулан БНХАУ-тай холбогдох төмөр замын зүүн коридор барих, Тува Улсаас Монгол Улсын баруун хэсгээр дайруулан БНХАУ-тай холбогдох төмөр замын баруун коридор барих, мөн гурван улсыг холбосон хурдны автозам барих зэрэг эдийн засгийн үр ашигтай, стратегийн бүтээн байгуулалтын ажлыг яаравчлах хэрэгтэй байна. Эдгээр бүс нутгийн болон үндэсний хэмжээний, үр ашигтай, ирээдүйтэй, хөгжлийн томоохон төслийг хэрэгжүүлэхэд Монгол Улс та бүхэнтэй хамтран ажиллахад нээлттэй байна.Хатагтай ноёд оо, Бид байгаль, экологийн асуудалд өнөөдөр анхаарал хандуулж, дорвитой арга хэмжээ авахгүй бол байгаль орчны доройтол, цаг уурын онцгой аюулт үзэгдлийн давтамж нэмэгдэж, улмаар улс орнуудын эдийн засгийн тогтвортой хөгжил, хүмүүний амьдрах орчинд асар их хохирол учруулж, аюулын харанга дэлдэж байна. ОХУ-ын Якутад гарсан ойн түймрийн утаа манай улсын нийслэл Улаанбаатар хотод төдийгүй Хойд мөсөн далай хүртэл тархаж, Монгол Улсад дэгдсэн шороон шуурга Хятад, Япон, Солонгос төдийгүй Номхон далайн ай сав газарт хүрч байна. Хаяа нийлүүлэн амьдардаг орнуудын хувьд гамшгаас хамгаалах, урдчилан сэргийлэх, байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх асуудлаар бүс нутгийн хэмжээнд хамтран ажиллаж, хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нь чухал гэдэгтэй Та бүхэн санал нэгдэнэ гэдэгт итгэж байна. Зүүн хойд Азийн орнуудын цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг хангах, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхэд бүсийн хэмжээнд хил дамнасан эрчим хүчний холболтыг хөгжүүлэх явдал чухал байна. Монгол Улс эрчим хүчний дотоод хэрэгцээгээ бүрэн хангахын зэрэгцээ эрчим хүч экспортлогч орон болох зорилт тавиад байгаа бөгөөд энэ хүрээнд Говийн бүсийн сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцийг ашиглах,  манай улсад усан цахилгаан станц барих төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд бүс нутгийн улс орнуудтай хамтран ажиллах санаачилга дэвшүүлээд байна. Хүн амын шилжилт хөдөлгөөн, уур амьсгалын өөрчлөлт, экологийн тэнцвэрт байдлын алдагдал, бичил биетийн хувьсал зэрэг олон хүчин зүйлс мал, амьтнаас хүнд халдварлах шинэ болон сэргэж байгаа халдварын эрсдэлийг улам бүр нэмэгдүүлж байна. Хил дамнасан халдварт өвчний аюул занал улам бүр нэмэгдэж буй энэ цаг үед бүс нутгийн хамтын ажиллагааг өргөтгөх ажлын хүрээнд нэн тэргүүнд мэдээлэл шуурхай солилцох механизмыг боловсронгуй болгох, харилцан туршлага хуваалцах, хамтран ажиллах нь ирээдүйн цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээ авах бэлэн байдлын чадавхийг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Эрүүл мэндийн тогтолцоог бэхжүүлэх нь эдийн засгийн өсөлт, эргэлтийг хангах боломжийг бүрдүүлэх тул цаашид энэ чуулганаар биологийн аюулгүй байдал, бүс нутгийн улс орнуудын цар тахлаас сэргийлэх хамтын ажиллагааны чиглэлээр хэлэлцүүлэг хийж байх санал дэвшүүлж буйг хүндэт зохион байгуулагчид болон оролцогчид анхааралдаа авахыг хүсье. Эрхэм хүндэт хатагтай, ноёд оо, Жил бүр зохион байгуулах Ази, Номхон далайн орнуудын хөгжил дэвшил, тулгамдаж буй асуудал, хамтын ажиллагааны талаар санаа бодлоо солилцох сайхан боломж олгодог Дорнын эдийн засгийн чуулганд оролцож байгаа Та бүхэнд ажлын амжилт, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Монголчууд бид энэ чуулганаас олон сайхан ажил хэрэгч санаа сонсож, бас өөрсдийн санаа бодлоо Та нөхдөд хүргэхийг хичээлээ. Чуулганыг зохион байгуулагч оросын талд болон намайг чуулганд оролцохыг урьсан ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Танд гүн талархал илэрхийлье. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийнэ

2021.12.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 12 дугаар сарын 15-17-ны өдрүүдэд Оросын Холбооны Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай хэлэлцээ хийж, хоёр талын хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын үеэр “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан тунхаглал” гаргаж, зарим салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-д айлчлахаар эх орноосоо мордлоо

2021.12.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Оросын Холбооны Улсад албан ёсны айлчлал хийхээр өнөөдөр эх орноосоо мордлоо. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай хэлэлцээ хийж, хоёр талын хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Мөн “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан тунхаглал” гаргаж, зарим салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ОХУ-д хийх албан ёсны айлчлал 2021 оны 12 дугаар сарын 15-17-ны өдрүүдэд үргэлжилнэ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Оросын Холбооны Улсын нийслэл Москва хотноо хүрэлцэн ирэв

2021.12.15. ОХУ. Москва хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Оросын Холбооны Улсад албан ёсны айлчлал хийхээр тус улсын нийслэл Москва хотноо хүрэлцэн ирэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг олон улсын “Внуково-2” нисэх онгоцны буудалд Оросын Холбооны Улсын Гадаад харилцааны дэд сайд И.В. Моргулов угтан авав.Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид Хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын үеэр мөн “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан тунхаглал” гаргаж, зарим салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурна.

Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал гаргалаа

2021.12.16. ОХУ. Москва хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар 2021 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр Москва хотноо хэлэлцээ хийж, Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал гаргалаа.

МОНГОЛ УЛС, ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ХООРОНД ДИПЛОМАТ ХАРИЛЦАА ТОГТООСНЫ 100 ЖИЛИЙН ОЙН ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ

Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс (цаашид Талууд гэх),

• Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд Москва хотноо 2021 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр хийсэн хэлэлцээний үеэр Монгол, Оросын харилцааны түүхэн ач холбогдол, өнөөгийн байдал, хөгжлийн хэтийн төлөвийн талаар өргөн хүрээнд санал солилцсон үр дүнг харгалзан,
• улс хоорондын харилцааны түүхэн дэх Монгол, Оросын ард түмний зуун жилийн найрамдал, сайн хөршийн харилцааны онцлог шинж чанарыг тэмдэглэн,
• Монгол Улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх хамтын тэмцэл, Ардын хувьсгал, Халх голын байлдаан болон Аугаа их Эх орны дайн, Дэлхийн хоёрдугаар дайны он жилүүдэд бэхэжсэн ахан дүүсийн дайчин нөхөрлөл, харилцан тусламж үзүүлж ирсэн гэгээн сайхан уламжлалыг үндэс болгон,
• хоёр талын нягт хамтын ажиллагаа нь Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх, олон улсын тавцан дахь байр суурийг бэхжүүлэх үндэс суурь болсныг тэмдэглэн,
• түүх, соёл, зан заншлаа харилцан хүндэтгэж, хоёр ард түмний найрамдал, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх хүсэл эрмэлзлээ илэрхийлэн,
• бүрэн эрхт улсууд эрх тэгш байх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал болон олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн бусад зарчим, хэм хэмжээг хүндэтгэх үндсэн дээр орчин үеийн нөхцөл байдалд нийцсэн улс төрийн яриа хэлэлцээг хөгжүүлэн,
• батлан ​​хамгаалах, аюулгүй байдлын салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийг эрмэлзэн,
• худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, хүмүүнлэг, байгаль орчныг хамгаалах салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хоёр талын шугамаар болон олон улс, бүс нутгийн байгууллагуудын хүрээнд өргөжүүлэхийг зорин,
• бүс нутгийн болон дэлхий нийтийн гол асуудлуудаар ижил буюу төстэй байр суурьтай байдгаа үндэслэн,
• хоёр орны Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг хугацаагүйгээр хөгжүүлж, дараагийн зуунд хоёр талын харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулж, цогцоор нь эрчимтэй, тогтвортой хөгжүүлэхийг зорин дараах зүйлсийг тунхаглаж байна:

Улаанбаатар хотноо 2019 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдөр байгуулсан “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын гэрээ” нь хоёр талын харилцааг чанарын шинэ түвшинд гарган хугацаагүй хэрэгжихийг баталгаажуулсан бөгөөд Монгол, Оросын хамтын ажиллагааг уламжлалт найрамдал, итгэлцэл, сайн хөршийн харилцаа, төрийн бүрэн эрхт байдлыг харилцан хүндэтгэх, бие биеийнхээ дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс үл оролцох зарчмуудын дагуу цаашид хөгжүүлэх бат бөх эрх зүйн үндэс суурийг бүрдүүлснийг Талууд онцлон тэмдэглэв.

Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэх хамтарсан төлөвлөгөөг амжилттай хэрэгжүүлсэн нь хоёр орон, ард түмний найрамдал, сайн хөршийн харилцаа, харилцан ойлголцол, итгэлцлийг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулж, энэхүү гэгээн сайхан уламжлалыг үеэс үед дамжуулах Монгол, Оросын харилцааны цаашдын хөгжлийн эрх ашигт нийцсэн олон нийтийн дэмжлэгийг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан ажил болсныг Талууд тэмдэглэв.

Талууд Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх 2016 оны дунд хугацааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцыг дүгнэж, шинэ хөтөлбөр боловсруулах хэрэгцээ шаардлагыг судлах нь зүйтэй гэж үзэв.

Талууд хоёр талын улс төрийн байнгын хэлхээ холбоо, ялангуяа өндөр, дээд түвшний харилцааг тогтмол хадгалах нь хамтын ажиллагаанд түлхэц үзүүлэх ач холбогдолтойг тэмдэглэв.

Талууд Монгол Улсын Их Хурал болон Оросын Холбооны Улсын Холбооны Хурал хоорондын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, парламент хоорондын харилцааны механизмуудыг хууль тогтоох үйл ажиллагааны туршлага солилцоход идэвхтэй ашиглахад бэлэн байгаагаа нотлов.

Талууд цэрэг, цэрэг-техникийн хамтын ажиллагаа нь иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааны чухал бүрэлдэхүүн болохыг тэмдэглэж, цэрэг-техникийн туслалцаа үзүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрүүдийг хэрэгжүүлэх, түүнчлэн цэргийн төлөөлөгчдийн солилцоо, хамтарсан сургуулилт, соёл, спорт, хүмүүнлэгийн арга хэмжээ зохион байгуулах замаар батлан хамгаалах, аюулгүй байдлын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлнэ.

Талууд Халх голын байлдаан, Аугаа их Эх орны дайн болон Дэлхийн хоёрдугаар дайнд байгуулсан ялалтад зориулсан хамтарсан арга хэмжээ зохион байгуулах, эдгээр үйл явдлыг судлах, дурсгалыг нь мөнхжүүлэх санаачилгуудыг дэмжиж, түүхийг гуйвуулах, нацизмыг алдаршуулах явдал гаргахгүй байх арга хэмжээ авна.

Талууд терроризм, хэт даврах үзэл, салан тусгаарлах үзэл, үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, авлигатай тэмцэх, зэвсэг, мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодис, тэдгээрийн бэлдэц, түүхий эдийг хууль бус эргэлтэд оруулах, эдийн засаг, байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх болон олон улсын мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр цогц хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд ихээхэн ач холбогдол өгч байна. Энэ үүднээс Талууд хоёр улсын прокурор, шүүх, хууль сахиулах, хил хамгаалах байгууллагууд болон тусгай албадын харилцааг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх болно.

Талууд түлш, эрчим хүч, геологи, уул уурхай, дэд бүтэц, тээвэр, хөдөө аж ахуй зэрэг эдийн засгийн салбарын хамтын ажиллагаа, түүний дотор банк, санхүүгийн байгууллага хоорондын яриа хэлэлцээг урагшлуулах, харилцан ашигтай хөрөнгө оруулалтын хамтарсан төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Монгол, Оросын Засгийн газар хоорондын комисс, түүний дэд комисс, ажлын хэсгүүдийн үйл ажиллагааг өндрөөр үнэлж байна.

Талууд эдийн засгийн хамтын ажиллагааны цар хүрээг тууштай нэмэгдүүлэх, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, эдгээр харилцааг чанарын шинэ шатанд гаргахад чиглэсэн санаачилгуудыг дэмжих шаардлагатайг хүлээн зөвшөөрөв.

Талууд “Хилийн боомт болон Монгол-Оросын улсын хилийг хялбарчилсан журмаар нэвтрэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын 1994 оны хэлэлцээрт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай Протокол” байгуулсныг сайшааж, боомтуудын дэд бүтцийг сайжруулах, нэвтрүүлэх чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр үргэлжлүүлэн ажиллахаа нотлов.

Монгол, Оросын хилийг шалгах ээлжит ажлыг хэрэгжүүлэх хоёр талын хамтарсан комисс байгуулагдаж, тус комисс нь ажлаа 2022 оноос эхлүүлэхээр төлөвлөж буйг Талууд сайшааж байна.

Талууд онцгой байдал, байгалийн гамшиг, үйлдвэрлэлийн ослоос урьдчилан сэргийлэх, тэдгээрийн хор уршгийг арилгах, тэр дундаа хамтарсан сургуулилт хийх, тулгамдсан чухал асуудлуудаар мэдээлэл, туршлага харилцан солилцох, мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх замаар хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн хөгжүүлнэ.

Талууд Улаанбаатар хотноо 2019 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдөр байгуулсан “Бүс нутаг, хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т үндэслэн бүс нутаг, хил орчмын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд цаашид ч дэмжлэг үзүүлнэ.

Талууд хамтарсан “Улаанбаатар төмөр зам” хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн үйл ажиллагааны эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх, замын шинэчлэлийг цаашид хийх, түүнд суурилж хил дамнасан төмөр замын коридорыг хөгжүүлэхэд шаардлагатай нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор тус нийгэмлэгт бүх талын дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн байгаагаа нотлов.

Талууд Оросын Холбооны Улсын үл хөдлөх хөрөнгийн өмчийн эрхийг хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу бүртгэх, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт газар ашиглах Оросын Холбооны Улсын эрхийг шинэчлэн бүртгэх үйл явцыг аль болох хурдан хугацаанд дуусгахын тулд үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллах болно.

Талууд байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх хамтын ажиллагаанд өндөр ач холбогдол өгч, бие биенийхээ ашиг сонирхлыг харгалзан үзэж, харилцан хүндэтгэх үндсэн дээр хил дамнасан усны нөөцийг зохистой ашиглах, хамгаалахад нягт хамтарч ажиллахыг эрмэлзэнэ.

Талууд боловсрол, шинжлэх ухаан, технологийн салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, боловсрол, шинжлэх ухааны байгууллагуудын шууд харилцааг хөгжүүлэхийг зорьж, Монголын боловсон хүчнийг ОХУ-д сургах, орос хэлний сургалтыг Монгол Улсад өргөжүүлэхэд үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлнэ. Түүнчлэн Монгол Улсад орос судлал, ОХУ-д монгол судлалыг хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллана.

Талууд орчин үеийн технологийн дэвшлийг ашиглах, инновацыг хөгжүүлэх зорилгоор эрдэмтэн, мэргэжилтэн, оюутан харилцан солилцох зэргээр шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах таатай нөхцөлийг бүрдүүлнэ.

Талууд нийгэм, соёлын сэдэвчилсэн арга хэмжээ, концерт, үзэсгэлэн, уран бүтээлийн уулзалт зохион байгуулах замаар хүмүүнлэгийн харилцааг өргөжүүлэхийг эрмэлзэнэ.

Талууд хүүхэд, залуучуудын солилцооны хөтөлбөрүүдийн өгөөж боломжийг нэмэгдүүлнэ.

Талууд эрүүл мэнд, нийгмийн болон хүмүүнлэгийн салбарын, түүний дотор хоёр улсын хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах, сайжруулах, байгалийн голомтот болон бусад халдварт өвчинтэй тэмцэх, анагаах ухааныг хөгжүүлэх, эрүүл мэнд, эм зүйн салбарын мэргэжилтэн сургах, давтан сургах чиглэлээр туршлага солилцоход чиглэсэн хэлхээ холбоог улам бэхжүүлнэ.

Талууд шинэ төрлийн коронавируст (COVID-19) халдварын тархалтыг зогсоох чиглэлээр хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, хоёр орны тээврийн харилцааг сэргээхэд шаардлагатай хүчин чармайлт гаргаж, цар тахал дууссаны дараа худалдаа, эдийн засаг, хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааг аль болох түргэн, бүрэн сэргээх боломжийг эрэлхийлж ажиллана.

Талууд 2015 онд байгуулсан “Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх замын зураглал” болон 2016 онд байгуулсан “Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах тухай хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг Монгол, Орос, Хятадын энэхүү ирээдүйтэй гурван талт цогц хамтын ажиллагааг цаашид гүнзгийрүүлэх үүднээс идэвхжүүлнэ.

Талууд Ази, Европын хооронд дамжин өнгөрөх тээврийг хөгжүүлэхэд Монгол, Оросын газарзүйн ашигтай байршлын давуу байдлаа бүрэн дүүрэн ашиглахын тулд энэ чиглэлээрх хамтын ажиллагаагаа улам гүнзгийрүүлэх сонирхлоо нотлов.

Талууд ОХУ-аас БНХАУ-д байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих төслийн ажил амжилттай урагшилж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд шаардлагатай дэмжлэг үргэлжлүүлэн үзүүлнэ.

Талууд дэлхийн болон бүс нутгийн олон асуудлаар хандлага ойролцоо байдгийг тэмдэглэж, олон улсын байгууллага болон бүс нутгийн тавцан дахь хоёр талын хамтын ажиллагааны түвшинд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв.

Талууд гадаад бодлогын уялдааг бэхжүүлэх, олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцох зорилгоор тогтмол хийдэг хоёр талын зөвлөлдөх уулзалтуудыг үргэлжлүүлнэ.

Талууд олон улс болон бүс нутгийн үйл хэргийн хүрээнд нөгөө Талын бүрэн эрхт байдал, аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журамд хохирол учруулахуйц алхам хийхгүй гэдгээ нотлов.

Талууд Нэгдсэн үндэстний байгууллага, Ази-Европын уулзалт (АСЕМ), Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал (АХАИББХ), АСЕАН-ы Бүс нутгийн чуулга (АРФ), Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ) зэрэг олон улсын байгууллага, механизмын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэхээр тохиролцов.

Монголын тал Их Евразийн түншлэл байгуулах санаачилгыг дэмждэгээ илэрхийлэв.

Талууд Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын үйл ажиллагаа, түүний дотор эрчим хүч, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, мэдээлэл, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааны өнөөгийн механизмууд дахь Монгол Улсын оролцоог идэвхжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв.

Талууд Монгол Улс, Евразийн эдийн засгийн холбоо хооронд чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломжийг судлах Хамтарсан судалгааны ажлын хэсгийн ажилд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол Улс, Евразийн эдийн засгийн холбоо хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нарын ганцаарчилсан уулзалт эхэллээ

2021.12.16. ОХУ. Москва хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нарын ганцаарчилсан уулзалт эхэллээ. Цар тахалтай тэмцэж байгаа энэ хүнд хэцүү үед ч хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хүрээнд харилцан айлчлал зохион байгуулж буйд нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг улам хөгжүүлэх, шинэ шатанд гаргах цаг үе ирснийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч онцоллоо. Мөн “Транзит Монгол” болох зорилт тавьснаа дурдаж, 2019 онд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа Монгол Улсын нутгаар дамжуулан хийн хоолой тавих төслийг Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай ярилцаж шийдвэрлэсэн нь амжилттай хэрэгжиж буйг тэмдэглэв. Мөн Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хооронд эрчим хүчний коридор бий болгох шаардлагатай байгааг хэлэв.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн албан ёсны айлчлал амжилттай болж, өндөр үр дүн авчирна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин илэрхийлэв. Цар тахлын улмаас эдийн засгийн хамтын ажиллагаа 2020 онд 20 хувиар буурсан ч энэ оны эхний гурван улирлын байдлаар 25 хувиар нэмэгдсэн бөгөөд цаашид цар тахлын өмнөх түвшинд хүрнэ гэдэгт итгэж байгаагаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нарын ганцаарчилсан уулзалт хаалттай хэлбэрт шилжин үргэлжилж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар дараа нь хэлэлцээ хийж, хамтарсан тунхаглал гаргана.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай хэлэлцээ хийв

2021.12.16. ОХУ. Москва хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр Москва хотноо Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай хэлэлцээ хийв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол, Оросын харилцааны өнгөрч буй зуун жилийн өрнөл, явцыг дүгнэж, цаашдын зорилт, хамтын ажиллагааны тэргүүлэх чиглэл, томоохон төсөл, хөтөлбөрийн талаар санал солилцож, шинэ зууны хамтын ажиллагааны замын зураглалын талаар ойлголцолд хүрэв. Монгол, Оросын ард түмэн бүтэн зууны туршид ойр дотно, сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тогтвортой хөгжүүлж ирсэн нь улс орны харилцааны түүхэнд ховор тохиолдох, хөрш зэргэлдээ орнуудын харилцаанд үлгэр жишээ болохуйц онцлог шинж чанартай гэж үзэж буйгаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв. Дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойд талууд өндөр ач холбогдол өгч, тусгай төлөвлөгөөний дагуу оны турш өргөнөөр тэмдэглэж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, шинэ зуунд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулж, цогцоор нь эрчимтэй, тогтвортой хөгжүүлэхийн төлөө байгааг нотлов.Хэлэлцээний үеэр улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсрол, хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцов. Салбаруудын харилцааг цаашид ч тогтвортой хөгжүүлэхийн зэрэгцээ эдийн засгийн хамтын ажиллагааны цар хүрээг тууштай нэмэгдүүлж, чанарын шинэ шатанд гаргахын төлөө идэвхтэй ажиллах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих нь чухал болохыг тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улс Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан худалдаа, тээвэр логистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн урсгал үйлчилгээний зангилаа болсон “Транзит Монгол” болох зорилт тавьж буйг тэмдэглэж, төмөр зам, авто замын томоохон төслүүдэд оросын талыг хамтран ажиллахыг урив. Талууд Монгол, Оросын хамтарсан “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэгийн эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх, техник, технологийн болон суурь бүтцийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлэхээ илэрхийлэв. Төрийн тэргүүн нар хоёр улс эрчим хүч, хөдөө аж ахуй, барилгын салбар, газрын тосны бүтээгдэхүүн худалдааны чиглэлээрх хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэх боломжийн талаар санал солилцов. Монголд нийлүүлэх газрын тосны бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн тогтвортой байдлыг хангахад анхаарна гэдэгт найдаж буйгаа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх илэрхийлэв. Төрийн тэргүүн нар ОХУ-аас БНХАУ-д байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих төслийн ажил амжилттай урагшилж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүдэд шаардлагатай дэмжлэгийг үргэлжлүүлэн үзүүлэхээ нотлов. Түүнчлэн “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах тухай хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг урагшлуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хилийн боомтуудын дэд бүтцийг сайжруулах, нэвтрүүлэх чадавхыг нэмэгдүүлэх нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхэд чухал болохыг тэмдэглэв. Талууд байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний  талаар мэдээлж, оросын талтай идэвхтэй хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлэв. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” тарьж ургуулах хөдөлгөөний хүрээнд ажиллах боломжийг судлах үүргийг өгөхөө илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, В.В.Путин нар хэлэлцээний дүнгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд мэдээлэл өгч, Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал гаргаснаа зарлалаа.

Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нар уулзав

2022.09.16 ОХУ. Москва хот. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдааны хүрээнд Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нарын ээлжит зургаадугаар уулзалт Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо 09 дүгээр сарын 15-ны өдөр болов. Талууд Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридорын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, гурван талын хамтын ажиллагааны тодорхой чиглэлд ахиц гаргах талаар хэлэлцлээ. Тухайлбал, “Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-т тусгасан гурван улсыг холбосон төмөр замын төв коридорыг шинэчлэн хөгжүүлэх, техник, эдийн засгийн үндэслэлийн ажлыг эхлүүлэхээр тохиролцов. Түүнчлэн төмөр замын зүүн, баруун коридорыг байгуулах, хил, гаалийн чиглэлд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн чухлыг харилцан онцоллоо. Гурван улсын хооронд авто тээврийг хөгжүүлэн, Азийн авто замын сүлжээгээр гурван улсын хооронд тээврийг нэмэгдүүлэх талаар ярилцав. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ руу байгалийн хий дамжуулах хоолой барих төсөл нь гурван улсын хамтын ажиллагаанд онцгой ач холбогдолтой болохыг талууд онцоллоо. Төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх чиглэлд хамтран ажиллаж, төслийг хариуцсан холбогдох аж ахуйн нэгжүүдийн уялдаа холбоог хангах нь чухал гэдэгт талууд санал нэгдэв. Иргэд хоорондын харилцаа, хил дамнасан аялал, жуулчлалыг хөгжүүлэх нь гурван улсын харилцаанд чухал ач холбогдолтой гэдэгт Төрийн тэргүүн нар санал нэгдлээ. Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-ийн хугацааг таван жилээр сунгасныг Төрийн тэргүүн нар уулзалтын үеэр тэмдэглэлээ.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уулзалтын үеэр хэлсэн үгэндээ Монгол Улсын газарзүйн байршлын онцлогт тулгуурлан олон улсын транзит тээврийг хөгжүүлэх, энэ хүрээнд гурван улсын эдийн засгийн коридорын хөтөлбөрт тусгасан төслүүдийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх нь чухал байгааг онцлов. Түүнчлэн дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтийн эсрэг гурван улсын хүчин чармайлтыг нэгтгэж, байгаль орчны чиглэлээр авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг уялдуулан, Монгол Улсад хэрэгжиж буй “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд тодорхой төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх саналыг дэвшүүлэв. Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, хүлэмжийн хийг бууруулж, тогтвортой хөгжлийг дэмжихийн тулд эдийн засгийн үр өгөөж өндөртэй, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх нь Монгол Улсад чухал буйг онцлон тэмдэглэлээ. Энэ хүрээнд “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц”, “Эгийн голын усан цахилгаан станц” байгуулах төслүүдэд хөрш орнуудтай идэвхтэй хамтран ажиллах саналаа илэрхийлсэн бөгөөд энэ чиглэлд шинжээчдийн түвшинд ажиллахаар болов. Гурван улсын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрт тусгасан томоохон төслүүд хэрэгжиж эхлээд байгаа энэ үед 2018 онд тохиролцож байсны дагуу Хөрөнгө оруулалтын хамтарсан төвийг Улаанбаатар хотноо байгуулах бэлтгэл ажлыг эхлүүлэх саналыг дэвшүүлэв. Үүнээс гадна шинжлэх ухаан, соёл, боловсрол, хүмүүнлэг, аялал жуулчлал, гамшигтай тэмцэх зэрэг гурван улсын хамтын ажиллагааны бусад салбарт анхаарал хандуулах хэрэгтэйг онцоллоо. Талууд Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нарын уулзалт амжилттай болж, хамтын ажиллагааны олон асуудлаар санал нэгдсэн гэдгээ дүгнэн тэмдэглэв.Монгол Улс 2012 оноос эхлэн ОХУ, БНХАУ-тай гурван талаар эдийн засгийн салбарт өргөн хүрээтэй хамтын ажиллагаа өрнүүлэх, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрөх транзит коридор байгуулах саналыг дипломат шугамаар илэрхийлж ирсний үр дүнд гурван улсын Төрийн тэргүүн нарын уулзалтыг зохион байгуулах болж, Монгол, Орос, Хятадын гурван талт хамтын ажиллагаа шинэ шатанд гарсан болно. Стратегийн түнш, хөрш орнуудын харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэх, улс төр, эдийн засгийн гурван талт хамтын ажиллагааны цар хүрээг тэлэх зорилго бүхий энэхүү уулзалтыг 2014 оноос эхлэн уламжлал болгон зохион байгуулж ирсэн. Уулзалтыг зохион байгуулж эхэлснээс хойш “Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-ийг байгуулж, хэрэгжүүлэх чиглэлд гурван талаас томилсон Ажлын хэсгийн дарга нарын уулзалт болон шинжээчдийн түвшний уулзалтыг тогтмол зохион байгуулж ирлээ. Гурван талт яриа хэлэлцээний давтамжийг хадгалах хүрээнд гурван улсын дэд сайд нарын уулзалтыг тогтмол зохион байгуулж байна. Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нарын уулзалт нь КОВИД-19 цар тахлын дэгдэлтээс үүдэн 2019 оноос хойш түр хугацаанд завсардаад байв. Энэ жилийн Төрийн тэргүүн нарын уулзалтыг ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин даргалсан бөгөөд ирэх жилийн уулзалтыг БНХАУ-ын дарга, үүний дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч даргална.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.03. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэндчилгээ дэвшүүллээ. ОХУ-ЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ В.В.ПУТИНЫ МЭНДЧИЛГЭЭНД: “Үндэсний их баяр наадам болон Ардын хувьсгалын 101 жилийн ойг тохиолдуулан Танд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг минь хүлээн авч соёрхоно уу. Орос, Монгол хоёр улс найрсаг, сайн хөршийн уламжлалт хэлхээ холбоотой билээ. Улс төрийн ажил хэрэгч яриа хэлэлцээ өрнөхийн зэрэгцээ олон салбарт үр өгөөжтэй хамтын ажиллагаа хөгжсөөр ирлээ. Орос, Монголын ард түмнүүдийн эрх ашигт бүрэн нийцсэн Иж бүрэн стратегийн түншлэл цаашид улам бэхжинэ гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байна. Танд эрүүл энх, ажлын их амжилт, танай ард түмэнд аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ ирүүлэв

2023.06.17. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн төрсөн өдрийг тохиолдуулан Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэндчилгээ дэвшүүлжээ. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч мэндчилгээндээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид 55 насны ойг тохиолдуулан баяр хүргэж, хоёр улсын найрсаг, сайн хөршийн харилцааг хөгжүүлэхэд чиглэсэн зүтгэлийг үнэлж байдгаа илэрхийлэв. Хоёр талын болон олон талт хамтын ажиллагааны тулгамдаж буй асуудлуудаар цаашид үр бүтээлтэй хамтран ажиллана гэж найдаж байна гэжээ. БНХАУ-ын дарга Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид төрсөн өдрийн мэнд хүргэж, өнгөрсөн оны 11 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Хятадад хийсэн төрийн айлчлал амжилтай болж, хоёр улсын харилцааны өндөр түвшнийг харуулсныг тэмдэглэжээ. Талуудын харилцан итгэлцэл, найрамдал, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, хоёр улсын харилцааг тасралтгүй шинэ хөгжилд хүргэхийн төлөө хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлэв. Мөн ОХУ, БНХАУ-ын төрийн тэргүүн нар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид эрүүл энх, Монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ ирүүлэв

2023.07.11. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэндчилгээ ирүүлэв. ОХУ-ЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ В.В.ПУТИН МЭНДЧИЛГЭЭНДЭЭ, Эрхэм хүндэт ноён Ерөнхийлөгч, Үндэсний их баяр наадам, Ардын Хувьсгалын баяр наадмыг тохиолдуулан чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг минь хүлээн авна уу. Найрамдал, сайн хөршийн уламжлалт харилцаатай манай хоёр орны хооронд ажил хэрэгч улс төрийн яриа хэлэлцээ, олон салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа тогтсон. Цаашид “Иж бүрэн стратегийн түншлэл”-ийн харилцааг хөгжүүлэх нь Орос, Монголын ард түмний язгуур эрх ашигт нийцэж, бүс нутгийн тогтвортой, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхэд тус дөхөм болно гэдэгт итгэлтэй байна. Танд эрүүл энх, амжилт хүсэхийн зэрэгцээ Монголын нийт ард түмэнд аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ ирүүлэв

2024.07.12. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэндчилгээ ирүүллээ. Мэндчилгээнд “Үндэсний их баяр наадам-Ардын хувьсгалын 103 жилийн ойг тохиолдуулан Танд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг минь хүлээн авна уу.  Саяхан Астан хотноо болсон бид хоёрын уулзалт Орос, Монголын харилцааны найрсаг, ажил хэрэгч шинж чанарыг бүрэн нотолсон билээ. Хоёр улсын ард түмний сайн сайхны төлөө, Евразийн бүс нутгийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг бэхжүүүлэх ашиг сонирхлын үүднээс цаашид хамтын хүчин чармайлтаар хамтын ажиллагааг бүх салбарт үе шаттай өргөжүүлэн хөгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Танд эрүүл энх, ажлын амжилт, Монгол Улсын ард иргэдэд аз жаргал, хөгжил цэцэглэлтийг чин сэтгэлээсээ хүсэн ерөөе” гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай уулзав

2023.10.18. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бээжин хотноо “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны гурав дахь удаагийн дээд түвшний чуулга уулзалтад оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 17-ны өдөр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай уулзав.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр улсын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг улам гүнзгийрүүлэх, шинэ агуулгаар баяжуулах зорилтын хүрээнд худалдааны татварыг бууруулах, дэд бүтэц, эрчим хүчний салбарт бүтээн байгуулалтын томоохон, төсөл хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх нь чухал болохыг онцлов. Монгол Улсаас ОХУ-д нийлүүлж буй мах, махан бүтээгдэхүүн, ноос, ноолуур, арьс, шир зэрэг хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнд ноогдуулж буй татварын хэмжээг бууруулах асуудлыг ойрын өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо болох Засгийн газар хоорондын комиссын ээлжит хуралдаанаар хэлэлцэн шийдвэрлэхээр Ерөнхийлөгч нар тохиров.Төрийн тэргүүн нар Монгол, Оросын хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болсон “Улаанбаатар төмөр зам” ХНН-ийн үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн шинэчлэл хийх, Монгол Улсын баруун болон зүүн босоо тэнхлэгийн төмөр замуудын бүтээн байгуулалтад хамтран ажиллах талаар санал солилцов. ОХУ-аас Монгол Улсад түлш, шатахууныг тасралтгүй нийлүүлж, тогтвортой хангахаа Ерөнхийлөгч В.В.Путин мэдэгдсэнд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх талархал илэрхийлэв. Монгол Улсын өсөн нэмэгдэж буй эрчим хүчний хэрэгцээг хангахад чиглэсэн хамтын ажиллагааны хүрээнд Эгийн голын усан цахилгаан станц байгуулах асуудлыг талууд нарийвчлан судлахаар болов. ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.В.Лавров, Засгийн газрын орлогч дарга А.В.Новак, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд М.Г.Решетников, Тээврийн сайд В.Г.Савельев, “Оросын төмөр замууд” НХН-ийн Ерөнхий захирал О.В.Белозёров, “Газпром” НХН-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга А.Б.Миллер, “Роснефть” НХН-ийн Ерөнхий гүйцэтгэх захирал И.И.Сечин нар хамтын ажиллагааны талаар мэдээлэл хийж, саналаа танилцуулав.Хоёр улсын төрийн тэргүүн ирэх жил тохиох Халхын голын хамтын ялалтын 85 жилийн ойг хамтран тэмдэглэх нь хоёр улсын дайчин нөхөрлөлийг мөнхжүүлж, залуу, хойч үед түүхэн үнэнийг таниулахад чухал ач холбогдолтой гэдэгт санал нэгдэв. Түүхт ялалтын баярт оролцох Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгыг Ерөнхийлөгч В.В.Путин талархан хүлээн авлаа. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч нар хоёр орны соёл, боловсрол, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, ард түмний найрамдал нөхөрлөлийг бэхжүүлэх нь чухлыг онцлон тэмдэглэв.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.09.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путин 2024 оны 09 дүгээр сарын 2-3-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путиныг Д.Сүхбаатарын талбайд албан ёсоор угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолж, Ерөнхийлөгч В.В.Путин Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улс болон ОХУ-ын албаны төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, В.В.Путин Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, эрчим хүч, газрын тос, байгаль орчин зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өгөхөөр төлөвлөж байна. 2019 онд “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, ОХУ хоорондын гэрээ”-нд гарын үсэг зурснаар Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон юм. Хоёр улс 1921 оны 11 дүгээр сарын 05-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоож, дараа жил нь Элчин сайдын яамдаа Улаанбаатар, Москва хотноо харилцан нээсэн түүхтэй.

Монгол, Оросын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.09.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. росын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Айлчлалын хүрээнд талууд харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Үүнд:

1. “МОНГОЛ УЛСЫН УЛААНБААТАР ХОТЫН ДУЛААНЫ ГУРАВДУГААР ЦАХИЛГААН СТАНЦЫН ӨРГӨТГӨЛ, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЗУРАГ ТӨСӨЛ БОЛОВСРУУЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”–Т

Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн, Оросын Холбооны Улсын Эрчим хүчний сайд С.Е.Цивилев нар гарын үсэг зурлаа. Улаанбаатар хотын дулаан хангамжийн хэрэглээний 32 хувийг хангадаг  Дулааны гуравдугаар цахилгаан станцын өндөр даралтын хэсгийг 50 МВт-ын блок станцаар өргөтгөх, дунд даралтын хэсгийн 48 МВт-ын блок станцыг буулгаж суурин дээр нь 250 МВт-ын блок станц шинээр барих зураг төсөл боловсруулж, инженерийн судалгаа хийнэ. Ингэснээр талууд төслийн нийт өртөг, барилга угсралтын хугацааг нарийвчлан тодорхойлж, төслийг хэрэгжүүлэх дараагийн шатны гэрээ байгуулах нөхцөл бүрдэнэ.

2. “ГАЗРЫН ТОСНЫ БҮТЭЭГДЭХҮҮН НИЙЛҮҮЛЭХ САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-Т

Монгол Улсын Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд , Оросын Холбооны Улсын Эрчим хүчний сайд С.Е.Цивилев нар гарын үсэг зурлаа. Хэлэлцээр байгуулснаар Монгол Улс, ОХУ-ын газрын тосны салбарын хамтын ажиллагаа гүнзгийрч, ОХУ-аас газрын тосны бүтээгдэхүүн саадгүй, тогтвортой нийлүүлэх боломж бүрдлээ. Манай улс газрын тосны бүтээгдэхүүнээ 100 хувь импортоор, үүнээс 95 орчим хувийг ОХУ-аас авдаг. ОХУ газрын тосны бүтээгдэхүүний дотоод зах зээлийнхээ нөхцөл байдалтай холбоотойгоор 2023 онд шатахууны экспортод хязгаарлалт тавьж, газрын тосны бүтээгдэхүүний худалдааны хамтын ажиллагааны хэлэлцээртэй улс орнууд болон Евразийн эдийн засгийн  холбооны гишүүн орнууд энэ хязгаарлалтад хамаарахгүй байхаар зохицуулсан юм. 

3. “МОНГОЛ УЛСАД АГААРЫН ХӨЛГИЙН ТҮЛШ НИЙЛҮҮЛЭХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР БОЛОН ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-Т

Монгол Улсын Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан, Оросын Холбооны Улсын Эрчим хүчний сайд С.Е.Цивилев нар гарын үсэг зурлаа. Улаанбаатар хотын шинэ нисэх онгоцны буудлын түлшний хангамжийг олон улсын стандартад нийцсэн, хямд үнэтэй бүтээгдэхүүнээр хангах боломж нэмэгдэхээс гадна манай улсын агаарын хөлгийн түлшний хангамж, нийлүүлэлтийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал дэмжлэг болно.

4. “БАЙГАЛ НУУР, СЭЛЭНГЭ МӨРНИЙГ ХАМГААЛАХ САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН БАЙГАЛЬ ОРЧИН, УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЯАМ БОЛОН ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ, ЭКОЛОГИЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”-Т

Монгол Улсын Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд С.Одонтуяа, Оросын Холбооны Улсын Байгалийн нөөц, экологийн сайд А.А.Козлов нар гарын үсэг зурлаа. Эгийн усан цахилгаан станц байгуулахтай холбогдуулан байгаль орчны хамтарсан үнэлгээ хийж,  хоёр улсын Засгийн газрын хоорондын ажлыг эрчимжүүлэн, нэгдсэн шийдэлд хүрлээ.  Хоёр улс дэлхийн дулаарлын улмаас давтамж нь нэмэгдэж буй байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицсон арга хэмжээний хэрэгжилтэд онцгой анхаарна. Байгал нуур болон Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалах нь даян дэлхийн байгаль орчны төлөв байдалд чухал хувь нэмэртэйг ухамсарлан усны нөөцийг зохистой ашиглах,  урсац тохируулах, сэргээгдэх эрчим хүч бий болгох тухай олон жилийн яриа, хэлэлцээ бодит ажил хэрэг болно. Энэ чиглэлээр хамтын ажиллагааны замын зураглал, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө гаргаж ажиллахаар тохиролцлоо.

5. “ТАРВАГАН ТАХАЛ ӨВЧНИЙ ТАРХВАР СУДЛАЛЫН ЧИГЛЭЛЭЭР ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЯАМ БОЛОН ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ХҮНИЙ ЭРҮҮЛ МЭНД, ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ЭРХИЙГ ХАМГААЛАХ ХОЛБООНЫ ХЯНАЛТЫН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-Т

Монгол Улсын Эрүүл мэндийн сайд Т.Мөнхсайхан, Оросын Холбооны Улсын Хүний эрүүл мэнд, хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах холбооны хяналтын газрын дарга А.Ю.Попова нар гарын үсэг зурлаа. Талууд 2018 онд хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулж, хоёр улсын хилийн дагуух бүс нутагт зоонозын халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, хянах чиглэлээр хамтран ажилласан. Хэлэлцээрийг шинэчлэн байгуулснаар хамтран тандалт судалгаа хийх, мэдээлэл солилцох, тархвар судлал, нян судлалын чиглэлээр монголын мэргэжилтнүүд мэргэжил дээшлүүлэх, хамтарсан эрдэм шинжилгээний ажил хийх, тархвар судлалын хүндрэл үүссэн тохиолдолд шуурхай хариу арга хэмжээ авах зэрэг өргөн боломж бий боллоо. Харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсны дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл хийлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар хамтарсан мэдэгдэл хийв

2021.12.17. ОХУ. Москва хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар 2021 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр хамтарсан мэдэгдэл хийлээ. ОРОСЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ В.В.ПУТИН: Бид Монголын нөхөдтэйгөө найрсаг түншлэлийг хөгжүүлэх сонирхолтой нь мэдээжийн хэрэг. Хоёр улсын харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа маань дээр үеийн үүх түүхтэй. Бидний дипломат харилцаа албан ёсоор тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Манай улс Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн анхны улс байсан гэдгийг онцлон хэлье. Тэртээх үеэс Орос, Монголын хамтын ажиллагаа бэхжиж, бие биеийнхээ ашиг сонирхлыг хүндэтгэх зарчимд тулгуурлан хөгжиж ирсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхтэй хийсэн хэлэлцээний дүнгээр улс төрийн тунхаглал гаргалаа. Энэхүү баримт бичиг нь 2019 онд гарын үсэг зурсан хоёр улсын найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай гэрээг хөгжүүлэхэд чиглэсэн. Тунхаглалд хоёр талын харилцааг бүх чиглэлээр цаашид гүнзгийрүүлэх тодорхой чиглэлүүдийг тусгасан. Түүнчлэн айлчлалын үед талууд худалдаа, олон салбарыг хамарсан Засгийн газар хоорондын болон яам, агентлаг хоорондын баримт бичгүүдийг боловсруулж гарын үсэг зурна. Оросын Холбооны Улс бол Монгол Улсын гадаад худалдааны томоохон түншүүдийн нэг. Коронавируст цар тахлын амаргүй нөхцөлийг үл харгалзан, энэ оны есдүгээр сарын байдлаар манай худалдааны эргэлт 24 хувиар нэмэгдсэн. Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд Орос, Монголын Засгийн газар хоорондын комисс үр дүнтэй ажиллаж байна. Энэ оны 11 дүгээр сард Улаанбаатар хотноо болж өнгөрсөн комиссын ээлжит хуралдаанаар дэд бүтэц, уул уурхай, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй, цахим технологи зэрэг салбарын хамтын ажиллагааны шинэ төлөвлөгөөг гаргасан. “Улаанбаатар төмөр зам” бол хоёр улсын хамтарсан гол чухал, амжилттай хөгжиж буй арилжааны том төсөл юм. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд хоёр талын ачаа тээвэрлэлт 15 сая тонноос 30 сая тонн болон өсөж, хоёр дахин нэмэгдсэн. Сүүлийн жилүүдэд төмөр замыг шинэчлэх, өргөтгөх, “Улаанбаатар төмөр зам”-ын тогтвортой байдлыг хангах талаарх ажил Оросын Холбооны Улсын дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн. Тухайлбал, тээвэрлэлтийн тарифын индексжүүлэлтийг цаг тухайд нь тогтворжуулж, 1990-ээд оны зээлийг зохицуулах төлөвлөгөөг гаргаж, газар эзэмшилтийн хуучин асуудлыг шийдвэрлэв. Монгол Улсаар дамжуулан ачааг төмөр замаар тээвэрлэх нь улам үр ашигтай болно гэж найдаж байгаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх бид хоёр эрчим хүчний салбар дахь хамтын ажиллагааны талаар дэлгэрэнгүй ярилцав. Оросын Холбооны Улс нь Монгол Улсын эрчим хүчний найдвартай нийлүүлэгч бөгөөд тус улсын газрын тосны бүтээгдэхүүний нийт хэрэгцээний 80 хувийг хангаж байна. Оросын эрчим хүчний компаниуд Монгол Улстай хамтран ажиллах, тэр дундаа Монголын шатах, тослох материалын зах зээл дэх орон зайгаа тэлэх сонирхолтой байна. Энэ хүрээнд “Роснефть” компани Улаанбаатарын олон улсын нисэх онгоцны буудал дахь түлш цэнэглэх шинэ цогцолборын операторын хувьд бүртгүүлэхээр ажиллаж байна. Ойрын хугацаанд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжих байгалийн хийн хоолойн техник, эдийн засгийн үндэслэл бэлэн болно. Ажил амжилттай урагшилж байгаа. Энэхүү хоолой нь Оросын “Сибирийн хүч-2” хийн хоолойн үргэлжлэл болох боломжтой. Хамгийн оновчтой чиглэл, уртыг нь тодорхойлоод байна. Өнгөрсөн онд манай улсын компаниуд Улаанбаатар хотын Дөрөвдүгээр цахилгаан станцын шинэчлэлийг амжилттай хийсэн. Ингэснээр Монгол Улсын эрчим хүчний системийн хүчин чадлыг 15 хувиар нэмэгдүүлэв. Гуравдугаар дулааны цахилгаан станцыг шинэчлэх өөр нэг  хамтарсан төслийг боловсруулж байна. Цөмийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах ирээдүй байгаа. Монгол Улсад аж үйлдвэр, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй зэрэг эдийн засгийн салбарыг хөгжүүлэх үүднээс Цөмийн шинжлэх ухааны төв байгуулж, судалгаа хийх боломжийг судалж байгаа. Орос, Монгол хоёр улс цаашид байгаль орчныг хамгаалах чиглэлд чухал төслийг хамтран хэрэгжүүлнэ. Тухайлбал, ЮНЕСКО-гийн өв хэмээн бүртгэгдсэн Байгал, Тарь нууруудын өвөрмөц экологийн системийг бүрдүүлэх хил дамнасан гол мөрнийг хамгаалахад хамтран ажиллана. Орос, Монгол хоёр улсын хооронд коронавируст халдвартай хамтран тэмцэхэд чиглэгдсэн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлж байгаа. Спутник V вакцин болон “Ковид-19” илрүүлэн оношлох оношлуурыг Монгол Улсад нийлүүлж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй хийсэн хэлэлцээ ажил хэрэгч, эерэг уур амьсгалд боллоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гадаад улсад хийж буй анхны айлчлалаа Оросын Холбооны Улсаас эхлүүлж буйд баяртай байна” гэв. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ У.ХҮРЭЛСҮХ: “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд гадаад улсад хийж буй анхны айлчлалаа Оросын Холбооны Улсаас эхэлж байгаадаа баяртай байна. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай хийсэн хэлэлцээний үеэр хоёр орны харилцааны түүхт 100 жилээ дүгнэж, цаашдын зорилт, хамтын ажиллагааны тэргүүлэх чиглэл, томоохон төсөл, хөтөлбөрийн талаар дэлгэрэнгүй санал солилцож, ирж буй шинэ зууны харилцаа, хамтын ажиллагааны замын зураглалаа тодорхойлсон түүхэн ач холбогдолтой айлчлал болж байна. Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын тэмцэл, эх орны дайны он жилүүд, энх цагийн их бүтээн байгуулалтын үед ч Монгол, Оросын ард түмэн хамтдаа байж, харилцан туслалцаж хамтдаа хөгжиж ирсэн гэгээн сайхан уламжлалыг хоёр улсын төрийн тэргүүн нар бахархан тэмдэглэж, бүрэн эрхт улсууд эрх тэгш байх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал болон олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг хүндэтгэх үндсэн дээр орчин үеийн нөхцөл байдалд нийцсэн улс төрийн яриа хэлэлцээг хөгжүүлэхээ илэрхийлж байна. Бүтэн зууны туршид ойр дотно, сайн хөршийн найрсаг хамтын ажиллагааг хөгжүүлж ирсэн манай хоёр орны найрамдал, нөхөрлөл бол улс орны харилцааны түүхэнд ховор тохиолдох, хөрш зэргэлдээ орнуудын харилцаанд үлгэр жишээ болохуйц онцлог шинж чанартай түүхэн уламжлалт харилцаа билээ. Ерөнхийлөгч В.В.Путины Монгол Улсад 2019 онд хийсэн айлчлалын үеэр хоёр тал “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай гэрээ”-г хугацаагүйгээр байгуулсан. Энэ нь манай хоёр орны шинэ зууны Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулж, цогцоор нь эрчимтэй, тогтвортой хөгжүүлэхийн үндэс суурь болж байгааг хоёр улсын төрийн тэргүүн нар дахин нотоллоо. Манай хоёр улс эрчим хүч, нефть шатахуун, байгалийн хий, зам тээвэр, харилцаа холбоо, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, байгаль орчин, худалдаа, эдийн засгийн салбарт хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэх бүрэн боломж байна. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны цар хүрээг далайцтай нэмэгдүүлж, шинэ шатанд гаргах шаардлагатай гэж бид санал нэгтэй үзэж байна. Айлчлалын хүрээнд эрчим хүч, дэд бүтэц, төмөр замын томоохон төслүүдэд оросын талыг идэвхтэй хамтран ажиллахыг урьж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх хүсэлтэй байгаагаа манай тал илэрхийллээ. Хилийн боомтуудын дэд бүтцийг сайжруулах, нэвтрүүлэх чадавхыг нэмэгдүүлэх, хоёр улсын хил дамнасан хамтын ажиллагааны бүс байгуулах талаар харилцан санал солилцлоо. Талууд 2016 онд байгуулсан “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах тухай хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг хангах чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлэхийн зэрэгцээ Оросын Холбооны Улсаас Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих 3 улсын хамтарсан төслийн ажил амжилттай урагшилж байгаад сэтгэл хангалуун байна. Ази, Европын хооронд дамжин өнгөрөх тээврийг хөгжүүлэх, “Транзит Монгол” болох зорилтыг ханган хэрэгжүүлэх хүрээнд Монгол, Оросын хамтарсан “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэгийн эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх, техник, технологийн болон суурь бүтцийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлэх, хил дамнасан төмөр зам, авто зам, эрчим хүчний шинэ коридор бий болгох талаар идэвхтэй хамтран ажиллахаар санал солилцлоо. Манай хоёр улсын хооронд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн салбарт өргөн хүрээнд хамтран ажиллаж ирсэн сайхан уламжлал бий. Оросын Холбооны Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах монгол оюутны квотыг нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэсэнд талархаж байна. Манай хоёр улс бүс нутгийн хамтын ажиллагааны механизм, олон улсын байгууллагын хүрээнд ойр дотно хамтран ажиллаж ирсэн уламжлалтай. Хоёр тал НҮБ, АСЕМ, ШХАБ зэрэг байгууллагын хүрээнд цаашид ч нягт хамтран ажиллахаа нотоллоо. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путины дэвшүүлсэн “Их Евразийн түншлэл” байгуулах санаачилгыг Монголын тал дэмжиж, бүс нутгийн худалдаа, эдийн засаг, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх зорилготой хамтарсан төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийллээ. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путины урилгаар Оросын Холбооны Улсад хийж байгаа айлчлалын хүрээнд “Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал”-ыг гаргаж, хилийн боомт, гааль, оюуны өмч, боловсрол, соёлын салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурж байна. Монгол, Оросын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа цар тахлын амаргүй нөхцөлд ч урагшлан хөгжиж байна. “Ковид-19” цар тахлын энэ цаг үеийн сорилт, бэрхшээлийг аль болох хурдан даван туулж, хоёр орны хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гарган, шинэ агуулгаар баяжуулан харилцан ашигтай хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа дахин нотолж байна. Миний бие өнөөдрийн хэлэлцээний үр дүнд сэтгэл хангалуун байна. Манай хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулан шинэ түвшинд гаргахад хүчин чармайлт гаргаж буй эрхэм хүндэт Владимир  Владимирович Танд болон агуу түүхт, мөнхийн хөрш Оросын ард түмэнд, ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, сайн сайхныг хүсэн ерөөе” гэлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтай уулзлаа

2024.07.03. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын нийслэл Астана хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцох үеэрээ Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путинтай уулзлаа. Төрийн тэргүүн нар Монгол, Оросын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг улам бүр гүнзгийрүүлэх, шинэ агуулгаар баяжуулах зорилтын хүрээнд хоёр талын худалдааны татварыг бууруулах, дэд бүтэц, эрчим хүчний салбарт хэрэгжүүлэх бүтээн байгуулалтын томоохон, төсөл хөтөлбөрүүдийн талаар санал солилцов.Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ОХУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалын тэргүүлэх чиглэл байдгийг нотоллоо. Монгол Улс, Евразийн эдийн засгийн холбооны хооронд Чөлөөт худалдааны тусгай хэлэлцээр байгуулах яриа, хэлэлцээ амжилттай өрнөж байгааг Ерөнхийлөгч нар онцолж, энэ онд багтаан талууд гарын үсэг зурахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хэлэлцээрийг байгуулснаар хоёр талын худалдаа төдийгүй дэд бүтэц, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй зэрэг стратегийн чухал ач холбогдолтой салбарын хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжихөөс гадна хамтарсан аж ахуйн нэгж, үйлдвэр байгуулахад түлхэц үзүүлнэ гэдэгт санал нэгдлээ.2024 онд Халхын голын тулалдааны хамтын ялалтын 85 жилийн ойг хамтран тэмдэглэх нь хоёр улсын иргэд хоорондын харилцан ойлголцол, итгэлцлийг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болно гэж үзэж байгаагаа хоёр улсын төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв. Уулзалтаар мөн “УБТЗ” ХНН-ийн төв шугам, Дулааны гуравдугаар цахилгаан станцын шинэчлэл, зүүн, баруун төмөр зам, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтын явцын талаар  ярилцлаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар баярын захидал солилцов

2024.08.30. Халх голын байлдааны түүхт 85 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар баярын захидал солилцлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч захидалдаа, Халхын голын байлдааны хамтын ялалтын түүхт 85 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс ОХУ-ын Ерөнхийлөгч болон Оросын найрсаг ард түмэнд чин сэтгэлийн баяр хүргэв. Энэхүү түүхэн ойг хоёр улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалж халуун амь, бүлээн цусаа үл хайрлан баатарлагаар тэмцсэн цэрэг эрсийнхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэх, тэдний эх оронч гавьяа зүтгэлийг хойч үедээ мөнхлөн үлдээх, Монгол-Оросын ард түмний энхийн болон хөгжлийн төлөөх их үйлсээр гагнагдсан ган бат найрамдал, нөхөрлөлийг бататган бэхжүүлэх зорилгоор онцгойлон тэмдэглэдэг гэдгийг онцоллоо. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч захидалдаа, Халх голын байлдаанд ялсны 85 жилийн ойг тохиолдуулан чин сэтгэлийн баяр хүргэж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид эрүүл энх, амжилт бүтээл, Монголын ард түмэнд аз жаргал, хөгжил цэцэглэлтийг чин сэтгэлээсээ хүсэн ерөөв. Мөн хүнд бэрх үед батжин бэхэжсэн хоёр орны найрамдал нөхөрлөл, харилцан тусламжийн уламжлал нь Оросын Холбооны Улс, Монгол Улсын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааны цаашдын хөгжлийн бат бэх суурь нь мөн гэдгийг онцоллоо.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчилна

2024.08.30. Халх голын байлдааны 85 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путин 2024 оны 09 дүгээр сарын 03-ны өдөр Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Энэ онд Халх голын байлдааны 85 жилийн ой, Монгол, Оросын хувь нийлүүлсэн “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэг үүсэн байгуулагдсаны 75 жилийн ой, Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын гэрээ байгуулагдсаны таван жилийн ой тохиож байгаа билээ. Айлчлалын үеэр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлуудаар санал солилцохоос гадна хоёр улсын Засгийн газар хооронд байгуулах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.09.02. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путин 2024 оны 09 дүгээр сарын 2-3-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ.Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно. Хоёр улсын төрийн тэргүүн мөн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өгөх юм. 2019 онд “Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, ОХУ хоорондын гэрээ”-нд гарын үсэг зурснаар Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон. Хоёр улс 1921 оны 11 дүгээр сарын 05-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоож, дараа жил нь Элчин сайдын яамдаа Улаанбаатар, Москва хотноо харилцан нээсэн түүхтэй.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар хэлэлцээ хийв

2024.09.03. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путиныг Халх голын байлдааны ялалтын 85 жил, Монгол, Оросын “Улаанбаатар төмөр зам” хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг үүсэн байгуулагдсаны 75 жил, хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 100 жилийн ойг үргэлжлүүлэн тэмдэглэх хүрээнд албан ёсоор айлчилж байгаад талархал илэрхийлэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн харилцаа, хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдлыг дүгнэж, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, түүний дотор түлш, эрчим хүч, зам тээвэр, байгаль орчин, соёл, боловсрол, эрүүл мэнд, хүмүүнлэгийн салбарын харилцааг улам эрчимжүүлэх талаар ярилцлаа. Айлчлалын хүрээнд Газрын тосны бүтээгдэхүүн нийлүүлэх салбарт хамтран ажиллах  тухай, Дулааны гуравдугаар цахилгаан станцын өргөтгөл, шинэчлэлийн төслийн зураг төсөл, төсөв боловсруулах тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулж байгааг сайшаан тэмдэглэв. Хэлэлцээний үеэр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Эгийн голын усан цахилгаан станц”-ыг барих ажил хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд урагшилж байгааг тэмдэглээд, Эгийн голын төслийг онцгойлон анхаарч, байгаль орчны үнэлгээний асуудлыг цогцоор нь авч үзэхийн тулд хоёр талын ажлын хэсгийг байгуулахаар тохиролцож, Санамж бичиг байгуулж байгааг өндрөөр үнэлэв. Энэ оны сүүлээр Монгол Улс, Евроазийн эдийн засгийн холбоо хооронд байгуулах Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээр худалдааны эрх зүйн орчныг тэлж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх шинэ боломж бий болгоно гэж итгэж байгаагаа талууд илэрхийлэв. Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх нь чухал гэдэгт талууд санал нэгдэж, гурван улсын холбогдох байгууллагууд холбогдох төслүүдийг цаг үеийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэн шинэчилж буйг сайшаан тэмдэглэлээ.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, В.В.Путин нар Г.К.Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөв

2024.09.03. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Халх голын байлдааны ялалтын 85 жилийн ойг тэмдэглэх хүрээнд албан ёсны айлчлал хийж буй ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар БНМАУ-ын баатар, ЗХУ-ын дөрвөн удаагийн баатар маршал Г.К. Жуковын хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, цэцэг өргөв. Цэцэг өргөх ёслолын үеэр Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэлээ. Хоёр улсын төрийн тэргүүн ахмад дайчидтай мэндчилж, Халх голын байлдааны ялалтын 85 жилийн ойд зориулсан цэргийн ёслолын жагсаал үзэж сонирхлоо.

У.Хүрэлсүх: Ерөнхийлөгч В.В.Путины айлчлал найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжууллаа

2024.09.03. Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүний хийсэн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд хийсэн мэдээллийг хүргэж байна. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ У.ХҮРЭЛСҮХ: Эрхэм хүндэт  Владимир Владимирович, Энд цугларсан хэвлэлийн төлөөлөгчид, эрхэм зочид оо! Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг дэвшүүлье. Халх голын байлдаанд хамтын ялалт байгуулсны түүхт 85 жилийн ой, Монгол, Оросын найрамдлын бэлгэ тэмдэг болсон “Улаанбаатар төмөр зам” хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг үүсэн байгуулагдсаны 75 жилийн ой болон Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 100 жилийн ойн хүрээнд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путин манай сайхан оронд албан ёсны айлчлал хийж байгаад чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Бид Халх голын байлдааны энэхүү түүхэн ялалтын баярыг манай хоёр улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалж халуун амь, бүлээн цусаа үл хайрлан баатарлагаар тулалдсан цэрэг эрсийнхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэх, тэдний эх оронч гавьяа зүтгэлийг хойч үедээ мөнхлөн үлдээх, Монгол-Оросын ард түмний энхийн болон хөгжлийн төлөөх их үйлсээр гагнагдсан найрамдал, нөхөрлөлийг бататган бэхжүүлэх зорилгоор онцгойлон тэмдэглэж ирсэн түүхэн уламжлалтай билээ. Мөнхийн хөрш манай хоёр орны ард түмний хооронд тогтсон уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа цаг хугацааны уртад улам батжин бэхжиж, шинэ агуулгаар өргөжин хөгжиж, өдгөө Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрээд байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч эрхэм хүндэт Владимир Владимирович таны Монгол Улсад хийж буй энэ удаагийн айлчлал нь манай хоёр орны найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан, ялангуяа түлш, эрчим хүч, зам тээвэр, байгаль орчин, соёл, боловсрол, эрүүл мэнд, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг урагшлуулан хөгжүүлэхэд өндөр ач холбогдолтой үйл явдал болж байна. Мөн айлчлалын хүрээнд та бид хоёр орны болон бүс нутаг, олон улсын өмнө тулгамдаж буй асуудлуудаар санал бодлоо солилцож, өөрсдийн байр суурийн талаар харилцан ярилцлаа. Бидний яриа хэлэлцээний үр дүнд “Газрын тосны бүтээгдэхүүн нийлүүлэх салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Улаанбаатар хотын Дулааны гуравдугаар цахилгаан станцын өргөтгөл, шинэчлэлийн төслийн зураг төсөл, төсөв боловсруулах тухай” Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Мөн олон жил яригдсан Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийг онцгойлон анхаарч, “Байгал нуур, Сэлэнгэ мөрнийг хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай” санамж бичиг, Монгол, Оросын хувь нийлүүлсэн “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэгийн дүрэмд өөрчлөлт оруулах тухай протокол байгууллаа. Ийнхүү “Эгийн голын усан цахилгаан станц”-ыг барих ажил хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд урагшлах болсонд баяртай байна.ОХУ нь манай улсын гадаад худалдааны томоохон түнш бөгөөд Монгол, Оросын худалдааны нийт эргэлт сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байгаа хэдий ч худалдааны баланс тэнцвэргүй байгааг өөрчлөх талаар тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсний үр дүнд Монгол Улс, Евразийн эдийн засгийн холбоо хооронд Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээр байгуулахаар тохиролцсон. Энэ хэлэлцээр нь манай хоёр улсын худалдааны эрх зүйн орчныг сайжруулж, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх бодит шинэ боломжийг бий болгоно хэмээн үзэж байна. Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээрийг энэ ондоо багтаан байгуулахаар хоёр тал ажиллаж байгааг сайшааж байна. Энэхүү хэлэлцээрийн үр дүнд Монгол Улсаас Евразийн эдийн засгийн холбооны гишүүн орнуудад гаргах мал аж ахуйн гаралтай 375 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн импортын татвараас бүрэн чөлөөлөгдөх болно. Энэ нь манай хөдөө аж ахуйн салбар болон жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд ихээхэн дэмжлэг үзүүлэх төдийгүй худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчинд шинэ боломжуудыг нээх юм. Мөн уулзалт, хэлэлцээний үеэр талууд “Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-т тусгагдсан төслүүдийг өнөө цаг үеийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлэн шинэчилж, эрчимжүүлэхээр санал нэгдлээ. Энэ нь манай улсын транзит тээврийн өвөрмөц боломж, чадавхыг дээд зэргээр нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ ОХУ-ын “Их Евразийн санаачилга”, БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” санаачилга болон Монгол Улсын “Талын зам хөтөлбөр”-ийн хүрээнд гурван улсын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх юм. Манай улсын оюутан залуус ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр их, дээд сургуульд суралцах боломжийг нэмэгдүүлэх талаар санаачилга гаргаж байгаад талархал илэрхийлье. Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлогынхоо хүрээнд хөрш ОХУ-тай хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна.  Бид аливаа улс орны түүх, соёл, соёл иргэншил, үндэсний язгуур эрх ашиг, хөгжлийн замналаас үүдэлтэй олон ургалч үзлийг хүндэтгэн үзэж, олон улсын харилцааг олон тулгуурт зарчмаар цогцлоохыг эрмэлздэг. Бид дэлхийн үйл хэрэг дэх НҮБ-ын голлох үүрэг, зохицуулалтыг улам бүр бэхжүүлэхийг тууштай дэмжиж байна. Тиймээс манай улс олон улсын аливаа хүндрэл бэрхшээл, үл ойлголцлыг харилцан ойлголцол, харилцан итгэлцэл, харилцан хүндлэл, яриа хэлэлцээний замаар даван туулж, олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээний хүрээнд шийдвэрлэх ёстой гэж үздэг. Иймд манай мөнхийн хөрш ОХУ нь даян дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх их үйлсэд манлайлал үзүүлэн, дэлхийн улс орнуудын итгэлцэл, харилцан хүндэтгэл, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, Таны энэ удаагийн Монгол Улсад хийж буй айлчлал нь манай хоёр орны түүхэн уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг улам бүр бататган бэхжүүлж, хоёр улсын эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал алхам боллоо. Эрхэм хүндэт Владимир Владимирович Таныг болон эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид та бүхнийг өнө эртний түүхтэй, мөнх хөх тэнгэрийн орон манай сайхан улсад тавтай сайхан морилохыг хүсье. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, В.В.Путин нар Г.В.Плехановын нэрэмжит сургуульд зочиллоо

2024.09.03.Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины Монгол Улсад хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. 2023-2024 оны хичээлийн шинэ жил эхэлж буйтай холбогдуулан Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, В.В.Путин нар Г.В.Плехановын нэрэмжит Оросын эдийн засгийн их сургуулийн Улаанбаатар дахь салбар сургуулиар зочилж, багш, сурагчдын төлөөлөлтэй  уулзлаа. 1999 онд байгуулагдсанаасаа хойш оросын стандартын дагуу боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа тус сургуульд өдгөө 1,500  гаруй оюутан, сурагч суралцаж  байна. Салбар сургууль нь ерөнхий боловсролын сургуулийн дунд сургууль, дээд боловсролын диплом авах хүртэлх өргөн хүрээний сургалтын хөтөлбөртэй томоохон  цогцолборын нэг болжээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын боловсролын салбарт жинтэй хувь нэмэр оруулж буй салбар сургуулийн хамт олонд талархал илэрхийллээ.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путины албан ёсны айлчлал өндөрлөлөө

2024.09.03. Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэн Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путины албан ёсны айлчлал өндөрлөлөө. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж, үр дүнгийн талаар мэдээлэл өглөө. Айлчлалын хүрээнд талууд эрчим хүч, газрын тосны бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, байгаль орчин зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, В.В.Путин нар БНМАУ-ын баатар, ЗХУ-ын дөрвөн удаагийн баатар, маршал Г.К. Жуковын хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, цэцэг өргөлөө. Хоёр улсын төрийн тэргүүн мөн Г.В.Плехановын нэрэмжит Оросын эдийн засгийн их сургуулийн Улаанбаатар дахь салбар сургуулиар зочилж, багш, сурагчдын төлөөлөлтэй уулзлаа. Ерөнхийлөгч В.В.Путины албан ёсны айлчлал найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг улам бүр бататган бэхжүүлж, эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, ялангуяа түлш, эрчим хүч, зам тээвэр, байгаль орчин, соёл, боловсрол, эрүүл мэнд, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг улам хөгжүүлэхэд чухал түлхэц боллоо. Энэ удаагийн айлчлал Халх голын байлдаанд хамтын ялалт байгуулсны 85, Монгол, Оросын найрамдлын бэлгэ тэмдэг болсон “Улаанбаатар төмөр зам” хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг үүсэн байгуулагдсаны 75, Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойн хүрээнд болсноороо онцлог байлаа.

Монгол, Өмнөд Солонгосын Харилцаа

2025.01.27.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс Бүгд Найрамдах Солонгос Улстай 1990.03.26-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ. Бүгд Найрамдах Солонгос Улс 1990.06.18-ны өдөр Улаанбаатар хотод Элчин Сайдын Яамаа нээсэн байн. Харин Монгол Улс 1991.02.01-ний өдөр Сөүл хотод Элчин Сайдын Яамаа нээсэн байна. БНСУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Квон Ён Сун 1990.07.09-нд итгэмжлэх жуух бичгээ барьсан. Харин Монгол Улсаас БНСУ-д суух Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд П.Үржинлхүндэв 1991.03.16-нд Итгэмжлэх жуух бичгээ барьжээ. Хоёр улсын харилцааны түвшин:

• Сайн хөршийн, найрамдал, хамтын ажиллагааны түншлэл /2006 онд БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Но Мү Хений Монгол Улсад хийсэн айлчлалын үеэр тунхагласан/
• Иж бүрэн түншлэл” /2011 онд БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Ли Мен Баг-ийн Монгол Улсад хийсэн айлчлалын үеэр тунхагласан/
• Стратегийн түншлэл /2021 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин нарын дээд түвшний цахим уулзалтын үеэр гаргасан “Хамтарсан тунхаглал”/ 
• Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн 32 жилийн турш хэлбэрэлтгүй урагшилж, эдүгээ “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүрээд байна.

Монгол Улс, Өмнөд Солонгосын харилцаа, хамтын ажиллагаа 1999 онд “XXI зууны харилцан бие биеэ нөхсөн хамтын ажиллагаа”, 2006 онд БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Но Мү Хений Монгол Улсад хийсэн айлчлалын үеэр “Сайн хөршийн найрамдалт хамтын ажиллагааны түншлэл”-ийн харилцаа, 2011 онд БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Ли Мён Баг-ийн айлчлалын үеэр “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцааг тунхагласан. Хоёр улс “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцаанд тулгуурлан улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл, аялал жуулчлал, боловсрол, хүмүүнлэгийн зэрэг өргөн хүрээтэй салбарт болон бүс нутаг, олон улсын тавцанд нягт хамтран ажиллаж ирсэн. “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцааг шат ахиулан “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх саналыг БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин манай талд тавьсан. 2021.09.10-ны өдөр болсон 2 улсын төрийн тэргүүн нарын дээд түвшний цахим уулзалтаар Монгол Улс, БНСУ-ын харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь манай хоёр улс төдийгүй бүс нутаг, олон улсын энх тайвныг бэхжүүлж, тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт санал нэгдэж, хоёр улсын харилцаа “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохирсон. Цаашид хоёр улсын “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаанд  тулгуурлан улс төр, аюулгүй байдал; худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг; боловсрол, шинжлэх ухаан технологи, байгаль орчин, эрүүл мэнд; соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа; бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа гэсэн 5 тулгуур чиглэлд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн өргөжүүлэхээр тогтсон гэж Бүгд Найрамдах Солонгос Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамны мэдээлэлд дурджээ.

БНСУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2017.10.27. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд У Суныг өрөөндөө хүлээн авч уулзлаа. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ен  баяр хүргэж  халуун дотно үгтэй мэндчилгээ ирүүлсэнд талархал илэрхийлье. Ерөнхий сайд Ли Наг Енд миний мэндийг уламжилж өгөхийг хүсье. Ази Номхон далайн бүс нутгийн чухал түнш, манай гуравдагч хөрш БНСУ-тай найрсаг харилцаа хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг. Гадаад бодлогын залгамж чанарыг хадгалж, БНСУ-тай Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг бүх талаар өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхийн төлөө хичээн ажиллана. Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэх, зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоог хөгжүүлэхэд БНСУ-ын Засгийн газар, ард түмний дэмжлэг туслалцаа чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн төдийгүй одоо ч үргэлжилж байна. Монгол улс Эдийн засаг санхүүгийн хүндрэлтэй байдлыг даван туулахад БНСУ-ын Засгийн газар ОУВС-ийн хүрээнд 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгохоор шийдвэрлэсэнд талархал илэрхийлье. Хоёр улсын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхэд дээд, өндөр түвшний айлчлалын давтамжийг хадгалах явдал чухал. БНСУ-ын Ерөнхий сайд 2015 онд манай улсад айлчилсан. Миний хувьд Ерөнхий сайдын хувиар БНСУ-д айлчилна гэж бодож байна. Монгол Улсын Засгийн газар БНСУ-тай харилцаа хамтын ажиллагааг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх, түүний дотор худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргахад анхаарч ажиллана. “Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр” байгуулах боломжийг судлах хоёр улсын хамтарсан ажлын хэсгийн судалгаанаас нааштай дүн хүлээж байна. Бидний энэ уулзалт ч үүнд түлхэц болох байх. Улс орны хөгжил ард иргэдийн амьдралд үр өгөөжтэй мөн хоёр талд харилцан үр ашигтай салбар чиглэлд хөрөнгө оруулалт, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж ажиллах нь зүйтэй юм. Элчин сайд та санал бодлоо нээлттэй хуваалцаж хамтран ажиллахыг хүсье Бусад улс орнуудаас  хамгийн олон буюу 30 гаруй мянган иргэн маань БНСУ-д ажиллаж суралцаж амьдарч байна. Хоёр орны хамтын ажиллагаанд иргэд солилцоо улам бүр нэмэгдэж байна. Цаашид иргэд харилцан зорчих нөхцөлийг улам хөнгөвчлөх, хоёр орны агаарын тээвэрлэлтийн давтамжийг нэмэгдүүлэх зэрэгт анхаарч хамтран ажилламаар байна. Бид Өмнөх Засгийн газрынхаа бодлогыг хэвээр хадгалж, тогтвортой үргэлжлүүлэх болно. Монгол Улсын Засгийн газрын кабинет өөрчлөгдсөн болохоос бодлого өөрчлөгдөөгүй.Төрд буй хүнд суртал, авилга хээл хахуультай хатуу тэмцэж ажлын сахилга хариуцлагыг сайжруулж ажиллана. Улмаар нийгмийн шударга ёсыг бэхжүүлж бизнес эрхлэгчид, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ажиллах эрхзүйн орчныг тогтвортой болгоно. Гадаад, дотоодын хамтарсан хөрөнгө оруулалт бүхий компаниудын үйл ажиллагааг дэмжинэ. Улс орны хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл Уул уурхайгаас гадна Хөдөө аж ахуй ,газар тариалан, жижиг,дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлого барина. Монголын онгон байгальд экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн, тариа, хүнсний ногоог тариалж экспортод гаргах чиглэлээр хамтран ажиллах бүрэн боломжтой. Хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд хичээн зүтгэж байгаа Элчин сайд танд болон  Элчин сайдын яамны хамт олонд талархал илэрхийлж ажлын амжилт хүсье гэлээ. БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд ноён У Сун манай хоёр орны харилцаа сүүлийн жилүүдэд маш хурдацтай хөгжиж байна. Тэр дундаа Төр засгийн төвшинд. 2015 онд БНСУ-ын Ерөнхий сайд танай оронд айлчилснаас хойш Монгол улсын Ерөнхий сайдыг манай орон өөрийн улсад айлчлуулах хүсэлтэй байсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх та манай оронд айлчлахыг зөвшөөрч байгаад талархаж байна. Энэхүү айлчлалаар манай хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагаа улам батжиж олон асуудал шийдэгдэх болно. Бизнесийн эрхлэгчдийг дэмжих чиглэлээр баримталж буй бодлогод тань сэтгэл хангалуун байна. Сэлэнгэ аймагт Солонгос-Монголын хамтарсан компани үр тариа, хүнсний ногоо тариалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Энэ мэт олон олон төслийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ гэдэгт итгэж байна. Монгол Солонгос хоёр улс нь ахан дүүсийн найрамдалт харилцаатай улс. Сүүлийн жилүүдэд Монголд ирэх Солонгос иргэдийн жуулчлал эрс нэмэгдэж байгаа. 2016 онтой харьцуулахад аялагчдын тоо 20 хувиар өсч, он гарсаар эхний 10 сарын байдлаар 70 мянган хүн ирсэн байна. Иргэд хоорондын харилцаа ийнхүү өргөжин тэлж байгаа учраас хоёр орны агаарын тээврийн нислэгийн давтамжийг  нэмэгдүүлэх талаар анхаарч ажиллах болно гээд ажлын амжилт хүсч, хүлээн авч уулзсанд дахин талархал илэрхийлжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-д айлчилна

2018.01.08. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-ий урилгаар 2018.01.15-17-ны өдрүүдэд БНСУ-д албан ёсны айлчлал хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын БНСУ-д хийх айлчлалын зорилго нь гуравдагч хөрш БНСУ-тай иж бүрэн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хүрээнд улс төрийн итгэлцлийг бататгах, хоёр орны хоорондын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжийг нэмэгдүүлэх, иргэдийн зорчих нөхцлийг хөнгөвчлөх зэрэг асуудлыг хэлэлцэж, бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцоход оршиж байна. Айлчлалын үеэр хоёр Засгийн газар хооронд хөнгөлөлттэй зээлийн хэлэлцээр, мөн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хооронд холбогдох баримт бичигт гарын үсэг зурна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхаж, БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн айлчлалын үеэр БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн болон Засгийн газрын зарим гишүүдтэй уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны  асуудлаар санал солилцохын зэрэгцээ Монгол, Солонгосын Бизнес форумд оролцож, БНСУ-ын хэвлэл мэдээлэлд ярилцлага өгнө. Түүнчлэн БНСУ-д оршин сууж, амьдарч буй монгол иргэдийн төлөөлөлтэй уулзана гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ дахь айлчлал эхэллээ

2018.01.14. БНСУ. Сөүл хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-ий урилгаар 2018 оны 1 дүгээр сарын 15-17-нд тус улсад хийх албан ёсны айлчлал өнөөдөр эхэлж байна.  Айлчлалын зорилго нь гуравдагч хөрш БНСУ-тай иж бүрэн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хүрээнд улс төрийн итгэлцлийг бататгах, хоёр орны хоорондын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжийг нэмэгдүүлэх, иргэдийн зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх зэрэг асуудлыг хэлэлцэж, бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцоход оршиж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын Засгийн газар хооронд хөнгөлөлттэй зээлийн хэлэлцээр, мөн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хооронд холбогдох баримт бичигт гарын үсэг зурна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхаж, Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн болон Засгийн газрын зарим гишүүдтэй уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар санал солилцохын зэрэгцээ Монгол, Солонгосын бизнес форумд оролцож, БНСУ-ын хэвлэл мэдээлэлд ярилцлага өгнө. Түүнчлэн БНСУ-д оршин сууж, амьдарч буй монгол иргэдийнхээ төлөөлөлтэй уулзана гэжээ.

БНСУ-ын зээлийг агаар, орчны бохирдлыг арилгахад зарцуулна

2018.01.15. БНСУ. Сөүл хот. БНСУ-д айлчилж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ сарын 15-ны өдөр тус улсын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхав. Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин Монгол Улсын Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчилж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол Улстай тогтоосон “Иж бүрэн түншлэлийн харилцаа”-г “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэж хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Тэрээр Монгол, Солонгос хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд өргөжүүлж, иргэдийн солилцоог тэлэх эрмэлзэлтэй байна гэв. Манай хоёр улс ардчилал, чөлөөт зах зээл зэрэг үнэт зүйлс нэгтэй болохыг Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин онцлоод Зүүн Хойд Азийн бүс нутгийн хөгжил цэцэглэлтийн төлөө байдгаараа манай хоёр улс адил гэдгийг тэмдэглэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх анхны гадаад айлчлалаа “гуравдагч хөрш” БНСУ-аас эхлүүлсэндээ баяртай байгаагаа илэрхийлж, БНСУ-тай харилцах харилцаа Монгол Улсын гадаад бодлогод чухал байр суурь эзэлдгийг нотлов. Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн системд шилжсэн цагаас эхлэн БНСУ тууштай дэмжиж ирснийг дурдав. Энэ удаагийн айлчлал харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, иргэдийн солилцоог бэхжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт найдаж байгаагаа илэрхийлэв. Мөн ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийн хүрээнд БНСУ-ын Засгийн газар 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгож буйд талархал илэрхийлж зээлийг Улаанбаатар хотын агаар, орчны бохирдлыг шийдвэрлэхэд ашиглах хүсэлтэй байна гэв. Талууд хоёр улсын иргэд алсдаа харилцан визгүй зорчдог болох чиглэлээр харилцан хүчин чармайлт гаргах, Азийн супер сүлжээ зэрэг бүс нутгийг хамарсан томоохон төслүүдэд хамтран ажиллах талаар ярилцав. Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин Зүүн Хойд Азийн бүс нутагт явуулж буй өөрийн санаачилсан “Шинэ Умардын бодлого”-оо тайлбарлаж, Евразийн зүрхэнд орших Монгол Улстай улам нягт хамтран ажиллах нөөц боломж их байгааг цохон тэмдэглэв. Ирэх зургаадугаар сард зохиогдох Зүүн Хойд Азийн бүс нутгийн аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлцээ” олон улсын  V Бага хуралд БНСУ-аас төлөөлөгч оролцохыг урив. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Пёнчан 2018” Өвлийн олимп дэлхийн улс түмний энхтайван, эв нэгдлийн баяр болоосой хэмээн чин сэтгэлээсээ хүсч, Өвлийн олимпийг зохион байгуулах нэр хүндтэй үйлсэд нь БНСУ-ын Ерөнхийлөгчид амжилт хүсэв гэжээ.

Монгол, БНСУ-ын Бизнес форум боллоо

2018.01.15. БНСУ. Сөүл хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийж байгаа айлчлалын хүрээнд хоёр улсын бизнес эрхлэгчдийн форум Сөүл хотод боллоо. Форумын нээлтэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон хоёр улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын удирдлага, холбогдох сайд нар  үг хэлэв. “Улс орны хөгжлийн гол ачааг бизнес эрхлэгчид үүрч байна. Бид харилцан итгэлцлээ нэмэгдүүлж, бизнес эрхлэгчдээ бүх талаар, тууштай дэмжинэ” гэж Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Газрын баялаг ихтэй Монгол Улстай хамтран ажиллах боломж байгааг БНСУ-ын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын дэд тэргүүн Ким Жун Дон хэллээ. Улсынхаа Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 72 хувийг бий болгодог бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл БНСУ-ын талтай өмнө тогтоосон харилцаа холбоогоо улам өргөжүүлж, зарим нь хамтрах эхлэлээ тавьж байгаад баяртай байгаагаа Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын Удирдах зөвлөлийн дарга бөгөөд Ерөнхийлөгч Б.Лхагважав илэрхийлэв. Бизнес форумд оролцогчид уламжлалт салбараас гадна инноваци, бүтээмж, нэмүү өртөг бий болгох болон бүс нутгийг хамарсан дэд бүтцийн томоохон төсөл, хөтөлбөр, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй, үйлчилгээ зэрэг салбарт хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийллээ. 2017 оны байдлаар хоёр улсын худалдааны хэмжээ 209 сая ам.доллар хүрснээс экспорт 12 сая, импорт 198 сая ам.доллар болжээ. Худалдааны нийт эргэлт 1.4 хувиар өссөн байна. 1990 оноос хойш өнөөг хүртэл хугацаанд БНСУ манай улсад 512 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд тус улсын хөрөнгө оруулалттай 2400 орчим аж ахуйн нэгж бөөний болон жижиглэн худалдаа, нийтийн хоол, уул уурхай, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна гэжээ.

БНСУ гэрээт ажиллагсдын квотыг нэмэхээр төлөвлөжээ

2018.01.15. БНСУ. БНСУ-д айлчилж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг тус улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн сайд Ким Ён Жүү хүндэтгэн өглөөний зоог барив. 2017 онд Монгол Улсаас хөдөлмөрийн гэрээгээр ирсэн хүмүүс сайн ажилласан, мөн хууль бусаар хөдөлмөр эрхлэгчдийн тоо тодорхой хэмжээнд буурсан тул энэ жилийн квотыг өмнөхөөс нэмэх төлөвлөгөөтэй байна гэдгээ сайд Ким Ён Жүү хэллээ. Цаашид БНСУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор ажил олгогч, ажил хайгч нарын мэдээллийн систем байгуулах төслийг Монгол Улсад  хэрэгжүүлэх боломжтойг хэллээ. БНСУ энэ системийг Камбож, Вьетнам зэрэг улсад амжилттай хэрэгжүүлж байна. Мэдээллийн сан бий болсноор ажил хайгч цахим орчинд төдийгүй гар утсаараа БНСУ дахь ажлын байрны талаархи мэдээллийг цаг хугацаа, орон зайнаас үл хамаарч авах боломж бүрдэнэ гэжээ.

Аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэхэд БНСУ-ын талтай хамтран ажиллана

2018.01.15. БНСУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийж байгаа айлчлал амжилттай үргэлжилж байна. БНСУ-ын Умардын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хорооны дарга Сун Ён Гиль тэргүүтэй Засгийн газрын гишүүд Ерөнхий сайдыг хүндэтгэн өдрийн зоог барилаа. Энэ үеэр талууд харилцаа, хамтын ажиллагаа, тэр дундаа аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр зам, тээврийн салбарт хамтран ажиллах өргөн боломж байна гэдэгт санал нэгджээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхав

2018.01.16. БНСУ. Сөүл хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ сарын 15-17-ны өдрүүдэд БНСУ-д албан ёсны айлчлал хийж байгаа билээ. Айлчлалынхаа хүрээнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тус улсын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхав. Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин Монгол Улсын Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчилж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол Улстай тогтоосон Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэж хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийллээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх анхны гадаад айлчлалаа гуравдагч хөрш БНСУ-аас эхлүүлсэндээ баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Мөн ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийн хүрээнд БНСУ-ын Засгийн газар 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгож буйд талархал илэрхийлээд өвлийн олимпийг зохион байгуулах нэр хүндтэй үйлсэд нь БНСУ-ын Ерөнхийлөгчид амжилт хүслээ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийж байгаа айлчлалын хүрээнд хоёр улсын бизнес эрхлэгчдийн форум Сөүл хотод боллоо. Форумын нээлтэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Улс орны хөгжлийн гол ачааг бизнес эрхлэгчид үүрч байна. Бид харилцан итгэлцлээ нэмэгдүүлж, бизнес эрхлэгчдээ бүх талаар, тууштай дэмжинэ гэж тэмдэглэв. Газрын баялаг ихтэй Монгол Улстай хамтран ажиллах боломж их байгааг БНСУ-ын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын дэд тэргүүн Ким Жун Дон хэллээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг тус улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн сайд Ким Ён Жүү хүндэтгэн өглөөний зоог барив. 2017 онд Монгол Улсаас хөдөлмөрийн гэрээгээр ирсэн хүмүүс сайн ажилласан, мөн хууль бусаар хөдөлмөр эрхлэгчдийн тоо тодорхой хэмжээнд буурсан тул энэ жилийн квотыг өмнөхөөс нэмэх төлөвлөгөөтэй байна гэдгээ сайд Ким Ён Жүү хэллээ гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ен нар албан ёсны хэлэлцээ хийв

2018.01.16. БНСУ. Сөүл хот. БНСУ-д айлчилж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 01 дүгээр сарын 16-ны өдөр тус улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ентэй ганцаарчлан уулзсаны дараа албан ёсны хэлэлцээ хийв. Мөн өдөр хоёр улсын Ерөнхий сайд харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцов. Талууд Эдийн засгийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны сангаас 2017-2019 онд зээл авах тухай, Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай, Хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох тогтолцооны дагуу ажилтан илгээх болон хүлээн авах тухай хэлэлцээр болон Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. БНСУ-ын Засгийн газраас авах 700 сая ам.доллартай тэнцэх воны хөнгөлөлттэй зээл 0,2 хувийн хүүтэй, эргэн төлөгдөх хугацаа 30 жил, үүнээс үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа 10 жил байх юм. Энэ зээлийг 2019 он дуустал хугацаанд авах бөгөөд агаар, орчны бохирдлыг арилгахад зарцуулахаар төлөвлөж байна. Харин Санамж бичиг байгуулснаар хоёр орны хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн салбарын хамтын ажиллагаа эрчимжиж, мэргэжилтэй ажиллах хүчин бэлтгэх, ур чадварыг нь дээшлүүлэх, ажлын байр бий болгох, хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлох зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллах юм гэв.

Бизнес эрхлэгчидтэй зангиагүй уулзалт хийлээ

2018.01.16. БНСУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийсэн ажлын айлчлал өндөрлөж байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 01 дүгээр сарын 16-ны өдөр тус улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ентэй ганцаарчлан уулзсаны дараа албан ёсны хэлэлцээ хийсэн. Мөн өдөр хоёр улсын Ерөнхий сайд харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцлоо. Мөн өдрийн өглөө Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Солонгосын бизнес форумд оролцсон бол үдээс хойш бизнес эрхлэгчидтэй зангиагүй уулзалт хийж хоёр улсын худалдаа, бизнесийг өргөжүүлэх боломжийн талаар ярилцлаа. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ үеэр “БНСУ-д хийсэн айлчлал зорилгодоо 100 хувь хүрлээ” гэж онцоллоо. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт заасан “Багануурын үйлдвэр технологийн парк”, “Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрийн технологийн парк”, “Налайхын барилгын материал үйлдвэрлэлийн технологийн парк” зэрэг төслийг Солонгосын хөрөнгө оруулагчидтай хамтран хэрэгжүүлэх боломжтой гэдгийг Ерөнхий сайд хэлжээ

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийсэн айлчлалын үеэр шийдвэрлэгдсэн 16 асуудал

2018.01.18. БНСУ. Cөүл хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал амжилттай өндөрлөлөө. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхаж, Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийв. Түүнчлэн БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн болон Засгийн газрын зарим гишүүнтэй уулзаж, Монгол, Солонгосын бизнес форумд оролцож үг хэлэв. Мөн тус улсад ажиллаж, амьдарч байгаа монгол иргэдтэйгээ уулзлаа. Ерөнхий сайдын айлчлалын хүрээнд шийдвэрлэсэн тодорхой асуудлуудын талаар дараах мэдээллийг өглөө. Үүнд:

1.  Айлчлалын үеэр хоёр тал өнөөгийн Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлэхээр санал нэгдлээ. БНСУ-ын удирдлага харилцааг Стратегийн түншлэлд дэвшүүлэн хөгжүүлэх саналыг тавьсан.

2.  БНСУ-ын Засгийн газраас ОУВС-ийн хөтөлбөрийн хүрээнд олгож буй 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн  ерөнхий хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэхүү зээлийн хөрөнгийг Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол, орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглах хүсэлтэй байгаагаа манай талаас илэрхийлсэн. Солонгосын тал манай саналыг бүх талаар дэмжиж ажиллахаа илэрхийлж холбогдох ажлын хэсгийг ойрын үед Монголд илгээхээр болов.

3.  Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Засгийн газраас өмнө нь олгохоор шийдвэрлэсэн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд 10 аймгийн дулааны цахилгаан станц барих төсөл, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын цахим хяналтын систем байгуулах төсөлийг энэ онд багтаан эхлүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлснийг Солонгосын тал хүлээж авав. Мөн БНСУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Байгалийн түүхийн музейн шинэ барилга барих төсөлийг хэрэгжүүлэх асуудлыг Солонгосын тал судалж үзэхээр болов. 

4.  Айлчлалын үеэр тохирсон асуудлуудыг цаг алдалгүй шуурхай хэрэгжүүлэх зорилгоор Монгол Улс, БНСУ-ын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны 3 дугаар хуралдааныг ирэх 3 дугаар сард зохион байгуулахаар тохирлоо

5. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх цаашид Монгол Улсад дэвшилтэт техник технологийг нэвтрүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар эдийн засгийг төрөлжүүлж, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд БНСУ-тай ХАА, газар тариалан, аялал жуулчлалын зэрэг салбаруудад хамтран ажиллах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлснийг Солонгосын тал бүрэн дэмжиж, нэн ялангуяа мэдээлэл, харилцаа холбоо, аж үйлдвэрийн салбарт хуримтлуулсан технологи, туршлагаасаа хуваалцаж, хамтран ажиллах боломжтойг тэмдэглэв.

6. Айлчлалын үеэр зохиогдсон Монгол-Солонгосын бизнес форумын хүрээнд Монгол Улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн байдал, хамтын ажиллагааны боломжуудын талаар танилцуулав. Энэхүү форумын үеэр хүнс, хөдөө аж ахуйн гаралтай, органик бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, экспортлох талаар түлхүү ярилцаж гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг энэ салбарт хамтран ажиллахыг уриаллаа. 

7.  Талууд хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг цаашид нэмэгдүүлэхэд түлхэц болох Эдийн засгийн түншлэлийн (ЕPA) хэлэлцээр байгуулах асуудлаар хамтарсан судалгааны ажил амжилттай дууссаныг тэмдэглэж, дараачийн шатны ажлаа эхлүүлэхээр ярилцав.

8. Цаашид байгаль орчин, анагаах ухаан, эрүүл мэндийн салбарт хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхээр тогтов.

9.  Ерөнхий сайд Ли Наг Ен монгол иргэд БНСУ-д тав тухтай ажиллаж, амьдрах асуудалд анхаарч, монгол залуучууд тус улсад суралцах боломжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарахаа илэрхийлэв.

10.Талууд хоёр орны иргэд алсдаа визгүй зорчих зорилтын хүрээнд эхний ээлжинд олон удаагийн виз олголтыг өргөжүүлэхээр боллоо.

11.Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн сайдтай уулзах үеэр Солонгосын тал БНСУ-д ажиллах манай ажилчдын квотыг нэмэгдүүлэхээр болж байгаагаа илэрхийлэв.

12.Айлчлалын үеэр Хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох тогтолцооны дагуу ажилтан илгээх болон хүлээн авах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурав.

13.БНСУ-ын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор ажил олгогч, ажил хайгчдын мэдээллийн санг бий болгох 2.8 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт бүхий цахим системийн төслийг Монгол Улсад хэрэгжүүлэх боломжтойгоо Солонгосын тал илэрхийлэв. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэх нь Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөлд нэн чухал болохыг манай тал нотолж, хэрэгжүүлэхээр тохиров.

14. БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин өөрийн санаачилсан Шинэ Умардын бодлогыг тайлбарлаж, Евразийн зүрхэнд орших Монгол Улстай улам нягт хамтран ажиллах нөөц боломж их байгааг цохон тэмдэглэв. Хоёр тал Азийн супер сүлжээ зэрэг бүс нутгийн томоохон төслүүдэд хамтран ажиллах боломжийг эрэлхийлэхээр тохиров.

15.Хоёр улс НҮБ болон олон улсын тавцанд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн бэхжүүлж ажиллахаар болов. Монгол Улс Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт, АПЕК-т элсэх Монгол Улсын хүсэл эрмэлзлэлийг БНСУ дэмжив.

16. ЗХА-ийн аюулгүй байдлын асуудлаарх манай Улаанбаатарын яриа хэлцээ санаачилгыг БНСУ өндрөөр үнэлж, дэмжиж ажиллахаа илэрхийлэв гэжээ.

БНСУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайдыг хүлээн авч уулзав

2018.03.26. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнxий сайд У.Хүрэлсүx БНСУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Чо Хьюныг хүлээн авч уулзаx үеэр ОУВС-ийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд БНСУ-аас авах зээлийг агаар, орчны бохирдлыг бууруулахад зарцуулахаар төлөвлөж байгаа талаар дурдлаа. Талууд хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх, xудалдаа, бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэx талаар санал солилцсон юм. БНСУ-ын хөрөнгө оруулагчдын бизнесийн нөxцөлийг сайжруулах, тэдний эрх ашгийг хамгаалах талаар мөн ярилцлаа. Улмаар xоёр орны иргэд харилцан визгүй зорчиx асуудлыг түргэвчлэх хүсэлтэй байгаагаа Ерөнxий сайд У.Хүрэлсүx илэрxийллээ. БНСУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Чо Хьюн Монголын гуравдагч хөрш орон болоx xэмжээнд xамтын ажиллагааг илүү нягт байлгах саналыг дэвшүүлсэн юм. Энэ оны долдугаар сард Улаанбаатар xотод Гамшгийн эсрэг Азийн сайд нарын чуулга уулзалт болно. Уг чуулганд БНСУ-ын талаас идэвхи чармайлт, өндөр ач xолбогдол өгч оролцохоо илэрxийллээ гэжээ.

БНСУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2018.05.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусч нутаг буцах болсонтой нь холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд У Суныг хүлээн авч уулзлаа. Хоёр улсын хооронд өндөр, дээд хэмжээний харилцан айлчлал болж, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа өргөжин хөгжихөд Элчин сайдын оруулсан хувь нэмэр их байсан гэдгийг Ерөнхий сайд тэмдэглэлээ. Ялангуяа өнгөрсөн нэгдүгээр сард БНСУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр харилцааг нэг шат ахиулж Стратегийн түншлэлийн хэмжээнд хүргэхээр тохиролцсоныг онцлов. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад БНСУ, тус улсын ард түмэн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлж байгаад Ерөнхий сайд талархав. Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллаж байсны хувьд БНСУ-д ажиллаж, амьдарч байгаа монгол иргэдэд аль болох туслах, дэмжих, цаашид визгүй зорчдог  болох зэрэг чиглэлээр ажиллана гэдэгт эргэлзэхгүй байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар, Гадаад харилцааны яам онцгой анхаарч байгааг Элчин сайд У Сун тэмдэглэлээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийсэн айлчлал цаг үеэ олсон, олон асуудлаар тохиролцсон, харилцан ашигтай шийдвэр гаргасан үр дүнтэй айлчлал болсныг Элчин сайд хэлэв. Монгол Улс ОУВС-ийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар эдийн засаг нь сэргэж, үр дүн гарч байгааг тэмдэглэлээ. БНСУ-аас олгох хөнгөлөлттэй зээлийг агаарын бохирдлыг бууруулахад зарцуулах, энэ хүрээнд 10 аймагт дулааны станц барих ТЭЗҮ бэлэн болж энэ намраас барилгын ажил нь эхлэх гэж байгааг дурдав. БНСУ-ын Засгийн газар хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг хугацаанд нь, үр дүнтэй хэрэгжүүлнэ гэсэн байр суурьтай байгааг уламжиллаа. Талууд хувийн хэвшил, иргэд хоорондын харилцаа, аялал жуулчлал болон бусад асуудлаар санал солилцов гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2018.08.13. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жон Жэ Намыг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Ерөнхий сайд БНСУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдсонд баяр хүргэж, амжилт хүсье. Монгол Улсад ажиллах хугацаанд Элчин сайд таны ажилд Монгол Улсын Засгийн газар болон Ерөнхий сайд миний зүгээс бүх талын дэмжлэг туслалцааг үзүүлж ажиллах болно гэлээ. Мөн Өмнөх Элчин сайдууд хоёр улсын харилцааг хөгжүүлэх, ард түмний найрамдал нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд тодорхой хувь нэмрээ оруулсан. Элчин сайд Жон Жэ Нам та ч мөн бидэнтэй нягт хамтран ажиллаж хоёр улсын харилцааг шинэ шатанд гаргаж хөгжүүлэхэд бүтээлч, шинэлэг ажлуудыг хамтран хэрэгжүүлж үр дүнд хүргэнэ гэж итгэж байна гэв. Уулзалтаар хоёр улсын иргэд хэтдээ харилцан визгүй зорчих чиглэлийн ажлыг шат дараатайгаар авч хэрэгжүүлэх асуудлыг хөндөв. Энэ нь аялал жуучлал, иргэдийн урсгалыг дэмжих, Монгол иргэд БНСУ-д хууль бусаар үлдэх явдлыг багасгах, мөн БНСУ-ын ЭСЯ-ны ачаалал буурахад ихээхэн үр дүнтэй арга хэмжээ болно гэж үзэж байгаа юм. Элчин сайд Жон Жэ Нам нь 2018.05.11-нд Монгол Улсад томилогдон ирсэн юм.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙ САЙД ДЭЛХИЙН БАНКНЫ ЕРӨНХИЙЛӨГЧТЭЙ УУЛЗАВ

2018.09.20. АНУ-д албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дэлхийн банкны Ерөнхийлөгч Жим Ён Кимтэй уулзаж, Монгол Улсын Засгийн газар, Дэлхийн банкны хамтын ажиллагаа, үр дүн, цаашид авах арга хэмжээний талаар дэлгэрэнгүй ярилцаж, санал солилцлоо. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улс, Дэлхийн банк хоорондын 30 орчим жилийн хамтын ажиллагаа болон Монгол Улсын эдийн засагт үнэтэй хувь нэмэр оруулж байдагт Дэлхийн банкны удирдлага болон хамт олонд талархал илэрхийлэв. Дэлхийн банкны Ерөнхийлөгч Жим Ён Ким хамтран хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөр, бодлогын арга хэмжээнүүдийн үр дүнд Монгол Улсын эдийн засаг сэргэж, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгаад сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв. Эдийн засгийн удирдлагыг дэмжих хөтөлбөр”-ийн нэгдүгээр үе шатыг өргөжүүлж, хоёрдугаар үе шатыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар өндөр ач холбогдол өгч байгааг Ерөнхий сайд онцлон тэмдэглэв. Цаашид Монгол Улсын Засгийн газар, Дэлхийн Банктай хамтран хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөрийг эрчимжүүлж, эдийн засгийн өсөлтийг тогтворжуулах, хүртээмжийг улам бүр нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллахаа Ерөнхий сайд мэдэгдлээ.

Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улсад айлчилна

2019.03.21.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён 2019 оны 3 дугаар сарын 25-27-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Ерөнхий сайд Ли Наг Ён-ы Монгол Улсад хийх энэхүү айлчлал нь 2018 оны 1 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхий сайдын БНСУ-д хийсэн айлчлалын хариу бөгөөд БНСУ-ын Засгийн газрын тэргүүн манай улсад ийнхүү 4 жилийн дараа айлчлах гэж байна. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Талууд айлчлалын үеэр Монгол Улс, БНСУ-ын харилцааг улс төр, батлан хамгаалах, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, зам тээвэр, эрчим хүч, байгаль орчин, соёл, боловсрол зэрэг өргөн хүрээтэй салбарт гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, иргэдийн солилцоог  дэмжих, олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцжээ.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Монгол Улсад хүрэлцэн ирлээ

2019.03.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён манай улсад албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв. Ерөнхий сайд Ли Наг Ён-ыг “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жон Жэ Нам болон албаны бусад хүмүүс угтав. Ерөнхий сайд Ли Наг Ён-ы Монгол Улсад хийх энэхүү айлчлал нь 2018 оны 1 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхий сайдын БНСУ-д хийсэн айлчлалын хариу юм. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён маргааш Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Тэрээр мөн Монгол Улсад ажиллаж амьдарч байгаа солонгос иргэд, бизнесийн төлөөлөлтэй уулзахаар төлөвлөж байгаа аж.

Монгол Улсын Ерөнхий Сайд У.Хүрэлсүх, БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён нар албан ёсны хэлэлцээ хийв

2019.03.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар манай улсад айлчилж буй БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй албан ёсны хэлэлцээ хийв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилсны хариуд ийнхүү Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 29 жилийн ойн өдөр Монгол Улсад айлчилж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлж, БНСУ-ын Ерөнхий сайдын энэхүү айлчлал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён энэ онд гадаад айлчлалаа Монгол Улсаас эхлүүлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байна гээд Монгол, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хамтран эрчимтэй ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр тохирч, БНСУ-ын Ерөнхий сайд ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах санал дэвшүүлэв. Ойг тохиолдуулан төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг “Стратегийн түншлэлийн түвшин”-д дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах, үүний бэлтгэлийг хангах хүрээнд Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг энэ оны эхний хагаст багтаан зохион байгуулахаар тогтов. Түүнчлэн дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд хоёр тал эрдэм шинжилгээний бага хурал, соёл, урлаг, спортын өргөн хүрээтэй арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар ярилцав.Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын оролцоог нэмэгдүүлэх, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн түрээсийн орон сууцны төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлж эхлэх, манай улсад 10 аймгийн дулааны станц барих төслийг ирэх ондоо багтаан дуусгах зэрэг чиглэлд дэмжлэг хүсэв. Мөн иргэд зорчих нөхцлийг улам хөнгөвчлөх, хэтдээ визгүй зорчдог болгох чиглэлд замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг хоёр Ерөнхий сайд нар тэмдэглэж, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг солонгосын тал санал болгов. Талууд соёл, боловсрол, мэдээллийн технологи, байгаль орчин, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг цаашид улам дэмжиж ажиллахаар болов. Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён онцлов. Тэрээр мөн монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн хүмүүст зориулж эмчилгээний дараахь хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Урлаг, соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ залуучуудын солилцоог давхар дэмжих, энэ хүрээнд “М-К поп” соёл урлагийн фестиваль зохион байгуулах тухай монголын талын саналыг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён дэмжинэ гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс ЗХА, Солонгосын хойгт энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх чиглэлд хүч чармайлт гарган хувь нэмэр оруулж байгааг өндрөөр үнэлээд “Азийн супер сүлжээ”, “Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг” байгуулах зэрэг БНСУ-ын зүгээс дэвшүүлж буй санаачилгуудыг дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Эдгээр санаачилгуудын хүрээнд хамтран ажиллах асуудлыг Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдаан болон бусад холбогдох уулзалтуудын үеэр дэлгэрүүлэн ярилцаж, илүү тодорхой болгох нь зүйтэй гэдэг дээр талууд санал нэгдэв. Албан ёсны хэлэлцээ найрсаг, ажил хэрэгч уур амьсгалд болов гэжээ.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён манай улсад айлчилж байна

2019.03.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён манай улсад албан ёсны айлчлал хийж байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хүндэт зочныг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд албан ёсоор угтан авлаа. Энэ үеэр хүндэт харуул жагсаж,  хоёр орны төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхий сайд  У.Хүрэлсүх, Ли Наг Ён нар их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, “Хүндэт зочны дэвтэр”-т гарын зурсны дараа ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийв. Хэлэлцээний үеэр БНСУ-ын 300 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжаар нэр бүхий 10 аймагт дулааны цахилгаан станц барих төсөл, 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээр “Солонго-1”, “Солонго-2” орон сууцны хороолол барих төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхээр тохиров. Ирэх жил хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохионо. Энэ хүрээнд харилцаагаа Стратегийн түншлэлийн хэмжээнд хүргэн нэг шат ахиулж, алсдаа харилцан визгүй зорчих асуудлыг судлан шийдвэрлэхээр болов. Мөн эмч нарыг  БНСУ-д мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад түлхүү хамруулах, ирэх жил тохиох дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой угтан соёл, урлаг, спортын уралдаан, тэмцээн зохион байгуулахаар болов. Албан ёсны хэлэлцээний үеэр харилцан тохирсон олон асуудлыг энэ оны эхний хагаст болох Засгийн газар хоорондын комиссын IV хуралдаанаар нарийвчлан хэлэлцэнэ. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён айлчлалынхаа үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар нарт бараалхана. Мөн “UB smart card” төсөлтэй  танилцан, Монгол- Солонгосын найрамдлын цэцэрлэгт хүрээлэн, Ли Тэ Жүн эмчийн дурсгалын цэцэрлэгт хүрээлэнд зочлох юм гэжээ.

БНСУ-н Ерөнхий сайд Улаанбаатар Смарт Карт ХХК-д зочиллоо

2019.03.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён энэ сарын 27-ныг хүртэл манай улсад албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирээд байна. Айлчлалын хүрээнд Ерөнхий сайд Ли Наг Ён “Улаанбаатар Смарт Карт” ХХК-ийн үйл ажиллагаатай танилцаж, зочиллоо. Уулзалтанд БНСУ-ын “Корей Смарт Карт” корпорацын ерөнхийлөгч Ким Тэ Гыг болон БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Жон Жэ Нам, “Улаанбаатар Смарт Карт” ХХК-ийн Ерөнхий захирал Шин Дун Ү болон бусад албаны төлөөллүүд оролцлоо. Уулзалтын үеэр Ерөнхий сайд Ли Наг Ён хэлэхдээ “Хоёр орны хамтын ажиллагааны үр дүн гарч өнөөдөр нийтийн тээвэрт төлбөрийн системийг бүрэн нэвтрүүлж, үйл ажиллагаагаа амжилттай явуулж байгаад баяртай байна. Цаашид хийж, хэрэгжүүлэх олон ажилд нь амжилт хүсье” хэмээн онцоллоо. Улаанбаатар Смарт Карт ХХК-ийн хэрэгжүүлж буй “Нийтийн тээврийн үйлчилгээнд Удирдлага, Мэдээллийн болон Цахим төлбөрийн систем нэвтрүүлэх төсөл” нь Улаанбаатар, Сөүл хотын хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжиж буй анхны томоохон төсөл юм. Уг төсөл хэрэгжсэнээр нийтийн тээвэрт төлбөрийн ухаалаг системийг бүрэн нэвтрүүлж, далд орлогыг ил болгох, бүртгэлжүүлж, хяналтын системийг сайжруулсан юм.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён айлчиллаа

2019.03.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар манай улсад айлчилж буй БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй албан ёсны хэлэлцээ хийв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилсны хариуд ийнхүү Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 29 жилийн ойн өдөр Монгол Улсад айлчилж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлж, БНСУ-ын Ерөнхий сайдын энэхүү айлчлал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён энэ онд гадаад айлчлалаа Монгол Улсаас эхлүүлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байна гээд Монгол, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хамтран эрчимтэй ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр тохирч, БНСУ-ын Ерөнхий сайд ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах санал дэвшүүлэв. Ойг тохиолдуулан төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг “Стратегийн түншлэлийн түвшин”-д дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах, үүний бэлтгэлийг хангах хүрээнд Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг энэ оны эхний хагаст багтаан зохион байгуулахаар тогтов. Түүнчлэн дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд хоёр тал эрдэм шинжилгээний бага хурал, соёл, урлаг, спортын өргөн хүрээтэй арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар ярилцав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын оролцоог нэмэгдүүлэх, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн түрээсийн орон сууцны төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлж эхлэх, манай улсад 10 аймгийн дулааны станц барих төслийг ирэх ондоо багтаан дуусгах зэрэг чиглэлд дэмжлэг хүсэв. Мөн иргэд зорчих нөхцлийг улам хөнгөвчлөх, хэтдээ визгүй зорчдог болгох чиглэлд замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг хоёр Ерөнхий сайд нар тэмдэглэж, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг солонгосын тал санал болгов. Талууд соёл, боловсрол, мэдээллийн технологи, байгаль орчин, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг цаашид улам дэмжиж ажиллахаар болов. Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён онцлов. Тэрээр мөн монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн хүмүүст зориулж эмчилгээний дараахь хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Урлаг, соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ залуучуудын солилцоог давхар дэмжих, энэ хүрээнд “М-К поп” соёл урлагийн фестиваль зохион байгуулах тухай монголын талын саналыг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён дэмжинэ гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс ЗХА, Солонгосын хойгт энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх чиглэлд хүч чармайлт гарган хувь нэмэр оруулж байгааг өндрөөр үнэлээд “Азийн супер сүлжээ”, “Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг” байгуулах зэрэг БНСУ-ын зүгээс дэвшүүлж буй санаачилгуудыг дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Эдгээр санаачилгуудын хүрээнд хамтран ажиллах асуудлыг Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдаан болон бусад холбогдох уулзалтуудын үеэр дэлгэрүүлэн ярилцаж, илүү тодорхой болгох нь зүйтэй гэдэг дээр талууд санал нэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар манай улсад айлчилж буй БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй албан ёсны хэлэлцээ хийв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилсны хариуд ийнхүү Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 29 жилийн ойн өдөр Монгол Улсад айлчилж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлж, БНСУ-ын Ерөнхий сайдын энэхүү айлчлал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён энэ онд гадаад айлчлалаа Монгол Улсаас эхлүүлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байна гээд Монгол, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хамтран эрчимтэй ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр тохирч, БНСУ-ын Ерөнхий сайд ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах санал дэвшүүлэв. Ойг тохиолдуулан төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг “Стратегийн түншлэлийн түвшин”-д дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах, үүний бэлтгэлийг хангах хүрээнд Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг энэ оны эхний хагаст багтаан зохион байгуулахаар тогтов. Түүнчлэн дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд хоёр тал эрдэм шинжилгээний бага хурал, соёл, урлаг, спортын өргөн хүрээтэй арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар ярилцав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын оролцоог нэмэгдүүлэх, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн түрээсийн орон сууцны төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлж эхлэх, манай улсад 10 аймгийн дулааны станц барих төслийг ирэх ондоо багтаан дуусгах зэрэг чиглэлд дэмжлэг хүсэв. Мөн иргэд зорчих нөхцлийг улам хөнгөвчлөх, хэтдээ визгүй зорчдог болгох чиглэлд замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг хоёр Ерөнхий сайд нар тэмдэглэж, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг солонгосын тал санал болгов. Талууд соёл, боловсрол, мэдээллийн технологи, байгаль орчин, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг цаашид улам дэмжиж ажиллахаар болов. Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён онцлов. Тэрээр мөн монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн хүмүүст зориулж эмчилгээний дараахь хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Урлаг, соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ залуучуудын солилцоог давхар дэмжих, энэ хүрээнд “М-К поп” соёл урлагийн фестиваль зохион байгуулах тухай монголын талын саналыг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён дэмжинэ гэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс ЗХА, Солонгосын хойгт энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх чиглэлд хүч чармайлт гарган хувь нэмэр оруулж байгааг өндрөөр үнэлээд “Азийн супер сүлжээ”, “Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг” байгуулах зэрэг БНСУ-ын зүгээс дэвшүүлж буй санаачилгуудыг дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Эдгээр санаачилгуудын хүрээнд хамтран ажиллах асуудлыг Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдаан болон бусад холбогдох уулзалтуудын үеэр дэлгэрүүлэн ярилцаж, илүү тодорхой болгох нь зүйтэй гэдэг дээр талууд санал нэгдэв.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён-ы Монгол Улсад хийсэн айлчлалын дүнгийн талаар

2019.03.29. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён 2019 оны 3 дугаар сарын 25-27-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийв. Энэхүү айлчлал нь БНСУ-ын Засгийн газрын тэргүүний манай улсад 4 жилийн дараа хийж буй айлчлал бөгөөд хоёр улсын улс төрийн яриа хэлэлцээ, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болов. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён нар албан ёсны хэлэлцээ хийв. БНСУ-ын Ерөнхий сайдын айлчлалын хүрээнд ярьж тохирсон, шийдвэрлэсэн тодорхой асуудлуудын талаар:

1.  Монгол, БНСУ-ын Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг шат ахиулан хөгжүүлэх, Стратегийн түншлэлийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх бэлтгэл ажлыг хангах, хамтын ажиллагааны салбар тус бүрээр зорилтыг тодорхойлохоор болов. 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн үеэр төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиролцов.

2.  Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг тусгай төлөвлөгөөний дагуу хоёр талдаа ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх, эрдэм шинжилгээний бага хурал, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, Монгол, Солонгосын соёлын долоо хоног зэрэг соёл, урлаг, спортын арга хэмжээнүүдийг хамтран зохион байгуулахаар тогтов. Солонгосын тал ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах саналыг дэвшүүлэв.

3.  Улс төрийн итгэмжилсэн харилцааг бэхжүүлэх, хоёр талын болон олон талт стратегийн яриа хэлэлцээний механизмыг бүрдүүлж тогтмолжуулахаар ярилцав.

4.  Харилцааны эрх зүйн орчинг улам бэхжүүлэхэд хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын солилцоо, хамтын ажиллагаа чухал үүрэгтэйг нотолж, БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн даргыг тааламжтай цагт нь Монгол Улсад хүлээн авч айлчлуулах, Парламентын найрамдлын бүлэг хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжиж, идэвхжүүлэхээр тогтов. Түүнчлэн, иргэн та эрх баригч хөтөлбөр, зөвлөлдөх санал асуулгаар шийдвэр гаргадаг БНСУ-ын парламентын туршлагаас судлахаар болов.

5.  Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж, нөөц бололцоо байгааг талууд тэмдэглэж, хорио цээрийн стандартыг жигдрүүлэх, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар болов.

6.  Монгол, БНСУ-ын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг энэ оны эхний хагаст багтаан зохион байгуулах, хуралдааны үеэр худалдаа, эдийн засаг, зам тээвэр, төмөр зам, эрчим хүч, байгаль орчин, соёл, боловсрол, иргэд, консулын зэрэг хоёр талын хамтын ажиллагааны асуудлуудыг нарийвчлан хэлэлцэхээр тогтов. 

7.  Монгол Улсын Засгийн газар ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийн хүрээнд БНСУ-ын Засгийн газраас олгож буй 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн төслүүдийг хэрэгжүүлэх ажлыг шуурхайлах, түрээсийн орон сууцны хороолол байгуулах асуудлыг нааштай судалж, шийдвэрлэхээр тохиров. БНСУ-ын Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны сангийн 300 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн үлдэгдэл хөрөнгөөр 10 аймгийн төвийн Дулааны станц барих төслийг амжилттай хэрэгжүүлж дуусгахад хоёр тал үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар болов.

8.  Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын хөрөнгө оруулалт, техник технологи, но-хауг нэвтрүүлэх, хоёр улсын бизнес, хувийн хэвшлийнхэн хоорондын хэлхээ холбоог бэхжүүлэх, гарааны залуу бизнесүүдийг дэмжих зорилгоор Бизнесийн зөвлөл байгуулах санал, санаачилгыг урагшлуулахын төлөө байгааг монголын тал тэмдэглэв.

9. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний супер сүлжээ, Зүүн Азийн Төмөр замын хамтын нийгэмлэг байгуулах зэрэг бүс нутгийн санал санаачилгын хүрээнд уялдаа холбоотой ажиллах, энэ чиглэлээрх судалгааны ажлыг эрчимжүүлэх, хоёр талын төмөр замын уулзалт зохион байгуулах зэрэг асуудлын талаар санал солилцов.

10. Хоёр улсын хамтын ажиллагаа байгаль орчин, эрүүл мэндийн салбарт амжилттай хөгжиж байгааг тэмдэглэж, БНСУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж буй Сөүл төсөл, Ногоон хэрэм зэрэг олон нийтэд болон тухайн салбартаа хүртээмжтэй, үлгэр жишээ болохуйц төсөл хөтөлбөрийг цаашид улам нэмэгдүүлэх сонирхолтой байгааг монголын тал илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг дурдаж, монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн Монгол иргэдэд зориулж эмчилгээний дараахь хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

11.Талууд соёл урлаг, боловсрол, мэдээллийн технологийн салбарын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал нэгдэж, М-К Pop фестиваль зохион байгуулах, Korea IT Camp байгуулах зэрэг манай талын санал, санаачилгыг солонгосын тал нааштай хүлээн авч, дэмжиж ажиллахаар болов. Солонгосын тал солонгос хэлний сургалтыг эрчимжүүлэх хүсэлтэй байгааг илэрхийлэв.

12.Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-д сурч, ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа монгол иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах асуудалд Засгийн газрын зүгээс тэргүүлэх ач холбогдол өгч буйг онцолж, манай иргэдийн ажиллах, амьдрах нөхцлийг сайжруулах, хэтдээ иргэд харилцан визгүй зорчих нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв. Ерөнхий сайд Ли Наг Ён солонгосын тал БНСУ-д зорчих Монгол иргэдэд зориулан олон удаагийн визний өргөжүүлсэн журмыг шинэчлэн хэрэгжүүлж байгааг онцолж, цаашид иргэд, консулын чиглэлээрх хүч чармайлтаа үргэлжлүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв.

13.Талууд НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд амжилттай хамтран ажиллаж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа тэмдэглэж, цаашид ч энэхүү хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Солонгосын тал Солонгосын хойг болон ЗХА-ийн энх тайван аюулгүй байдлыг хангахад чиглэсэн Монгол Улсын оруулж буй хувь нэмрийг өндрөөр үнэлж байгааг тэмдэглэв. Монгол Улс Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангижруулах, маргаантай асуудлыг эв зүйгээр, яриа хэлэлцээний замаар шийдвэрлэх тууштай байрь суурь баримтлахын зэрэгцээ бүс нутгийн энх тайвны үйл явцад хувь нэмрээ оруулах зорилгоор Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ санаачилгыг дэвшүүлж, амжилттай хэрэгжүүлж байгааг тэмдэглэв.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бан Ги Мүнийг хүлээн авч уулзав

2019.08.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Азийн төлөөх БОАО форумын дарга, НҮБ-ын 8 дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Азийн төлөөх БОАО форум”-ын Улаанбаатарын Бага хуралд төр засаг, хувийн хэвшил болон олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл идэвхтэй оролцож, өндөр ач холбогдол өгч буйд баяртай байгаагаа илэрхийлж, цаашид залуучууд, эрдэмтэн судлаачид болон бизнес эрхлэгчдийн оролцоог нэмэгдүүлэн Монгол Улсын форумын үйл ажиллагаан дахь оролцоог өргөжүүлэхийн чухлыг тэмдэглэв. Мөн Монгол, Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд болж буй энэхүү Бага хурал нь хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн хэлхээ холбоог улам бэхжүүлэх, бусад түнш орон, олон улсын байгууллагатай харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх боломжийг эрэлхийлэхэд дэм болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Ноён Бан Ги Мүн тус Бага хурлын нээлтийн ажиллагаанд оролцон үг хэлж буйд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд талархал илэрхийлээд ирэх онд тохиох форумын 20 жилийн ойн  арга хэмжээнд Монгол Улсаас өндөр түвшний төлөөлөгч оролцохыг урив. Мөн Монгол Улс нь бүс нутгийн хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэх нөөц боломжтой гэж үзэж буйгаа илэрхийлэн Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс уур амьсгалын өөрчлөлт, агаарын чанарын асуудлаарх хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэхийг хүсэв.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн “Азийн төлөөх БОАО форум”-д үг хэлэв

2019.08.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Азийн төлөөх Боао форумын дарга, Эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн, Эрхэм зочид оо, Хүндэт төлөөлөгчид өө, Хатагтай, ноёд оо, Зун, намрын зааг үе, нар хур тэгширсэн энэ сайхан өдрүүдэд цаг зав гарган манай улсад зочилж, “Азийн төлөөх Боао форум”-ын Улаанбаатарын Бага хуралд оролцож буй та бүхэнд юуны өмнө чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Монгол Улс нь Азийн орнуудын хооронд эдийн засгийн асуудлаарх мэдээлэл солилцоо, харилцан уялдаатай үйл ажиллагааг гүнзгийрүүлэх зорилготой “Азийн төлөөх Боао форум”-ыг санаачлагч орнуудын нэг бөгөөд форумын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохыг зорьж ирсэн билээ. Миний бие өнгөрсөн онд Боао форумын жилийн уулзалтад оролцож, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин болон Нэгдсэн Үндэсний Байгууллага, Олон улсын вальютийн сангийн тэргүүн нартай  уулзаж байснаа эргэн дурсахад таатай байна. Монгол, Хятад хоёр улс нь өнө эртнээс хаяа дэрлэн оршиж ирсэн мөнхийн хөршүүд юм. Хоёр улсын харилцаа сүүлийн 30 гаруй жилийн хугацаанд тогтвортой өргөжин хөгжиж, эдүгээ иж бүрэн стратегийн түншлэлийн түвшинд хүрээд байгаад монголын тал сэтгэл хангалуун байдаг. Манай Засгийн газар БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцааг тогтвортой хөгжүүлж, хоёр талын хамтын ажиллагааг бүх салбарт шинэ бодит агуулгаар баяжуулахын төлөө идэвхтэй ажиллаж ирлээ. Энэ онд Монгол, Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн түүхэн ой тохиож байна. Дипломат харилцааны 70 жилийн ойн хүрээнд Азийн төлөөх Боао форумын арга хэмжээг Монгол Улсад анх удаа зохион байгуулж буй нь хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн хэлхээ холбоог улам бэхжүүлэх, бусад түнш орон, олон улсын байгууллагатай хамтын ажиллагаа гүнзгийрүүлэх боломжийг эрэлхийлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ хэмээн найдаж байна. Хүндэт зочид оо, Хатагтай, ноёд оо, Улаанбаатарын бага хурал “Шинэ эрин үе дэх хамтын хөгжил дэвшлийн төлөөх уялдаатай үйл ажиллагаа” гэсэн ерөнхий сэдвийн дор болж буй нь өнөө үед бүс нутаг, дэлхий дахинд тулгарч буй сорилтуудыг даван туулах гарц нь гагцхүү улс орнуудын уялдаатай үйл ажиллагаа байх юм гэсэн итгэл үнэмшилтэй холбоотой хэмээн харж байна. Мэдээлэл, харилцаа холбоо, аж үйлдвэрийн  технологийн дэвшил, тэдгээрийн хурдацтай тархалтын нөлөөгөөр дэлхий дахин, бүс нутгийн байдал түргэн хувирамтгай, эмзэг болж буй нь бидний амьдарч буй өнөөгийн цаг үеийн онцлог юм. Байгаль орчны доройтол, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг  дэлхий нийтийн өмнө тулгарч буй томоохон сорилтуудыг даван туулах зорилгоор “2030 он хүртэлх дэлхий нийтийн тогтвортой хөгжлийн зорилтууд”-ыг улс орнууд хамтран дэвшүүлж, ногоон, тогтвортой хөгжлийг хамтын зорилгоо болгон  ажиллаж буй хэдий ч олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч, нөөц боломжинд эргэлзэх, олон талт хамтын ажиллагаанаас зай барих хандлага гарч буй нь ч өнөөгийн цаг үеийн онцлог юм. Тиймээс хөрш зэргэлдээ орнууд, бүс нутгийн орнууд давуу талаа уялдуулан, бие биеийнхээ хөгжлийг дэмжиж, хамтын хөгжил дэвшилд тэмүүлж байгаагаа нотлох нь өнөөдрийн хуралд оролцогчдоос дэвшүүлэх гол санаа, эерэг дохио байна гэдэгт би итгэлтэй байна. Монгол Улс хөрш зэргэлдээ орнуудтайгаа харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцид идэвхтэй хамрагдах, бүс нутаг, дэлхий нийтийн өмнө тулгарч буй сорилтуудыг шийдвэрлэхэд өөрийн бололцооны хэрээр хувь нэмэр оруулахыг эрмэлзэж ирснийг та бүхэн мэднэ. Бид энэ бодлогоо цаашид ч үргэлжлүүлэх болно. Өмнөд хөрш БНХАУ ч өөрийн хөгжлийн үр өгөөжийг хөрш зэргэлдээ орнуудтайгаа хуваалцан, хамтдаа хөгжих бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж буйг бид өндрөөр үнэлдэг бөгөөд Монгол Улсын  “Хөгжлийн зам” хөтөлбөрийг Хятадын “Бүс ба Зам” санаачилгатай уялдуулан хэрэгжүүлэхийг зорьж байна. Хоёр улсын хөгжлийн стратегийг уялдуулах тухай Харилцан ойлголцлын санамж бичиг болон “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-ийн хүрээнд дэд бүтэц, эрчим хүч зэрэг салбарын томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлж буй нь гурван улсын хөгжил дэвшил төдийгүй бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд илүү таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх юм. Өнөөдрийн бага хурлын сэдэвчилсэн хэлэлцүүлгийн үеэр хоёр болон гурван улсын хөгжлийн бодлогыг уялдуулан хэрэгжүүлэх зорилтын хүрээнд хэрэгжүүлэх боломжтой арга хэмжээ, төслүүдийн талаар та бүхнээс тодорхой бүтээлч саналуудыг дэвшүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэт зочид оо, Хатагтай, ноёд оо, Түнш орнууд, олон улсын байгууллагуудтай ойр дотно хамтран ажиллаж буйгийн үрээр Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт сэргэж, тогтворжиж буйг тэмдэглэхэд таатай байна. Засгийн газраас эдийн засгийн өсөлтийг тогтворжуулах, хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэх,  тэдгээрийн хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалахад чиглэсэн арга хэмжээг цаашид ч үргэлжлүүлэх болно. Манай улсын эдийн засгийн гол тулгуур болж буй уул уурхайн салбарын хөгжлийг урагшлуулахын зэрэгцээ хөгжлийн шинэ тулгууруудыг бий болгох үүднээс дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг нэмэгдүүлэх, уул уурхайн бус салбар дахь хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй, эрчим хүч хэмнэх дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, инновацийг нутагшуулахад чиглэсэн аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд бодлогын дэмжлэг үзүүлэх болно. Монголд хөрөнгө оруулах, бизнесийн үйл ажиллагаа хөгжүүлэх боломжийн талаар манай холбогдох байгууллага, хувийн хэвшлийн төлөөллөөс тавих илтгэлүүдэд анхаарал хандуулж, цаашид ойр дотно хамтран ажиллахыг та бүхнээс хүсье. Бага хурлын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Анхаарал тавьсанд баярлалаа гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2020.02.21. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2020 оны 2 дугаар сарын 21-ний өдөр БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Ли Ё Хун-ыг хүлээн авч уулзав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ онд Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохиож, хоёр улсын харилцаа Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж, олон улс, бүс нутгийн талбар дахь хамтын ажиллагаа гүнзгийрэн хөгжихийн зэрэгцээ иргэд хоорондын найрсаг харилцаа улам бэхжиж байгаад баяртай байгааг илэрхийлэв. Мөн БНСУ-ын Засгийн газрын Хөгжлийн албан ёсны тусламж манай улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж ирснийг дурдаад, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжих төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж дуусгах болон худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд хоёр тал нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн, БНСУ-д манай хамгийн олон иргэн сурч, ажиллаж байгааг дурдаад хоёр улсын иргэд зорчих нөхцлийг хөнгөвчлөх талаар ахиц гаргахад Элчин сайдын зүгээс анхаарч ажиллахыг хүсэв. Элчин сайд Ли Ё Хун Монгол Улсад томилогдон ажиллаж байгаадаа баяртай байгааг илэрхийлж, энэ онд тохиож буй дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэх, хоёр улсын харилцааг шат ахиулан хөгжүүлэх болон хөнгөлөлттэй зээл, тусламжийн төслүүдийг шуурхай, үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллахаа илэрхийлэв. Мөн иргэдийн солилцоог идэвхжүүлэх, иргэд зорчих нөхцлийг хөнгөвчлөх талаар нягт хамтран ажиллахаа тэмдэглэв.

У.Хүрэлсүх: Иргэдээ татаж авах чиглэлээр БНСУ-тай цаашид ч нягт хамтран ажиллана

2020.08.13. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Ли Ё Хун-ыг 2020 оны 08 дугаар сарын 13-ны өдөр хүлээн авч уулзав. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Жон Сэ Гюн баярын захидал ирүүлсэнд Ерөнхий сайд талархал илэрхийлэв. Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой энэ онд тохиож байгааг тэмдэглэж, Монгол, Солонгосын найрамдлын жилийн хүрээнд харилцаа, хамтын ажиллагааг худалдаа, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө гэдгээ илэрхийлэв. Цар тахалтай тэмцэх, иргэдээ татан авах чиглэлээр Солонгосын талтай үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаа хэлээд тус улсад амьдарч, ажиллаж байгаа монгол иргэдэд боломжит бүх талын дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэхийг хүслээ. Элчин сайд Ли Ё Хун Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар дахин томилогдсонтой нь холбогдуулан баяр хүргэж, ажлын амжилт хүсэв. Дэлхий нийтэд тархсан цар тахлын энэ үед Монгол Улс халдварыг дотооддоо алдалгүй, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг шуурхай авч байгааг өндөр үнэлдэгээ хэлэв. Уулзалтын үеэр агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, иргэд харилцан визгүй зорчих талаар санал солилцжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-тэй цахим уулзалт хийнэ

2021.09.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 9 дүгээр сарын 10-ны өдөр Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-тэй дээд түвшний цахим уулзалт хийнэ. Энэ нь хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын түвшинд сүүлийн дөрвөн жилд хийгдэж буй анхны уулзалт юм. Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд 1990 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш хоёр улсын харилцаа бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж ирсэн бөгөөд эдүгээ БНСУ нь манай худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чухал түнш орон болж, хоёр улсын харилцаа 2011 оноос “Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд эрчимтэй хөгжиж байна. Энэ удаагийн цахим уулзалтаар хоёр улсын төрийн тэргүүн Монгол Улс, БНСУ-ын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх талаар тохиролцоно. Цахим уулзалтын үеэр талууд Монгол Улс, БНСУ-ын улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, соёл, боловсрол, хүмүүнлэгийн харилцааны өнөөгийн байдлыг дүгнэж, цаашдын чиглэлүүдийг тодорхойлно. Мөн хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх болон иргэдийн солилцоог дэмжих, олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлуудаар санал солилцохоор төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-тэй дээд түвшний цахим уулзалт хийлээ

2021.09.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-тэй 2021 оны 9 дүгээр сарын 10-ны өдөр дээд түвшний цахим уулзалт хийв. Цахим уулзалт найрсаг, ажил хэрэгч уур амьсгалд болов. Энэ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа буюу 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилснаас хойш хийж буй хоёр дахь уулзалт юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин нар дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимтэй урагшлан хөгжиж ирснийг тэмдэглэж, хоёр улсын харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь манай хоёр улс төдийгүй бүс нутаг, олон улсын энх тайвныг бэхжүүлж, тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт санал нэгдэж, хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцож, Хамтарсан тунхаглал гаргав. Хамтарсан тунхаглалд Монгол Улс, БНСУ-ын Стратегийн түншлэлийн харилцааг 1. улс төр, аюулгүй байдал 2. худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, 3. боловсрол, шинжлэх ухаан-технологи, байгаль орчин, эрүүл мэнд, 4. соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа, 5. бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа гэсэн  5 тулгуур чиглэлд  өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохирч, салбар тус бүрээр харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэн хөгжүүлэх зорилтыг тодорхойлов.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “манай хоёр улс ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, зах зээлийн эдийн засаг зэрэг нийтлэг үнэт зүйлсдээ тулгуурлан өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд хоёр талын харилцааг өнөөгийн өндөр түвшинд хүргэн хөгжүүлж ирснийг дурдаад гуравдагч хөрш БНСУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид улам бэхжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Тэрээр Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувиар 2018 онд БНСУ-д хийсэн айлчлалынхаа үеэр Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-тэй Сөүл хотноо уулзаж, хоёр улсын “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх талаар анх ярилцаж байсан нь ажил хэрэг болж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв.

Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид сонгуульд ялалт байгуулсанд нь баяр хүргээд Монгол Улсын шинэ төрийн тэргүүнтэй дээд түвшний уулзалт хийж буй анхны гадаад улсын Ерөнхийлөгч болсондоо баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Тэрээр “Шинэ Умардын бодлого”-ын чухал түнш улс болох Монгол Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл явцад хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Төрийн тэргүүн нар харилцааны эрх зүйн орчинг бэхжүүлж, найрамдлыг бататгахад хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа чухал болохыг тэмдэглэхийн сацуу Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хороо, ГХЯ хоорондын Стратегийн зөвлөлдөх уулзалт зэрэг яриа хэлэлцээний механизмуудыг цаашид улам бэхжүүлж, бодит эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллахаар тогтов.

Талууд тээвэр, логистик, эрчим хүч, уул уурхай, хөдөө аж ахуй зэрэг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлийг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарч ажиллахаар ярилцав.  Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлыг түшиглэн  цаашид Хөшигийн хөндий орчмыг эдийн засгийн чөлөөт бүс болгож, дагуул хот байгуулах ажлыг эхлүүлээд байгааг танилцуулав. Энэ хүрээнд Инчоны чөлөөт бүсийн бүтээн байгуулалт зэрэг БНСУ-ын туршлагаас судлах, хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа монголын тал илэрхийлэхэд Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин энэ чиглэлд хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа тэмдэглэв.

Экспортыг дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, худалдааны саад тодгорыг бууруулах чиглэлд эрх зүйн орчныг улам бэхжүүлэх шаардлага байгааг талууд цохон тэмдэглэв. Монгол Улс “Ази, Номхон далайн худалдааны хэлэлцээр”-т нэгдэн орсноор худалдааны илүү тааламжтай нөхцөл бүрдүүлснийг талууд тэмдэглээд цаашид хоёр улсын хамтарсан судалгааны үр дүнд суурилан “Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр (EPA)”-ийн яриа хэлэлцээг эхлүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлтыг үргэлжлүүлэхээр ярилцав.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Хөгжлийн албан ёсны буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээл Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж ирснийг дурдаж, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах зорилтын хүрээнд эхлүүлсэн “Солонго 1, 2 хороолол”, Баянголын амд түрээсийн орон сууц барих төслүүд болон 10 аймгийн төвийн дулааны станц байгуулах төслийн хэрэгжилтэд үргэлжлүүлэн анхаарч ажиллахаар болов.

Талууд байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлал, соёл, урлаг, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов. Энэ хүрээнд цөлжилтөөс сэргийлэх, шар шороон шуургатай тэмцэхэд Монгол, Солонгосын “Ногоон хэрэм” төсөл чухал хувь нэмэр оруулж ирснийг үнэлж, III шатны төслийг хэрэгжүүлэхээр тохиров. Мөн тэтгэлэгт хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж, хүүхэд, залуучуудын солилцоог дэмжиж, биеийн тамир, спорт, боловсрол, шинжлэх ухаан-технологи, мэдээллийн технологи, хүний нөөцийн хөгжлийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, БНСУ дахь Монгол судлал, Монгол Улс дахь Солонгос судлалыг хөгжүүлэхэд цаашид ч нягт хамтран ажиллахаар болов.

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдалд ч хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа тууштай урагшилж ирснийг үнэлж, цар тахлын хүнд үед БНСУ-ын Засгийн газраас манай улсад буцалтгүй тусламж үзүүлж, цар тахлын улмаас хилийн чанадаас нутаг буцах хүсэлтэй иргэдийг татан авахад харилцан дэмжлэг үзүүлж ирсэнд талархал илэрхийлэв. Мөн хоёр улсын ард түмний найрамдлыг бэхжүүлж, харилцан ойлголцлыг улам гүнзгийрүүлэхийн тулд иргэдийн солилцоог өргөжүүлэхээр тогтож, хоёр улсад оршин суугаа Монгол, Солонгосын иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах, ажиллаж, амьдрах таатай нөхцлийг бүрдүүлэх, цар тахлын үед бүхий л боломжит дэмжлэгийг үзүүлэх чиглэлд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар ярилцав.

Талууд олон улс, бүс нутгийн тавцанд үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллахаар ярилцаж, Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэхэд Солонгосын хойгийн тогтвортой байдлыг хангах явдал нэн чухал болохыг онцлон тэмдэглэв. Монгол Улсын “Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг БНСУ дэмжиж байгаагаа дахин нотлов. Монголын тал БНСУ-ын дэвшүүлэн хэрэгжүүлж буй “Халдварт өвчнийг хянах, эрүүл мэндийг хамгаалах чиглэлээрх Зүүн хойд Азийн хамтын ажиллагааны санаачилга”-ыг дэмжиж, үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа мөн илэрхийлэв.

МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ СОЛОНГОС УЛСЫН СТРАТЕГИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ХАРИЛЦААГ ХӨГЖҮҮЛЭХ ТУХАЙ ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ:

2021.09.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа нэг шат ахиж, “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд хүрлээ.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин нар 2021 оны 9 дүгээр сарын 10-ны өдөр дээд түвшний цахим уулзалт хийв.

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа 1990 оны “Дипломат харилцаа тогтоох тухай Протокол”, 1991, 1999, 2006, 2011 оны дээд түвшний айлчлалын үеэр байгуулсан “Монгол Улс, БНСУ-ын Хамтарсан мэдэгдэл”, 1999 оны “XXI зууны харилцан бие биеэ нөхсөн хамтын ажиллагаа”, 2006 оны “Сайн хөршийн, найрамдалт хамтын ажиллагааны түншлэл”, 2011 оны “Иж бүрэн түншлэл”-ийн зарчимд тулгуурлан тууштай хөгжиж ирснийг өндрөөр үнэлэв.

Төрийн тэргүүн нар хоёр улс “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцаанд тулгуурлан улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл, аялал жуулчлал, боловсрол, хүмүүнлэгийн зэрэг өргөн хүрээтэй салбарт болон бүс нутаг, олон улсын тавцанд нягт хамтран ажиллаж ирсэнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Ялангуяа, “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдлын үед ч хоёр улс дипломат харилцааны 30 жилийн ойг тохиолдуулан 2020 оныг “Монгол, Солонгосын найрамдлын жил”-ээр зарлан тэмдэглэснийг өндрөөр үнэлэв.

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол Улс, БНСУ-ын харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь манай хоёр улс төдийгүй бүс нутаг, олон улсын энх тайвныг бэхжүүлж, тогтвортой хөгжлийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт санал нэгдэж, хоёр улсын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохиров.

Түүнчлэн, цаашид хоёр улсын “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаанд  тулгуурлан улс төр, аюулгүй байдал; худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг; боловсрол, шинжлэх ухаан технологи, байгаль орчин, эрүүл мэнд; соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа; бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа гэсэн 5 тулгуур чиглэлд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн өргөжүүлэхээр тогтов.

Нэг. Улс төр, аюулгүй байдал:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, гадаад бодлогын асуудлаарх яриа хэлэлцээний механизмыг тогтмолжуулж, идэвхжүүлснээр улс төрийн итгэмжилсэн харилцааг улам бэхжүүлж, хоёр улсын Парламент хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэн ажиллахаа нотлов. Мөн хоёр улсын хооронд байгуулагдсан салбар тус бүрийн Засгийн газар хоорондын зөвлөлдөх механизмуудын үйл ажиллагааг улам эрчимжүүлэхээр болов.

• Талууд хоёр улсын Гадаад харилцааны яам хооронд “Стратегийн яриа хэлэлцээ”-ний сувгийг бий болгож, хоёр талт хамтын ажиллагаа, гадаад бодлого, олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудлаар тогтмол санал солилцож, бусад улс орнуудтай олон талт яриа хэлэлцээний механизм бий болгох арга замыг эрэлхийлэхээр болов.
• Талууд хоёр улсын батлан хамгаалах салбарт өндөр түвшний айлчлал, яриа хэлэлцээг тогтмолжуулах, цэргийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн зэрэгцээ хамтарсан хээрийн сургууль зохион байгуулах, боловсон хүчин бэлтгэх чиглэлд хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээ нотлов.
• Талууд хоёр улсын Парламент, Парламентын гишүүд, найрамдлын бүлэг хоорондын хамтын ажиллагааг тууштай дэмжиж ажиллахаар болов.
• Талууд хоёр улсын Засгийн газар хооронд өмнө байгуулагдсан салбар тус бүрийн зөвлөлдөх механизмуудыг төгөлдөржүүлж, “КОВИД-19” цар тахлын нөхцөл байдалд цахим уулзалт зэрэг төрөл бүрийн арга хэлбэрээр эдгээр механизмыг идэвхжүүлэхээр тохиров.

Хоёр. Эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын салбар:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар БНСУ-ын тэргүүний технологи, Монголын байгалийн арвин нөөц зэрэг хоёр улсын давуу тал, хөгжлийн нөөц бололцоог ашиглан харилцан ашигтай, бие биеэ нөхсөн эдийн засгийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээр тогтов. БНСУ нь “Шинэ Умардын бодлого”-ын чухал түнш улс болох Монгол Улстай олон төрлийн хамтын ажиллагааны төслийг үргэлжлүүлэн эрэлхийлж, Хөгжлийн албан ёсны тусламж үзүүлэх зэргээр цар тахлын дараах Монгол Улсын эдийн засгийг сэргээхэд дэмжлэг үзүүлэхийн сацуу “Алсын хараа 2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл явцад хамтран ажиллахаар тогтов.

• Талууд хоёр улсын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны хуралдааныг үргэлжлүүлэн зохион байгуулж, хоёр улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, хөгжлийн хамтын ажиллагаа, иргэдийн солилцоо, бүс нутаг болон олон улсын хамтын ажиллагаа зэрэг өргөн цар хүрээтэй асуудлаарх яриа хэлэлцээг бэхжүүлж, шаардлагатай тохиолдолд тодорхой салбарын хоёр талын зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулахаар тогтов.
• Талууд харилцан ашигтай, бие биеэ нөхсөн эдийн засгийн харилцааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн тулд хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндэс суурийг бэхжүүлэхээр ярилцав. Үүний тулд 2017 оны болон 2021 онд шинэчилсэн хамтарсан судалгааны үр дүнд суурилан “Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр (EPA)”-ийн яриа хэлэлцээг ойрын хугацаанд эхлүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлтыг үргэлжлүүлж, хоёр улсын хооронд хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бүрдүүлэхийн төлөө “Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай хэлэлцээр”-ийг шинэчлэн байгуулах явцыг эрчимжүүлэхээр болов. Түүнчлэн 2020 онд Монгол Улс “Ази, Номхон далайн худалдааны хэлэлцээр (APTA)”-т нэгдэн орсон нь хоёр улс худалдаанд харилцан хөнгөлөлт үзүүлэх анхны хэлэлцээрийн хувьд хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт хоёр тал санал нэгдэв.
• Талууд БНСУ-ын дэвшүүлсэн “Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг” санаачилга болон НҮБ-ын Ази, номхон далайн эдийн засаг, нийгмийн комиссоос хэрэгжүүлж буй “Зүүн хойд Азийн цахилгаан эрчим хүчний сүлжээ” санаачилгыг уялдуулан хөгжүүлж, “Шинэ Умардын бүс нутаг” дахь хэлхээ холбоог бэхжүүлэхэд чиглэсэн хоёр талын болон бүс нутгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр болов.
• Монголын тал БНСУ-ын Засгийн газрын Хөгжлийн албан ёсны тусламж дэмжлэг тус улсын хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж ирснийг өндрөөр үнэлж, гүн талархал илэрхийлэв. Ялангуяа, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжиж буй Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн “Солонго 1, 2 орон сууцны хороолол барих”, “10 аймгийн төвийн дулааны станц барих” төслүүдийг хэрэгжүүлэх чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг сайшаав. Цаашид Монгол Улсын Хөгжлийн банк, БНСУ-ын ЭКСИМ банк хоорондын Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны сан (EDCF)-гийн шугамаарх хамтын ажиллагааг мөн дэмжиж ажиллахаар болов.
• Талууд БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлж буй “Байгаль орчинд ээлтэй эрчим хүчний эко хотхон байгуулах” төслийг энэ онд багтаан дуусгавар болгож, хоёр улсын хооронд байгаль орчинд ээлтэй дэд бүтцийн салбарын хамтын ажиллагааны үлгэр жишээ төсөл болохуйц хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэн дэмжихээр тохиров.
• Талууд ногоон эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, газрын тосны чанарыг сайжруулах, орон нутгийн дулааны хангамж, сэргээгдэх эрчим хүчийг нэмэгдүүлэхэд тууштай хамтран ажиллахаар болов.
• Талууд “Улаанбаатар ба дагуул хот” бодлогын хүрээнд БНСУ-ын ухаалаг хот, Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулсан туршлага зэргийг судалж, монголын тал ухаалаг хот байгуулах төслийг хэрэгжүүлэх чиглэлд БНСУ-тай хамтран ажиллахаар тогтов. Үүнтэй холбогдуулан монголын тал дэд бүтцийн салбарт БНСУ-ын Хөгжлийн албан ёсны тусламж, хөрөнгө оруулалтыг түлхүү татах чиглэлд хамтран ажиллах эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.
• Талууд логистикийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, тус салбарын боловсон хүчинг бэлтгэх сургалт, тогтолцоог сайжруулах болон логистикийн шинэ технологи нутагшуулах зэрэг хамтын ажиллагааны шинэ хэлбэрийг эрэлхийлэхээр болов.
• Талууд ургамал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүний мэдээлэл солилцох, мэргэжилтэн бэлтгэх зэрэг хөдөө аж ахуйн шинэ технологийн салбарт хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов. Монголд үйлдвэрлэсэн хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнийг БНСУ-д экспортлох хорио цээрийн стандартыг тохирох чиглэлд хамтын ажиллагааны боломжийг эрэлхийлэн ажиллах саналтай байгааг монголын тал илэрхийлэв.
• Талууд 2021 онд байгуулсан Монгол Улс, БНСУ-ын Жижиг дунд үйлдвэрлэл, гарааны бизнесийн салбарт хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичгийг тууштай хэрэгжүүлж, экспортыг дэмжих, ЖДҮ болон гарааны бизнесийн чиглэлээр мэргэжилтэн солилцох, технологи нэвтрүүлэх зэрэг хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиров.

Гурав. Эрүүл мэнд, байгаль орчин, боловсрол, шинжлэх ухаан технологийн салбар:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар “КОВИД-19” цар тахалтай тэмцэх, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг бүх нийтийн өмнө тулгараад буй сорилтуудыг даван туулж, эрүүл мэнд, анагаах ухаан, ногоон хөгжил, байгаль орчин, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи зэрэг ирээдүй рүү чиглэсэн салбаруудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов.

• Талууд “КОВИД-19” цар тахлын хүнд нөхцөл байдалд тусгай үүргийн нислэг үйлдэн иргэдийн солилцоог хадгалж, “КОВИД-19” цар тахалтай тэмцэхэд зориулан хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх зэргээр нягт хамтран ажиллаж ирснийг үнэлэв.
• Шинэ төрлийн вируст өвчин, гадаадаас зөөвөрлөгдөж буй халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, олон улсын нийтийн эрүүл мэндийн чадавхыг бэхжүүлэх зэрэг хоёр талын харилцан сонирхсон салбарт хамтран ажиллаж, халдварт өвчинтэй тэмцэх, сэргийлэхэд чиглэсэн нягт хамтын ажиллагааны тогтолцоог бий болгохоор тогтов.
• Талууд 2011 онд “Эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааны санамж бичиг” байгуулснаас хойш эмнэлгийн ажилтны сургалт, Үндэсний эмчилгээ оношилгооны төвийн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг эрүүл мэндийн салбарт төрөл бүрийн хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлж ирснийг үнэлж, цаашид хоёр улсын эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааг тууштай өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиров.
• Талууд 2021 оны 5 дугаар сарын 30-31-ний өдрүүдэд зохион байгуулагдсан “P4G” дээд түвшний уулзалт олон улсын хамтын нийгэмлэгийн ногоон сэргэлт болон нүүрстөрөгчийн ялгарал, шингээлтийг тэнцвэржүүлэх зорилтод хүрэхэд хувь нэмрээ оруулсныг сайшаан тэмдэглэв. Түүнчлэн талууд ногоон хөгжлийн бодлогын хүрээнд цөлжилт, уур амьсгалын өөрчлөлт, байгалийн гамшигт үзэгдэл, байгаль орчны бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлд хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхээр тогтов.
• Талууд бүс нутгийн хүрээнд агаарын бохирдолтой тэмцэх, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийн чухлыг санал нэгтэй тэмдэглэж, Зүүн хойд Азийн цэвэр агаарын түншлэл (NEACAP)-ийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд идэвхтэй хамтран ажиллахаар тохиров.
• Талууд шар шороон шуурганы хохирлоос урьдчилан сэргийлэхэд чиглэсэн ойн нөхөн сэргээлт, Зүүн хойд Азийн улс орнууд хооронд олон улсын ойн хамтын ажиллагаа чухал гэдэгт санал нэгдэв. Үүнтэй холбогдуулан Монгол, Солонгосын “Ногоон хэрэм” төслийн 2 дугаар шатны ажил амжилттай хэрэгжсэнийг дүгнэж, 3 дугаар шатны төслийг хэрэгжүүлэхэд идэвхтэй хамтран ажиллахаар тогтов. Талууд хоёр улсын Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнгүүд хооронд шар шороон шуурга, цаг уурын ажиглалтын станцын технологи дамжуулах зэрэг хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэхээр болов.
• Талууд Улаанбаатар хотын агаарын чанарыг сайжруулах мастер төлөвлөгөө боловсруулах төслийг үнэлж, цаашид Монгол Улсын мэдээлэл, харилцаа холбоо (ICT)-нд суурилан агаарын бохирдлын асуудлыг шийдвэрлэхэд бодит хувь нэмэр оруулахуйц төслийн дараах ажлыг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллахаар тохиролцов.
• Талууд ирээдүй хойч үеийн тогтвортой хөгжлийн төлөө дээд боловсролын чадавхыг бэхжүүлж, тэтгэлэгт хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зэрэг боловсрол, хүний нөөцийн хөгжлийн салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов.
• Талууд цаашид шинжлэх ухаан, мэдээллийн технологи, кибер аюулгүй байдлын салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, эдгээр салбарын судалгааны байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллахаар тохиров.

 Дөрөв. Соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоо:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар түүх соёлын хэлхээ холбоо нь хоёр улсын харилцааны хөгжилд чухал хөрс суурь болж ирснийг санал нэгтэй тэмдэглэж, хоёр улсын ард түмний хоорондын харилцан ойлголцлыг гүнзгийрүүлэхийн тулд хоёр талын соёл, иргэдийн солилцоог өргөжүүлэхээр тогтов.

• Талууд Соёлын хамтарсан Хорооны үйл ажиллагаа болон соёл урлагийн байгууллага хоорондын найрсаг харилцааг өргөжүүлж, хоёр улсын соёл урлагийн салбарын хамтын ажиллагааг тэлэхээр болов. Мөн хүүхэд залуучуудын солилцооны хөтөлбөр, биеийн тамир, спорт, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын хамтын ажиллагааг идэвхтэй дэмжихээр болов.
• Талууд “Аялал жуулчлалын нэгдсэн сургалтын төв” байгуулсан зэрэг өнөөг хүртэлх аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааг дүгнэж, хоёр улсын хооронд иргэд, жуулчдын солилцоог нэмэгдүүлэхийн төлөө хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиров.
• Талууд БНСУ дахь Монгол судлал, Монгол Улс дахь Солонгос судлалыг хөгжүүлэхэд харилцан дэмжлэг үзүүлж, хоёр улсын хэл, соёл, орон судлалын багш, мэргэжилтнүүд, судлаачдыг бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлэн ажиллахаар тогтов. Мөн Монгол Улс дахь солонгос хэлний боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров.
• Талууд хоёр улсын иргэдийн харилцан зорчих нөхцлийг хөнгөвчилж, цаашид харилцан визгүй зорчих асуудлыг урт хугацаанд судлах чиглэлд яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэхээр тохиролцов.
• Талууд хоёр улсын орон нутгийн солилцоо, шууд хамтын ажиллагаа болон Монгол, Солонгосын найрамдал, олон нийтийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг дэмжиж, хоёр улсын хоорондын солилцооны талбарыг өргөжүүлэхээр тогтов.
• Талууд хоёр улсын залуучууд хоорондын нягт хэлхээ холбоо нь цаашид хоёр улсын ирээдүйд чиглэсэн хөгжлийн чухал хөрс суурь болно гэдэгт санал нэгдэж, эрдэм шинжилгээ, боловсрол, соёлын салбарт шинэ үеийн холбоог бий болгон ажиллахаар тохиров.
• Талууд терроризм, хил дамнасан, зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, мансууруулах бодисын хууль бус наймаа, хүний наймаатай хамтран тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх зэрэг чиглэлийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхээр тогтов. Үүний тулд хоёр тал прокурор, цагдаагийн байгууллага зэрэг хууль сахиулах байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллахаар болов.
• Талууд хоёр улсад оршин суугаа Монгол, Солонгосын иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах, ажиллаж, амьдрах таатай нөхцлийг бүрдүүлэх чиглэлд үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлж ажиллахаар тогтов.

Тав. Олон улс, бүс нутгийн талбар дахь хамтын ажиллагаа:

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр тогтов.

• Талууд Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгаж, энх тайвныг мөнхөд цогцлоох асуудлыг эв зүйгээр, яриа хэлэлцээний замаар шийдвэрлэх хэрэгтэй гэдэгт санал нэгдэв. Талууд хоёр Солонгосын яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагааны чухлыг онцолж, Зүүн хойд Ази, Солонгосын хойгийн харилцан сонирхсон асуудлаар тогтмол санал солилцож, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэлтэд хамтран хувь нэмэр оруулахын төлөө байгааг санал нэгтэй илэрхийлэв.
• Монгол Улсын “Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг БНСУ дэмжиж ирсэн бөгөөд цаашид ч тус санаачилгын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллахаа талууд нотлов.
• БНСУ-ын дэвшүүлсэн “Шинэ Умардын бодлого”, “Халдварт өвчнийг хянах, эрүүл мэндийг хамгаалах Зүүн хойд Азийн хамтын ажиллагааны санаачилга”, “Зүүн хойд Азийн энх тайван, хамтын ажиллагааны платформ” санаачилгыг Монгол Улс дэмжиж ирсэн бөгөөд цаашид ч эдгээр санаачилгын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллахаа талууд нотлов.
• Талууд дээрх санаачлагууд нь Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт санал нэгдэхийн сацуу цаашид бүс нутгийн аюулгүй байдлын асуудлаарх хоёр улсын хүчин чармайлтын уялдаа холбоог хангах, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр санал нэгдэв. Талууд “Халдварт өвчнийг хянах, эрүүл мэндийг хамгаалах Зүүн хойд Азийн хамтын ажиллагааны санаачилга”-ын бодит үр дүн гаргахын тулд хоёр улсын эрүүл мэнд, халдвараас сэргийлэх хэрэгслийн хамтын нөөцийг бүрдүүлэх ажлыг туршилтаар хэрэгжүүлснийг үнэлэв.
• Талууд НҮБ болон олон талт хамтын ажиллагааны хүрээнд олон улс, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдал, ардчилал, хүний эрх, байгаль орчин, боловсрол, эрүүл мэнд, шинжлэх ухаан, дэвшилтэд технологи зэрэг өргөн хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр тогтов.
• Талууд бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, эдийн засгийн интеграцид нэгдэх санаачилгыг харилцан дэмжиж ажиллахаа нотлов. Энэ хүрээнд солонгосын тал Монгол Улсын Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт (EAS)-д оролцох болон Ази, Номхон далайн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (АПЕК)-д элсэх зэрэг бүс нутгийн хамтын ажиллагааны механизм дахь оролцоог өргөжүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлтыг анхааралдаа авч, Монгол Улстай нягт хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын энэ удаагийн дээд түвшний уулзалт нь Монгол Улс, БНСУ-ын харилцааг “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх, хоёр улсын харилцааны шинэ түүхэн үеийг нээж буй чухал ач холбогдолтой үйл явдал болов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Гадаад хэргийн сайд Пак Жин-ийг хүлээн авч уулзав

2022.08.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад албан ёсоор айлчилж буй БНСУ-ын Гадаад хэргийн сайд Пак Жин-ийг хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Монгол Улс, БНСУ-ын Стратегийн түншлэлийн тухай Хамтарсан тунхаглалын мөрөөр бодит ажлууд хийж байгааг сайшааж, Стратегийн түншлэлийн харилцааг бэхжүүлэн, хоёр ард түмний найрамдал нөхөрлөлийг бататгахад Гадаад хэргийн сайд Пак Жин-ий айлчлал чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлж, зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны нийтлэг үнэт зүйлстэй гуравдагч хөрш БНСУ нь Монгол Улсыг зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн үеэс эхлэн тууштай дэмжиж ирсэнд Монголын ард түмэн талархаж байдгийг хэлэв. Бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах, бүс нутгийн хөгжил цэцэглэлийн төлөөх үйлсэд хамтдаа хувь нэмэр оруулах өргөн боломж байгааг дурдаж, Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдал, энх тайвны төлөөх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг БНСУ идэвхтэй дэмжиж ирсэнд талархал илэрхийлэв. БНСУ-ын Гадаад хэргийн сайд Пак Жин харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа тэмдэглэж, Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёль-ийн албан ёсны захидлыг гардуулан, Ерөнхийлөгчийг тааламжтай цагтаа БНСУ-д айлчлахыг урив. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёль-д мэндчилгээ дэвшүүлж, Монгол Улсад айлчлахыг урьж байгааг уламжлахыг хүсэв. Цаашид хоёр улс худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, харилцан ашигтай эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэх, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, хүнсний үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг дурдав. Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, “Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжиж, хамтран ажиллахаа Гадаад хэргийн сайд Пак Жин илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутаг, байгаль орчин, уул уурхай, эрчим хүч, аялал жуулчлал, эрүүл мэнд, хот байгуулалт, дэд бүтэц, соёл урлаг зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов гэжээ.

БНСУ-аас Монгол Улсад суух Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ барив

2023.01.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Солонгос Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Ким Жун Гү 2023 оны 01 дүгээр сарын сарын 20-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсантай холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хүлээн авч уулзан, Элчин сайдаар томилогдсонд нь баяр хүргэв. Уулзалтын үеэр Монгол Улс, БНСУ-ын “Стратегийн түншлэл”-ийн бат бэх харилцаанд түшиглэн худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, иргэдийн эрх ашгийг харилцан хамгаалах, хүүхэд, залуучуудын солилцоог дэмжих чиглэлд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх байгалийн баялгийн нөөцийг БНСУ-ын шинэ дэвшилтэт технологи, ноу-хаутай хослуулан эдийн засгийн харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг дурдав. Мөн хоёр улсын харилцааны үндэс суурь болсон иргэдийн солилцоог дэмжих, харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх чиглэлээр бодит үр дүн гаргаж ажиллахын чухлыг тэмдэглэв. Элчин сайд Ким Жун Гү түүх, соёлын өргөн харилцаатай Монгол Улс нь Зүүн хойд Азийн бүс нутаг дахь БНСУ-ын чухал түнш улс гэдгийг онцлов. Мөн  Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тэмдэглэн хэлсэн зүйлсийг ажил хэрэг болгох чиглэлээр анхаарч ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд даргыг хүлээн авч уулзав

2023.02.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд дарга Ким Ён Жү-г хүлээн авч уулзав. Хатагтай Ким Ён Жү Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа, ялангуяа хууль тогтоох байгууллага хоорондын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгааг Ерөнхийлөгч тэмдэглэв. Цаашид “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцааг бэхжүүлж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, иргэдийн солилцоог дэмжих зэргээр БНСУ-ын талтай нягт хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улс НҮБ болон олон улс, бүс нутгийн түвшинд амжилттай хамтран ажиллаж байгааг хэлээд, БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёль-д мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг  уламжлахыг хүсэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж байгаа “Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжихээ БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд дарга Ким Ён Жү илэрхийллээ. Энэ хүрээнд Солонгосын “Ногоон эмнэлэг”-тэй хамтран хүүхдийн эрүүл мэндийг дэмжих төсөл хэрэгжүүлж, хоол тэжээлийн дутагдал, амьсгалын замын  өвчний эмгэгийн үеийн тусламжийг өргөжүүлэхийн зэрэгцээ монгол эмч нарыг мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамруулахаар төлөвлөснөө танилцуулав. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө  өөрөөс шалтгаалах бүхнээ хийнэ гэдгээ хэлэв.

БНСУ-ын “Юхан-Кимберли” компани Тужийн нарсанд 10 сая мод тарьж ургуулаад байна

2023.06.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНСУ-ын “Юхан-Кимберли” компанийн Ерөнхийлөгч Чин Жэ Сон тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав. ус компани “Зүүн хойд Азийн ойн форум” ТББ болон холбогдох яам, байгууллага, Сэлэнгэ аймагтай хамтран 2003 оноос “Юхан-Кимберли Ой” ойжуулалтын төсөл хэрэгжүүлж Тужийн нарсанд 10 сая мод тарьж ургуулаад байна. Түймэрт өртсөн ойг нөхөн сэргээх, цөлжилтөөс сэргийлэх зорилгоор өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд Тужийн нарсны 3,520 га талбайд ойжуулалтын томоохон төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлэв. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн цаг үеэ олсон гэдгийг “Юхан-Кимберли” компанийн Ерөнхийлөгч Чин Жэ Сон хэлээд, монголчууд өмнөө тавьсан зорилтоо биелүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа онцоллоо. Цаашид үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллаж, Монголын цаг агаарын нөхцөлд тохирсон эрүүл ой бий болгохоор төлөвлөснөө  тодотгов. Тус компани 1984 оноос хойш “Ногоон орчныг бүрдүүлэх үндэсний аян”  өрнүүлж, дотооддоо болон гадаадын улс орнуудад 55 сая гаруй мод тарьж ургуулаад байна. Дашрамд дурдахад “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн өрнөж эхэлснээс хойш улсын хэмжээнд 14 сая гаруй мод тарьж, мод, сөөгийн үрийн нөөц 12.7 тн, тарьц, суулгацын нөөц 51.5 саяд хүрсэн. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад дөрөв дахин нэмэгдсэн гэсэн үг юм.

БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Үндэсний их баяр наадмын мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёль Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид мэндчилгээ ирүүлжээ. МЭНДЧИЛГЭЭНД: Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч өө. Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч танд болон Монголын ард түмэнд чин сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлье. Өнгөрсөн хугацаанд Солонгос, Монгол хоёр орны бататган хөгжүүлж ирсэн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа цаашид улам бүр өргөжин хөгжихийн зэрэгцээ, хоёр  орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийн харилцаа мөн адил бэхжин хөгжинө хэмээн найдаж байна. Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, аз жаргал, Монгол Улс үүрд мандан бадрахын ерөөл дэвшүүлье гэжээ.

2024.07.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёль мэндчилгээ ирүүллээ. БНСУ-ЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ: “Хоёр улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа цаашид улам бүр хөгжин дэвжиж, иргэд хоорондын харилцаа, хамтын нөхөрлөл ч батжин бэхжинэ гэдэгт итгэлтэй байна. Танд болон монголын ард түмэнд сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёльтой уулзлаа

2023.09.22. АНУ. Нью-Йорк хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцох үеэрээ 2023 оны 09 дүгээр сарын 21-ний өдөр Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Ерөнхийлөгч Юн Сог Ёльтой уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны нийтлэг үнэт зүйлстэй БНСУ-тай хөгжүүлж буй найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа жилээс жилд өргөжин тэлж, хоёр талын болон бүс нутаг, олон улсын тавцанд гүнзгийрэн бэхжиж, Стратегийн түншлэлийн түвшинд амжилттай хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун буйгаа онцлов. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол, Солонгосын хоорондын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргах, ирээдүйд чиглэсэн ногоон хөгжил, аялал жуулчлал, соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарыг түлхүү хөгжүүлэх асуудлаар санал солилцохын зэрэгцээ Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн яриа хэлэлцээг энэ онд эхлүүлэхээр санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр талууд Монгол Улсад Газрын ховор металлын хамтарсан судалгааны төв байгуулж, уул уурхайн салбарт дэвшилтэт техник, технологи нэвтрүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохирлоо. Түүнчлэн цаашид бүтээн байгуулалтын томоохон төсөл хөтөлбөр хамтран хэрэгжүүлэх, соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоог өргөжүүлэх зэрэг харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов.

БНСУ-аас Монгол Улсад суух Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа

2024.05.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНСУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Чой Жин Вон Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр, хүргэж, амжилт хүсэв. Тэрбээр хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа “Стратегийн түншлэл”-ийн түвшинд бүх салбарт гүнзгийрэн хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун буйгаа тэмдэглэв. Цаашид худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, түүний дотор “Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр” байгуулах, иргэд харилцан зорчих таатай нөхцөл бүрдүүлэх чиглэлээр Элчин сайдыг идэвх зүтгэлтэй ажиллана гэдэгт итгэж буйгаа хэлэв. Элчин сайд Чой Жин Вон Монгол Улсад дахин томилогдож, энэ удаа Элчин сайдаар ажиллах болсондоо баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Тэрбээр хоёр улсын эдийн засгийн бодит хамтын ажиллагааг дэмжих, иргэд харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх чиглэлээр онцгой анхаарч ажиллана гэлээ.

БНСУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2024.09.21. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусч нутаг буцах болсонтой нь холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд У Суныг хүлээн авч уулзлаа. Хоёр улсын хооронд өндөр, дээд хэмжээний харилцан айлчлал болж, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа өргөжин хөгжихөд Элчин сайдын оруулсан хувь нэмэр их байсан гэдгийг Ерөнхий сайд тэмдэглэлээ. Ялангуяа өнгөрсөн нэгдүгээр сард БНСУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр харилцааг нэг шат ахиулж Стратегийн түншлэлийн хэмжээнд хүргэхээр тохиролцсоныг онцлов. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад БНСУ, тус улсын ард түмэн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлж байгаад Ерөнхий сайд талархав. Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллаж байсны хувьд БНСУ-д ажиллаж, амьдарч байгаа монгол иргэдэд аль болох туслах, дэмжих, цаашид визгүй зорчдог  болох зэрэг чиглэлээр ажиллана гэдэгт эргэлзэхгүй байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар, Гадаад харилцааны яам онцгой анхаарч байгааг Элчин сайд У Сун тэмдэглэлээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНСУ-д хийсэн айлчлал цаг үеэ олсон, олон асуудлаар тохиролцсон, харилцан ашигтай шийдвэр гаргасан үр дүнтэй айлчлал болсныг Элчин сайд хэлэв. Монгол Улс ОУВС-ийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар эдийн засаг нь сэргэж, үр дүн гарч байгааг тэмдэглэлээ. БНСУ-аас олгох хөнгөлөлттэй зээлийг агаарын бохирдлыг бууруулахад зарцуулах, энэ хүрээнд 10 аймагт дулааны станц барих ТЭЗҮ бэлэн болж энэ намраас барилгын ажил нь эхлэх гэж байгааг дурдав. БНСУ-ын Засгийн газар хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг хугацаанд нь, үр дүнтэй хэрэгжүүлнэ гэсэн байр суурьтай байгааг уламжиллаа. Талууд хувийн хэвшил, иргэд хоорондын харилцаа, аялал жуулчлал болон бусад асуудлаар санал солилцжээ.

НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан Бан Ги Мүн-д Чингис хаан одон хүртээнэ

2024.10.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гарган, төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн Чингис хаан одонг БНСУ-ын иргэн, НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн-д хүртээхээр боллоо. Бан Ги Мүн нь АНУ-ын эрдэмтэн Жак Уэтерфордын дараа Чингис хаан тэргүүн зэргийн одон хүртэж байгаа хоёр дахь гадаад хүн болж байна. Чингис хаан одонд нэр дэвшүүлэх, шагнах журамд Улс түмний эв нэгдэл, хөгжил цэцэглэлт, хүн төрөлхтөний амар амгалан байдлыг бэхжүүлэх болон Монгол Улс гадаад орнуудтай тогтоосон харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, дэлхий дахинд Монгол Улсын нэр хүндийг өргөн сурталчлах, тус улсын эдийн засаг, нийгэм, оюун санааны хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулсан гадаад орны төр, нийгмийн зүтгэлтэн, иргэнийг шагнаж болохоор заасан юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Чингис хаан тэргүүн зэргийн одонг Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн өдөр, Монгол бахархлын өдөр буюу 2024 оны 11 дүгээр сарын 02-ны өдөр Төрийн ордонд гардуулна.

Бан Ги Мүн-ий Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаанд оруулсан хувь нэмэр  

Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа Стратегийн түншлэлийн түвшинд гүнзгийрэн хөгжих үндэс суурийг тавьж, хамтын ажиллагааг баяжуулан хөгжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан юм. Тэрбээр 2004-2006 онд БНСУ-ын Гадаад хэрэг, худалдааны сайдаар ажиллаж байхдаа БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Ну Мү Хёны 2006 онд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалыг хэрэгжүүлсэн.Айлчлалын дүнд:

• 1999 онд тунхагласан Монгол Улс, БНСУ-ын бие биеэ нөхсөн хамтын ажиллагааны зарчимд тулгуурласан харилцааг Сайн хөршийн, найрамдал, хамтын ажиллагааны түншлэл болгон шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохирсон,
• Хоёр улсын хамтын ажиллагааг мэдээлэл, харилцаа холбоо, эрчим хүч, барилга, зам, тээврийн салбарт өргөжүүлж, яам, байгууллага хоорондын харилцаа холбоо бэхэжсэн,
• Хоёр улсын Засгийн газар хооронд Нийгмийн хамгааллын тухай хэлэлцээр байгуулсан нь өнөөг хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчилж, хоёр улсад оршин суугаа монгол, солонгос иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах, иргэдийн солилцоог эрчимжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм.

Бан Ги Мүн НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхдаа 2009 оны 07 дугаар сарын 26-28-ны өдрүүдэд анх удаа Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийсэн.    

Энэ айлчлал Монгол Улс, НҮБ-ын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргаж, НҮБ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэлтийн  баталгаа болохыг дэлхий дахинд нотлон харуулж, улс төр, эдийн засаг, хүмүүнлэгийн салбарын харилцааг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр болсон юм. Мөн ардчилсан тогтолцоо, зах зээлийн эдийн засагт амжилттай шилжсэн манай улсын туршлага болон Мянганы хөгжлийн зорилтуудад суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого хэрэгжүүлж байсан төр, засгийн үйл ажиллагаа, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд Монгол Улсын оруулсан хувь нэмрийг олон улсад таниулсан түүхтэй. Хүнсний хангамжийг сайжруулах, санхүүгийн хямралыг даван туулах, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх зэрэг чиглэлээр Монгол, НҮБ-ын хамтын ажиллагааг улам эрчимжүүлсэн юм. Бан Ги Мүн Монгол Улс нь ардчилсан тогтолцоо, зах зээлийн эдийн засагт амжилттай шилжсэн, Мянганы хөгжлийн зорилтуудад суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого боловсруулан хэрэгжүүлж буй үлгэр жишээ цөөхөн орны нэг гэж үнэлсэн. Энэ нь манай улсын төр, засгаас явуулж буй бодлого, үйл ажиллагааг сайшаасан, олон улсын түвшинд таниулах ач холбогдолтой байлаа. Манай улс Мянганы хөгжлийн зорилтуудын дийлэнхийг амжилттай хэрэгжүүлсэн. Найман зорилгоос гадна Хүний эрхийг баталгаажуулах, ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх тухай 9 дүгээр зорилгыг нэмж батлан хэрэгжүүлээд байна.

Бан Ги Мүн айлчлалынхаа үеэр:

• Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицохуй сэдвээр лекц уншсан нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг үр дагаврыг багасгах, шинэ нөхцөл байдалд дасан зохицох чиглэлээр НҮБ-тай хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэхэд томоохон түлхэц болсон,
• Зэвсэгт хүчний энхийг дэмжих сургалтын төвд зочилж, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж буй Монгол Улс, хүлээсэн үүргээ нэр төртэй, сахилга баттай гүйцэтгэж буй цэнхэр дуулгатнуудад НҮБ бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ нотолсон,
• Улаанбаатар хот дахь Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийг нээж, Монгол Улс далайд гарцгүй орнуудад тулгарч буй бэрхшээлийг шийдвэрлэх талаар олон улсын хамтын нийгэмлэгт манлайлах үүрэгтэй оролцох үндэс суурийг тавьсан. Дамжин өнгөрөх тээврийн үр ашигтай тогтолцоо бий болгох, зардлыг бууруулах, эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх, ядуурлыг бууруулах, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх чиглэлээр энэ төвийг НҮБ бүх талаар дэмжиж, туслахаа мэдэгдсэн.

Монгол Улс НҮБ-д элссэний 50 жилийн ойг тохиолдуулан илгээсэн мэндчилгээндээ, Монгол Улс ямагт НҮБ-ын идэвхтэй гишүүн байсаар ирсэн. Олон улсын 140 гэрээ, конвецид нэгдэн орж, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн эсрэг идэвхтэй ажиллаж байна. Нутаг дэвсгэрээ цөмийн зэвсэггүй бүс болгон зарлаж, жил бүр зэвсэг хураах долоо хоногийг тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг. Дэлхий дахины энх тайван, аюулгүй байдлын төлөө оруулж байгаа хувь нэмрийг өндөр үнэлж байна. Монгол Улс ардчилсан нийгэмд энх тайван замаар дэвшин орсонд бид бахархдаг гэж онцолж байлаа.Бан Ги Мүн-ий санаачилсан болон тэргүүлдэг төрийн бус байгууллагууд уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, сэргээгдэх эрчим хүч зэрэг чиглэлээр манай улсад хэрэгжүүлдэг төсөл, хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж, хамтран ажиллаж байна. Тухайлбал Ногоон хөгжлийн сан 470 сая ам.долларын нэн хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламж үзүүлж,Global green growth институт нь 100 гаруй сая ам.долларын буцалтгүй тусламжаар хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа юм. Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн сан нь АНУ-ын Стэнфорд их сургуультай хамтран Улаанбаатар хотноо 2003, 2004 онд Алтай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээг зохион байгуулж, Тогтвортой хөгжлийн зорилтод хүрэх, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн үйл хэрэгт хувь нэмэр оруулахын төлөөх Монгол Улсын хүч чармайлтыг идэвхтэй дэмжиж ирсэн юм. Мөн Азийн төлөөх Боао форумын тэргүүний хувиар 2019 онд Улаанбаатар хотноо болсон Боао форумын бага хуралд оролцсон бөгөөд Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн сан Солонгос, Монголын ирээдүйн стратеги форумыг 2023 онд Сөүл хотноо, 2024 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулахад  дэмжиж оролцжээ.

НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн  /2007-2016/

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын найм дахь, Ази, Номхон далайн орнуудаас сонгогдсон хоёр дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга. Бан Ги Мүний анхны томоохон санаачилгуудын нэг нь 2007 оны Уур амьсгалын өөрчлөлтийн дээд хэмжээний уулзалт юм. Түүний дипломат хичээл зүтгэл, хүчин чармайлтын үр дүнд уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудал дэлхийн улс орнуудын анхаарлын төвд орсон. Тэрбээр уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг төр, засгийн тэргүүнүүдийг улс төрийн зориг гаргахыг уриалж, ирээдүй хойч үе, олон тэрбум хүний амьдрал, хүсэл тэмүүлэл тэдний гарт байгааг сануулж байсан удаатай. Энэ нь биеллээ олж, 2020 оноос хүлэмжийн хийн ялгарлыг багасгаж, агаар дахь нүүрсхүчлийн хийг бууруулах замаар дэлхийн цаг агаарын дулаарлыг зогсоох зорилготой Парисын хэлэлцээр батлагдсан юм. 190 гаруй орон, түүний дотор Монгол Улс хүлээн зөвшөөрч, 2016 оны 04 дүгээр сарын 22-нд гарын үсэг зурсан энэ хэлэлцээр дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн эв санааны нэгдлийг харуулсан, том урам, зориг өгсөн үйл явдал болж байлаа.

Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтэд анхаарсан

• Мянганы хөгжлийн зорилтуудын асуудлаарх дээд хэмжээний уулзалт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дээд хэмжээний уулзалтыг Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажилласан хугацааныхаа сүүлийн жил хүртэл зохион байгуулсан. Энэ хүч чармайлтын дүнд Мянганы хөгжлийн зорилтуудын ихэнхийг хэрэгжүүлэхэд томоохон ахиц дэвшил гаргаж чадсан,
• Дэлхийн хамгийн ядуу, хамгийн эмзэг бүлгийн хүмүүст дуу хоолойгоо хүргэж, НҮБ-ыг бэхжүүлэхийн тулд гүүр нь байхыг эрмэлзэж ирсэн,
• Африк тив болон эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрүүл мэндийн дэлхийн шинэ стратегид 60 тэрбум гаруй ам.долларын хандив босгож чадсан. 2008 оны хүнс, эрчим хүч, эдийн засгийн хямралын оргил үед хөгжиж буй орнуудад нэг их наяд ам.долларын санхүүжилт олгохыг Их-20-д уриалж, олон улсын хариу арга хэмжээг удирдан чиглүүлэх, эмзэг бүлэг, ядуу хүмүүсийг хамгаалахын төлөө хүчин зүтгэсэн,

НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааг бэхжүүлсэн

• Өвөрмөц дипломат арга барил, гүйцэтгэсэн үүргээрээ даян дэлхийн амар амгалан байдал, эв нэгдлийг илэрхийлсэн,
• НҮБ-ын 120,000 цэнхэр дуулгатны нөлөөллийг сайжруулахад чиглэсэн санаачилга, үйл ажиллагааг дэмжих зэрэг багц арга хэмжээ хэрэгжүүлж, үр дүнд хүрсэн,
• Зэвсэг хураах асуудлаарх төлөвлөгөө, Зэвсэг хураах бага хурлыг гацаанаас гаргах хүчин чармайлт, Фүкүшима атомын цахилгаан станцад болсон эмгэнэлт явдлын дараах цөмийн аюулгүй байдалд дахин анхаарал хандуулах замаар зэвсэг хураах асуудлыг шинэчлэхийг эрмэлзсэн.

НҮБ-д шинэчлэл хийсэн  

• НҮБ-ын Ёс зүйн албыг бэхжүүлж, байгууллагаа ил тод, үр дүнтэй, үр өгөөжтэй болгоход чиглэсэн арга хэмжээ, тэр дундаа санхүүгийн ил тод байдлын шаардлагуудыг нэмэх, бизнесийн үйл ажиллагаа, үйлчилгээний нөхцөлийг уялдуулах зэрэг дэс дараатай арга хэмжээ авсан,
• Эмэгтэйчүүдийн эрх, жендэрийн тэгш байдлын төлөө олон ажил, санаачилга дэвшүүлж ажилласан. Ялангуяа НҮБ-ын хүрээнд удирдах албан тушаалд ажиллаж буй эмэгтэйчүүдийн тоог 40 гаруй хувиар нэмэгдүүлж, байгууллагын түүхэнд хамгийн өндөр түвшинд хүргэсэн гэжээ.

Бан Ги Мүн-д “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртээлээ

2024.11.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гарган, Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 862 жилийн ой, “Монгол бахархлын өдөр”-ийг тохиолдуулан НҮБ-ын наймдахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, “Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сангийн тэргүүн  Бан Ги Мүн-д төрийн дээд шагнал, “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртээлээ. Тогтвортой хөгжлийн зорилгууд, уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Парисын хэлэлцээрийг манлайлан батлуулж, даян дэлхийн энх тайван, хүний эрх, шударга ёс, тэгш байдлын төлөө тууштай зүтгэн, байгаль орчныг хамгаалах, ногоон хөгжлийг эрчимжүүлэхэд гүйцэтгэж байгаа гавьяа зүтгэл, Монгол Улс, НҮБ-ын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд оруулсан жинтэй хувь нэмрийг нь ийнхүү өндрөөр үнэллээ. Бан Ги Мүн нь АНУ-ын эрдэмтэн Жак Уэтерфордын дараа “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртэж байгаа хоёр дахь гадаад хүн боллоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртсэн Бан Ги Мүн-д төр, засаг, ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс чин сэтгэлийн баяр хүргэлээ. Тэрбээр, Бан Ги Мүн нь уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулах чиглэлээр Монгол Улс, НҮБ-ын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулж, олон талын дэмжлэг үзүүлж байсныг онцоллоо. Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувиар 2009 онд Монгол Улсад айлчлахдаа даян дэлхийд энх тайван тогтоох, дайн дажин, зөрчил, мөргөлдөөнтэй улс орнуудын нөхцөл байдлыг тогтворжуулах үйлсэд монгол цэргүүд үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэн, НҮБ-ын энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж буйд НҮБ талархаж байдгийг сайшаан тэмдэглэж байсныг тодотгов. Энэ айлчлалынхаа үеэр далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын тулгамдаж буй асуудлууд, хөгжлийн сорилт бэрхшээлийг даван туулах гарц шийдлийг тодорхойлоход хувь нэмэр оруулж буй Монгол Улсад төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийн үйл ажиллагааг эхлүүлж байсныг дурдлаа. Жендерийн эрх тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах чиглэлд онцгой ач холбогдол өгч, НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг үүсгэн байгуулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сан “Номхон далай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ”-г өргөтгөн, УИХ, Стэнфордын их сургуультай хамтран “Алтай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ”-г 2023, 2024 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах зэргээр нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал дэмжлэг үзүүлсээр ирсэнд талархал илэрхийллээ. Эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалах, даян дэлхийн энх тайван, хүний эрх, шударга ёс, эрх тэгш байдлын төлөөх цаашдын ажилд нь амжилт хүсэж, эрхэм хүндэт зочин болон гэр бүл, Солонгосын ард түмэнд аз жаргал, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөлөө. Ерөнхийлөгч “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон гардуулсны дараа хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Их Монгол Улсын гал голомтыг сахин суугаа манай улсын ард иргэд ээ, Дэлхий даяар тархан суугаа элэг нэгт монгол ахан дүүс ээ, НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн болон хүндэт зочид оо. Та бүхэнд дэлхийн мянганы суут хүмүүн, өнөөгийн дэлхий ертөнцийг үндэслэгчдийн нэг, хаадын хаан Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 862 жилийн ой, “Монгол бахархлын өдөр”-ийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Их эзэн Чингис хаан бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, оршин тогтнохуйн баталгаа, Монгол үндэстний үнэт зүйл, эв нэгдлийн бэлгэдэл, монголчууд бидний эрт, эдүгээ, ирээдүй гурван цагийн алтан хэлхээ, оюун санааны эх ундарга, төрт ёсны ой санамж юм. Чингис хааны түүх бол дан ганц монголчууд бидний түүх биш, дэлхий ертөнцийн түүх юм. Их эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид Евроазийн өргөн уудам газар нутагт сүр хүчээ мандуулан, хүн төрөлхтний түүхэнд суу алдраа бадраасан Монголын эзэнт гүрнийг цогцлоон байгуулж, Ази, Европын олон үндэстэн хоорондын дайн тулаан, зөрчил тэмцлийг зогсоож, дэлхий дахинд “Монголын их амар амгалан”-г тогтоон, улс түмнүүдийн харилцаа холбоо, эе эвийг бэхжүүлж, оюун санаа, шашин шүтлэг, худалдаа арилжаа, соёл урлаг, шинжлэх ухаан хийгээд тухайн үеийн хүний нийгэм хөгжин дэвжих таатай нөхцөлийг бүрдүүлж чадсан бахдам сайхан гавьяатай билээ. Их хааны суу алдар, билиг сургаал, үйл хэрэг дэлхий дахины хөгжил, дэвшилд онцгой байр суурь эзэлж, зуун зууныг өртөөлөн хүн төрөлхтний түүхэнд дуурьсагдаж, өнөө цагийн дэлхий ертөнцийг үндэслэхэд үнэлж баршгүй түүхэн хувь нэмэр оруулсан юм. “Монголын их амар амгалан” нь хүн төрөлхтний энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөөх улс орнуудын хамтын хүчин чармайлтын үндэс суурь болохуйц дэвшилтэт үзэл санааг агуулж байсан хэмээн орчин цагийн эрдэмтэн судлаач, түүхчид үнэлэн дүгнэж байна. Тиймээс хүн төрөлхтний эв нэгдэл, хөгжил дэвшил, даян дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхэд болон дэлхий дахинд Монгол Улсыг сурталчлан таниулах, манай улсын гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, нийгэм, эдийн засаг, оюун санааны хөгжилд оруулсан үнэтэй хувь нэмрийг нь өндрөөр үнэлэн дотоод, гадаадын төр, нийгмийн зүтгэлтэн, иргэнд төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одонг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг буулган, соёрхон гардуулдаг сайхан уламжлалтай билээ. Энэ жил энэхүү эрхэм хүндэт шагналаар хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн хөтөч болсон Тогтвортой хөгжлийн зорилгууд болон уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцын Парисын хэлэлцээрийг батлахад улс орнуудыг манлайлан нэгдсэн зөвшилцөлд хүргэж, даян дэлхийн энх тайван, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлын төлөө тууштай зүтгэн, байгаль орчныг хамгаалах, ногоон хөгжлийн бодлогыг эрчимжүүлэх хийгээд Монгол Улс, НҮБ хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд оруулсан жинтэй хувь нэмрийг нь өндрөөр үнэлэн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, “Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сангийн тэргүүн эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Таныг Монгол Улсын төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одонгоор шагнан алдаршуулж байна. Монгол Улсын төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртсэн эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Танд төр, засаг, ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэе.

Эрхэм хүндэт зочид оо,

Эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Та Ази, Номхон далайн бүсийн хоёр дахь төлөөлөл болон НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар хоёр удаа сонгогдон, НҮБ-ыг амжилттай удирдан ажилласанд монголчууд бид баяртай байдаг билээ. Эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Та НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар  ажиллаж байх хугацаандаа жендерийн эрх тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах чиглэлд онцгой ач холбогдол өгч, НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг үүсгэн байгуулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Тэгвэл Монгол Улс даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг ханган хэрэгжүүлэх, дэлхий дахины өмнө тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд эмэгтэйчүүдийн манлайлал, оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор 2022 онд “Эмэгтэйчүүд, энх тайван ба аюулгүй байдал” сэдэвт олон улсын энхийг сахиулагч эмэгтэйчүүдийн бага хурал, 2023 онд Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалт, 2024 онд Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтыг НҮБ-тай хамтран “Ногоон ирээдүйн төлөө” уриатайгаар Улаанбаатар хотноо амжилттай зохион байгууллаа. Эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Та НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувиар манай улсад 2009 онд айлчлахдаа дэлхийд энх тайван тогтоох, дайн дажин, зөрчил, мөргөлдөөнтэй улс орнуудын нөхцөл байдлыг тогтворжуулах үйлсэд Монгол Улсын цэрэг дайчид олон улсын түвшинд үүргээ нэр хүндтэй гүйцэтгэж, НҮБ-ын энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд Монгол Улсын “Цэнхэр дуулгатнууд” хувь нэмрээ оруулж буйд НҮБ-аас нэн талархалтай ханддагийг сайшаан тэмдэглэж байсныг энэхүү баярт өдөр дурсан хэлэхэд таатай байна. Мөн энэхүү айлчлалын хүрээнд Та Монгол Улсад төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийн үйл ажиллагааг эхлүүлж байсан билээ. Эдүгээ энэхүү судалгааны төв нь бие даасан Засгийн газар хоорондын байгууллага болон хөгжиж, Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын тулгамдаж буй асуудлууд, хөгжлийн сорилт бэрхшээлийг даван туулах гарц шийдлийг тодорхойлоход хувь нэмэр оруулсаар байна. Түүнчлэн уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулах чиглэлээр Монгол Улс, НҮБ-ын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд Таны оруулсан хувь нэмэр, оролцоо, дэмжлэг маш чухал байсныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Энэ хүрээнд Монгол Улс “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг улс орон даяар өрнүүлж, НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах зэрэг санал, санаачилга гарган идэвхтэй ажиллаж байгааг дуулгахад таатай байна. Таны тэргүүлэн ажилладаг “Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сан НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн зорилгуудыг ханган хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн “Номхон далай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ” олон улсын чуулга уулзалтыг 2022 оноос эхлэн зохион байгуулж байна. Энэхүү олон улсын яриа хэлэлцээний платформ цар хүрээгээ улам тэлж,  Улсын Их Хурал, Стэнфордын их сургуультай хамтран “Алтай дамнасан тогтвортой байдлын яриа хэлэлцээ”-г 2023, 2024 онд Улаанбаатар хотноо амжилттай зохион байгууллаа. Мөн эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Та НҮБ, Монгол Улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулснаас гадна өөрийн тэргүүлэн ажилладаг сан, байгууллагаар дамжуулан манай улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал дэмжлэг үзүүлсээр ирсэнд гүн талархал илэрхийлье. Эх дэлхийг хайрлан хамгаалах, даян дэлхийн энх тайван, хүний эрх, шударга ёс, эрх тэгш байдлын төлөөх Таны цаашдын их үйл хэрэгт өндөр амжилт хүсэж, Танд болон таны сайхан гэр бүл, хүүхэд, Солонгосын найрсаг ард түмэнд аз жаргал, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Монгол Улсын төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртсэн эрхэм хүндэт Бан Ги Мүн Танд Монгол төр, монголын ард түмний нэрийн өмнөөс дахин баяр хүргэе. Мөнх хөх тэнгэр хүн төрөлхтөн биднийг өнө мөнхөд ивээх болтугай.

Чингис хаан одонт Бан Ги Мүн: Монголын түүх өнгөрсөн үед зогсож хоцорсон үйл явдал биш, үргэлжлэн хөгжиж буй амьд өгүүллэг юм

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гарган, Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 862 жилийн ой, “Монгол бахархлын өдөр”-ийг тохиолдуулан НҮБ-ын наймдахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, “Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сангийн тэргүүн  Бан Ги Мүн-д төрийн дээд шагнал, “Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одон хүртээлээ. Чингис хаан” тэргүүн зэргийн одонт Бан Ги Мүн-ий хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

БАН ГИ МҮН:  

Эрхэмсэг ноён  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Эрхэм хүндэт зочид, хатагтай, ноёд оо. Өнөөдөр би та бүхний өмнө Монгол Улсын төрийн дээд шагнал, “Чингис хаан” одонгоор шагнагдаж буйдаа туйлын их хүндэтгэл, талархлаар дүүрэн байна. Энэхүү шагнал нь хувь хүний ололт амжилтыг үнэлэхийн зэрэгцээ хамгийн чухал нь  Монголын ард түмний баялаг түүх, цуцашгүй зоригийг бахдан тэмдэглэдэг баяр ёслол билээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, эрхэмсэг ноён Ухнаагийн Хүрэлсүх болон энэ нэр хүндтэй шагналын эзнээр намайг тодруулахад оролцсон бүх хүнд гүн талархал илэрхийлье. Чингис хааны нэр алдар нь Монгол Улсын хил хязгаараас хальж алс хол цуурайтсан алдар суу бөгөөд хүч чадал, алсын хараа, шинэчлэл, уйгагүй шийдэмгий байдлын бэлгэдэл юм.  Тэрээр манлайлал, тэсвэр тэвчээр, эв нэгдлийн хүч нөлөөг үнэт өв болгон үлдээсэн билээ. Энэхүү шагналыг эгэл даруугаар хүлээн авахдаа өдгөө түүний чиглүүлэн үлдээсэн  үнэт зүйлсийн ач холбогдол хэзээнээс ч илүү улам бүр чухал болохыг ойлгон мэдэрч байна. Талцаж хуваагдсан мэт санагдах өнөөгийн энэ дэлхийд олон ард түмнийг нэгэн зорилгын дор нэгтгэж чадсан Чингис хааны агуу чадвар нь хамтын ажиллагаа, ялгаатай байдлыг хүндэтгэх үзэл, харилцан ойлголцлын ач холбогдлын чухлыг улам бүр ойлгуулж байна. Энэхүү шагнал нь биднийг өөр хоорондын ялгаатай байдлаа давж, цаашдыг  харах, илүү сайхан ирээдүйн төлөө хамтран ажиллах их урам зориг өгч байна. Агуу их Чингис хааны хажууд миний туулсан замнал өчүүхэн боловч миний туулсан бүх амьдрал Чингис хааны бүтээсэн төгс үзэл санаанд тулгуурлан бүрэлдсэн билээ. Илүү сайхан ирээдүйн төлөөх Бан Ги Мүн” сан нь “байгаль эхийг эзэмших бус хүндлэн хайрлах учиртай” гэсэн үзэл баримтлалыг дагаж мөрддөг. Хүн төрөлхтөн хүрээлэн буй байгалиа хүндэтгэж байж гэмээнэ оршин тогтнох боломжтой. 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр  болон Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудад хүний эрх, бүх нийтийн тэгш хөгжлийн суурь зарчмуудыг байгаль дэлхийтэйгээ зохицон амьдрах шаардлагатай хослуулан тусгасан байдаг. Эдгээр үнэт зүйлс нь агуу удирдагч Чингис хааны алсын харааг илэрхийлээд зогсохгүй өнөө үеийн Монгол Улсын Засгийн газрын алсын харааг ч төлөөлж байгаа гэдэгт миний бие итгэлтэй байна.

Хатагтай, ноёд оо,

Миний бие НҮБ-ын үзэл санааг хэрэгжүүлэхийн төлөө яриа хэлэлцээг хөгжүүлэх, олон талт хамтын ажиллагааг дэмжихэд амьдралаа зориулсан билээ. Боловсрол, олон нийтийн санаачилга, соёл хоорондын хамтын ажиллагаа зэрэг арга замаар бид бүгдийг холбосон гүүрийг бүтээж чадна гэдэгт би итгэдэг. Харилцан ойлголцлын хүч нөлөөг би харж байсан. Харилцан ярилцах, үзэл бодлоо хуваалцах тусам бид бүгдээрээ хүн төрөлхтөн гэдэг том зургийн нэг хэсэг гэдгийг ойлгож байдаг. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Монголын түүх өнгөрсөн үед зогсож хоцорсон үйл явдал биш, үргэлжлэн хөгжиж буй амьд өгүүллэг юм. Энэ бол хүч чадал, дасан зохицох чадварын түүх юм. Харилцан уялдаатай сорилтуудаар дүүрсэн орчин үеийн ертөнцийн сорилтуудыг даван туулахад бидэнд  улам бүр чухал болж байгаа чанарууд юм. Энэхүү шагналыг хүлээн авч буйтай холбогдуулан Чингис хааны өв уламжлалыг хүндэтгэн дээдэлж байхыг хүн бүрээс хүсэж байна.  Өөрсдийн янз байдлаа хадгалахын зэрэгцээ эвлэлдэн нэгдэхийн төлөөх идэвх зүтгэл, бэрхшээлийг даван туулах эр зориг, энх тайвны төлөөх тууштай зүтгэл, хамтын хүчин чармайлтаа өргөжүүлэн хөгжүүлцгээе. Эцэст нь, энэхүү шагналыг би зөвхөн өөрийн нэрийн өмнөөс төдийгүй харилцаа, хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцлын хүч чадал, үнэ цэнд итгэдэг бүх хүнд хүндэтгэл үзүүлэн хүлээн авч байна. Энэхүү гайхалтай өндөр хүндэтгэлийг надад үзүүлсэн Монгол Улс болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, эрхэмсэг ноён Ухнаагийн Хүрэлсүх Таны манлайлалд  дахин гүн талархал илэрхийлье. Хамтын аяллаа үргэлжлүүлэхийг тэсэн ядан хүлээж байна. Тогтвортой болон энх тайван ертөнцийг хамтдаа бүтээцгээе. Баярлалаа.

Бан Ги Мүн Чингис хаан үндэсний музейд зочиллоо

2024.11.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн Чингис хаан одон хүртсэн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн 9Чингис хаан үндэсний музейд зочиллоо. Тэрбээр нүүдэлчдийн анхны төрт улс Хүннүгийн эзэнт улсаас ХХ зууны эхэн хүртэлх Монголын хаад, төрт улс хүртэлх түүхтэй танилцлаа гэжээ.

Бан Ги Мүн Дэлхий нийтэд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх нь: Монгол Улс ба БНСУ сэдвээр хүндэтгэлийн лекц уншлаа

2024.11.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар тэргүүн зэргийн Чингис хаан одон хүртсэн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн Чингис хаан үндэсний музейд Дэлхий нийтэд тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх нь: Монгол Улс ба БНСУ сэдэвт хүндэтгэлийн лекц уншлаа. Лекцийнхээ эхэнд тэрбээр, тэргүүн зэргийн Чингис хаан одонг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс гардан авсандаа туйлын их баяртай байгаагаа илэрхийлэв. НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтын хэрэгжилтийг түншлэл, үйл ажиллагааны замаар эрчимжүүлэхэд чухал хувь нэмрээ оруулж буй гол оролцогчид болох Монголын ард түмэнд хандан үг хэлэх завшаан тохиосонд баяртай байгаагаа хэлэв. Олон улсын мөргөлдөөн, цар тахал, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг дэлхийн нийтэд тулгарч буй бэрхшээлүүд дэлхий нийтийн харилцан хамаарлыг улам бүр тодотгож байгааг дурдлаа. Улмаар түншлэл, хүртээмжтэй байдалд тулгуурлаж, бүх нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн шийдэл шаардлагатайг онцлов. Үүнийг оновчтой бодлого, үйл ажиллагаа, хамтын ажиллагаа, түншлэлийн хүч, өөрсдийн нийгэм дэх энх тайван, тогтвортой байдлыг бий болгож, дэлхийн иргэний ухамсар, эв нэгдлийг өрнүүлэх замаар хэрэгжүүлж чадна гэдгийг тэмдэглэлээ. Энэ хүрээнд:

• НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийг хурдасгах шаардлагатай,
• Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг цаг үеийн шаардлагад нийцсэн яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатай,
• Дэлхий нийтээрээ тулгарч буй сорилтуудыг даван туулахын тулд эмэгтэйчүүдийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхийн зайлшгүй шаардлагатай хэмээн онцоллоо.

Улмаар Монгол Улс болон Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын ирээдүйн хамтын ажиллагааны гол салбарууд нь дээрх чиглэлүүд байх учиртайг тодотголоо. Түүнчлэн 2015 онд Нью-Йорк хотноо 193 орны төлөөлөгчдийн зөвшилцлөөр баталсан Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд нь бидэнд тулгарч буй нэн чухал асуудлуудыг шийдвэрлэх гарц болж байгааг тэмдэглэлээ. Өнөөдөр Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг баталснаас хойш есөн жил өнгөрөхөд тодорхой хэмжээний ахиц, дэвшил гарсан хэдий ч 2024 оны Тогтвортой хөгжлийн тайланд дэлхий даяар 2030 он гэхэд Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудад тусгагдсан нийт зорилтын 16 хувьд л хүрэх төлөвтэй байгаа бол үлдсэн 84 хувь нь хязгаарлагдмал ахицтай эсвэл ухралттай байна гэж дүгнэснийг дурдлаа. Иймээс Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэх зөв замд эргэн орохын тулд бүх нийтийн оролцоо хамгаас чухал байгааг онцлон тэмдэглэв. Түүнчлэн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн уур амьсгалын өөрчлөлттэй яаралтай тэмцэх нь бидний бүх амьдралын нэн тэргүүний үүрэг даалгавар байх ёстойг онцолж, нүүрстөрөгчийн ялгарлыг эрс бууруулж, шударга шилжилтийг хангахаас өөр арга зам байхгүйг хэлэв. Энэ нь эрчим хүчний хомсдолыг шийдэж, хүний ​​аж амьдралыг сайжруулж, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх бөгөөд үүнд Ази тив, тэр дундаа Монгол, БНСУ-ын үүрэг оролцоо нэн чухал хэмээн онцоллоо. Мөн ногоон шилжилтийг хурдлуулах нь уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх хамгийн чухал арга зам гэдгийг тэмдэглэж, энэ хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн манлайлал дор хэрэгжүүлж буй нэг тэрбум мод тарих Монгол Улсын Засгийн газрын хүчин чармайлтыг сайшаав. Түүнчлэн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувиар Бан Ги Мүн санг үүсгэн байгуулж, олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтарч, Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулахаар ажиллаж байгаагаа тэмдэглэлээ. Монгол Улс энэ чиглэлд идэвхтэй ажилласнаар энэ тодорхой бус цаг үеийг илүү тогтвортой, эрүүл, хөгжсөн гараг болгохын сацуу шинэ түншлэлийн боломжуудыг нээж чадна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн юм.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Өмнөд Судан Улсын дэд Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2019.03.14. БНӨСУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан Улсын дэд Ерөнхийлөгч Ж.Иггатай уулзав. Монгол Улсын энхийг сахиулагчид БНӨСУ-д энх тайван, тогтвортой байдал бий болоход онцгой хувь нэмэр оруулж байгаад дэд Ерөнхийлөгч Монгол Улсын Засгийн газарт талархал илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр хөдөө аж ахуй, боловсролын салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх талаар ярилцав гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энхийг сахиулагч дайчдаа эргэлээ

2019.03.13. Өмнөд Судан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх дэлхийн хамгийн халуун цэг, омог хоорондын мөргөлдөөнтэй Бүгд Найрамдах Өмнөд Суданд үүрэг гүйцэтгэж байгаа цэргүүдээ эргэлээ. Хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж байгаад нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа баяр хүргэн талархал илэрхийлж, төрийн одон, медаль гардуулж өгөв. Мөн цэргийн алба хаагчдын ахуй амьдралыг дээшлүүлэх, мэргэшүүлж, чадавхижуулах талаар ярилцлаа.. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд НҮБ-аас БНӨСУ-ын Бентю хотыг зохицуулж байгаа хатагтай Хироко Хирахира бараалхсан байна. Ерөнхий сайд 2018 оны есдүгээр сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 73 дугаар чуулганд оролцон үг хэлэхдээ дайн дажингүй, амар амгалан, эх дэлхийн төлөө нэгдэн ажиллахыг уриалж байсан. Монгол Улс гадаад бодлогын нэг чухал хүчин зүйл болох энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцон НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд анхаарч байдгаа хэлэв. Монгол цэргүүдийн бие, сэтгэл зүй, ур чадварыг өндрөөр үнэлж байгаагаа хатагтай Хироко Хирахира илэрхийллээ. Мөн элдэв зөрчил гаргалгүй, дүрвэгсэдтэй хүнлэг харилцаж, монгол хэл заах гэх мэтээр сэтгэл гаргаж байдагт баяртай байдгаа хэлжээ.

У.Хүрэлсүх: Миний ажил, амьдралын гараа энэ салбараас эхтэй

2020.09.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Батлан хамгаалах яаманд ажиллаж, Зэвсэгт хүчний удирдах бүрэлдэхүүний заах арга зүйн цугларалтад оролцож, нийт бие бүрэлдэхүүнд хандан үг хэлэв. Тэрээр “Миний ажил, амьдралын гараа энэ салбараас эхтэй. Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин цаг ямагт эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа нь болж, Монгол төрийн бат түшиг тулгуур нь байдаг. Монгол Улсын Засгийн газар 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө тодорхойлон, УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар батлуулаад байна. Батлан хамгаалах салбар, Зэвсэгт хүчний хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн тодорхой зорилтуудыг бодлогод тусгасан байгаа. Дэлхийн  улс орнуудад энх тайван найрамдлыг тогтоох үйл хэрэгт Монгол цэргүүд  мэргэжлийн ур чадвар, тэсвэр хатуужил, сахилга, зохион байгуулалт, үүрэг гүйцэтгэлээр үлгэр жишээ оролцсоор буйг НҮБ-аас нотлодог. Нөхцөл байдалтай 2019 онд Өмнөд Судан Улсад ажлын айлчлал хийх үеэр танилцсандаа сэтгэл хангалуун байна. Зэвсэгт хүчний тухай хуулийг шинэчилснээр Тусгай хүчний цэрэг, Кибер аюулгүй байдлын цэрэг, барилга-инженерийн цэргийн ангиудыг байгуулах боломжтой болсон. Иймд Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар Зэвсэгт хүчний бүтцэд Тусгай хүчний цэргийн командлал, Барилга-инженерийн цэргийн удирдах газар, Кибер аюулгүй байдлын цэргийн командлалыг байгуулахаар шийдвэрлээд байна. Мөн дайчилгаатай тактикийн хээрийн сургуулийг жил бүр явуулж, эх орноо хамгаалах бэлтгэлтэй иргэдийн тоо, чанарыг нэмэгдүүлэхэд Засгийн газраас анхаарч байна.  Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр байгуулах, Тавантолгой-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам барих зэрэг стратегийн бүтээн байгуулалтын томоохон ажлуудад цэрэг дайчдыг татан оролцуулж байгаа нь тус салбарт хийгдэж буй бас нэг том ажил бөгөөд олон талын үр дүнг харуулж байна. 2020 оны 9 дүгээр сарын 21-25-ны өдрүүдэд Зэвсэгт хүчний удирдах бүрэлдэхүүний заах арга зүйн цугларалтыг “Зэвсэгт хүчний стратегийн зорилт ба цэргийн сургалт бэлтгэл” сэдвээр явуулж байна. Зэвсэгт хүчний сургалт, бэлтгэлийн тогтолцоог мэргэжлийн цэргийн жишигт нийцүүлэх, сургалтын агуулга, арга зүйг шинэчлэх, цэргийн алба хаагчдад тавигдах шаардлага, шалгуур үзүүлэлтийг боловсронгуй болгох талаар хэлэлцэж байна гэжээ.

БНӨСУ-д үүрэг гүйцэтгэсэн энхийг сахиулагчдыг төрийн одон, медалиар шагнав

2021.12.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан Улсад үүргээ амжилттай гүйцэтгэсэн Зэвсэгт хүчний Мотобуудлагын батальоны бие бүрэлдэхүүнийг төрийн одон, медалиар шагналаа. НҮБ-ын мандаттай энхийг сахиулах ажиллагаанд эх орноо төлөөлөн оролцож, сөргөлдөгч талуудын гал зогсоох гэрээний хэрэгжилтэд хяналт тавих, энгийн иргэдэд хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх, дүрвэгсдийн аюулгүй байдал, тус улсын болон бүс нутгийн тогтвортой байдлыг хангах Монгол Улсын олон улсын өмнө хүлээсэн үүргийг нэр төртэй биелүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж нэр бүхий алба хаагчдыг Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон, Цэргийн гавьяаны одон, Цэргийн хүндэт медаль, Энхийн төлөө медалиар шагналаа. Эх орон, ард түмэндээ өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, эр зориг, тэсвэр хатуужил, авхаалж самбаа, мэргэжлийн ур чадвараа дайчлан үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн алба хаагчид болон гэр бүлд нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч У.Хүрэлсүх талархал илэрхийлэв. Монгол цэргүүд НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд 2002 оноос, цэргийн багууд 2006 оноос үүрэг гүйцэтгэж байна. Өнөөдрийн байдлаар Зэвсэгт хүчний 20 мянга гаруй, түүний дотор 872 эмэгтэй цэргийн алба хаагч энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНӨСУ-д үүрэг гүйцэтгэсэн энхийг сахиулагчдад одон, медаль гардууллаа  

2024.11.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх зарлиг гаргаж, Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан Улсад явагдаж буй НҮБ-ын энхийг сахиулах “UNMISS” ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэсэн XIII ээлжийн цэргийн багийн бие бүрэлдэхүүнийг төрийн одон, медалиар шагналаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч баяр хүргэж хэлсэн үгэндээ, Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан Улсын энгийн иргэдийг хамгаалах, НҮБ-ын бааз, ажилчдын аюулгүй байдлыг хангах, хүмүүнлэгийн байгууллагын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх зэрэг хариуцлагатай үүргийг цагийн байдал, цаг агаарын хүнд нөхцөлд үүргээ амжилттай гүйцэтгэснийг онцлов. Ялангуяа хүний эрх ноцтой зөрчигдөж байсан тосгон сууринд ажиллагааны бааз шинээр байгуулан энгийн иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, 1,000 гаруй километр алслагдсан зайд НҮБ-ын хүмүүнлэгийн цувааг амжилттай хамгаалах зэрэг чухал үүргүүдийг үер усанд автсан бүс нутагт амжилттай гүйцэтгэж, өндөр ачаалалтай, онцгой хариуцлагатай ажилласныг сайшаан тэмдэглэлээ. Энхийг сахиулагч дайчдын үйл хэрэг бол Монгол Улсын нэр хүндийг олон улсын тавцанд бэхжүүлж, үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад оруулж буй жинтэй хувь нэмэр, Зэвсэгт хүчний түүхэнд тодоос тод гэрэлтэн үлдэх гавьяа зүтгэл хэмээн онцлон тэмдэглэв. Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлогыг хэрэгжүүлж, дэлхийн хамтын нийгэмлэг болон олон улс, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдал, тогтвортой байдлын төлөөх үйлсэд ямагт идэвхтэй оролцож ирсэн бөгөөд энэ бодлого, үйл ажиллагааны гол арга хэмжээ, үр дүн нь НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд дахь Монгол Улсын оролцоо юм гэлээ. Одоогоор Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний 890 гаруй цэнхэр дуулгатан энхийг сахиулах ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэж байгаагийн 11 хувь нь эмэгтэй цэргийн алба хаагч бөгөөд энэ үзүүлэлтээрээ НҮБ-д цэрэг хандивлагч 121 орноос 19 дүгээрт эрэмбэлэгдэж байна. Түүнчлэн Бүгд Найрамдах Кипр Улсад явагдаж буй НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны Цэргийн хүчний командлагчаар анх удаа монгол генерал томилогдон ажиллаж байгааг Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч онцоллоо. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш Монгол Улсад айлчлах үеэрээ Монгол Улсыг “Энх тайвны бэлгэ тэмдэг” болсон улс хэмээн тодорхойлж, олон улсын энх тайван, тогтвортой байдлыг хангахын төлөөх Монгол Улсын хүчин чармайлтыг өндрөөр үнэлснийг Ерөнхийлөгч тэмдэглэв. Мөн НҮБ-ын найм дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонт Бан Ги Мүүн энхийг сахиулагч монгол дайчдын ур чадварыг өндрөөр үнэлсэн нь монгол цэрэг дэлхийн цэрэг болсны нотолгоо гэдгийг тодотголоо. Ийнхүү монгол цэргийн нэр хүнд жилээс жилд өсөн нэмэгдэж, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны оролцоо, удирдах албан тушаалтан, эмэгтэй энхийг сахиулагчдын тоог нэмэгдүүлэх бодлогын үр дүн гарч байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, эр зориг, тэсвэр хатуужил, авхаалж самбаа, мэргэжлийн ур чадвараа дайчлан, энхийг сахиулах эрхэм хүндтэй бөгөөд хариуцлагатай үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн энхийг сахиулагчдад төр, ард түмний нэрийн өмнөөс халуун баяр хүргэв. Мөн бат бэх ар тал нь болж, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, өрх гэрээ авч явах ачааны хүндийг үүрч байдаг хань, гэр бүлийнхэнд нь чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, аз жаргал, амжилт бүтээлийн дээдийг хүсэн ерөөлөө.

Монгол, Перугийн харилцаа

Перугийн нэрт эдийн засагч Эрнандо Де Сото Монголд лекц уншив

2022.07.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Перугийн нэрт эдийн засагч Эрнандо Де Сото капиталын нууц зохиолоороо дэлхийн улс орнуудад хөгжлийн гарцыг зааж өгсөн гэдэг. Тиймээс ч энэ хүнийг дэлхий нийтээрээ андахгүй, зохиолыг нь уншаагүй хүн ховор билээ. Тухайлбал, Эдийн засгийн ухааны Нобелийн шагналт Милтон Фридман: Албан ёсчлогдоогүй өмчийг албан ёсны болгох нь эдийн засгийн хөгжлийг тэтгэх нэн үр ашигтай арга зам байдгийг Эрнандо дэ Сото амьдрал дээр харууллаа. Тэрбээр улс орныхоо хөгжил дэвшилд хувь нэмэр оруулах боломжийг улс төрчдөд санал болгоод тэр нь тэдний өөрсдийнх нь байр суурийг бэхжүүлэх давхар бололцоо олгож буй юм гэж хэлсэн байдаг. Тэгвэл Их Британы ерөнхий сайд асан Маргарет Тэтчер: Капиталын нууц нь гуравдагч ертөнц болон экс-коммунист орнуудын гол алдаа буюу хувийн өмчийг тэтгэж, аж ахуйн үйл ажиллагааны хүрээг тодорхойлдог хуулийг дээдлэх ёс хангалтгүй байгааг харуулсанд оршино. Улс үндэстнийхээ сайн сайхны төлөө хариуцлага хүлээсэн бүх хүн заавал уншвал зохино гэж уг зохиолын талаар онцолсон байдаг. Тэгвэл капиталын нууц номын зохиогч Эрнандо Де Сото хэдэн жилийн өмнө манай улсад өөрийн биеэр хүрэлцэн ирж капиталын нууцаасаа хуваалцсан юм. Карл Маркс, Энгельс, Ленин, Адам Смит бүгд хөдөлмөр бол баялгийг бүтээгч гэж сургамжилдаг. Хүн хөдөлмөрлөж байж хүрз бүтээнэ. Бүтээсэн хүрзээ бариад дахин хөдөлмөрлөж байж баялаг бүтээх юм. Энэ мэтээр хөдөлмөр бол баялгийг бүтээгч юм гэж 20 зууны эдийн засагчид үздэг байлаа. Гэтэл Перугийн эдийн засаг Эрнандо Де Сото тэднээс арай өөр онол дэвшүүлжээ. Түүнийхээр капиталын нууц юунд оршиж байна вэ. Энэ асуултад Эрнандо Де Сото: Хууль ёсны эрхзүйт эдийн засаг, эрхзүйт систем капиталыг гол амин сүнс. Баялгийг хууль ёсны эдийн засаг, эрхзүйт систем бий болгодог. Хууль эрхзүйгээ дагаж мөрддөг байж баялгийг бүтээнэ гэжээ. Эдийн засгийн харилцаа өмчийн эрхийг тодорхойлохоос эхэлдэг. Өмч хөрөнгөө бүртгүүлсэн хүн түүнийгээ барьцаалж зээл авч болдог. Бас зарж илүү эргэлттэй бизнес эрхэлж чаддаг. Тэр утгаараа бүртгүүлсэн хөрөнгө эдийн засгийн эргэлтэд орж капиталын үндсийг тавина гэж Эрнандо Де Сото үзжээ. Тэрбээр манай улсад ирээд байгалийн баялгаас гадна, иргэдийн хөрөнгөд судалгаа явуулаад амжсан байдаг. Үүгээр улс нь, иргэд нь ихээхэн хөрөнгөтэй ч, үүнийгээ бүртгүүлээгүй учраас капитал болж чадахгүй байгааг монголчуудад хандаж хэлсэн удаатай. Гол нь бүртгүүлэх явц цаг хугацаа хэмнэдэг байвал эдийн засгийн хөгжлийн гол хөшүүрэг гэдгийг тэрбээр онцолсон. Капитал буюу баялгийг бий болгодог гол хүчин зүйл нь бүртгэлийн систем тул бүртгэлийн тогтолцооны ач тус, өмчийн эрхийг баталгаажуулах нь хөгжлийн үндэс юм гэдгийг таниулж, ойлгуулж, лекц уншаад тэрбээр нутаг буцсан байдаг. Мөн Эрнандо Де Сото: Монголд байх хугацаандаа баялаг хэрхэн бий болдог талаар жишээ татан ярьж өгөв. Тэрбээр нэг үзэг бүтээхэд 5000 гаруй эд анги ордог. Эдгээр эд ангиудыг бүтээгчидтэй харилцаа холбоо байхгүйсэн бол баялаг бүтэхгүй байх байсан. Түүхий эдгүйгээр хичнээн хөдөлмөрлөөд ч капиталыг бий болгож чаддаггүй хэмээн ярьж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Дэ Нэйче Консерванси” олон улсын байгууллагын гүйцэтгэх захирал Женнифер Моррисыг хүлээн авч уулзав

2022.08.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх “Дэ Нэйче Консерванси” олон улсын байгууллагын гүйцэтгэх захирал Женнифер Моррисыг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх говь, хээрийн экологийн бүс нутгийн үнэлгээ болон хамгаалах шаардлагатай газар нутгийг тогтоох судалгаа хийх, тусгай хамгаалалтад авахад шаардлагатай мэргэжлийн зөвлөгөө, туслалцаа үзүүлэх зэрэгт оруулж буй хувь нэмэрт талархал илэрхийлэв. Дэ Нэйче Консерванси олон улсын байгууллагын гүйцэтгэх захирал, хатагтай Женнифер Моррис уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, биологийн олон янз байдлын хомсдолоос үүдэлтэй бэрхшээлийг шийдвэрлэх чиглэлээр Монгол Улсын гаргасан санаачилга, ололт, амжилтыг онцлов. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн байгаль хамгааллын чиглэлийн бодлого, улс төрийн манлайллыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн нөлөөллийг бууруулах зорилгоор Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн санаачилж, иргэд, хувийн хэвшил, хандивлагч орон, олон улсын байгууллагуудаас санхүүжилт татах зорилгоор энэ оны гуравдугаар сард Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжих сан байгуулснаа дурдав. Хатагтай Ж.Моррис Канад, Кост Рика, Бразил, Бутан, Перу зэрэг улсад амжилттай хэрэгжүүлсэн Байгаль хамгааллын тогтвортой санхүүжилтийн  хөтөлбөрийг Дэ Нэйче Консерванси, Дэлхийн байгаль хамгаалах сан, PEW Charity, ZomaLab нарын хамтарсан Enduring Earth Partnership-н хүрээнд Монгол Улсад хэрэгжүүлэх боломжийн талаар мэдээлэл өгөв. Энэ хөтөлбөр нь Уур амьсгалын өөрчлөлтийн болон Биологийн олон янз байдлын конвенцийн хүрээнд Монгол Улсын хүлээсэн үүргүүд, Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудаа биелүүлэхэд туслах зорилготой юм байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дээрх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, хүрсэн үр дүнг олон улсад сурталчлан таниулах саналыг дэмжихээ илэрхийлэв гэжээ.

Перугийн Элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2024.04.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Перу Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Марко Винисио Баларезо Лизарзабуру итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа дурдаж, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхийг илэрхийлэв. Түүнчлэн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Польшийн харилцаа

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Польш Улсын Элчин Сайддыг хүлээн авч уулзав

2016.09.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Польш Улсын Элчин сайд Михайль Лабэндатаг хүлээн авч уулзлаа. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Шадар сайд илэрхийллээ. Засгийн газар хоорондын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны комисс харилцааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй гээд Польш Улс ойрын хугацаанд Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа нээнэ гэдэгт найдаж байна гэлээ.

Польшийн Ерөнхийлөгч Андрей Дудатай уулзлаа

2021.09.21. АНУ. Энэ өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Андрей Дудагийн хүсэлтээр уулзаж харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ярилцав.Бүгд Найрамдах Польш Улс Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч, Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа дахин нээхээр болсонд талархал илэрхийлэв. Мөн дээд, өндөр түвшний айлчлалын давтамжийг хадгалах, уламжлалт, найрсаг харилцааг харилцан сонирхсон бүх салбарт бэхжүүлэхэд бэлэн байгааг тэмдэглэв. Төсөл, хөтөлбөр хамтран хэрэгжүүлэх, тэр дундаа орчин үеийн дэвшилтэт технологи бүхий экспортын баримжаатай жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хамтрах талаар Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаанаар хэлэлцэнэ гэдэгт найдаж байгааг илэрхийлэв. Польшийн тал ойрын хугацаанд өндөр түвшний айлчлал хийж, Элчин сайдын яамаа албан ёсоор нээх болсныг Ерөнхийлөгч Андрей Дуда хэллээ. Хоёр улс эдийн засаг, шинжлэх ухаан, залуучуудын солилцооны хөтөлбөрөөр харилцаа, хамтын ажиллагаагаа баяжуулах  зэрэг санал тавилаа.

Польшийн Ерөнхийлөгч Анджей Дудатай утсаар ярилаа

2022.05.10. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Энэ өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дудатай хүсэлтийнх нь дагуу утсаар ярив. Хоёр орны Ерөнхийлөгч харилцаа, хамтын ажиллагааны олон талт асуудлаар санал солилцлоо. Тухайлбал, хоёр талын яриа хэлэлцээний механизм болох Монгол, Польшийн Засгийн газар хоорондын хамтарсан комисс, Гадаад харилцааны яам хоорондын улс төрийн зөвлөлдөх уулзалтын үр дүнг сайшааж, улс орны хөгжлийн зорилтоо хэрэгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх иргэд хоорондын харилцааг чухалчилж байдгаа онцолж, Польшийн төр, засаг, ард түмэн тус улсад суралцаж, ажиллаж, амьдарч буй монгол иргэдэд байнга дэмжлэг үзүүлж ирсэнд талархлаа илэрхийллээ.

Польшийн Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2022.06.06. Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Польш Улсын Гадаад хэргийн сайд бөгөөд Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын 2022 оны дарга Збигнев Рау Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд бараалхав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Польш улсын эртнээс уламжлалтай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа олон салбар, чиглэлээр өргөжин тэлж байгааг сайшаан тэмдэглэж, хоёр талаас дэвшүүлсэн санал, санаачилгыг бодит ажил хэрэг болгохын төлөө талууд идэвхтэй хамтран ажиллаж, үр дүн гаргана гэдэгт итгэлтэй байгааг илэрхийлэв. Бүгд Найрамдах Польш Улсын Гадаад хэргийн сайд Збигнев Рау Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд тус улсын Засгийн газар өндөр ач холбогдол өгч байгааг тэмдэглэж, цаашид хоёр орны улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа болон ард түмэн хоорондын харилцааг бүхий л түвшинд гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Түүнчлэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод санаачилгыг дэмжихээ илэрхийлж, энэ хүрээнд хамтран ажиллах боломжийг эрэлхийлэн ажиллана гэлээ. Цаашид талууд харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөдөө аж ахуй, байгаль орчин, уул уурхай, эрчим хүч, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны болон бусад салбарт эрчимтэй өргөжүүлэн хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгааг цохон тэмдэглэв. Уулзалтын төгсгөлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда 2022 оны намар Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ гэдгийг илэрхийлэв.

Польшийн Ерөнхийлөгч Монгол Улсад айлчилна

2023.04.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад 2023 оны 04 дүгээр сарын 24-26-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч А.Дуда нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлууд болон олон улсын харилцааны зарим асуудлыг хэлэлцэнэ. Уулзалт, яриа хэлэлцээний үеэр Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого Алсын хараа 2050, дунд хугацааны Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан томоохон зорилтууд, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 хөтөлбөрийн хүрээнд польшийн талтай хамтран ажиллах талаар ярилцана. Түүнчлэн хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, дэд бүтэц, боловсрол, соёл зэрэг салбарын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлээр санал солилцоно. Айлчлалын хүрээнд Олон улсын авто тээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Польш Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон худалдаа, хөрөнгө оруулалт, шинжлэх ухаан, архив, геологи, мал эмнэлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна. А.Дуда Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгчөөр 2015 сонгогдсон бөгөөд 2020 онд болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар дахин сонгогдсон. 1990 оноос хойш БНПУ-аас хамгийн сүүлд буюу 2013 онд Ерөнхийлөгч Бронислав Коморовски Монгол Улсад айлчилсан юм.

Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргийн хамт Монгол Улсад хүрэлцэн ирэв

2023.04.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт төрийн айлчлал хийхээр Монгол Улсад хүрэлцэн ирэв. Ерөнхийлөгч Анджей Дудаг гэргийн хамт Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд газардахад БНПУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойко болон албаны бусад хүн угтан авав. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч А.Дуда нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний болон олон улсын харилцааны зарим асуудлыг хэлэлцэнэ. Уулзалт, яриа хэлэлцээний үеэр Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого Алсын хараа 2050, дунд хугацааны Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан томоохон зорилтууд, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 хөтөлбөрийн хүрээнд польшийн талтай хамтран ажиллах талаар ярилцана. Түүнчлэн хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, дэд бүтэц, боловсрол, соёл зэрэг салбарын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлээр санал солилцоно. Айлчлалын хүрээнд Олон улсын авто тээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Польш Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон худалдаа, хөрөнгө оруулалт, шинжлэх ухаан, архив, геологи, мал эмнэлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах юм. А.Дуда Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгчөөр 2015 сонгогдсон бөгөөд 2020 онд болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар дахин сонгогдсон. Тэрбээр 2008 онд БНПУ-ын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт Төрийн нарийн бичгийн орлогч даргаар ажиллаж байхдаа Ерөнхийлөгч асан Лех Качинскийг дагалдан Монгол Улсад ирж байсан. 1990 оноос хойш  БНПУ-аас хамгийн сүүлд буюу 2013 онд Ерөнхийлөгч Бронислав Коморовски Монгол Улсад айлчилсан юм гэжээ. 

БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дудагийн төрийн айлчлал эхэллээ

2023.04.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад 2023 оны 04 дүгээр сарын 24-26-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Л.Болорцэцэгийн хамт БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда, гэргий Агата Корнхаузер-Дуда нарыг жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Төрийн тэргүүн нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Ерөнхийлөгч Анджей Дуда Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилэв. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Л.Болорцэцэг, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда, гэргий Агата Корнхаузер-Дуда нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүллээ. БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын зурав. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда, гэргий Агата Корнхаузер-Дуда нар товч уулзалт хийв. БНПУ нь анх НҮБ-ыг байгуулсан 51 улсын нэг бөгөөд 1999 онд НАТО, 2004 онд Европын Холбооны гишүүн, 2007 онд Шенгений орны нэг болсон. Тус улс хуучин социалист орнуудтай харьцуулахад эдийн засгийн хамгийн их өсөлттэй орон юм. Хөдөө аж ахуй, хүнд машин механизм, хүнсний үйлдвэрлэл болон аялал жуулчлалын салбарыг бодлогоор дэмжиж, эдийн засгаа эрчимтэй солонгоруулж чадсан. Экспортын голлох бүтээгдэхүүн нь машин механизм, тавилга, хүнс, гоо сайхны бүтээгдэхүүн болон хувцас, гутал. Зүүн өмнөд буюу Зүүн Европын улс дундаа хамгийн том, банк, санхүүгийн тогтвортой тогтолцоотой юм.

БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда

1972 онд БНПУ-ын Краков хотод төрсөн. Ягеллонийн их сургууль төгссөн. Польшийн захиргааны эрх зүй дэх хуулийн ашиг сонирхол сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Парламент дахь Хууль ба шударга ёс бүлгийн зөвлөх, Сангийн дэд сайд, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт Төрийн нарийн бичгийн орлогч дарга, Краков хотын зөвлөлийн гишүүн, Сеймийн гишүүн, Европын Парламентын гишүүнээр ажиллаж байсан. 2015-2020 онд БНПУ-ын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаад 2020 онд дахин сонгогдсон.

Гэргий Агата Корнхаузер-Дуда

1972 онд Краков хотод төрсөн. Ягеллонийн их сургууль төгсөж магистрын зэрэг хамгаалсан. Герман хэлний багш, герман хэлээр ярьдаг орнуудын сургуулиудын оюутан солилцооны хөтөлбөрийн ахлагч зэрэг ажил хийж байсан гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда нар ганцаарчилсан уулзалт хийв

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда нар ганцаарчилсан уулзалт хийв. Уулзалтаар Монгол Улс, БНПУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлэх, хөгжлийн томоохон төсөл, хөтөлбөрийг хамтран хэрэгжүүлэх болон олон улсын харилцааны тулгамдсан нийтлэг зарим асуудлаар санал солилцов.

Монгол Улс, БНПУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав

2023.04.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад 2023 оны 04 дүгээр сарын 24-26-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд Засгийн газар, агентлаг, байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа.

• Олон улсын автотээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНПУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт монголын талаас Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогт, польшийн талаас Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойко,
• Бэлийн булаг, задгай булаг дахь молибден, гянтболд судлах төсөл хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Үндэсний геологийн алба, БНПУ-ын Геологийн хүрээлэн-Үндэсний геологийн алба хоорондын гүйцэтгэлийн гэрээнд монголын талаас Үндэсний геологийн албаны даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Б.Уянга, польшийн талаас Геологийн хүрээлэнгийн орлогч дарга Анджей Глушыньски,
• Мал эмнэлгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Мал эмнэлгийн ерөнхий газар, БНПУ-ын Мал эмнэлгийн хяналтын ерөнхий газар хоорондын Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт монголын талаас Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Б.Алтансүх, польшийн талаас Онц Бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойко,
• Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Архивын ерөнхий газар, БНПУ-ын Төрийн архивын удирдах газар хоорондын Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт Архивын ерөнхий газрын дарга С.Энхбаатар, польшийн талаас Төрийн архивын удирдах газрын ерөнхий захирал Павел Петшык,
• Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академи, БНПУ-ын Варшавын их сургууль хоорондын хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт монголын талаас Шинжлэх ухааны академийн Ерөнхийлөгч Д.Рэгдэл, польшийн талаас Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойко нар гарын үсэг зурав гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда нар албан ёсны хэлэлцээ хийв

2023.04.25.Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байгаа Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дудатай албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хоёр улс төрийн тэргүүний түвшинд 5-10 жилийн давтамжтай харилцан айлчлал хийж ирсэн бөгөөд өмнөх айлчлалаас хойш 10 жилийн дараа Ерөнхийлөгч Анджей Дуда айлчилж байгаа нь хоёр орны харилцааны түүхэнд тодоор бичигдэж, уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжихөд бат бэх суурь болно гэдгийг талууд  тэмдэглэв. Дэлхийн улс орнуудын өмнө тулгарч буй цар тахал, олон улсын харилцаа, геополитикийн ээдрээтэй нөхцөл байдлаас үүдэлтэй нийгэм, эдийн засгийн томоохон сорилтуудын үр дагавар, шийдлийн талаар ярилцаж, хүндрэл, бэрхшээлийг хамтын хүчин чармайлтаар давна гэдэгт санал нэгдлээ. БНПУ нь Монгол Улсын гуравдагч хөрш, дотно түншийн нэг бөгөөд хүндрэл, бэрхшээлтэй үед ч харилцаа, хамтын ажиллагаа тасралтгүй идэвхтэй өрнөж ирсэн. Тухайлбал, Монгол Улсад суух Элчин сайдын яамаа сэргээх шийдвэрийг 2021 онд гаргаж, төрийн айлчлалын үеэр албан  ёсоор нээж байгаад баяртай байгаагаа Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх онцлон тэмдэглэв. Элчин сайдын яамандаа Консулын хэлтэс ажиллуулах монголын талын хүсэлтийг БНПУ 2024 оноос ажил хэрэг болгохоос гадна монгол оюутны тоог нэмэгдүүлэхээ нотлов. Ингэснээр монгол иргэд БНПУ-д зорчих визээ Монгол Улс дахь Бүгд Найрамдах Чех Улсын болон БНХАУ дахь тус улсын Элчин сайдын яамнаас авах шаардлагагүй болох юм. Монгол оюутнууд хоёр орны ард иргэдийг холбох гүүр нь болж, уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмрээ оруулна гэдэгт талууд итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Парламент, Засгийн газар, төрийн байгууллагууд, иргэд, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчид хоорондын харилцаа идэвхжиж, хоёр орны худалдааны эргэлт 100 сая орчим ам.долларт хүрэн, сүүлийн гурван жилд хоёр дахин нэмэгдсэнийг талууд онцлов. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг эрчимтэй нэмэгдүүлж, томоохон бүтээн байгуулалт, зам тээвэр, боловсрол, геологи, уул уурхай, соёл урлаг, байгаль орчин зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиролцлоо. Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний  хүрээнд хамтран ажиллаж, харилцан ашигтай томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хөдөө аж ахуй, байгаль орчны салбарт хэрэгжүүлэхээр санал нэгдэв. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, нээлттэй, олон тулгуурт энх тайванч бодлогыг эрхэмлэдэг Монгол Улс нь ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлээ хамгаалах, бэхжүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүс нутагтаа хөгжүүлэхийг эрмэлзэж буй БНПУ-ын бодлогыг хүндэтгэж, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхээ  нотоллоо. Төрийн айлчлалын үеэр хийсэн хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон ажлууд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн нийтлэг зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд төдийгүй, хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, нийт ард иргэдийн сайн сайхны төлөө биеллээ олж, харилцаа, хамтын ажиллагаа шинэ түвшинд гарна гэдэгт итгэл төгс байгаагаа талууд илэрхийллээ.

Польш-Монголын бизнес форум болов

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад 2023 оны 04 дүгээр сарын 24-26-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, БНПУ-ын Хөрөнгө оруулалт, худалдааны агентлаг хамтран Польш-Монголын бизнес форумыг Шангри-Ла зочид буудалд зохион байгууллаа. Бизнес форумд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда нар оролцов. Ерөнхийлөгч Анджей Дуда хэлсэн үгэндээ, харилцаа өргөжин хөгжиж, худалдааны эргэлт нэмэгдэхийн хэрээр тус улсын аж ахуйн нэгжүүдийн Монгол Улсыг сонирхох сонирхол өсөн нэмэгдэж байгааг тэмдэглэв. БНПУ нь Монгол Улс руу хийж байгаа бараа бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээгээрээ Европын Холбооны Улсад тэргүүлж байгаа орны нэг гэдгийг хэлэв. Цаашид уул уурхай, ашигт малтмал, геологи, байгаль орчин зэрэг салбарт хөрөнгө оруулж, харилцан ашигтай хамтран ажиллах боломжтойг онцолж, 2024 онд Улаанбаатар хотноо үйл ажиллагаагаа эхлэх Консулын хэлтэс худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байгаагаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, уул уурхай, геологи, соёл, боловсрол, байгаль орчин, банк, санхүү, цахим худалдааны салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, харилцан ашигтай томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх шинэ боломж нээгдэж байгааг тэмдэглэв. Монгол Улс эдийн засгаа сэргээх бодлогын хүрээнд хоёр хөршөөс гадна Гуравдагч хөршийн оролцоог нэмэгдүүлж, эдийн засгаа төрөлжүүлэх, олон тулгуурт, зохистой бүтэцтэй болохыг зорьж байгааг хэлэв. Цаашид хөрөнгө оруулалтын бодлогоо улам тодорхой болгож, тогтвортой, тууштай, Итгэлтэй, найдвартай, удаан хугацааны түнш байх зарчим баримтлан, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах, бизнес, хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах чиглэлээр цогц шинэчлэл хийж байгааг онцлов. БНПУ-ын аж ахуйн нэгжүүд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, мах, махан бүтээгдэхүүн, эрүүл мэнд, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, мэдээлэл технологи, эрчим хүч, барилга, ажил зуучлал зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллах сонирхолтой байлаа.Мөн БНПУ-ын бизнес эрхлэгчдийг Монгол Улсад бизнес эрхэлж, хөрөнгө оруулан, харилцан ашигтай хамтран ажиллахыг урилаа. Бизнес форумд БНПУ-ын 23 аж ахуйн нэгжийн 31 бизнес эрхлэгч, Монгол Улсаас 350 гаруй бизнес эрхлэгч оролцож, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн боломжуудыг эрэлхийлэхийн зэрэгцээ ганцаарчилсан уулзалт хийн, түншийн харилцаа тогтоолоо. Монгол Улс, БНПУ-ын худалдааны эргэлт жил ирэх тусам нэмэгдэн,  сүүлийн гурван жилийн хугацаанд худалдааны эргэлт хоёр дахин өсөж, 100 сая ам.долларт хүрсэн. Олон улсын автотээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНПУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулсан нь худалдаа болон дамжин өнгөрөх тээврийн өртөг зардал буурах, цаг хугацаа хэмнэх зэрэг олон эерэг үр дүн авчирна. Мөн Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Монголын бизнесийн зөвлөл болон БНПУ-ын Хөрөнгө оруулалт, худалдааны агентлаг хооронд хамтран ажиллах тухай Санамж бичиг байгуулсан нь бизнес эрхлэгчдийн харилцаа, холбоог гүнзгийрүүлэх ач холбогдолтой юм. БНПУ-ын экспортын хэмжээ 343,8 тэрбум евро. /машин, тоног төхөөрөмж, химийн бүтээгдэхүүн, хүнс, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, металлурги/. Импортын хэмжээ 363,7 тэрбум евро. /машин, тоног төхөөрөмж, химийн бүтээгдэхүүн, эрдэс бодис/. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь 3,7 тэрбум евро юм гэжээ.

Ерөнхийлөгч нар мэдээлэл хийв

2023.04.25.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда нар албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар мэдээлэл хийв. Албан ёсны хэлэлцээ үр дүнтэй болж, уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач ач холбогдолтой болсон гэдгийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв. Хэлэлцээний үеэр цар тахал, олон улсын харилцаа, геополитикийн ээдрээтэй нөхцөл байдлаас үүдэлтэй сорилтуудыг хамтын хүчээр даван туулж, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар ярилцлаа. Төрийн айлчлалын хүрээнд БНПУ Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа албан ёсоор нээж, ирэх оноос Консулын хэлтэс ажиллуулах болсон нь харилцаанд томоохон түлхэц болохыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тэмдэглэв.

Худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлнэ

Парламент, Засгийн газар, төрийн байгууллагууд, иргэд, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийн харилцаа идэвхтэй өрнөж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв. Цаашид худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, бүтээн байгуулалт, зам тээвэр, боловсрол, геологи, уул уурхай, соёл урлаг, байгаль орчин, иргэд хоорондын харилцаа зэрэг салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт санал нэгджээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан үндэсний хөдөлгөөнүүдийг дэмжинэ

Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллаж, энэ чиглэлээр монгол оюутнуудыг БНПУ-д сурган, аж ахуйн нэгжүүдийн хамтын ажиллагааг хөхиүлэн дэмжиж, харилцан ашигтай төсөл, хөтөлбөрүүдийг хөдөө аж, ахуй, байгаль орчны салбарт хэрэгжүүлэхээр болов. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхээ нотоллоо. Албан ёсны хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон зүйлс харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв.

Харилцаа, хамтын ажиллагаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа монгол иргэдийг шагнав

2023.04.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад хийж байгаа төрийн айлчлал үргэлжилж байна. БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа монгол иргэдэд төрийн одон гардуулав.

Гавьяаны загалмайн алтан одонгоор:

• Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын мэргэжилтэн, хошууч Ганболдын Аззаяа,

Гавьяаны загалмайн мөнгөн одонгоор:

• Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын Цахим хөгжил, хууль эрх зүй, төрийн үйлчилгээний асуудал хариуцсан орлогч дарга Рэнцэндагвын Дагва,

Гавьяаны загалмайн хүрэл одонгоор:

• Монголын Урчуудын эвлэлийн нэрэмжит шагналт зураач Олонбаярын Эрдэнэцогт нарыг шагналаа.

Хошууч Г.Аззаяа Иракийн Аль-Хилла дахь Чарли баазад 2004.02.18-ны өдөр харуулын цэгт үүрэг гүйцэтгэж байхдаа Олон үндэстний дивизийн Төв-Өмнөд командлалын байр руу довтлохыг завдсан алан хядагчдын үйлдлийг таслан зогсоосон. Ингэснээр эвслийн цэргүүд, тэр дундаа Польшийн II ээлжийн олон алба хаагчийн амийг аварсан.

Рэнцэндагвын Дагва Улаанбаатар, Варшав хотын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, бэхжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй ажилладаг. 2018 онд Варшав хотын Тээврийн газар болон Харилцаа холбооны газрын төлөөлөгчдийн Улаанбаатарт хийсэн айлчлалыг зохион байгуулсан. Нийтийн тээвэр, хотын дэд бүтэц, орон нутгийн засаг захиргааны эрх зүйн зохицуулалтын чиглэлээр польшийн талтай хамтран ажиллаж байна. Улаанбаатар хотноо Польшийн алдарт төгөлдөр хуурч Ф.Шопены нэрэмжит гудамж бий болгох санаачилга дэвшүүлж ажил хэрэг болгосон.

Олонбаярын Эрдэнэцогт БНПУ-ын Краков хотын Дүрслэх урлагийн академи төгссөн. Польшийн ардчилсан өөрчлөлтөөс санаа авсан бүтээлдээ хүн төрөлхтний эрх чөлөөг эрэлхийлэх сэдвийг тусгадаг.

1996 онд Тэмүүлэл ба саад бүтээл, 2006 онд бие даасан үзэсгэлэнгээ БНПУ-ын Элчин сайдын яамнаа толилуулж, Польшийн урлагийг  сурталчлахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан.

БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дудад Монгол Улсын их сургууль Хүндэт доктор цол олголоо. Эрхэм зочин мөн өдөр гэргийн хамт Чингис хаан музейг үзэж сонирхлоо гэжээ. 

-БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дудагийн төрийн айлчлал өндөрлөв-

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөв. Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда, гэргий Агата Корнхаузер-Дуда нарыг Монгол болон Польшийн албаны хүмүүс үдлээ. 

БНПУ-ын Ерөнхийлөгч Анджей Дудагийн төрийн айлчлал өндөрлөв

2023.04.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарын урилгаар Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда гэргий Агата Корнхаузер-Дудагийн хамт Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөв. Бүгд Найрамдах Польш Улсын Ерөнхийлөгч Анджей Дуда, гэргий Агата Корнхаузер-Дуда нарыг Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, БНПУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойко болон албаны бусад хүн үдлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Польшийн Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2025.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Польш Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшыштоф Бойког хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өргөжиж байгааг тэмдэглэж, 2023 онд Ерөнхийлөгч А.Дудагийн Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал чухал түлхэц болсныг онцоллоо. Төрийн тэргүүн нарын харилцан тохиролцсон асуудлуудыг бодит ажил хэрэг болгохын төлөө Элчин сайд Кшыштоф Бойко, Элчин сайдын яамны хамт олон идэвх, зүтгэл гаргаж ажиллаж байгааг Ерөнхийлөгч тэмдэглэлээ. Мөн хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг нийгэм, эдийн засгийн олон салбарт өргөжүүлж, шинэ шатанд гаргах болон онцгой байдлын байгууллагын гамшигтай тэмцэх үндэсний чадавхыг бэхжүүлэхэд оруулж буй хувь нэмэр, хичээл зүтгэлийг нь үнэлэн Элчин сайд Кшыштоф Бойког “Найрамдал” медалиар шагналаа. Элчин сайд К.Бойко Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид 2019 оны 05 дугаар сарын 28-ны өдөр Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсан. Түүнийг ажиллах хугацаанд буюу 2023 онд Польш Улс Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа дахин нээж, 2024 оноос манай улсын иргэдэд консулын үйлчилгээ үзүүлж байна.

Монгол, Сербийн харилцаа

Сербийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Серби Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Маяа Стефанович Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Маяа Стефанович харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Сингапурын харилцаа

Сингапур улс руу хамтарсан нислэг үйлдэнэ

2017.05.19. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Агаарын тээврийн салбарт нислэгийн сүлжээгээ өргөжүүлж, давтамжаа нэмэгдүүлэх, суудал ашиглалтаа сайжруулах,  шинэ зах зээлд нэвтрэх, эдийн засгийн хувьд зардал бууруулах, хэмнэх боломжийг Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Иргэний нисэхийн салбарынхан судалж, хэрэгжүүлж эхлээд байна. Ингэхдээ агаарын тээврийн компаниуд аяллын дугаар хамтран эзэмших хэлбэрээр гадаадын тээвэрлэгч компаниудтай хэлэлцээр байгуулж, өөрийн аялалын дугаараар үйлчлэх боломжтой юм. Ингэснээр нислэгийн цагийн хуваарь уялдан зохицуулагдаж, зорчигчдийн хувьд нислэгийн сонголт нэмэгдэж, тав тухтай байдлыг бий болгохоос гадна түнш агаарын тээврийн компаниудын хооронд зорчигч болон тээш дамжуулах үйл явц хялбарших ач холбогдолтой. Мөн санхүүгийн хувьд бага зардлаар, олон сонголттой тарифаар үйлчлүүлэх боломж нээгдэж, агаарын тээврийн компаниудын нислэгийн зардлыг бууруулж, суудал ашиглалтыг нэмэгдүүлэх давуу талтай. Энэхүү хамтын ажиллагааны жишээ бол МИАТ компани болон ОХУ-ын Аэрофлот компанитай хамтран Улаанбаатар-Москва-Улаанбаатар чиглэлд, БНСУ-ын Кореан эйр компанитай Улаанбаатар-Сөүл-Улаанбаатар чиглэлд хамтарсан нислэг үйлдэж байгаа юм. Мөн өөрийн нислэг үйлдэж буй цэгээс цааших цэгүүд рүү аль нэг агаарын тээврийн компанийг түшиглэн тэдний сүлжээг ашиглан зорчигчдыг эцсийн цэг хүргэх, тараах чиглэл барих буюу код хуваах нөхцөлөөр зах зээлээ тэлэх боломжийг эрэлхийлж байгаа аж. МИАТ болон Катэй Пасифик компанийн хамтран ажиллах гэрээний дагуу ирэх сараас эхлэн борлуулалтаа эхлүүлж долдугаар сараас хамтарсан нислэг үйлдэхээр төлөвлөөд байгаа аж. Гэрээний дагуу Катэй Пасифик компанийн Хонконгоос цаашхи Австралийн Перт, Брисбан, Сидней, Мельбурн, Энэтхэгийн Шинэ Дели болон Сингапур руу үйлддэг нислэгт монголын тал маркетингийн тээвэрлэгчээр оролцох эрхтэй болж буй юм. Мөн эдгээр хотуудаас Монгол руу зорчих зорчигч урсгалыг Хонконгоор дамжуулан тээвэрлэх боломж нээгдэж байна. Цаашид Зүүн Өмнөд Азийн зарим орнуудтай агаарын харилцааны хэлэлцээр шинээр байгуулах боломжийг судалж байгаа талаар Зам, тээврийн хөгжлийн яамнаас мэдээллээ. Энэхүү хамтын ажиллагааг эхлүүлсэнээр Хонконг чиглэлийн зорчигч урсгалыг нэмэгдүүлэх, Зүүн Өмнөд Ази руу чиглэсэн нислэгийн сүлжээгээ өргөжүүлж, нислэгийн давтамжаа нэмэгдүүлэхээс гадна агаарын хөлгийн ашиглалтыг сайжруулж, шинэ зах зээлд нэвтрэх боломж бүрдэж байна гэжээ.

Бүгд Найрамдах Сингапур Улсын Ерөнхийлөгч Халима Яаокоб мэндчилгээ ирүүлжээ

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан гадаадын улс орнуудын төр, засгийн тэргүүнүүд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүлсээр байна. Бүгд Найрамдах Сингапур Улсын Ерөнхийлөгч Халима Яаокоб: Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон монголын найрсаг ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын баярын мэнд хүргэж, сайн сайхан, энх тайван, хөгжил дэвшлийг хүсэн ерөөе.

Сингапурын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ ирүүлэв

2024.07.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан гадаадын улс орнуудын төр, засгийн тэргүүнүүд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид баяр наадмын мэндчилгээ ирүүлсээр байна. Бүгд Найрамдах Сингапур Улсын Ерөнхийлөгч Тарман Шанмугаратнам:Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмын халуун мэндчилгээг Эрхэмсэг Ерөнхийлөгч Танд болон Танай ард түмэнд Сингапурын ард түмний нэрийн өмнөөс хүргэхийн ялдамд танай улсад энх тайван, хөгжил, дэвшил цэцэглэн хөгжихийн өлзийтэй сайхан ерөөлийг өргөн дэвшүүлж буйдаа туйлын баяртай байна.

Конг Вай Маныг хүлээн авч уулзав

Сингапурын хамтын ажиллагааны байгууллагын төлөөлөгчдийн баг Монгол Улсад ажиллаж байна. Сангийн сайд Б.Жавхлан, Сангийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Ганбат нар 2022 оны 08 дугаар сарын 23-ны өдөр Сингапурын Хамтын ажиллагааны байгууллагын гүйцэтгэх захирал Конг Вай Маныг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтаар хоёр улсын харилцаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, туршлага солилцох талаар ярилцав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Сингапур Улсын хооронд 1970 оны 6 дугаар сарын 11-нд дипломат харилцаа тогтоосон. Сингапурын Техник хамтын ажиллагааны хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улсаас жил бүр дунджаар 90 орчим төрийн албан хаагчид Төрийн удирдлага, Засаглалын ил тод байдал, Хот төлөвлөлт зэрэг богино хугацааны сургалтад хамрагдаж байна.

Монгол, Сирийн харилцаа

Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хасанеин Хаддам Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Хасанеин Хаддам харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Словакийн харилцаа

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд Словакийн Шадар сайд бараалхав

2017.11.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Манай улсад ажлын айлчлал хийж байгаа Бүгд Найрамдах Словак Улсын Шадар сайд Петер Пеллегрини тэргүүтэй төлөөлөгчид Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхав. Словакийн Шадар сайдын энэ удаагийн  айлчлал хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх боломж гэж үзэж байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. Айлчлалын хүрээнд “Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Словак Улсын Эдийн засгийн яам хоорондын хэлэлцээр”-т гарын үсэг зурж, бизнес форум зохион байгуулахаар төлөвлөсөн нь бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүдэд шинэ зах зээлд нэвтрэх гарц болох нь дамжигггүй гэв. Талууд худалдаа, эдийн засгийн харилцаандаа түлхүү ач холбогдол өгч, хүнс, хөдөө аж ахуй, газар тариалан, мэдээллийн технологи, уул уурхай, болон бусад харилцан сонирхсон салбарт хамтран ажиллах өргөн боломж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Шадар сайд Петер Пеллегрини улсынхаа Ерөнхий сайдын мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хүргэж амжилт хүслээ. Тэрээр энэ удаагийн айлчлал хоёр улсын харилцаанд шинэ хуудас нээнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Словакийн тал мөн худалдааны эргэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, хүнс, хөдөө аж ахуй, мэдээллийн технологи, цахим засаглал болон бусад салбарт хамтран ажиллах сонирхолтой байна гэлээ. Мөн оюутан солилцооны хөтөлбөрөө цаашид үргэлжлүүлнэ гэжээ.  

Монгол, Словенийн харилцаа

Словенийн Элчин сайд итгэмжлэх жуухаа өргөн барив

2022.04.27. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс.Бүгд Найрамдах Словени Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд, хатагтай Аленко Сухадолник Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ барив. Өнгөрсөн онд байгуулж, хүчин төгөлдөр үйлчилж эхлээд байгаа Монгол, Словени хоёр улсын хооронд Авто замаар олон улсын зорчигч болон ачаа тээвэрлэх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр хамтын ажиллагаанд чухал ач холбогдолтойг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Мөн аялал жуулчлалын салбарт хамтарч, иргэд хоорондын солилцоог нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгж хоорондын харилцааг өргөжүүлэх нь чухал гэж үздэгээ илэрхийлэв. Элчин сайд, хатагтай А.Сухадолник ирэх жил тохиох хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд олон арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж буйгаа илэрхийлэв. Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх хүрээнд хоёр орны хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх чиглэлээр хүчин чармайлт гаргаж, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллахаа онцлов. Элчин сайд А.Сухадолник нь 2019 онд Бүгд Найрамдах Словени Улсаас БНХАУ-д суух Элчин сайд, Монгол Улсыг хавсран суух Элчин сайдаар томилогдсон юм.

Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2022.09.23. AНУ. Нью-Йорк хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 77 дугаар чуулганд оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Борут Пахортай уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч уулзалтын эхэнд Монгол, Словенийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн босгон дээр уулзаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийллээ. Хоёр улсын уламжлалт, найрсаг харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, хоёр талт болон олон талт хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэхийн төлөө байгаагаа хэлэв. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, аялал жуулчлал, ойн менежмент зэрэг салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх бүрэн боломжтойг тэмдэглэлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2023.09.22. АНУ. Нью-Йорк хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх энэ өдрүүдэд АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болж байгаа НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2023 оны 09 дүгээр сарын 21-ний өдөр Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Наташа Мусартай уулзлаа. Талууд уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, энэ хүрээнд худалдаа, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэг, аялал жуулчлал, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжийн талаар санал солилцов. Мөн олон талт хамтын ажиллагаа, түүний дотор НҮБ-ын Энхийг сахиулах ажиллагаанд илгээх цэргийн баг бүрэлдэхүүний чадавхыг бэхжүүлэх, эмэгтэй энхийг сахиулагчдын тоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтрах талаар ярилцав. Монгол Улс өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд НҮБ-ын Энхийг сахиулах болон Олон улсын цэргийн ажиллагаанд 20 гаруй мянган цэргийн алба хаагчаа илгээсний 900 гаруй нь эмэгтэйчүүд юм. НҮБ-ын цэрэг хандивлагч орнуудын дунд энхийг сахиулагч эмэгтэйчүүдийнхээ тоогоор 20 дугаарт эрэмбэлэгддэг.  Эмэгтэй цэргийн алба хаагчийн тоог 15 хувьд хүргэх НҮБ-ын Энхийг дэмжих ажиллагааны газрын уриалгыг Монгол Улс дэмжиж,  2027 он гэхэд цэргийн багийн бие бүрэлдэхүүний 15, бие даан үүрэг гүйцэтгэх бүрэлдэхүүний 25 хувийг эмэгтэй цэргийн алба хаагчаар бүрдүүлэх юм. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Словени Улс дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг энэ жил хамтран тэмдэглэж байна.

Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2024.08.14. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах .Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар 2024 оны 08 дугаар сарын 20-21-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж, 08 дугаар сарын 22-23-ны өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо болох Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтад Хүндэт зочноор оролцоно. Айлчлалын үеэр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн зорилтууд тухайлбал, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах зэрэг чиглэлд хамтарч ажиллах талаар ярилцана. Мөн олон улсын харилцааны зарим асуудлаар санал солилцоно. Түүнчлэн Монгол-Словений Хамтарсан тунхаглал, хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг тээвэр, аялал жуулчлал, ойн салбарт гүнзгийрүүлэхэд чиглэсэн баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Словени Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиосон бөгөөд энэхүү тэмдэглэлт ойн хүрээнд хэрэгжих Төрийн айлчлал нь Словени Улсын Ерөнхийлөгчийн түвшинд манай улсад хийж буй анхны айлчлал юм.

Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.08.20. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар, нөхөр Др. Алеш Мусарын хамт төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар, нөхөр Др. Алеш Мусар болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг  Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд Гадаад харилцааны сайд, Бүгд Найрамдах Словени Улсаас Монгол Улсыг хавсран суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Аленка Сухадольник нар угтаж авлаа. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд мэдээлэл өгнө. Мөн хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно. Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар төрийн айлчлалынхаа хүрээнд Ой тогтвортой байдал, эмэгтэйчүүд хөтөлбөр, бизнес форум, Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалт зэрэгт оролцохоор төлөвлөж байна.

Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгчийг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.08.20. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар 2024 оны 08 дугаар сарын 20-21-ний өдрүүдэд  төрийн айлчлал хийж байна. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа П.Мусар, нөхөр Др. Алеш Мусар нарыг Д.Сүхбаатарын талбайд угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолж, Ерөнхийлөгч Др.Наташа П.Мусар Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчиллээ. Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улс болон Бүгд Найрамдах Словени Улсын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын суурин төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч Др. Наташа П.Мусар Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллах талаар ярилцана. Мөн олон улсын харилцааны зарим асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын хүрээнд Монгол-Словенийн Хамтарсан тунхаглал, аялал жуулчлал, ой зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Словени Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиосон юм.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.08.20. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар 2024 оны 08 дугаар сарын 20-21-ний өдрүүдэд  төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар нар Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Төрийн тэргүүн нар хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг ардчиллын үнэт зүйлд суурилсан 30 жилийн найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны ололтоо бататгаж, улс орны хөгжил дэвшил, даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хангахад хувь нэмрээ оруулах талаар ярилцлаа. Монгол Улсын урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлого, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Илгээлт-2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцов. Олон улс, бүс нутгийн түвшинд хоёр талаас дэвшүүлсэн санал, санаачилгуудыг хамтран хэрэгжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, биологийн олон янз байдлын алдагдалтай тэмцэх, эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах зэрэг чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиролцлоо.

Монгол, Словенийн харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа  

2024.08.20. Монгол Улс.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар 2024 оны 08 дугаар сарын 20-21-ний өдрүүдэд  төрийн айлчлал хийж байна. Айлчлалын үеэр хоёр улсын төрийн тэргүүн Монгол, Словенийн Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурлаа.

• МОНГОЛ, СЛОВЕНИЙН ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ

Төрийн тэргүүн нар энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах, тогтвортой хөгжлийг цогцлоох, уур амьсгалын зохистой байдал, хүн бүрийн эрхийг хангах, тухайлбал, уур амьсгалын өөрчлөлт, биологийн олон янз байдлын алдагдал, цөлжилттэй тэмцэх, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах зэрэгт эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, нийгмийн бүх салбарт жендерийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжихэд чиглэсэн олон улсын хүч чармайлтад хувь нэмрээ оруулах санал, санаачилгыг дэмжиж байгаагаа нотоллоо.Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого, “Гуравдагч хөрш”-ийн бодлого болон Бүгд Найрамдах Словени Улсын энх тайван, аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэл, хоёр талын сайн харилцаа, НҮБ төвтэй  олон талт тогтолцооны төлөөх хүчин чармайлтыг уялдуулж, найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиролцов.

• АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛ, СПОРТ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, ЗАЛУУЧУУДЫН ЯАМ, БҮГД НАЙРАМДАХ СЛОВЕНИ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСАГ, АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛ, СПОРТЫН ЯАМ ХООРОНДЫН САНАМЖ БИЧИГ

Хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх, олон улсад өрсөлдөх чадвар бүхий тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ. Аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, боломжийг эрэлхийлсэн хамтарсан судалгаа хийх, аялал жуулчлалын маркетинг, сурталчилгааг эрчимжүүлэх, эко аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, байгалийн баялаг, соёлын өвийг хамгаалах чиглэлээр хамтарна.

• АГААРЫН ХАРИЛЦААНЫ ТУХАЙ ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР БАЙГУУЛАХ АСУУДЛААРХ ЭРМЭЛЗЛИЙН ЗАХИДАЛ

Нислэг үйлдэх эрх зүйн орчин бүрдэх, иргэд, аж ахуйн нэгжийн зорчих хөдөлгөөнийг хөнгөвчлөх, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжих ач холбогдолтой. Талууд ойрын хугацаанд Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, хэрэгжүүлж  эхлэхээр  тохиролцлоо.

• ОЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ ОЙН ГАЗАР БОЛОН БҮГД НАЙРАМДАХ СЛОВЕНИ УЛСЫН ОЙН АЛБА, ОЙН ХҮРЭЭЛЭН ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ

Тогтвортой, урт хугацааны хамтын ажиллагааг өрнүүлж, ойн аж ахуй, ойн тогтвортой менежментийг хөгжүүлнэ. Цөлжилт, хөрсний доройтол, элэгдэлтэй тэмцэх зорилгоор мод тарих, ойжуулах, ойг нөхөн сэргээх чиглэлээр туршлага солилцох, агро-ойн аж ахуйн шилдэг технологи, тоног төхөөрөмж нэвтрүүлэх, ойг эдийн засаг, аялал жуулчлал, нийгэм, соёлын салбарын зориулалтаар ашиглах нөөц, боломжийг бүрдүүлж, “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнд хувь нэмэр оруулна.

• МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ХУДАЛДАА АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ТАНХИМ БОЛОН СЛОВЕНИЙН ХУДАЛДАА АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ТАНХИМ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ”

Хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, бизнес уулзалт, форум зохион байгуулах, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн төсөл хөтөлбөрүүдийг дэмжинэ. Гарааны бизнес, жижиг дунд үйлдвэрүүдийг дэмжиж, аж үйлдвэрийн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэн, бизнесүүдэд зөвлөгөө, зөвлөмж өгч,  хамтарсан бизнес уулзалт болон бусад арга хэмжээ зохион байгуулж, бизнес эрхлэгчдийг холбоно.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч нар мэдээлэл хийлээ

2024.08.20. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч Др.Наташа Пирц Мусар 2024 оны 08 дугаар сарын 20-21-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөлд мэдээлэл өглөө. Монгол, Словени хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд болж буй төрийн анхны айлчлал харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болно гэдэгт талууд санал нэгдлээ. Төрийн тэргүүн нар Монгол-Словенийн Хамтарсан тунхаглал болон аялал жуулчлал, ойн салбарт хамтран ажиллах тухай баримт гарын үсэг зурсныг зарлалаа. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагаа, олон улсын харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцож, даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөө хамтын хүч чармайлт гаргаж ажиллахаа нотоллоо. Хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

“Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,
Энд цугларсан хэвлэлийн төлөөлөгчид өө,
Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг дэвшүүлье.

Монгол Улс, Словени Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Бүгд Найрамдах Словени Улсын Ерөнхийлөгч, эрхэмсэг хатагтай Наташа Мусар төрийн айлчлал хийж байгаад чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч таны энэ айлчлал Словени Улсын төрийн тэргүүний манай улсад хийж буй анхны төрийн айлчлал бөгөөд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг та бид хамтдаа нээж байна. Бүгд Найрамдах Словени Улсыг бид гуравдагч хөрш, Европ дахь чухал түншүүдийн нэг гэж үздэг бөгөөд манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг ардчиллын үнэт зүйлд тулгуурлан өргөжин хөгжиж байна. Айлчлалын үеэр бид харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, улс орны хөгжил дэвшил, эдийн засгийн үр өгөөжтэй харилцааг хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагааны талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа. Бидний яриа хэлэлцээний үр дүнд “Монгол, Словенийн Хамтарсан тунхаглал”, “Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Санамж бичиг”, “Ойн салбарт хамтран ажиллах тухай Санамж бичиг”-т гарын үсэг зурлаа. Мөн “Агаарын харилцааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийг ойрын хугацаанд байгуулахаар эцэслэн тохиролцлоо. Эдгээр баримт бичиг нь манай хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны цаашдын чиглэл, замын зураглалыг тодорхойлж, хоёр орны харилцааг бүхий л салбарт бэхжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Энэ удаагийн төрийн айлчлал нь худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, байгаль орчин, зам тээвэр, аялал жуулчлал, боловсролын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, иргэд хоорондын солилцоог нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болж байна. Мөн хүрээлэн буй орчноо хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх нь манай хоёр орны Дунд болон урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэх тэргүүлэх зорилтуудын нэг. Энэ чиглэлд хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллах нь зүйтэй гэж үзлээ. Словени Улсын “Крка” эмийн бүтээгдэхүүн манай зах зээлд нэгэнтээ танигдсан, цаашид энэ чиглэлийн худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх өргөн боломж байна. Монгол, Словенийн бизнес эрхлэгчдийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохирлоо. Улс төр, нийгэм, эдийн засгийн бүх салбарт эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах нь манай хоёр орны нийтлэг зорилт бөгөөд энэ зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлэхэд хамтын хүчин чармайлт гаргах нь чухал гэдэгтэй санал нэгдлээ. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч та манай сайхан оронд төрийн айлчлал хийхийн зэрэгцээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Улаанбаатар хотноо болж буй “Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалт”-д хүндэт зочноор оролцох болсонд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Манай хоёр улс нийтлэг зорилт, гадаад бодлогын ижил төстэй байр сууриа бататгаж, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагаагаа улам бүр бэхжүүлэн хөгжүүлэхээ нотоллоо. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжин бэхжиж, эдийн засгийн агуулгаар баяжин, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн үйл хэрэгт хамтын хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлого болон Словени Улсын даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөөх хүчин чармайлт, бодлогыг харилцан уялдуулж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхийн төлөө байна. Та бидний яриа хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон ажлууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, ард иргэдийн сайн сайхны төлөө үр дүнтэй биеллээ олж, харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжин бэхэжнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Наташа Мусар таныг болон эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид Та бүхнийг мөнх хөх тэнгэрийн орон манай сайхан улсад тавтай сайхан морилохыг хүсье”.

БҮГД НАЙРАМДАХ СЛОВЕНИ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ДР. НАТАША ПИРЦ МУСАР:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,
Хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчид өө,
Словени Улс 31 жилийн өмнө буюу 1993 оны 02 дугаар сарын 18-ны өдөр Монгол Улстай дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгчийн найрсаг урилгыг хүлээн авч, танай сайхан оронд хүрэлцэн ирсэндээ баяртай байна. НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын бус гишүүнээр 2024-2025 онд ажиллахаар Словени Улс нэрээ дэвшүүлж, бэлтгэлээ хангаж байх үеэр бид хоёр талын улс төрийн яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлсэн. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд 2023 оны 05 дугаар сард Словени Улсад айлчилж, “Төрлөөр устгах гэмт хэрэг, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг, дайны гэмт хэрэг мөрдөн шалгах, хянан шийдвэрлэх асуудлаар олон улсад хамтран ажиллах тухай Любляна-Гаагийн конвенц”-ыг баталсан дипломат бага хуралд оролцож байсан. Словени болон Монгол Улс нэгдмэл олон зорилго, хүсэл эрмэлзэлтэй. Манай хоёр улс ардчилал, эрх зүйт ёс, хүний эрхийг эрхэмлэн дээдэлдэг. Бид мөн олон талт хамтын ажиллагааг тууштай дэмжиж, эмэгтэйчүүдийн эрх, энх тайван, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, олон улсын хууль дээдлэх, тогтвортой хөгжлийг хангах зэрэг олон улсын харилцааны ижил төстэй бодлогыг хэрэгжүүлдэг. Монгол, Словени Эрх зүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх олон улсын гэрээ санаачлагч улсууд юм. Манай хоёр улс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эрсдэл, бүс нутаг, олон улсын геополитикийн өөрчлөлтөөс улбаатай нийтлэг олон сорилттой тулгарч байна. Монгол Улс өнгөрсөн өвөл сүүлийн жилүүдэд тохиож байгаагүй хүндрэлтэй тулгарсан бол Словени Улс мөн үерийн гамшигт нэрвэгдсэн. Чиг бодлого нэгтэй улсуудын нягт хамтын ажиллагаа, эв нэгдэл, дипломат хүч чармайлт нэн чухал гэдгийг эдгээр сорилт харуулж байна. Словени Улс ойн аж ахуйн тогтвортой менежментийн чиглэлээр мэдлэг, туршлагаа Монгол Улстай хуваалцаж байгаад баяртай байна. Хөдөө орон нутгийн эмэгтэйчүүдийн чадавхыг бэхжүүлэх төсөл нь Словени Улсын дэмжлэгтэйгээр хоёр дахь жилдээ үргэлжилж байна. Төслийн үр дүнд ойн аж ахуй эрхлэгч эмэгтэйчүүдийн анхны холбоо Монголд байгуулагдлаа. Энхийг сахиулах ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, жендерийн тэгш байдлыг хангах сургалтыг Словени Улс 2023 онд Монголын энхийг сахиулагчдад явуулсан. Үүнийг монголын энхийг сахиулагчид сайшаасан. Энэ төслийг Словени Улсын Энхийг сахиулах ажиллагааны сургалтын төв хэрэгжүүлсэн бөгөөд жендерт суурилсан хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх төслийг Европт хэрэгжүүлэхээр сонгогдоод байна. Жендерийн тэгш байдлыг хангах, охид, эмэгтэйчүүдийн нийгмийн чадавхыг бэхжүүлэх чиглэлээр Монгол Улс манлайлан ажиллаж байгааг Словени Улс гүнээ талархан сайшааж буйг онцлон тэмдэглэхийг хүсэж байна. Мөн Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтыг эх орондоо зохион байгуулж буйг бид сайшааж байгаа бөгөөд Ерөнхийлөгчийн урилгыг хүлээн авч, чуулга уулзалтад хүндэт зочноор оролцож байгаадаа туйлын баяртай байна. Энэ арга хэмжээ нь нийгмийн бүхий л салбарт эмэгтэйчүүдийн үүрэг оролцоог тодотгох, тулгарч буй сорилтыг шийдвэрлэх, эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах чиглэлээр хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх зэрэг асуудлаар яриа хэлцэл хийх чухал талбар болж байна. Словени Улс хүний эрхийн асуудалд онцгой ач холбогдол өгдөг. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хангах асуудал олон улсын талбарт хэрэгжүүлж буй бидний тэргүүлэх чиглэлийн нэг юм. Энэ чуулга уулзалт үр дүнтэй хэлэлцүүлэг өрнүүлэх боломжийг олгож, жижиг мэт боловч илүү сайхан ирээдүйг цогцлооход нэн чухал алхмуудыг хийж буй бөгөөд нээлтийн хуралдаанд хүндэт зочноор оролцох нь нэн өндөр хүндэтгэл юм. Словени, Монгол хоорондын худалдаа, эдийн засгийн хэмжээ харьцангуй бага боловч төрийн айлчлалын үеэр зохиох бизнес форум цаашид өргөжүүлэх, тэлэх, хамтын ажиллагааны шинэ чиглэлийн үүд хаалгыг нээх чухал боломжийг бүрдүүлж байна. Энэ форум эм, эмийн бүтээгдэхүүн, ухаалаг хөдөө аж ахуй, хүнс тэжээл, цахим хөгжил, хиймэл оюун ухааны салбарт хамтран ажиллах боломжийг олгох юм. Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Словени Улсын Эдийн засаг, аялал жуулчлалын яам, Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам хоорондын санамж бичиг” байгууллаа. Энэ айлчлал нь улс төр, эдийн засгийн агуулгаас гадна соёлын дипломат ажиллагааг эрчимжүүлнэ. Словенийн гэрэл зурагчин Матяж Танчичийн “Эх дэлхийг хамгаалагчид” сэдэвт гэрэл зургийн үзэсгэлэн хөдөө орон нутгийн эмэгтэйчүүдийн тухай, тэд байгальтай хэрхэн харилцан шүтэлцээтэй байдгийг харуулна. Монгол Улс гуравдагч хөршийн бодлогынхоо хүрээнд Словени Улс болон Европын Холбооны гишүүн бусад оронтой нягт хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаад талархаж байна. Европын Холбоо, Монгол Улс 2013 онд байгуулсан “Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээр”-ийг эрчимтэй хэрэгжүүлэхийг Словени Улс дэмжиж байна. Хөгжил дэвшил, ардчиллын зарчмуудаа хамгаалахын төлөөх Монгол Улсын ард иргэдийн тууштай зорилтыг Европын Холбоо сайшааж байгаа бөгөөд эрх зүйт ёсыг эрхэмлэсэн Монгол Улсын засаглалыг бэхжүүлэхийг дэмжинэ. Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ болон Зүүн хойд Азид тогтвортой байдлыг хангахын төлөөх Монгол Улсын хүч чармайлт, яриа хэлэлцээг Словени Улс хүндэтгэн дэмжиж байна. Словени Улс НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүний хувьд яриа хэлэлцээ, итгэлцлийг бэхжүүлэх, олон улсын хууль эрх зүйг эрхэмлэдэг улс орнуудтай хамтран ажиллахыг илүү чухалчилж байна. Солонгосын хойг болон Энэтхэг-Номхон далайн бүс нутгийн нөхцөл байдалд санаа зовниж байна. БНАСАУ, ОХУ хоорондын цэргийн хамтын ажиллагаа аль аль бүс нутагт нөлөө үзүүлнэ гэдэгт Словени болон Европын Холбоо мөн санаа зовниж байна. Бүс нутагт төдийгүй, илүү өргөн хүрээнд сөрөг үр дагавартай байж болзошгүй бүс нутгийн тогтворгүй байдлаас урьдчилан сэргийлэхийн төлөө бид хамтран ажиллах нь чухал байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч тантай хамт гарын үсэг зурсан “Словени, Монголын Хамтарсан тунхаглал”-аар найрсаг харилцааг улам бүр бэхжүүлж, харилцан сонирхсон салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх үүрэг, амлалтаа бид бататгалаа. Нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарт эмэгтэйчүүдийн эрх, жендерийн тэгш байдлыг хангахад бид онцгой анхаарч, бидний өмнө тулгарч буй, цаашид ч тулгарах олон сорилттой уялдуулан хамтран ажиллах болно. Манай хоёр улс алс хол оршдог хэдий ч нийтлэг төстэй зүйл олон бий. Словеничууд, монголчууд бид хосгүй морьдоо эрхэмлэн дээдэлдэг. Дэгжин бөгөөд эрхэмсэг төрхтэй Липиззан адуу нь Словенийн Карст нутгаас гаралтай. Монголчууд тэсвэр хатуужилтай, хурдан морьдоороо бахархаж, энэ хүлгээрээ Словенийн өнөөгийн хил хязгаар хүртэл давхиж байжээ.Англи хэлээр LOVE буюу “хайр” гэсэн үгийг нэрдээ агуулсан СЛОВЕниа, урагшлах буюу “GO” үгийг агуулсан МонГолиа аль аль нь тогтвортой хөгжил, байгаль хамгааллыг уриалж байна.  Манай хоёр ард түмнийг нэгтгэж буй олон зүйл байгаа бөгөөд хоёр орны хөгжил дэвшлийн төлөө хамтын ажиллагаагаа олон чиглэлд улам бэхжүүлнэ гэдэгт итгэл төгс байна”.

Монгол, Тайландын харилцаа

Тайландын Хаант Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2022.04.27. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот.Тайландын Хаант Улсаас  Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Артают Срисамут Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Зүүн Өмнөд Ази дахь манай чухал түнш орнуудын нэг болох Тайландын Хаант Улстай хөгжүүлж буй харилцаанд Монгол Улс чухал ач холбогдол өгдөг болохыг тэмдэглэв. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагааг худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, аялал жуулчлалын зэрэг салбарт өргөжүүлэх чиглэлд ач холбогдол өгч ажиллахыг Элчин сайдаас хүслээ. Элчин сайд Артают Срисамут Тайландын Хаант Улсын Цог Жавхлант Хааны мэндчилгээг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд уламжилж, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн бодит агуулгаар баяжуулан, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал зэрэг салбарт өргөжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Туркийн Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2014.12.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Мурат Карагөзийг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг 2011 онд шинэчлэн батлахдаа БНТУ-ыг “гуравдагч хөрш” гэж албан ёсоор зарласан бөгөөд энэ нь манай улс БНТУ-тай харилцах харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч байгаагийн илрэл болж байгааг Шадар сайд У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд онцлон тэмдэглэв. Мөн энэ онд тохиож буй Монгол, Туркийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн ойн хүрээнд өндөр хэмжээний айлчлал, соёлын арга хэмжээнүүд амжилттай хэрэгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийллээ. Монгол Улс Турк Улстай бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх сонирхолтой байдаг бөгөөд хоёр улсын аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, хууль, хяналтын байгууллагуудын харилцаа, түүнчлэн боловсролын салбарт дахь хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байна. Одоогоор Засгийн газар хоорондын, хувийн болон төрийн бус байгууллагын шугамаар Монголын 900 гаруй оюутан залуус Турк улс дахь их, дээд сургуульд суралцаж байгаа нь үүний нэг тод илрэл болохыг Шадар сайд У.Хүрэлсүх онцлон тэмдэглэлээ. Хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа бүхий л салбарт идэвхжиж байгааг Туркийн Элчин сайд Мурат Карагөз онцлоод онцгой байдал, стандартчилал хэмжил зүй зэрэг салбарт тус улсын хуримтлуулсан туршлагаас хуваалцахад бэлэн байгаагаа илэрхийлэв гэжээ.

БНТУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2016.10.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Мурат Карагөзийг өнөөдөр хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Шадар сайдаар томилогдсонтой нь холбогдуулан БНТУ-ын Шадар сайдаас баяр хүргэж илгээлт ирүүлсэнд талархаж байгаагаа У.Хүрэлсүх илэрхийллээ. Мөн хоёр улсын хооронд тогтоосон иж бүрэн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй хөгжиж байгаад Элчин сайд М.Карагөзийн оруулсан хувь нэмэр их гэдгийг Шадар сайд тэмдэглэлээ. Өндөр, дээд хэмжээний харилцан айлчлал тогтмолжиж, дэд бүтэц, байгаль орчин зэрэг олон салбарт томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран амжилттай хэрэгжүүлж байгааг Шадар сайд У.Хүрэлсүх онцлов. БНТУ-д 800 гаруй монгол залуу сурч байгаагийн 300 орчмыг нь тус улсын Засгийн газар тэтгэлгээр сургаж байгаад талархал илэрхийллээ. Хоёр орны Засгийн газар хооронд байгуулсан хэлэлцээрийн хүрээнд ТИКА байгууллага Монгол Улсад 400 гаруй төсөл, хөтөлбөрийг 30 орчим сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр санхүүжүүлээд байгааг Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд М.Карагөз онцоллоо. Цаашид аялал жуулчлал, худалдаа, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарт харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь чухлыг талууд онцлов. Энэ жил Монгол Улсад болох хоёр улсын Засгийн газар хоорондын комиссын VIII хуралдаанаар энэ талаар хэлэлцэн харилцан ашигтай шийдвэр гаргана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хоёр тал илэрхийллээ. 

Туркийн Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2018.03.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Ахмет Язалыг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай хоёр орны харилцаа улстөр, боловсрол, соёлын чиглэлд хөгжсөөр ирсэн цаашид эдийн засаг, худалдааны чиглэлээр идэвхижүүлэхийг зорьж байна. Монгол Улс хосолмол эдийн засгийн бодлого хэрэгжүүлж хөдөө аж ахуй, газар тариалан, хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарт хамтран ажиллаж хөрш орнуудад нэмүү өртөг шингэсэн бараа бүтээгдэхүүн экспортлох хүсэлтэй. Хөрөнгө оруулагчдын бизнес уулзалтыг дэмжин зохион байгуулах болно. Мөн 300 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн шугамыг нээх талаар Туркийн Засгийн газар анхаарч ажиллаж байгаад талархал илэрхийлье гэлээ. Элчин сайд Ахмет Язал хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар өндөр түвшинд анхаарч байгаа явдалд талархал илэрхийлье. Туркийн Ерөнхий сайд Монгол Улсад ирэх сард айлчлах хүсэлтэй байгааг уламжилж, өмнө нь Станбул хотын захирагч байхдаа харилцаатай байсан нь хамтын ажиллагаагаа гүнгийрүүлэхэд дөхөм байх болно хэмээн найдаж байна гэлээ. Монгол, Туркийн хооронд агаарын тээврийн урсгал, ачаа тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлэхэд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх сонирхол буйг илэрхийллээ гэжээ.

Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым айлчилна

2018.04.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым 2018 оны 4 дүгээр сарын 6-8-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырымтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын харилцаа, түүний дотор хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлал, зам, тээвэр зэрэг харилцан сонирхсон салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх  асуудлаар санал солилцоно гэжээ.

Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым манай улсад хүрэлцэн ирлээ

2018.04.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Ноён Ерөнхий сайдыг “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудалд Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар, Монгол Улсаас Турк Улсад суугаа Элчин сайд Р.Болд нарын албаны хүмүүс угтан авлаа. Өнөөдөр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырымтэй ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын харилцаа хамтын ажиллагааны асуудлаар санал солилцоно гэжээ.

 БНТУ-ын Ерөнхий сайд айлчилж байна

2018.04.04. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым манай улсад албан ёсны айлчлал хийж байна. Эрхэм зочныг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Төрийн хүндэт харуулын дарга рапорт өгч хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Бинали Йылдырым нар их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа ганцаарчилсан уулзалт хийлээ. Ерөнхий сайд нарын албан ёсны хэлэлцээ үргэлжилж байна гэв.

Ерөнхий сайд нар харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцлоо

2018.04.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым манай улсад албан ёсны айлчлал хийж байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырымтэй ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын харилцаа хамтын ажиллагааны асуудлаар санал солилцлоо. Албан ёсны хэлэлцээний дараа Ерөнхий сайд нар хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролжээ. Талууд:

• “Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн яам хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”
• “Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн хөгжлийн сан, Туркийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн хөгжлийн байгууллага хооронд хамтран ажиллах Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”
• “Монгол Улсын Удирдлагын академи болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын Хилийн чанад дахь турк иргэд, ах дүү нийгэмлэг хооронд хамтран ажиллах тухай Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”
• “Гамшгаас хамгаалах салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Онцгой байдлын ерөнхий газар болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын Гамшиг, онцгой байдлын удирдлагын газар хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• “Шилжилт хөдөлгөөний салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Гадаадын иргэн, харьяатын газар болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын Шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газар хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”
• “Тээвэр, харилцааны технологийн салбарт хамтарсан судалгаа, хөгжүүлэлт хийх тухай Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яам болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын Тээвэр, далайн хэрэг, харилцаа холбооны яам хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”
• “Монгол Улсын Үндэсний номын сан, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Үндэсний номын сангийн захиргаа хооронд хамтран ажиллах тухай Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т гарын үсэг зуржээ.

Худалдааны эргэлтийн хэмжээг 300 сая ам.долларт хүргэх санал харилцан тавив

2018.04.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон манай улсад айлчилж байгаа Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд гуравдагч хөрш хэмээн тусгагдсан Турк Улстай хөгжүүлж буй иж бүрэн түншлэлийн харилцаанд бид ач холбогдол өгч, бүхий л  салбарт өргөжүүлэхийн төлөө байдаг гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Хоёр улсын дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээ, харилцан ойлголцлыг  бэхжүүлэхэд өнгөрсөн хугацаанд зохион байгуулсан айлчлал, арга хэмжээ, Эрхэмсэг ноён Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна гэлээ. Хоёр орны харилцаа  улс төр, батлан хамгаалах, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг салбарт хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд идэвхжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийллээ. Цаашид бүх салбар дахь харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна гэв. Тухайлбал эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэхэд Монгол, Туркийн хооронд Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломжийн талаар хамтарсан судалгааг эхлүүлэхээр тохирсон нь ихээхэн ач холбогдолтой болсныг тэмдэглэв. 2017 оны байдлаар 31 сая ам.доллар байгаа худалдааны эргэлтийн хэмжээг богино хугацаанд 300 сая ам.долларт хүргэх тодорхой саналыг харилцан тавив.Төсөв, санхүү, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, онцгой байдал, барилга, хот байгуулалт, зам, тээвэр, эрчим хүч, уул уурхай, чөлөөт бүс, гадаадын харьяат, шилжилт хөдөлгөөн, аялал жуулчлал зэрэг салбар болон хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын хамтын ажиллагаа, харилцан итгэлцлийг улам бэхжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. БНТУ өнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд эрүүл мэнд, зам, тээвэр, харилцаа холбооны салбараа үсрэнгүй хөгжүүлсэн. Энэ чиглэлээр олсон ололт, туршлагаа Монгол Улстай хуваалцахад бэлэн байна гэдгээ Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым хэллээ. БНТУ сэргээгдэх эрчим хүчний /салхи, нар, усан цахилгаан станц/ чиглэлээр хамтрах,  700 гаруй мянган орон сууц барьсан Төрийн орон сууцны удирдлагын газар, Монгол Улсын холбогдох байгууллага хамтарч иргэдийг орон сууцжуулах чиглэлээр ажиллах боломжтой гэдгээ илэрхийлэв. БНТУ нь 2002 онд Олон улсын хөтөлбөрт хамрагдаж байсан бөгөөд 2010 он гэхэд ОУВС-д  төлөх өрөө бүрэн барагдуулсан. Тус улсын экспорт одоогоор 160 тэрбум ам.долларт хүрсэн, Европын зургаа дахь том эдийн засагтай орон болжээ.

Турк Улсын Шударга Ёс, Хөгжлийн намтай хамтарч ажиллана

2022.09.08. Бүгд Найрамдах Турк Улсын эрх баригч Шударга ёс, хөгжлийн намын урилгаар Монгол Ардын Намынхан Анкара хотноо албан айлчлал хийж байна. Айлчлалын хүрээнд “Шударга ёс, хөгжлийн нам”-ын Гадаад харилцааны дарга Афиф Дэмиркиран, Мэдээлэл, технологийн дарга Өмэр Илэри, Улс төр, хууль эрх зүйн дарга Мэхмэт Тунжая, Турк Улсын парламентын гишүүн Орхан Еэгин нартай уулзалт хийлээ. Уулзалтаар хоёр намын цаашдын хамтын ажиллагааг илүү өргөжүүлэх, харилцан туршлага солилцох, намын байгуулалтын олон чиглэлд хамтран ажиллахаар талууд санал нэгдэв. Монгол Ардын Нам үйл ажиллагаандаа цахим технологи нэвтрүүлж, намын бодлогын шинэчлэлийн хүрээнд “цахим нам” болж байгаагаа албан ёсоор зарласан. Өнөөдрийн байдлаар Цахим нам 1.0,  2.0 хөтөлбөрүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Цаашид технологийн дэвшлүүдийг улс төрийн намын үйл ажиллагаанд шинээр нэвтрүүлэх чиглэлд анхаарч ажиллана. Дашрамд дурдахад Турк Улсын “Шударга ёс хөгжлийн нам” нь 2001 онд байгуулагдсан бөгөөд 2003 оноос хойш эрх барьсан. Өнөөдөр 11 сая гаруй гишүүнтэй улс төрийн томоохон байгууллага юм.

Туркийн Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдогантай уулзлаа

2022.09.16. Узбекистан улс. Самарканд хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Рэжэп Тайип Эрдогантай уулзаж, хоёр талын болон олон улсын  харилцааны зарим асуудлаар санал солилцов. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч манай улсын гуравдагч хөрш, Иж бүрэн түншлэлийн харилцаатай Бүгд Найрамдах Турк Улстай өрнүүлж буй харилцааг өргөжүүлэх, шат ахиулан хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дэлхий дахиныг хамарсан цар тахал болон олон улсын харилцаанд тулгарч буй хүндрэлтэй цаг үед Турк Улсаас хэрэгжүүлж буй хүмүүнлэгийн болон дипломат үйл ажиллагааг сайшааж, энэ чиглэлээрх хүчин чармайлт нь мөргөлдөөнийг намжааж, бүс нутаг, олон улсад тогтвортой байдлыг сэргээхэд тодорхой хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоан ах дүүгийн харилцаатай Монгол Улстай бүх салбарт хамтран ажиллаж, хоёр орны харилцааг улам бүр бэхжүүлэхийг зорьж байгаагаа хэллээ. Талууд хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх шаардлагатайг онцолж, энэ онд хоёр орны худалдааны эргэлт 100 сая ам.долларт хүрэх төлөвтэй байгааг сайшаан тэмдэглэв. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал онцгой ач холбогдолтойг тэмдэглэж, цаашид өндөр түвшний яриа хэлэлцээг тогтмол өрнүүлэх шаардлагатай гэдэгт санал нэгдэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНТУ-ын Ерөнхийлөгч талархлын захидал ирүүлэв

2023.03.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНТУ-ын Ерөнхийлөгч Рэжэп Тайип Эрдоан талархлын захидал ирүүлэв. Уг захидалд, Хүндэт Ерөнхийлөгч, эрхэм анд аа, Кахраманмараш болон ойр орчмын 10 мужийг хамарч, улс оронд маань их хэмжээний сүйрэл, гай зовлон авчирсан хүчтэй газар хөдлөлттэй холбогдуулан эмгэнэлийн захидал илгээн бидний уй гашууг хуваалцаж, нэн даруй тусламж үзүүлсэнд Бүгд Найрамдах Турк Улсын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа гүн талархал илэрхийлье. Та бүхний тусламж хахир өвлийн хүнд өдрүүдэд газар хөдлөлтийн гамшигтай нүүр тулсан манай ард түмэнд нэн их тус хүргэсэн. Монгол Улсын аврах, эрэн хайх баг өөрсдийн амь насыг үл хайрлан, нурангид дарагдсан иргэдийг аврахын төлөө гаргасан хичээл зүтгэлийг бид үргэлж талархан санах болно. Энэ завшааныг тохиолдуулан ахан дүүсийн харилцаатай Монгол Улсын ард түмэнд эрүүл энх, аз жаргал, хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе гэжээ.

БНТУ-ын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ерөнхий нарийн бичгийн даргатай уулзав

2023.06.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНТУ-ын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Сейфуллах Хажымүфтүолу-г хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч БНТУ-ыг чухал гуравдагч хөрш, Европ руу гарах хамгийн чухал гарц гэж үздэгээ хэлж, түүх, соёлын холбоотой, ах дүүгийн найрсаг харилцаатай Бүгд Найрамдах Турк Улстай хөгжүүлж буй хамтын ажиллагаанд онцгой ач холбогдол өгдөгийг тэмдэглэв. Саяхан болж өнгөрсөн Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуульд ялалт байгуулсан Рэжэп Тайип Эрдоганд дахин халуун баяр хүргэж буйг уламжлахыг хүсэв. Улс төр, батлан хамгаалах, хууль сахиулах, соёл, боловсрол зэрэг олон салбарт идэвхтэй хөгжиж байгаа Монгол, Туркийн Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг шат ахиулахын төлөө байгааг хэлэв. Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ой 2024 онд тохиох бөгөөд түүхт ойг угтан Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган Монгол Улсад айлчилна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. БНТУ-д оршин сууж байгаа 6,000 гаруй монгол иргэний аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг, зөрчил, ялангуяа үндэстэн дамнасан гэмт хэргийн хохирогч, оролцогч болохоос сэргийлэх чиглэлээр хамтран ажиллах шаардлагатайг хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хэлсэн зүйлстэй санал нэг байгаагаа БНТУ-ын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Сейфуллах Хажымүфтүолу илэрхийлэв. Мөн хоёр улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл хооронд хамтын ажиллагааны Харилцан ойлголцлын Санамж бичиг байгуулсныг онцолж, энэ хүрээнд болон бусад асуудлаар идэвхтэй ажиллахаа хэлэв. Уулзалтын үеэр даян дэлхийн энх тайван, олон улсын нөхцөл байдал, улс төр зэрэг харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов.

БНТУ-ын Ерөнхийлөгч мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улc. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүлэв. Мэндчилгээнд: Эрчтэй хөгжиж буй Турк-Монголын харилцаа цаашид ч улам бүр хүчирхэгжинэ гэдэгт чин сэтгэлээсээ итгэж байна. Ирэх 2024 онд тохиох хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ойн хүрээнд Эрхэмсэг ноён Таныг өөрийн улсад хүлээн авахдаа нэн таатай байх болно гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзлаа

2024.07.04. Казахстан Улс. Астана хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын нийслэл Астана хотноо болж буй Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Рэжэп Тайип Эрдогантай уулзаж, хоёр талын болон олон улсын харилцааны зарим асуудлаар ярилцлаа. Монгол Улс гуравдагч хөрш, Иж бүрэн түншлэлийн харилцаатай Бүгд Найрамдах Турк Улстай өрнүүлж буй харилцаанд онцгой ач холбогдол өгч, хамтын ажиллагааг эдийн засаг, нийгмийн бүх салбарт гүнзгийрүүлэх, харилцааны түншлэлээ ахиулахыг эрмэлзэж буйг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэмдэглэлээ. Eрөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган ах дүүгийн харилцаатай Монгол Улстай бүх салбарт хамтран ажиллаж, харилцааг улам бүр бэхжүүлэхийг зорьж байгаагаа онцоллоо. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, яриа хэлэлцээ онцгой ач холбогдолтойг тэмдэглэж, энэ онд тохиож буй дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 55 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэх, энэ хүрээнд өндөр түвшний айлчлал хэрэгжүүлэхээр санал нэгдлээ. Хоёр орны худалдааны эргэлт сүүлийн жилүүдэд гурав дахин өссөн бөгөөд шууд нислэг тогтмолжиж, нислэгийн тоо нэмэгдсэн нь иргэд хоорондын харилцаа, хэлхээ холбоог бэхжүүлэх, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд чухал түлхэц болж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2024 оны 07 дугаар сарын 04-ний өдөр ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд улсынхаа байр суурийг илэрхийлж, үг хэлнэ. Түүнчлэн 2023-2024 онд ШХАБ-ыг даргалж байгаа Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Ерөнхийлөгч К.Токаевтай уулзана.

УИХ дахь Монгол-Туркийн парламентын бүлгийн гишүүд БНТУ-ын Үндэсний Их Хурлын төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав

2024.11.28. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Улсын Их Хурлын гишүүн У.Отгонбаяр, Улсын Их Хурал дахь Монгол-Туркийн парламентын бүлгийн дэд дарга С.Зулпхар болон бусад гишүүд Монгол Улсад айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Турк Улсын Үндэсний Их Хурлын Батлан хамгаалах байнгын хорооны дарга Хулуси Акар тэргүүтэй зочдыг хүлээн авч уулзлаа. Гишүүд ноён Хулуси Акар тэргүүтэй эрхэм зочидтой уулзаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлээд, энэхүү айлчлал нь хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна гэв. Улсын Их Хурал дахь Монгол-Туркийн парламентын бүлэг 2024.09 сард байгуулагдаж, парламентын бүлэг хоорондын идэвхтэй хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхээр ажиллаж байгаа юм. Үргэлжлүүлэн гишүүд Манай хоёр улс газар зүйн хувьд алслагдмал ч олон зуун жилийн түүх, соёлын хэлхээ холбоотой. Энэ ч утгаараа Монгол Улс гадаад бодлогын үзэл баримтлалдаа Бүгд Найрамдах Турк Улсыг гуравдагч хөрш хэмээн тодорхойлж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдол өгдөг. Хоёр орны харилцаа улс төр, эдийн засаг, батлан хамгаалах, соёл, боловсрол зэрэг олон салбарт идэвхтэй хөгжиж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн. Бүгд Найрамдах Турк Улсын Үндэсний Их Хурлын Батлан хамгаалах байнгын хорооны дарга Хулуси Акар, хоёр улсын олон зууны түүх, соёлын харилцаа нь орчин цагийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх үндэс болсныг дурдав. Турк, Монголын парламент хоорондын хамтын ажиллагааг илүү эрчимжүүлэх нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх үр нөлөөтэйг тэмдэглээд 100 сая ам.долларт хүрсэн хоёр улсын худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, улмаар боловсрол, аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын салбарын хамтын ажиллагааны боломжийн талаар байр сууриа илэрхийлэв. Энэ онд Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Турк Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ой тохиож байгааг уулзалтын үеэр талууд тэмдэглээд, хоёр улсын харилцаанд хууль тогтоох байгууллагуудын хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх талаар санал солилцов. Уулзалтад Улсын Их Хурлын гишүүн, Улсын Их Хурал дахь Монгол-Туркийн парламентын бүлгийн гишүүн Х.Жангабыл, О.Номинчимэг, У.Отгонбаяр, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Үндэсний Их Хурлын Батлан хамгаалах байнгын хорооны дэд дарга Рефик Өзен, тус Байнгын хорооны гишүүн Фейзи Бердибек, Мехмет Али Жевхери, Өзгүр Жейлан, Эелем Эрту Эртурул, Аяюже Түркеш Таш, Бүгд Найрамдах Турк Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Зафер Атеш нар болон албаны бусад хүмүүс байлцжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2025.01.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Режеп Тайип Эрдоганы урилгаар 2025 оны 01 дүгээр сарын 15-19-ний өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэ удаагийн айлчлал нь хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ойн хүрээнд болох бөгөөд Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Бүгд Найрамдах Турк Улсад 20 жилийн дараа хэрэгжүүлж буй айлчлал юм. Төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Ерөнхийлөгч ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд мэдээлэл өгнө. Айлчлалын үеэр талууд Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай, Залуучууд, спортын салбарт хамтран ажиллах тухай, Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон байгаль орчин, уул уурхай, зам, тээвэр, дэд бүтэц, ойн аж ахуй, хууль, эрх зүй зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай 10 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2025.01.16. Бүгд Найрамдах Турк Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Режеп Тайип Эрдоганы урилгаар тус улсад төрийн айлчлал хийхээр Анкара хотноо хүрэлцэн очлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Анкара хотын “Эсэнбоа” олон улсын нисэх буудалд Бүгд Найрамдах Турк Улсын Дотоод хэргийн сайд Али Ерликаяа, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Турк Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд нар угтлаа. Энэ удаагийн айлчлал нь хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ойн хүрээнд болж байгаа бөгөөд Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд Турк Улсад 21 жилийн дараа айлчилж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Ерөнхийлөгч ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд мэдээлэл өгнө. Айлчлалын үеэр талууд “Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Залуучууд, спортын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай” Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон байгаль орчин, уул уурхай, зам, тээвэр, дэд бүтэц, ойн аж ахуй, хууль, эрх зүй зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай 10 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна. Хоёр улс 1969 оны 06 дугаар сарын 24-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоож, 1996 онд Улаанбаатар хотод, 1997 онд  Анкара хотод тус тус Элчин сайдын яамаа нээсэн. Туркийн талаас 1995 онд Ерөнхийлөгч С.Демирел, 2002 онд Ерөнхийлөгч А.Н.Сезер Монгол Улсад айлчилж байжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ататуркийн цогцолборт хүндэтгэл үзүүллээ

2025.01.16. Бүгд Найрамда Турк Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийн хамт Ататуркийн бунхан цогцолборт цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүллээ. Энэ цогцолборт Бүгд Найрамдах Улсыг үндэслэгч, тусгаар тогтнолын төлөөх дайны удирдагч, анхны Ерөнхийлөгч Мустафа Кемал Ататуркийн бунхан байрладаг. Тус улсад айлчилж буй гадаадын дээд, өндөр түвшний зочид, төлөөлөгчид болон гадаад орнуудаас томилогдсон Элчин сайд нар цогцолборт цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүлдэг юм. Ерөнхийлөгч мөн тус цогцолборын хүндэт зочны дэвтэрт Улс эх орноо сэргээн цогцлоож, орчин үеийн хөгжил дэвшлийн бат бэх суурийг тавьж, ард иргэдийнхээ итгэл найдвар, хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч, тусгаар тогтнол, энх тайван, шударга ёсны төлөө тууштай тэмцэгч, анхны Ерөнхийлөгч Мустафа Кемал Ататуркийн хичээл зүтгэл, алдар гавьяа, үлдээсэн үнэт өв, үзэл санааг хүндэтгэн бахархаж байна. Монгол, Туркийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 55 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Бүгд Найрамдах Турк Улсад төрийн айлчлал хийж,  манай хоёр улсын Стратегийн түншлэлийг тунхаглан зарлаж байгаад баяртай байна. Монголчууд бидний өвөг дээдэс, Их эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид Монголын их амар амгаланг дэлхий дахинд тогтоож байсанчлан дэлхийн улс орнууд амар амгалан, зэрэгцэн оршиж, манай хоёр орны ах дүүсийн түүхэн уламжлалт харилцаа өнө мөнх мандан бадрах болтугай хэмээн уйгаржин  монгол бичгээр дурсгалын үг бичиж, гарын үсгээ зурлаа. Ерөнхийлөгч мөн тус цогцолборын хүндэт зочны дэвтэрт “Улс эх орноо сэргээн цогцлоож, орчин үеийн хөгжил дэвшлийн бат бэх суурийг тавьж, ард иргэдийнхээ итгэл найдвар, хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч, тусгаар тогтнол, энх тайван, шударга ёсны төлөө тууштай тэмцэгч, анхны Ерөнхийлөгч Мустафа Кемал Ататуркийн хичээл зүтгэл, алдар гавьяа, үлдээсэн үнэт өв, үзэл санааг хүндэтгэн бахархаж байна. Монгол, Туркийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 55 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Бүгд Найрамдах Турк Улсад төрийн айлчлал хийж,  манай хоёр улсын Стратегийн түншлэлийг тунхаглан зарлаж байгаад баяртай байна. Монголчууд бидний өвөг дээдэс, Их эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид Монголын их амар амгаланг дэлхий дахинд тогтоож байсанчлан дэлхийн улс орнууд амар амгалан, зэрэгцэн оршиж, манай хоёр орны ах дүүсийн түүхэн уламжлалт харилцаа өнө мөнх мандан бадрах болтугай хэмээн уйгаржин  монгол бичгээр дурсгалын үг бичиж, гарын үсгээ зурлаа. Ёслолын талбайд нь ард иргэд үндэсний баяр ёслолын өдрүүдээ тэмдэглэдэг уламжлалтай юм. Туркийн хувьсгалын эцэг гэгддэг Мустафа Кемал Ататурк нь шинэ Үндсэн хуулийг батлуулж, өрнөдийн болон Европын жишиг бүхий хууль тогтоомж боловсруулснаас гадна шашин, төрийг тусгаарлаж, эмэгтэйчүүдийн гивлүүрийг халах, араб бичгийг латин үсгээр орлуулах зэргээр эрс шинэчлэл хийжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган албан ёсоор угтаж авлаа

2025.01.16. Бүгд Найрамдах Турк улс. Бүгд Найрамдах Турк Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг тус улсын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган ордон цогцолбортоо албан ёсоор угтан авлаа. Угтах ёслолын үеэр хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэж, ёслолын буудлага үйлдсэний дараа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөв. Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол, Туркийн албан ёсны төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгчийн ордон цогцолборт Засгийн газрын хуралдаан, Ерөнхийлөгчийн уулзалт, арга хэмжээ болдог бөгөөд гадаад улсын төрийн тэргүүн, дээд, өндөр түвшний төлөөлөгчдийг хүлээн авдаг юм. Төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Ерөнхийлөгч ганцаарчилсан уулзалт, албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд мэдээлэл өгнө. Айлчлалын үеэр талууд “Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Залуучууд, спортын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай” Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон байгаль орчин, уул уурхай, зам, тээвэр, дэд бүтэц, ойн аж ахуй, хууль, эрх зүй зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах юм. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч 2024 онд Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын нийслэл Астана хотноо болсон Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцохдоо уулзсан. Энэ үеэр харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, яриа хэлэлцээ онцгой ач холбогдолтой гэдэгт санал нэгдэн, харилцан ашигтай, хамтын ажиллагааг бүх салбарт гүнзгийрүүлэх, Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг шат ахиулах, дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 55 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх болон бусад асуудлаар ярилцаж байсан юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2025.01.17. Бүгд Найрамдах Турк Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНТУ-ын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хэлэлцээний үеэр Монгол, Туркийн иж бүрэн түншлэлийн харилцаа хоёр талын хүч чармайлтын дүнд эдийн засаг, нийгмийн олон салбарт идэвхтэй өрнөж буйд сэтгэл хангалуун буйгаа төрийн тэргүүн нар илэрхийллээ. Цаашид харилцааны түвшнийг ахиулан  хамтын ажиллагааны бүхий л салбарт үр дүнтэй хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа нотоллоо. Тухайлбал, хоёр улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тусгагдсан нийтлэг зорилтын хүрээнд харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тэлж, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх болон байгаль орчин, эрүүл мэнд, соёл, боловсрол, спорт, аялал жуулчлал, зам тээвэр, онцгой байдал, гамшгаас хамгаалах салбарт идэвхтэй хамтран ажиллана. Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрсний доройтол, хүнсний хомсдол зэрэг дэлхий дахинд тулгарч буй сорилт бэрхшээлийг даван туулах олон улсын хүч чармайлтад хамтын хувь нэмрээ оруулж, хоёр улсын дэвшүүлсэн санаачилга, зорилтуудыг уялдуулан, үр дүнтэй хамтран ажиллах талаар ярилцав. Хэлэлцээний үеэр НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааны уламжлалаа хадгалан бэхжүүлэх талаар ярилцаж, бүс нутаг, олон улсын зарим асуудлаар санал солилцлоо.

Монгол, Туркийн харилцааны түвшнийг ахиулж, Стратегийн түншлэлд хүргэлээ

2025.01.17. Бүгд Найрамдах Турк Улс. Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Режеп Тайип Эрдоаны урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн тус улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор хоёр улс болон Засгийн газар, байгууллага хоорондын нийт 11 баримт бичигт гарын үсэг зурлаа.

• Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Турк Улс хооронд стратегийн түншлэл тогтоосон тухай Хамтарсан тунхаглал”-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоан нар гарын үсэг зурлаа.

Хоёр улс 2004 оноос Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд харилцаа, хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн бөгөөд төрийн айлчлалын үеэр харилцааны түвшнийг ахиулж, Стратегийн түншлэлд хүргэлээ. Ингэснээр манай улс есөн улстай Стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоолоо. Мөн:

• Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Хоёр Улсын Эрүүл мэндийн сайд гарын үсэг зурлаа.

Сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын хооронд эрүүл мэндийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжиж, Монгол Улсаас тус улсад эмчилгээний зорилгоор зорчих иргэдийн тоо нэмэгдсэн. Иймээс эрүүл мэндийн байгууллага хоорондын харилцааг ойртуулан бэхжүүлэх, эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хангамжийг нэмэгдүүлэх, өвчин эмгэгийн хамтарсан оношилгоо хийж, анагаах ухааны дэвшилтэт технологид суурилан анагаах чиглэлээр туршлага солилцох, хамтран төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх чиглэлээр хамтарна.

• Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын  Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т хоёр улсын боловсролын сайд гарын үсэг зурав.

Хоёр улс багш, оюутан солилцох, боловсролын салбарын мэдлэг, мэдээлэл, туршлага хуваалцах болон хамтарсан төсөл, судалгаа хийх, багш нарын мэргэжлийг дээшлүүлэх зэргээр хамтран ажиллана.

• Залуучууд, спортын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Залуучууд, спортын сайд нар гарын үсэг зурлаа.

Залуучууд, биеийн тамир, спортын байгууллагын харилцаа холбоог өргөжүүлэх, залуучууд, спортын салбарт хамтрах, залуучуудын хувь хүн, нийгэм, соёл, урлагийн хүмүүжлийн хөгжлийг дэмжих бодлого боловсруулах, шинжлэх ухаан, технологийн салбар болон инновацын санаачилгуудад залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх, залуучуудын хөдөлмөр эрхлэлт, мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн хөтөлбөр боловсруулах зэрэг чиглэлээр ажиллана.

• Байгаль орчны салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Байгаль орчин, хот байгуулалт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд нар гарын үсэг зурав.

Байгаль орчны менежмент, уур амьсгалын өөрчлөлт, цэвэр үйлдвэрлэл, биологийн олон янз байдал болон тусгай хамгаалалттай газар нутаг, байгаль орчны мэдээллийн систем, хүний нөөцийн чадавхыг бэхжүүлэх зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллана.

• Ойн аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Засгийн газар хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Байгаль орчин, хот байгуулалт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд нар гарын үсэг зурлаа.

Цөлжилт, газрын доройтолтой тэмцэх, ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлт, мод тарих, модны тарьц, суулгац үржүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана. Мөн хөнөөлт шавж, ой, хээрийн түймэртэй тэмцэж, шаардлагатай материал, техник хэрэгслээр хангаж, хүний нөөцийн чадавхыг дээшлүүлнэ. Ойн түймрээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр шинжлэх ухаан, байгаль орчны судалгаанд тулгуурлаж дэвшилтэт арга барил нэвтрүүлсэн БНТУ-ын туршлагыг Монгол Улсад нэвтрүүлэхээр тохиролцлоо.

• Монгол Улсын Орхоны хөндийн байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаа болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын Сакаръя Мейдан Мухаребеши үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн хооронд эгч дүү цэцэрлэгт хүрээлэнгийн харилцаа тогтоох тухай Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Байгаль орчин, хот байгуулалт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд нар гарын үсэг зурлаа.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежмент, байгалийн нөөцийг хамгаалах, экологийн нөхөн сэргээлт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн урт хугацааны хамтарсан судалгаа, мониторинг хийх, эко аялал жуулчлал, экологийн боловсролыг дэмжих, байгалийн цогцолборт газруудын менежмент, үйл ажиллагааны хүрээнд туршлага хуваалцах, чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана.

• Уул уурхайн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Аж үйлдвэр, эрдэс баялагийн яам, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Эрчим хүч, байгалийн нөөцийн яам хоорондын эрмэлзлийн бичигт Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Эрчим хүч, байгалийн нөөцийн сайд нар гарын үсэг зурлаа.

Талууд нүүрс олборлолт, цэвэр нүүрсний технологи, уурхайн аюулгүй ажиллагаа зэрэг чиглэлээр мэдлэг, технологи, туршлага солилцон, хамтарсан төсөл, салбарын чадавхыг бэхжүүлнэ.

• Хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Зам, тээврийн яам, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Тээвэр, дэд бүтцийн яам хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Зам, тээврийн сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Тээвэр, дэд бүтцийн сайд нар гарын үсэг зурлаа.

Төмөр замын салбар дахь хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, Европын орнуудаас БНТУ-аар дамжин Монгол Улс руу болон эсрэг чиглэлд төмөр замын ачаа тээврийн шинэ урсгал нээх боломжийг судална. Мөн Монгол Улсын төмөр замын тээврийн салбарт хэрэгжиж буй болон хэрэгжих бүтээн байгуулалтын төсөлд хамтрах, төмөр замын олон улсын коридоруудыг хөгжүүлэхэд туршлага, мэдээлэл солилцох боломж бүрдэнэ.

• Өрсөлдөөний бодлогын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Монополын эсрэг газар болон Бүгд Найрамдах Турк Улсын өрсөлдөөний байгууллага хоорондын санамж бичиг”-т Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Турк Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Өрсөлдөөний байгууллагын ерөнхийлөгч нар гарын үсэг зурлаа.

Өрсөлдөөний чиглэлээрх хууль тогтоомжийн хүрээнд туршлага, мэдээлэл солилцож, албан хаагчдыг чадавхжуулан, харилцан мэргэжилтэн солилцоно гэжээ.

Монгол, Туркийн төрийн тэргүүн нар хамтран мэдээлэл хийлээ

2025.01.17. Бүгд Найрамдах Турк Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган нар төрийн айлчлал, албан ёсны хэлэлцээний үр дүнгийн талаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөлд мэдээлэл өглөө.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, Эрхэм хүндэт хэвлэлийн төлөөлөгчид өө, Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг дэвшүүлье. Өнө эртний түүх, өв соёлын уламжлалт дотно харилцаатай манай хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 55 жилийн ойн хүрээнд эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч таны урилгаар үзэсгэлэнт сайхан Турк Улсад төрийн айлчлал хийж байгаадаа баяртай байна. Бид бүхнийг элэгсэг дотноор хүлээн авч, өндөр хүндэтгэл үзүүлж байгаа Ерөнхийлөгч танд болон Туркийн төр, засаг, найрсаг ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Монгол Улсын төрийн тэргүүний Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийж буй энэ айлчлал нь Монгол, Туркийн ард түмний найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг нээж, хоёр орны харилцааг Стратегийн түншлэлд хүргэсэн онцгой айлчлал болж байна. Ази-Европыг холбосон газар зүйн өвөрмөц байршилтай Турк Улсыг бид гуравдагч хөрш, итгэлт түншээ хэмээн үздэг бөгөөд хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт тууштай өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг ямагт эрмэлздэг билээ. Энэхүү төрийн айлчлалын үеэр бид харилцаа, хамтын ажиллагааны өнгөрсөн 55 жилийн ололт, амжилтаа бататгах, улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс орны хөгжил дэвшил, эдийн засгийн үр өгөөж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн харилцан ашигтай төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх талаар ярилцаж, санал солилцлоо. Бидний яриа хэлэлцээний дүнд “Стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Турк Улсын Хамтарсан тунхаглал”-д хоёр улсын төрийн тэргүүн гарын үсэг зурлаа. Мөн “Боловсролын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Залуучууд, спортын салбарт хамтран ажиллах тухай”, “Эрүүл мэнд, анагаахын шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах тухай” Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон байгаль орчин, уул уурхай, зам, тээвэр, дэд бүтэц, ойн аж ахуй зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай 10 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Турк Улс нь манай улсын гадаад худалдааны томоохон түншүүдийн нэг бөгөөд харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хоёр орны харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц харилцан ашигтай хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг судлан хэрэгжүүлэхээр тохиролцлоо. Тухайлбал, Шинэ Хархорум хот, Орхоны хөндийн аялал жуулчлалын цогцолбор зэрэг төслийн хүрээнд бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд туркийн талтай хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийллээ. Монгол Улсын “Алсын хараа 2050”, Турк Улсын “Туркийн зуун” хөгжлийн бодлогыг харилцан уялдуулж, хөрөнгө оруулалт, экспортыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх, дэд бүтэц, агаарын болон төмөр замын тээвэр, ложистик, хөдөө аж ахуйн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүн, арьс, шир, ноос, ноолуур боловсруулах чиглэлээр харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өрнүүлэхээр тохирлоо. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрсний доройтол, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг дэлхий нийтэд тулгарч буй сорилтыг даван туулж, шийдвэрлэх нь бидний нийтлэг зорилт гэдгийг онцолж, “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллахаар боллоо. Ойн салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Түүнчлэн бүх төрлийн тээвэр, ложистикийн чиглэлээр хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, Монгол-Туркийн хооронд төмөр замын ачаа тээвэрлэлтийн замнал бий болгох чиглэлээр хамтрах баримт бичиг байгуулж, Турк Улсаас санаачлан хэрэгжүүлж буй Ази-Европыг холбох Төмөр торгоны зам буюу дунд коридорын төсөлд Монгол Улс хамрагдах боломжийн талаар ярилцлаа. Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Цагаан алт үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Монгол Улсын дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, дэвшилтэт техник, технологи нэвтрүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллах талаар санал бодлоо солилцлоо. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчид өө, зочид төлөөлөгчид өө, Манай хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг урагшлуулах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшилд зориулан Туркийн ард түмэн, төр, засгаас өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд 200 орчим тэрбум төгрөгийн санхүүжилт бүхий үр дүнтэй олон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлсэнд манай ард түмэн ямагт талархаж байдаг. Цар тахал, байгалийн гамшиг, газар хөдлөлтийн бэрхшээлтэй тулгарсан хүнд цаг үед монгол, туркийн ард түмэн хамтдаа байж, хүний эрүүл мэндийг хамгаалах болон хүмүүнлэгийн чиглэлээр хамтран ажиллаж ирсэн. Тиймээс гамшгийн хохирлыг бууруулах, гамшигтай тэмцэх, газар хөдлөлт, ой, хээрийн түймэртэй тэмцэх, аврах, хор уршгийг арилгах, чадавхыг бэхжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй “Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын салбарт хавдрын өвчлөл, нас баралтыг бууруулах, хавдар судлалын эмчилгээ, оношилгооны үндэсний төвийг байгуулахад хамтран ажиллахаар ярилцаж тохирлоо. Түүх, соёл, боловсролын харилцаа нь манай хоёр орны ард түмнийг холбох чухал гүүр бөгөөд Орхоны хөндий дэх түрэгийн үеийн түүхэн олдворууд, Туркийн Ван аймагт олдсон Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурь зэрэг бидний түүх, соёлын хосгүй өв, хөшөө дурсгалыг хадгалах, хамгаалах, сурталчлах, мөн эрдэмтэн судлаач, археологийн багийн ажлыг дэмжиж, оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөрийг хамтран хэрэгжүүлэхээр санал нэгдлээ. Энэхүү төрийн айлчлалын хүрээнд Монголын ард түмний түүх, соёл, өв уламжлалын илэрхийлэл болсон, Монгол Улсын соёлын элч “Морин хуур найрал хөгжим”-ийн тоглолтоор турк анд нөхдийнхөө сонорыг мялаан, сэтгэл хөдлөм сайхан дурсамжийг хамтдаа бүтээж буйд баяртай байна. Мөн айлчлалын хүрээнд Истанбул хотноо зохион байгуулах “Монгол-Туркийн бизнес форум”-д хоёр орны олон аж ахуйн нэгж оролцох болсон нь бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байгааг илтгэж байна. Цаашид хоёр орны эдийн засгийн харилцан ашигтай, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийг дэмжихэд энэхүү бизнес форум чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Бидний хэлэлцэж, тохиролцсон ажлууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, ард иргэдийн сайн сайхны төлөө биеллээ олж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжин бэхэжнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Монгол Улсын “энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт” гадаад бодлого болон Туркийн энэрэнгүй, хүмүүнлэгийн дипломат ажиллагаа даян дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх их үйлсэд хамтын хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч таны оруулж буй хувь нэмэр, хичээл зүтгэл онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэж байгааг талархан тэмдэглэхийг хүсэж байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч таныг өнө эртний түүхт, мөнх хөх тэнгэрийн орон манай сайхан улсад ойрын хугацаанд төрийн айлчлал хийх болсонд талархал илэрхийлье. Манай хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөл үеийн үед батжин бэхжиж, Монгол, Туркийн уламжлалт түүхэн харилцаа, хамтын ажиллагаа өнө мөнхөд цэцэглэн хөгжих болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа.

БҮГД НАЙРАМДАХ ТУРК УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ РЕЖЕП ТАЙИП ЭРДОГАН:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон түүнийг дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Турк Улсад хүлээн авч байгаадаа баяртай байна. Монгол Улсаас манай улсад 21 жилийн дараа төрийн тэргүүний түвшинд айлчлал хийж байгаа Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Та болон дагалдан яваа нийт төлөөлөгч та бүхнийг манай улсад тавтай морилохыг дахин хүсэж байна. Энэ удаа хүндэт Ерөнхийлөгчийг УИХ, Засгийн газрын гишүүд, бизнес эрхлэгчид, урлаг соёл, хэвлэл мэдээлэл зэрэг өргөн бүрэлдэхүүн дагалдаж ирлээ. Би ойрын ирээдүйд Монгол Улсад хариу айлчлал хийх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлье. Манай хоёр улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ой өнгөрсөн жил тохиосон. Бид харилцаагаа 2004 онд Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэж байсан. Өнөөдөр эрхэм андын хамт харилцааг улам ахиулах шийдвэр гаргалаа. Стратегийн түвшин тогтоосон тухай Хамтарсан тунхаглалд бид сая гарын үсэг зурлаа. Энэхүү түншлэл нь манай хоёр улсад, бидний өвөг дээдсийн өлгий нутагт, Төв Азид, дэлхий дахинд үр өгөөжөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Түүнчлэн боловсрол, байгаль орчин, залуучууд, спорт, эрчим хүч, зам тээвэр зэрэг олон чухал салбарт хамтран ажиллахаар хоёр улсын яам, байгууллага хоорондын 11 баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Эдгээр баримт бичиг нь бидний харилцааны үндэс суурийг бэхжүүлж, өнөөгийн хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргах болно. Эрхэм хүндэт хэвлэлийн төлөөлөгчид өө, Бид Монгол Улсын хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөгжлийн томоохон мега төслүүдэд тулгуурлан барилга, дэд бүтэц, зам тээвэр, батлан хамгаалах, аж үйлдвэр, уул уурхай, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй зэрэг салбарт түлхүү анхаарч, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхийг зорьж байна. Энэ хүрээнд харилцан хөрөнгө оруулалт хийж, хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхийг хоёр улсын хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдэд уриалж байна. Бид  худалдааны эргэлтийг 100 сая ам.долларт хүргэх эхний зорилтоо давуулан биелүүллээ. Гэхдээ энэ нь бидний бодит боломжоос доогуур үзүүлэлт гэж үзэж байна. Өнөөдрийн уулзалтаар худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх талаар ярилцлаа. Бидний харилцааны үндсэн тулгуурын нэг болох түүх, соёл, хүмүүнлэгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээ нотоллоо. 1992 оноос хойш Турк Улсын Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрт олон монгол оюутныг хамруулж ирсэн бөгөөд цаашид улам нэмэгдүүлэхээр санал нэгдлээ. Түүхэн үнэт өвийн олдвор, Орхоны хөндийн чулуун бичээсийг хамтран хамгаалж, Хөшөө цайдамын музейг 2008 онд ашиглалтад оруулсан. Энэ удаа мэргэн Тоньюкукийн бичээсийг хамгаалах чиглэлээр Туркийн Хамтын ажиллагаа зохицуулах агентлаг /ТИКА/-тай хамтран хэрэгжүүлж буй музейн барилгын ажлыг энэ онд багтаан дуусгах зорилт тавьж байна. Өнөөдрийн уулзалтаар бид хоёр талын харилцаанаас гадна, бүс нутаг болон олон улсын харилцааны асуудлаар ярилцлаа. Бид олон улсын тавцанд хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, үүнийгээ НҮБ болон олон улс, бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд бэхжүүлэхээр тохиролцлоо. Эрхэм хүндэт хэвлэлийн төлөөлөгчид өө, Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч, дагалдан яваа төлөөлөгчид Анкара хотноо манай улсын батлан хамгаалахын аж үйлдвэрлэлтэй танилцлаа. Истанбул хотод ч мөн танилцана. Айчлалын хүрээнд Монгол Улсаа дэлхий дахинд амжилттай таниулж буй Улсын филармонийн Морин хуурын чуулга Истанбул хотноо тоглолтоо хийх болжээ. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч бас гитар сайн тоглодог. Ерөнхийлөгч та болон дагалдан яваа төлөөлөгчид Ван аймагт зочилж, 2022 онд Турк, Монголын археологчид илрүүлсэн Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурьтай танилцана. Бидний авсан, гаргасан шийдвэрүүд үр өгөөжөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Баярлалаа гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурийн археологийн хайгуул судалгааны ажилтай танилцлаа

2025.01.19. Бүгд Найрамдах Турк Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа хүрээнд тус улсын Ван аймгийн нутагт орших Их эзэн Чингис хааны ач Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурийн Монгол, Туркийн хамтарсан багийн археологийн хайгуул судалгааны ажлын явцтай танилцлаа. Ил хан Хүлэгү 1259 оны намар тус нутгаар дайрч өнгөрөхдөө бэлчээр, газрын таатай онцлогийг харгалзан ордон байгуулахаар тогтсон бөгөөд барилгын ажил 1261 онд эхэлж, 1265 онд дууссан  гэж түүхэн сурвалжид тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Монгол Улсын их сургууль, БНТУ-ын Измирийн Катип Чэлэби их сургуулийн хамтарсан Түрэг судлалын хүрээлэнгийн судалгааны баг 2022, 2023 онд Турк Улсын Ван аймгийн Чалдыран сумын нутагт археологийн хайгуул судалгаа, сорилтын малтлага хийн уг зуны ордны туурийг нээн илрүүлсэн. Түүхэн сурвалжид Аладаг буюу Алаг уулын хот хэмээн тэмдэглэгдсэн Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурийн нийт хэмжээг 900×1200 метр.квадрат хэмээн археологийн судлаачид тогтоогоод байна. Малтлагын явцад хас хээтэй ваар болон зээбадын дүрстэй ваарын үлдэгдэл олдсон нь Ойрх Дорнодын бүс нутгаас анх удаа монгол загварын эдлэл олдсон тохиолдол болсон юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 760 жилийн өмнө баригдаж дууссан Ил хан Хүлэгүгийн зуны ордны туурийн археологийн малтлагын талбайд ажиллаж, Ван нуурын Акдамар сүмийн хана дээрх Хүлэгү хааны чулуун хөргийг үзэж сонирхлоо. Ерөнхийлөгч тус судалгааны ажлын ач холбогдлыг онцлохын хажуугаар судалгааны дараагийн шат, шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлуудын талаар эрдэмтэн судлаачидтай ярилцаж, үргэлжлүүлэн өргөн хүрээний малтлага, судалгаа явуулахад дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Аладагийн орд хот буй газрыг БНТУ-ын нэгдүгээр зэрэглэлийн археологийн дурсгалаар бүртгэн авч улсын хамгаалалтад оруулсан бөгөөд эхний ээлжинд хотын бүрэн хэмжээг нарийвчлан лавтай тогтоож, байгалийн болон хүний хөнөөлт нөлөөнөөс хамгаалах шаардлага тулгарч байгааг эрдэмтэд онцлов. МУИС, БНТУ-ын Измирийн Катип Чэлэби их сургуулийн хамтарсан Түрэг судлалын хүрээлэн нь 2018 онд байгуулагдсан бөгөөд Турк дахь Монголын эзэнт гүрний үед холбогдох түүх, соёлын дурсгалуудыг судлан шинжлэхэд анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Тус хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачид 2022 оноос эхлэн Ил хаант улсыг үндэслэгч Хүлэгү ханы зуны ордон: БНТУ-ын нутагт буй Аладагийн ордны хайгуул судалгаа төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг дагалдан БНТУ-ын Үндэсний их хурлын гишүүн Бурхан Каяатүрк, Үндэсний их хурлын гишүүн Каяхан Түркменолу, Соёл, аялал жуулчлалын дэд сайд Гөкхан Язгы, Ван аймгийн Захирагч Озан Балжи,  Монгол, Туркийн хамтарсан археологийн багийн эрдэмтэн судлаачид болон албаныхан Ван аймагт ажиллалаа гэжээ.

Туркийн Элчин сайдыг “Найрамдал” медалиар шагналаа

2025.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Турк Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Зафер Атешийг эх орондоо бүрмөсөн буцаж байгаатай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 55 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын төрийн тэргүүний 21 жилийн дараа Турк Улсад хийсэн төрийн айлчлал амжилттай болсныг тэмдэглэлээ. Харилцааны түвшнийг шат ахиулж Стратегийн түншлэл тогтоосон түүхэн айлчлалыг өндөр түвшинд зохион байгуулсан Элчин сайд болон Элчин сайдын яамны хамт олонд талархал илэрхийлэв. Мөн харилцаа, хамтын ажиллагааг улс төр, батлан хамгаалах, эдийн засаг, худалдаа, нийгэм, соёл, боловсрол, хүмүүнлэг зэрэг салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх,  хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж Элчин сайд Зафер Атешийг “Найрамдал” медалиар шагналаа. Элчин сайдаар ажиллах хугацаанд бүх талаар дэмжиж, хамтран ажиллаж байсан Монголын төр, засаг, ард түмэнд З.Атеш талархал илэрхийллээ. Цаашид харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө өөрөөс шалтгаалах бүхнээ хийнэ гэдгээ хэлжээ. З.Атеш 2021 оны 05 дугаар сард Ерөнхийлөгчид Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсан юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистан Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2024.10.07. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов-ын урилгаар 2024 оны 10 дугаар сарын 10-13-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэхүү айлчлал нь хоёр улсын хооронд 1992 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш дээд түвшинд хэрэгжиж буй анхны төрийн айлчлал юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедовтай албан ёсны хэлэлцээ хийж, Туркменийн ард түмний үндэсний удирдагч, Туркменистаны Халк Маслахатын дарга Гурбангули Бердымухамедовтай уулзаж, хоёр улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Туркменистаны нэрт яруу найрагч, сэтгэгч Махтумгулы Фрагигийн мэндэлсний 300 жилийн ойн хүрээнд зохион байгуулагдах олон улсын форумд хүндэт зочноор оролцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистан Улсад төрийн айлчлал хийхээр мордлоо

2024.10.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов-ын урилгаар 2024 оны 10 дугаар сарын 10-13-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийхээр эх орноосоо мордлоо. Энэхүү айлчлал нь Монгол Улс, Туркменистан Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 32 жилийн хугацаанд хэрэгжиж буй анхны дээд түвшний айлчлал юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов-той албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг бүхий л талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно. Түүнчлэн Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменийн ард түмний үндэсний удирдагч, Туркменистаны Халк Маслахат-ын дарга Гурбангули Бердымухамедов зэрэг албаны хүмүүстэй уулзана. Айлчлалын хүрээнд Монгол-Туркменистаны бизнес форум болон соёлын хамтарсан тоглолт зэрэг арга хэмжээг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Туркменистан Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2024.10.11. Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсад төрийн айлчлал хийхээр Ашхабад хотноо хүрэлцэн очлоо. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Ашхабад хотын олон улсын нисэх онгоцны буудалд Туркменистан Улсын Шадар сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга Батыр Атдаев тэргүүтэй албаны төлөөлөгчид угтан авав. Энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, Туркменистан Улсын хооронд 1992.04.23-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд хэрэгжиж буй анхны төрийн айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Монгол Улсын Төв Азийн улс орнууд, түүний дотор Туркменистан Улстай хөгжүүлж буй найрсаг харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, хоёр ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд тус төрийн айлчлал чухал ач холбогдолтой болно. Айлчлалын хүрээнд хоёр улсын эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулахуйц Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрүүд болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдийг байгуулахаар төлөвлөж байна. Дашрамд дурдахад Ашхабад хот нь нэг сая хүн амтай, цагаан гантигаар бүтээсэн 543 барилга байгууламжтай бөгөөд 2013 онд Гиннесийн номд Цагаан гантиг хотоор бүртгэгдсэн. Одоогоор тус хотод гадаадын улс орнуудын нийт 28 Элчин сайдын яам, 15 олон улсын байгууллага төлөөлөгчийн газраа нээн үйл ажиллагаа явуулж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменийн ард түмний үндэсний удирдагч, Туркменистаны Халк Маслахат-ын дарга Г.Бердымухамедов-той уулзлаа

2024.10.11. Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд тус улсын ард түмний үндэсний удирдагч, Туркменистаны Халк Маслахат-ын дарга Гурбангулы Бердымухамедов-той уулзлаа. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс Төв Азийн улс орнууд, түүний дотор Туркменистан Улстай харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийлэв. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувиар Туркменистан Улсад анх удаа төрийн айлчлал хийж, Туркменистан Улсын хөгжил цэцэглэлт, ард түмний ахуй амьдралтай ойр дотно танилцаж буйдаа сэтгэл хангалуун байгаагаа тэмдэглэв. Талууд энэхүү төрийн айлчлал нь Монгол, Туркменистаны харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах болон хоёр улсын ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Туркменистаны Халк Маслахат буюу Ардын зөвлөл нь үндсэн хуулийн дээд эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч бие даасан байгууллага юм. Халк Маслахат нь Үндсэн хууль, бусад хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсэн чиглэлийг хэлэлцэх бүрэн эрхтэй байгууллага юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг албан ёсоор угтлаа

2024.10.12.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Туркменистан Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг тус улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов Огузханы нэрэмжит Ерөнхийлөгчийн ордны өмнө албан ёсоор угтан авлаа. Огузханы нэрэмжит Ерөнхийлөгчийн ордны өмнөх талбайд хоёр улсын төрийн далбааг мандуулж, Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгчийн Төрийн хүндэт харуул жагсав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов хүндэт индэрт урьсны дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Хүндэт харуулын дарга угтан мэндчилсний дараа Төрийн тэргүүн нар хоёр талын албан ёсны төлөөлөгчидтэй мэндчилэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов нар дурсгалын гэрэл зураг татууллаа. Мөн өдөр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцсоныхоо дараа хэвлэл, мэдээллийн төлөөлөгчдөд товч мэдээлэл хийнэ. Огузханы нэрэмжит Туркменистаны Ерөнхийлөгчийн ордныг 7.5 га газарт 2011 онд барьж байгуулсан бөгөөд ордны нийт талбай 16  мянган м², дотор заслыг гантиг чулуу болон ховор төрлийн модоор хийжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.10.12.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов-ын урилгаар 2024 оны 10 дугаар сарын 10-13-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар 2024 оны 10 дугаар сарын 11-ний өдөр “Огузхан”-ы нэрэмжит Туркменистаны Ерөнхийлөгчийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Төрийн тэргүүн нарын албан ёсны хэлэлцээ ажил хэрэгч, найрсаг, халуун дотно уур амьсгалд болж, талууд Монгол, Туркменистаны найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, түүний дотор хөдөө аж ахуй, зам тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл, зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцлоо. Хэлэлцээний эхэнд Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Ази-Европыг холбосон “Торгоны зам”-ын зангилаа нутаг, байгалийн үзэсгэлэнт сайхан эх орондоо айлчлахыг урьж, Монголын төлөөлөгчдийг халуун дотноор хүлээн авч байгаад Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов болон Туркменистаны төр, засаг, ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийллээ. Мөн тэрбээр Монгол Улс Төв Азийн улс орнууд, түүний дотор Туркменистан Улстай хөгжүүлж буй найрсаг харилцааг бэхжүүлж, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов хоёр улсын хооронд 1992 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи хугацаанд Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд анх удаа хэрэгжиж буй энэхүү төрийн айлчлал нь Монгол, Туркменистаны найрсаг харилцааг гүнзгийрүүлэх, хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэдчухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа онцлов. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар өнгөрсөн 30 гаруй жилийн ололт амжилтаа дүгнэж, ирэх он жилүүдийн хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, тэргүүлэх чиглэлүүдээ тодорхойлж, харилцааны түүхэн шинэ хуудсыг хамтдаа нээж буйд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Айлчлалын хүрээнд Монгол, Туркменистаны харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлэх Засгийн газар болон байгууллага хоорондын гэрээ, хэлэлцээрүүдийг байгуулсныг Ерөнхийлөгч нар сайшаан тэмдэглэв.Хоёр улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тээвэр, логистикийн салбарын хамтын ажиллагаа чухал гэдэгт талууд санал нэгдэж, айлчлалын хүрээнд агаарын харилцааны болон олон улсын автотээврийн тухай Монгол, Туркменистаны Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрүүдийг байгуулсныг онцлов. Мөн хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, хоёр талын худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх хүрээнд хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мал аж ахуйн чиглэлээр хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдийг байгуулж, Монгол, Туркменистаны зах зээлд хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн гаралтай бараа бүтээгдэхүүнийг харилцан нийлүүлэхээр тохиролцлоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр улсын хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын нөөц, бололцоонд тулгуурлан Монгол, Туркменистаны харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөрийг судлан хэрэгжүүлэх саналыг дэвшүүлэв. Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов айлчлалын хүрээнд “Монгол-Туркменистаны бизнес уулзалт”-ыг зохион байгуулж буйг сайшааж, энэ нь хоёр орны бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчдийн цаашдын хамтын ажиллагааны бат бэх суурийг тавьж, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болж буйг тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэхэд соёл, урлагийн харилцаа үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирснийг онцолж, энэхүү сайхан уламжлалын тод илрэл болсон “Монгол-Туркменистаны соёлын хамтарсан тоглолт”-ыг Ашхабад хотноо амжилттай зохион байгуулсанд баяртай буйгаа илэрхийлэв. Манай хоёр улс олон улс болон бүс нутгийн байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснийг талууд өндрөөр үнэлж, Монгол Улсын санаачилга “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийг байгуулах тухай олон талт хэлэлцээр”-т ойрын хугацаанд нэгдэн орох асуудлыг туркменистаны тал судлан үзэхээ илэрхийллээ. Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчноо хамгаалах чиглэлд нягт хамтран ажиллаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Туркменистаны ойжуулалт” үндэсний хөтөлбөртэй уялдуулан байгаль орчны салбарт хамтран ажиллахаар боллоо. Албан ёсны хэлэлцээний дүнгээр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов нар “Монгол, Туркменистаны хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааны Хамтарсан мэдэгдэл” гаргалаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов нар хэлэлцээний дүнгээр мэдээлэл хийлээ

2024.10.12.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Туркменистан Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээний дүнгээр хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчдөд мэдээлэл хийлээ. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ: “Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч  Сердар Бердымухамедов, Энд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт хэвлэлийн төлөөлөгчид өө, Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Төв Азийн цагаан сувд, байгалийн үзэсгэлэнт сайхан эх орондоо халуун дотноор хүлээн авч байгаа эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов Танд болон Туркменистаны төр, засаг, найрсаг ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Эрт дээр үеэс манай хоёр ард түмэн худалдаа, арилжаа, соёлын харилцааг хөгжүүлж ирсэн түүхтэй бөгөөд энэхүү харилцаагаа өнөөг хүртэл эрхэмлэн, бие биедээ элгэмсүү дотно сэтгэлээр хандаж ирсэн сайхан уламжлалтай билээ. Ази-Европыг холбосон “Торгоны зам”-ын зангилаа нутаг, танай сайхан оронд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч анх удаа төрийн айлчлал хийж, Туркменистан Улсын хөгжил дэвшил, Туркмений ард түмний найрсаг, зочломтгой зан заншил, түүх соёлтой танилцаж байгаадаа баяртай байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Тантай хийсэн албан ёсны яриа хэлэлцээ халуун дотно, ажил хэрэгч уур амьсгалд амжилттай болж өнгөрлөө.Бид өнгөрсөн 30 гаруй жилийн ололт амжилтаа дүгнэн хэлэлцэж, ирэх он жилүүдэд манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулан, бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар үр бүтээлтэй санал солилцож, хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, тэргүүлэх чиглэлүүдээ хамтдаа тодорхойллоо. Яриа хэлэлцээний дүнгээр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар “Монгол Улс, Туркменистан Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай хамтарсан мэдэгдэл” гаргалаа. Мөн Монгол, Туркменистаны харилцааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж, худалдаа, эдийн засаг, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, соёл, боловсрол зэрэг нийгэм, эдийн засгийн чухал салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцож, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн Засгийн газар болон байгууллага хоорондын баримт бичгүүдийг байгууллаа. Бид манай хоёр улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тээвэр, логистикийн салбарын хамтын ажиллагаа нэн чухал гэдэгт санал нэгдэж, айлчлалын хүрээнд агаарын харилцааны болон олон улсын автотээврийн тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрүүдийг байгууллаа.Эдгээр баримт бичиг нь зам, тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, тээвэр, логистикийн шинэ чиглэлийг бий болгох, улмаар худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх болно. Хоёр улсын хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, хоёр талын худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх хүрээнд хөдөө аж ахуй, мал эмнэлэг, мал аж ахуйн чиглэлээр хамтран ажиллах тухай баримт бичгүүдийг байгуулж, Монгол, Туркменистаны зах зээлд хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн гаралтай бараа бүтээгдэхүүнийг харилцан нийлүүлэхээр тохиролцлоо. Түүнчлэн Монгол, Туркменистаны хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын нөөц бололцоонд тулгуурлан хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөрийг судлан хэрэгжүүлэхээр боллоо. Энэхүү айлчлалын хүрээнд “Монгол-Туркменистаны бизнес уулзалт”-ыг зохион байгуулснаар хоёр орны бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийн цаашдын хамтын ажиллагааны үндэс суурийг тавьж, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой үйл явдал болж байна. Мөн манай хоёр улс түүх, соёлын дурсгалт газар, байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт сайхан газруудаараа дэлхийд алдартай улс орнууд билээ. Энэ удаагийн айлчлалаар аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичгийг байгуулсан нь Монгол, Туркменистаны ард иргэд улс орноо харилцан сурталчлан таниулах, хоёр улсын түүх, соёл, зан заншилд тулгуурласан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, иргэд хоорондын солилцоог нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой боллоо гэж үзэж байна. Түүнчлэн хоёр улсын нийслэл Улаанбаатар, Ашхабад хотуудын хооронд ах дүүгийн харилцаа тогтоох, цаашдын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхээр санал нэгдлээ.Манай хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөл, хамтын үйл ажиллагаанд соёл, урлагийн харилцаа үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирсэн түүхтэй билээ. Энэхүү сайхан уламжлалын тод илрэл болсон “Монгол-Туркменистаны соёлын хамтарсан тоглолт”-ыг хоёр улсын Төрийн тэргүүний ивээл дор амжилттай зохион байгуулж, Монгол Улсын Морин хуурын найрал хөгжим анх удаа Ашхабад хотноо эгшиглэж, тал нутгийн аялгуугаар Туркмений анд нөхдийнхөө сонорыг мялаан, сэтгэл хөдлөм сайхан дурсамжийг хамтдаа бүтээж байгаад сэтгэл хангалуун байна. Манай хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагуудын хүрээнд харилцан бие биеэ дэмжин идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаагаа улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа харилцан нотоллоо. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хамтын хувь нэмрээ оруулах үүднээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Туркменистаны ойжуулалт” үндэсний хөтөлбөртэй уялдуулан байгаль орчны салбарт хамтран ажиллахаар боллоо. Монгол, Туркменистан улс нь далайд гарцгүй орнуудын хувьд цаашид далайд гарцгүй улс орнуудын өмнө тулгарч буй тээвэр, логистик, худалдааны саад, тотгорыг арилгах чиглэлээр олон улсын байгууллагын хүрээнд хамтран ажиллахаар тохирлоо. Энэ хүрээнд Монгол Улсын санаачилгаар үүсгэн байгуулагдсан “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийг байгуулах тухай олон талт хэлэлцээр”-т Туркменистан Улс ойрын хугацаанд нэгдэхээ илэрхийлсэнд талархалтай байна.Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, Тантай Монгол, Туркменистаны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бататгаж, хоёр улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулж, манай хоёр орны харилцааны түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг хамтдаа нээж буйдаа сэтгэл хангалуун байна. Бидний яриа хэлэлцээ, харилцан тохиролцсон ажлууд хоёр орны хөгжил цэцэглэлт, ард түмний сайн сайхны төлөө бодит ажил хэрэг болж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр өргөжин бэхэжнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Таныг тааламжтай цагтаа мөнх хөх тэнгэрийн орон, өнө эртний түүхт манай сайхан улсад төрийн айлчлал хийхийг урьж байгааг минь хүлээн авна уу. Манай хоёр ард түмний найрамдал, нөхөрлөл үеийн үед батжин бэхжиж, Монгол, Туркменистаны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа өнө мөнхөд цэцэглэн хөгжих болтугай. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа” гэлээ.

Монгол Улс, Туркменистан Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Хамтарсан мэдэгдлийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна

2024.10.12. Туркменистан Улс. Ашхабад хот. 1. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Бердымухамедов-ын урилгаар 2024 оны 10 дугаар сарын 10-13-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийв.

2. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов нар (цаашид “Талууд” гэх) албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг цаашид улс төр, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл зэрэг салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, иргэд хоорондын хэлхээ холбоог бэхжүүлэх, бүс нутаг болон олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх талаар найрсаг, ажил хэрэгч, халуун дотно уур амьсгалд санал солилцов.

3. Төрийн тэргүүн нар Монгол Улсаас тус улсад анх удаа хэрэгжүүлж буй дээд түвшний айлчлал нь хоёр улсын харилцааг шинэ шатанд гаргаж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болж буйг онцлон тэмдэглэв.

4. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистаны нэрт яруу найрагч, сэтгэгч Махтумгулы Фраги-гийн мэндэлсний 300 жилийн ойд зориулсан “Цаг үе, соёл иргэншлийн хэлхээ холбоо-Энх тайван, хөгжлийн үндэс суурь” сэдэвт олон улсын форумд хүндэт зочноор оролцож, туркменистаны төр, Засгийн газар уг арга хэмжээг өндөр түвшинд зохион байгуулсныг онцлон тэмдэглэв.

5. Айлчлалын хүрээнд Монгол-Туркменистаны бизнес форум болон соёлын хамтарсан тоглолтыг зохион байгуулав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тэргүүтэй төлөөлөгчид Туркменистаны Тусгаар тогтнолын цогцолборт цэцэг өргөв.

6. Монгол, Туркменистаны улс төрийн харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэх, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор холбогдох яам, байгууллага хоорондын харилцан айлчлалыг тогтмолжуулах, туршлага солилцох, боловсон хүчний чадавхыг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдийн хэрэгжилтийг ханган ажиллахаар тогтов.

Төрийн тэргүүн нар Хоёр талын хамтын ажиллагааны Монгол, Туркменистаны Засгийн газар хоорондын комисс байгуулах асуудлыг судлахаар тохиров.

7. Талууд харилцааны эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхэд хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа чухал үүрэгтэйг онцолж, Монгол Улсын Их Хурал, Туркменистан Улсын Үндэсний Их Хурал (Межлис)-д тус тус найрамдлын бүлэг байгуулж, харилцан айлчлал, хамтарсан хурал, семинар, арга хэмжээг зохион байгуулахаар тогтов.

8. Улс төрийн итгэлцлийг бэхжүүлж, харилцааг өргөжүүлэхэд Монгол Улс, Туркменистан Улсын Гадаад харилцааны яам хоорондын хамтын ажиллагаа тэргүүлэх үүрэгтэйг тэмдэглэж, хоёр улсын 2015 онд байгуулсан Гадаад харилцааны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичгийн хүрээнд зөвлөлдөх уулзалт, харилцан айлчлалыг тогтмолжуулахаар тохиров.

9. Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Туркменистан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын “Мал эмнэлэг, мал аж ахуйн чиглэлээр хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр” болон “Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр” байгуулсныг талууд сайшаав.

10. Энэ хүрээнд Монгол Улсаас Туркменистан Улсад ноос, ноолуур, арьс шир, мах, махан бүтээгдэхүүн, Туркменистан Улсаас Монгол Улсад жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо, хивс, хивсэнцэр зэрэг бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх боломжийн талаар судлахаар тогтов.

11. Хоёр талын худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, иргэд хоорондын солилцоог өргөжүүлэх хүрээнд агаарын тээврийн харилцааг хөгжүүлэх, түүний дотор тээвэр, логистикийн шинэ чиглэлийг бий болгох ажлыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх шаардлагатайг талууд онцлов.

12. Энэ хүрээнд талууд “Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Туркменистан Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” болон “Олон улсын автотээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Туркменистан Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийг тус тус байгуулав.

13. Талууд хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх зэрэг асуудалд онцгой анхаарч, ой, усны нөөцийг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Туркменистан Улсын цөлжилттэй тэмцэх туршлагатай уялдуулан хамтран ажиллахаар тохиров.

14. Талууд Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал болон орчин цагийн ногоон хөгжил, байгаль орчинд ээлтэй, ухаалаг хот төлөвлөлт, байгуулалтын чиглэлээр хамтран ажиллахад бэлэн буйгаа илэрхийлж, “Шинэ Хархорум” хотын төлөвлөлт, байгуулалтын хүрээнд “Аркадаг” хотын бүтээн байгуулалтын талаар туршлага судлах, боловсон хүчний чадавхыг бэхжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар тогтов.

15. Олон улсын хамтын ажиллагаа, энх тайван, аюулгүй байдал, хөгжлийн ашиг сонирхлын төлөөх Туркменистан Улсын баримталж буй төвийг сахих бодлогыг монголын тал дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв.

16. Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлогыг өндрөөр үнэлж, Монгол Улсын “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогыг туркменистаны тал дэмжихээ илэрхийлэв.

17. Талууд далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын эрх ашгийг хамгаалахын ач холбогдлыг тэмдэглэж, тээвэр, худалдааны саад, тотгорыг арилгах асуудлыг судлахаар тогтов.

18. Ашхабад дахь НҮБ-ын Урьдчилан сэргийлэх дипломат үйл ажиллагааны Төв Азийн бүсийн төв, Улаанбаатар дахь Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төв зэрэг олон улсын байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн чухлыг талууд онцлов.

19. Үүнтэй холбогдуулан “Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийг байгуулах тухай олон талт хэлэлцээр”-т оролцох асуудлыг туркменистаны тал ойрын хугацаанд судлахаар болов.

20. Байгалийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, онцгой байдал, хар тамхины хууль бус наймаа, терроризм, экстремизмтэй тэмцэх болон хүмүүнлэгийн чиглэлээр хоёр талын хүрээнд болон НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх хүсэлтэй буйгаа талууд нотлов.

21. Айлчлалын үеэр талууд дараах баримт бичигт гарын үсэг зурав. Үүнд:

1. “Олон улсын автотээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Туркменистан Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”;
2. “Агаарын харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Туркменистан Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”;
3. “Соёлын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам, Туркменистан Улсын Соёлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;
4. “Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам, Туркменистан Улсын Соёлын яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”;
5. “Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Туркменистан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын хэлэлцээр”;
6. “Мал эмнэлэг, мал аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Туркменистан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын хэлэлцээр”;
7. “Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Туркменистан Улсын худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг” зэрэг болно.

22. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх монголын төлөөлөгчдийг халуун дотно, найрсгаар хүлээн авч буйд Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч С.Бердымухамедов болон туркменистаны ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгчийг тааламжтай цагтаа Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхийг урив.

Монгол Улс, Туркменистан Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.10.12.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгч Сердар Гурбангулыевич Бердымухамедовын урилгаар Туркменистан Улсад хэрэгжүүлж буй төрийн айлчлалын хүрээнд талууд 2024 оны 10 дугаар сарын 12-ны өдөр дараах баримт бичгийг байгуулав.

1. “АГААРЫН ХАРИЛЦААНЫ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, ТУРКМЕНИСТАН УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т Монгол Улсын Зам, тээврийн сайд Борхүүгийн Дэлгэрсайхан, Туркменистан Улсын Сайд нарын зөвлөлийн дэргэдэх Тээвэр, харилцаа холбооны газрын агаарын харилцаа эрхэлсэн газрын дарга Довран Сабуров нар гарын үсэг зурав. Энэхүү хэлэлцээрийн хүрээнд хоёр улсын агаарын тээвэрлэгчид шууд болон коммерын хамтын ажиллагааны хүрээнд нислэг үйлдэх боломжийг бүрдүүлэх бөгөөд Монгол Улсын хувьд цаашид Төв Азийн орнууд руу шинээр нээх нислэгийн завсрын цэг болгон ашиглах боломжийг бүрдүүлж буй юм. Ингэснээр хоёр улс болон иргэд хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаа бүхий л салбарт, тэр дундаа аялал жуулчлал, худалдаа, эдийн засгийн салбарт өргөжин хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлж байна. 

2. “ОЛОН УЛСЫН АВТОТЭЭВРИЙН ХАРИЛЦААНЫ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР, ТУРКМЕНИСТАН УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т Монгол Улсын Зам, тээврийн сайд Борхүүгийн Дэлгэрсайхан, Туркменистан Улсын Сайд нарын зөвлөлийн дэргэдэх Тээвэр, харилцаа холбооны газрын Автотээврийн харилцаа эрхэлсэн газрын дарга Гуванчмурат Акмаммедов нар гарын үсэг зурав. Энэхүү хэлэлцээрийн хүрээнд Монгол Улс, Туркменистан Улсын нутаг дэвсгэрт бүртгэлтэй тээврийн хэрэгсэл хоёр улсын хооронд болон тэдгээрийн нутгаар дамжин өнгөрөх тээвэр хийх, мөн гуравдагч улс руу ба гуравдагч улсаас ачаа, зорчигч тээвэрлэлт гүйцэтгэх боломжийг бүрдүүлж байна. Ингэснээр Монголын тээвэрлэгчид бусад улс орон руу дамжин өнгөрөхөд одоо туулж буй замаасаа илүү дөт замыг сонгож, тээвэрлэлтэ илүү бага цаг хугацаа зарцуулах боломжтой болох юм. Түүнчлэн тус баримт бичиг нь агаарын харилцааны тухай хэлэлцээрийн нэгэн адил хоёр улсын зам, тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, тээвэр, логистикийн шинэ чиглэлийг бий болгох, иргэд болон бизнес эрхлэгч нарын харилцааг хөнгөвчилж, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

3.“МАЛ ЭМНЭЛЭГ, МАЛ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ, ТУРКМЕНИСТАН УЛСЫН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т Монгол Улсын Хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Жадамбаагийн Энхбаяр, Туркменистан Улсын Хөдөө, аж ахуйн сайд Чарыяр Четиев нар гарын үсэг зурав. Энэхүү хэлэлцээрийн хүрээнд талууд өөрийн улсын нутаг дэвсгэрт мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүний худалдааг хөнгөвчлөх, малын өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, малын эрүүл мэндийг хамгаалах, мал аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр мал эмнэлэг, мал аж ахуйн салбарт хамтран ажиллахаас гадна хоёр улсын холбогдох байгууллагууд хооронд мэл эмнэлгийн шинжлэх ухаан, өвчний тандалт, хяналтын арга хэмжээний талаар мэдээлэл, туршлага солилцох боломжийг бүрдүүлж буй юм. Түүнчлэн талууд мал аж ахуйн мэргэжилтнүүд, малын эмч, эрдэмтдийн уулзалт, мэдлэг солилцох сургалт, чадавхыг бэхжүүлэхэд харилцан бие биедээ дэмжлэг үзүүлж ажиллахаа илэрхийлсэн нь хоёр улсын мал, эмнэлгийн салбарын хамтын ажиллагааг эхлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой суурь баримт бичиг болж байна. 

4.“ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ, ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ЯАМ, ТУРКМЕНИСТАН УЛСЫН ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ЯАМ ХООРОНДЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР”-т Монгол Улсын Хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Жадамбаагийн Энхбаяр, Туркменистан Улсын Хөдөө, аж ахуйн сайд Чарыяр Четиев нар гарын үсэг зурав. Энэхүү хэлэлцээрийн хүрээнд талууд хөдөө аж ахуйг цахимжуулах, орчин үеийн инновац, технологийг хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, боловсруулах хамтарсан үйлдвэр байгуулах, мал аж ахуй, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, органик газар тариаланг хөгжүүлэх, газар тариалан, тэр дундаа хүнсний аж ахуй, жимс, жимсгэний салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх гэсэн үндсэн чиглэлүүдээр хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Монгол Улс нь Төв азийн бүс нутагт хөдөө аж ахуйн салбартаа тэргүүлэх байр суурийг эзэлдэг, уламжлалт хөдөө, мал аж ахуйтай Туркменистан Улстай энэ салбарт идэвхтэй хамтран ажиллаж, туршлага солилцох нь Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хүрээнд батлагдсан бүсчилсэн хөгжлийн бодлоготой уялдах бөгөөд ийнхүү тус хэлэлцээр нь цаашид хоёр улс хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагаагаа амжилттай хөгжүүлэх боломжийг бүрдүүлсэн суурь баримт бичиг нь болж байна. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистаны Тусгаар тогтнолын хөшөөнд цэцэг өргөлөө

2024.10.12.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Туркменистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тэргүүтэй албаны төлөөлөгчид Туркменистаны “Тусгаар тогтнолын хөшөө”-нд хүндэтгэл үзүүлж, цэцэг өргөлөө. Төлөөлөгчдийг “Тусгаар тогтнолын хөшөө”-нд хүрэлцэн ирэхэд Туркменистан Улсын Төрийн хүндэт харуул жагсаж угтав. 118 метр өндөр “Тусгаар тогтнолын хөшөө”-г 2001 онд Ашхабад хотноо байгуулсан бөгөөд тус хөшөөний өмнө Туркменистаны анхны Ерөнхийлөгч С.Ниязов-ын алтадмал хөшөөг байршуулсан байдаг аж. Цэцэг өргөсний дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх “Хүндэт зочдын төгөл”-д хоёр ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэлгэдэн мод тарилаа. Хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалах зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг Туркменистан Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилга “Туркменистаны ойжуулалт” үндэсний хөтөлбөртэй уялдуулан хэрэгжүүлэхээр энэ удаагийн айлчлалын үеэр тохирсон болно. Энэхүү “Хүндэт зочдын төгөл”-д тус улсад айлчилж буй гадаадын улс орны төр, засгийн тэргүүн нар мод тарьдаг уламжлал тогтжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Цаг үе, соёл иргэншлийн хэлхээ холбоо-Энх тайван, хөгжлийн үндэс суурь олон улсын форумд хүндэт зочноор оролцлоо

2024.10.13.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Туркменистан Улсад хийж буй төрийн айлчлалынхаа хүрээнд Цаг үе, соёл иргэншлийн хэлхээ холбоо-Энх тайван, хөгжлийн үндэс суурь олон улсын форумд хүндэт зочноор оролцож, нээлтийн үйл ажиллагаанд үг хэллээ. Энэхүү арга хэмжээг Туркменистаны төр, Засгийн газраас тус улсын нэрт яруу найрагч, сэтгэгч Махтумгулы Фраги-гийн мэндэлсний 300 жилийн ойд зориулан зохион байгуулсан бөгөөд тус форумд Армени, Иран, Казахстан, Киргиз, Пакистан, Орос, Тажикистан, Узбекистан  зэрэг улсын төрийн тэргүүн нар болон Азербайжан, Ирак, Турк улсаас өндөр түвшинд төлөөлөгчид мөн оролцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч форумын хүрээнд зарим улс орнуудын төрийн тэргүүн нартай уулзаж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагаа болон бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны асуудлаар санал солилцов. Нэрт яруу найрагч Махтумгулы Фраги-гийн уран бүтээлүүд нь Туркменийн ард түмний эв нэгдэл, найрамдлын үзэл санаан дээр суурилсан бөгөөд өнөөг хүртэл залуу үеийнхний эх оронч үзэл, ёс суртахууны хүмүүжлийг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж буй талаар судлаачид тэмдэглэсэн байна. 2023 онд ЮНЕСКО-гоос Туркменийн яруу найрагч, сэтгэгч Махтумгулы  Фрагигийн мэндэлсний 300 жилийн ойг тэмдэглэх тогтоол гаргаж, түүнийг Дэлхийн дурсамжийн бүртгэлд оруулсан байна. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Туркменистан Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөлөө

2024.10.13.Туркменистан улc.Ашхабад хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Туркменистан Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөлөө. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Ашхабад хотын олон улсын нисэх онгоцны буудлаас Туркменистан Улсын Шадар сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга Б.Атдаев тэргүүтэй албаны төлөөлөгчид үдэж мордууллаа. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улс, Туркменистан Улсын төрийн тэргүүн нар ганцаарчилсан уулзалт болон албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын харилцаа болон бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцож, айлчлалын дүнгээр хамтарсан мэдэгдэл гаргалаа. Түүнчлэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменийн ард түмний үндэсний удирдагч, Туркменистаны Халк Маслахат-ын дарга Гурбангули Бердымухамедов зэрэг албаны хүмүүстэй уулзлаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Туркменистаны нэрт яруу найрагч, сэтгэгч М.Фрагигийн мэндэлсний 300 жилийн ойд зориулсан “Цаг үе, соёл иргэншлийн хэлхээ холбоо – Энх тайван, хөгжлийн үндэс суурь” сэдэвт олон улсын форумд хүндэт зочноор оролцож, нээлтийн үйл ажиллагаанд үг хэллээ. Айлчлалын хүрээнд “Монгол-Туркменистаны соёлын хамтарсан тоглолт”-ыг хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын ивээл дор зохион байгуулж, Монгол Улсын Морин хуурын найрал хөгжим анх удаа Ашхабад хотноо эгшиглэлээ. Мөн “Монгол-Туркменистаны бизнес форум”-ыг амжилттай зохион байгуулж, хоёр орны бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид хоорондын хэлхээ холбоог тогтоосон нь цаашид худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой үйл явдал боллоо.1992 онд Монгол Улс болон Туркменистан Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи хугацаанд анх удаа хэрэгжсэн энэхүү дээд түвшний айлчлал нь хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны шинэ эхлэлийг тавьсан чухал ач холбогдолтой айлчлал болж өндөрлөлөө.

ШХАБ-ын Дээд түвшний уулзалтад оролцоно

2022.09.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо 2022 оны 09 дүгээр сарын 15-16-ны өдрүүдэд болох Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцоно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өргөтгөсөн хуралдааны үеэр ШХАБ-ын гишүүн болон ажиглагч орны төрийн тэргүүн нартай хоёр талын уулзалт хийж, хамтын ажиллагааны харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Түүнчлэн цар тахлын улмаас хоёр жил завсардсан Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нарын гурван талт ээлжит зургаадугаар уулзалтад оролцож, гурван улсын хувьд стратегийн ач холбогдолтой Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ-д байгалийн хий нийлүүлэх хоолойн төслийн хэрэгжилтийн талаар ярилцана. Монгол Улс ШХАБ-ыг олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох чухал суваг хэмээн үзэж, 2004 онд ажиглагчийн статустай болсноос хойш тус байгууллагын дээд түвшний уулзалт болох Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд тогтмол оролцож ирсэн юм.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Узбекистанд хүрэлцэн очив

2022.09.14. Узбекистан улс. Самарканд хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцохоор Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотод хүрэлцэн очлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Самарканд хотын олон улсын нисэх буудалд хүрэлцэн очиход хүндэт харуулын цэрэг жагсаж, Үзбекистаны талаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхий сайд А.Н.Арипов, Монголын талаас Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Баярхүү тэргүүтэй албаны төлөөлөгчид угтав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын анхны Ерөнхийлөгч И.Каримовын бунханд цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өнөөдөр Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёевтэй уулзана.

Узбекистаны Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёевтэй уулзав

2022.09.14. Узбекистан улс. Самарканд хот. Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад айлчилж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тус улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирoмонович Мирзиёевтэй албан ёсны уулзалт хийв. Албан ёсны уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч эртний түүхт Самарканд хотод зочилж, Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёевтэй уулзаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлж, ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын ээлжит зөвлөгөөнийг амжилттай зохион байгуулж байгаад баяр хүргэж, өндөр амжилт хүсэв. Уулзалтын үеэр талууд Монгол, Узбекистан хоёр улс түүх, оюун санаа, өв соёл, уламжлалын гүнзгий хэлхээ холбоотой, найрсаг харилцаатай орнууд болохыг онцолж, далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд хөгжлийн туршлагаасаа хуваалцаж, цаашид олон салбарт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг онцлон тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёевийг тааламжтай цагтаа Монгол Улсад айлчлахыг урилаа. Цаашид хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргахын тулд дээд түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, өндөр түвшний яриа хэлэлцээг тогтмол өрнүүлэх шаардлагатай гэдэгт санал нэгдэж, ойрын ирээдүйд Дипломат төлөөлөгчийн газраа харилцан нээн ажиллуулах нь чухал ач холбогдолтой болохыг онцлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Төв Азийн бүс нутагт хүн амаараа тэргүүлдэг Узбекистан Улсын зах зээл манай сонирхлыг ихээхэн татаж байгааг онцолж, цаашид худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн тэлэх, ялангуяа мал аж ахуй, газар тариалангийн, мөн хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлт зэрэг хөнгөн үйлдвэрийн салбарт хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв. Узбекистаны тал хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, ялангуяа хөдөө аж ахуйн салбар дахь хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх зорилтын хүрээнд Засгийн газар хоорондын комиссыг шинээр байгуулах саналыг дэвшүүлж, узбекистаны талаас Хөдөө аж ахуйн сайдыг томилж байгаагаа мэдэгдэв. Түүнчлэн хоёр орны Гадаад харилцааны яамд хоорондын уулзалтыг тогтмолжуулж, зөвлөлдөх уулзалтуудыг хийж ажиллахаар тохиролцов. Үүнээс гадна, талууд далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын нийтлэг сорилт болох тээврийн саад тотгорыг хэрхэн даван туулах талаар харилцан туршлага солилцож ажиллахаар санал нэгдэв. Түүнчлэн Улаанбаатар хотноо төвтэй Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвд Төв Азийн бүс нутгийн чухал орон болох Узбекистан Улс гишүүнээр элсэх чиглэлээр нааштай судалж үзэхээ Узбекистаны тал мэдэгдэв. Уулзалтын үеэр талууд цаашид түүх, соёл, аялал жуулчлалын салбар дахь хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг онцолж, энэ оны 06 дугаар сараас эхлэн хоёр улсын иргэд 30 хүртэл хоног харилцан визгүй зорчиж байгааг сайшаан тэмдэглэсэн болно. Түүнчлэн тогтвортой хөгжлийн төлөөх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтад хувь нэмэр оруулах зорилтын хүрээнд Монгол Улсын Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Узбекистаны Ногоон орон зай хөтөлбөрийг уялдуулан хэрэгжүүлэхээр санал солилцож, дэлхий нийтийн тулгамдсан асуудал болоод буй хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлээр хоёр талын хүрээнд болон олон улсын тавцанд нягт хамтарч ажиллахаар тогтов. 

ШХАБ-ын хуралд үг хэлэв

2022.09.17. Үзбекистан улс. Самарканд хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцож, үг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх:Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, олон тулгуурт, бие даасан гадаад бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж, бүс нутагт өрнөж буй худалдаа, эдийн засгийн олон талт үйл явцад идэвхтэй, үр бүтээлтэй оролцохыг эрмэлздэг гэдгийг тэмдэглэв. Энэхүү олон тулгуурт гадаад бодлогын хүрээнд Монгол Улс ШХАБ-ын ажиглагч улсын хувьд тус байгууллагын гишүүн орнуудын төр, засгийн тэргүүн нарын болон бусад уулзалт, арга хэмжээнд тогтмол, идэвхтэй оролцож, хамтран ажиллаж ирснийг хэлэв. Цаашид ч ШХАБ-ын гишүүн орнуудтай худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эрчим хүч, тээвэр ложистик, байгаль орчин, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи, хөдөө аж ахуй, хүнсний хангамж – аюулгүй байдал, хүмүүнлэгийн салбарт хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, улс хоорондын болон бүс нутгийн эдийн засгийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх, бодит ажил хэрэг болгох сонирхолтой байгаагаа илэрхийллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хүрээлэн буй орчны доройтол болон хүнсний хангамж, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг асуудлуудад улс орнууд онцгой анхаарал хандуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэв. Иймд Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, шороон шуургатай тэмцэх, ой, усны нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг эх орондоо өрнүүлж эхлээд байгааг дуулгалаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд ихээхэн өртөж байгаа улс орнуудын нэг болохын хувьд Монгол Улс хүрээлэн буй орчныг хамгаалах чиглэлээр хөрш болон бүс нутгийн улс орнуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж, НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурал /COP-17/-ыг 2026 онд эх орондоо зохион байгуулахаар болсныг хэлэв. Мөн түүнчлэн дэлхий даяар үнийн өсөлт, инфляц нэмэгдэж, дэлхийн улс орнууд хоол хүнс, эрчим хүч, нефть шатахуун болон бусад амин чухал бараа бүтээгдэхүүний хомсдолд орж байгааг дурдав.

НҮБ-ын мэдээлснээр 2019 онд дэлхийн хэмжээнд 135 сая хүн хүнсний хэт дутагдалд орж байсан бол, энэхүү үзүүлэлт өнөөдөр 2.5 дахин нэмэгдэж, 345 саяд хүрээд байна. Иймд улс орон бүр хүнсний хангамж, аюулгүй байдалдаа ихээхэн анхаарах шаардлагатай байгаа бөгөөд энэ хүрээнд Монгол Улс хүнсний хангамж, аюулгүй байдлаа сайжруулж, цаашид хүнс экспортлогч улс болохыг зорьж байгааг онцоллоо. Монгол Улс нь Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын онцлог байдалдаа тулгуурлан худалдаа, аялал жуулчлал, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн  урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон Транзит Монгол болох зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгааг хэлэв. Энэ хүрээнд ОХУ, БНХАУ-тай сайн хөршийн өргөн хүрээтэй, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч, Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрт туссан авто зам, төмөр зам, эрчим хүч, аялал жуулчлалын томоохон төслүүд болон Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг барьж байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхээр идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг онцлон тэмдэглэлээ. Энэ удаагийн ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн ээлжит өргөтгөсөн хуралдааны дүнгээр:

• Самаркандын тунхаглал,
• Иран Улс ШХАБ-ын бүрэн эрхт гишүүн улс болохтой холбогдуулан хүлээх үүргийн тухай санамж бичиг,
• Египет, Саудын Арабын Хаант Улс, Катар зэрэг улсад ШХАБ-ын яриа хэлэлцээний түншийн статус олгох тухай санамж бичиг,
• Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр,
• ШХАБ-ын гишүүн орнуудын дэд бүтцийг хөгжүүлэх хөтөлбөр, бизнесийн салбарын аж үйлдвэрийн хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх хөтөлбөр,
• ШХАБ-ын хүрээнд бүс нутгийн худалдааг хөгжүүлэх үйл ажиллагааны хамтарсан төлөвлөгөө,
• ШХАБ-ын Нарийн бичгийн дарга нарын газар, Ази, Номхон далайн Эдийн засаг, нийгмийн комисс хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг зэрэг нийт 40 гаруй баримт бичгийг батлан гаргасан байна.

Энэ удаагийн ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад Казахстан, Киргизстан, Тажикистан, Узбекистан, Пакистан,
Туркменистан, Энэтхэг, Иран, Беларусь, Турк, Азербайжан, Армени, Балба, Камбож, Мьянмар, Шри-Ланка, Мальдив, Бахрейн, Сири, Арабын Нэгдсэн Эмират Улс, Кувейт, Монгол, ОХУ, БНХАУ зэрэг улсын төлөөлөгчид оролцов. Мөн НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага, НҮБ-ын Ази, Номхон далайн Эдийн засаг, нийгмийн комисс, Арабын орнуудын лиг, Астана олон улсын санхүүгийн төв зэрэг олон улсын байгууллагын төлөөлөгчид оролцов.

Узбекистанийн элчин сайд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Фарход Арзиев Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Фарход Арзиев харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2023.12.02. АНЭУ. Дубай хот. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдөр Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев-тэй уулзав. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх түүх, оюун санаа, өв соёл, уламжлалын хэлхээ холбоотой Узбекистан Улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс төрийн яриа хэлэлцээ, иргэд хоорондын хэлхээ холбоог бататган бэхжүүлэхийн төлөө буйгаа тэмдэглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол Улс болон Узбекистан Улс нь далайд гарцгүй, хөгжиж буй орнуудын хувьд хөгжлийн туршлагаа харилцан хуваалцаж, цаашид аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик зэрэг тэргүүлэх салбарт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээ илэрхийлэв. Түүнчлэн хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, “Монгол, Узбекистаны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хөтөлбөр”-ийг ойрын хугацаанд байгуулахаар тохирч, бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх зэрэг харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад тааламжтай цагтаа айлчлахыг Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев урив.

Монгол Улсын Eрөнхийлөгч Үзбeкистан Улсад айлчилна

2024.06.21.Монгол Улс.Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев-ийн урилгаар 2024 оны 06 дугаар сарын
23-26-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийнэ. Энэ айлчлал нь хоёр улсын хооронд  1992 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш дээд түвшинд болж буй анхны айлчлал юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёевтэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн Олий Мажлис Парламентийн Сенатын дарга Танзила Нарбаева, Ерөнхий сайд Абдулла Арипов нартай уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад төрийн айлчлал хийхээр мордлоо

2024.06.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев-ийн урилгаар 2024 оны 06 дугаар сарын 23-26-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийхээр эх орноосоо мордлоо. Энэ айлчлал нь Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс хооронд  дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 32 жилийн хугацаанд анх удаа болж буй дээд түвшний айлчлал юм. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёевтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх болон бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Түүнчлэн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Узбекистан Улсын Парламент Олий Мажлис-ийн Сенатын дарга Т.Нарбаева, Ерөнхий сайд А.Арипов зэрэг албаны хүмүүс бараалхана. Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Элчин сайдын яамыг албан ёсоор нээж, Монгол-Узбекистаны бизнес форум, соёлын хамтарсан тоглолт зэрэг арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2024.06.24. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2024.06.23-ны өдөр Ташкент хотноо хүрэлцэн ирлээ. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Ташкент хотын Ислам Каримовын нэрэмжит олон улсын нисэх онгоцны буудалд Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхий сайд А.Н.Арипов, Гадаад хэргийн сайд Б.Саидов, тус улсаас Монгол Улсад хавсран суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ф.Н.Арзиев зэрэг албаны хүн угтан авав. Энэ өдөр Ерөнхийлөгч гэргийн хамт Тусгаар тогтнолын хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, цэцэг өргөлөө. Төлөөлөгчдийг тусгаар тогтнолын хөшөөнд хүрэлцэн ирэхэд Узбекистан Улсын Төрийн хүндэт харуул жагсаж угтлаа. Цэцэг өргөсний дараа Түүхийн музейн захирал Ж.Исмаилова дурсгалын хананд сийлсэн Узбекистан Улсын түүхийг товч танилцууллаа. Энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын хооронд 1992.01.25-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд болж буй анхны төрийн айлчлал юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Хиву хотод зочилж, тус улсын түүх соёлын дурсгалт газартай танилцана 

2024.06.24. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлс.үх Бүгд Найрамдах Үзбекистан Улсад төрийн айлчлал хийх тухай тус улсын Ерөнхийлөгчийн хэвлэлийн албанаас мэдээллэв. Үзбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёевийн урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2024.06.23-26-ны өдрүүдэд Үзбекистан Улсад төрийн айлчлал хийх юм гэжээ. Айлчлалын үеэр Ташкент хотод өндөр дээд түвшний яриа хэлэлцээ өрнөх ба Монгол-Үзбекийн найрамдалт харилцааг цаашид улам гүнзгийрүүлэх, бэхжүүлэх, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх юм. Ингэхдээ улстөрийн яриа хэлэлцээг өргөжүүлэх, бараа эргэлтийг нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, эрүүл мэнд, транспорт, логистик, соёл урлаг, аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцэж, баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Үзбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлалын үеэр хоёр орны төрийн тэргүүн уулзахаас гадна, томоохон компаниудын төлөөлөл болон ажлын хэргийн ойрын хүрээлэлтэй уулзаж, хоёр талын бусад арга хэмжээнд оролцох юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Хиву хотод зочилж, тус улсын түүх соёлын дурсгалт газартай танилцана гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарыг албан ёсоор угтан авлаа

2024.06.24. Үзбекистан Улс. Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг тус улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев  Узбекистаны “Куксарой” ордны өмнө албан ёсоор угтан авлаа. Ордны өмнөх талбайд хоёр улсын төрийн далбааг мандуулж, Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгчийн Хүндэт харуул жагссан байлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев хүндэт индэрт урьсны дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Хүндэт харуулын дарга угтан мэндчилсний дараа Төрийн тэргүүн нар хоёр талын албан ёсны төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев, гэргий З.Мирзиёева нар дурсгалын гэрэл зураг авахууллаа. Угтах ёслолын дараа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болон Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно. Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгчийн ордон “Куксарой” буюу “Хөх ордон”-г тус улсын анхны Ерөнхийлөгч И.Каримов-ын санаачилгаар 1990 онд барьсан. Энэ ордонд Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев өдөр тутмын ажлаа эрхлэн явуулдаг бөгөөд гадаадын төрийн тэргүүн, хүндэт зочдыг хүлээн авч, ёслолын хүлээн авалт зохион байгуулдаг уламжлалтай юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ

2024.06.24. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев-ийн урилгаар 2024 оны 06 дугаар сарын 23-26-ны өдрүүдэд тус улсад төрийн айлчлал хийж байна. Хоёр улсын төрийн тэргүүн 2024.06.24-ний өдөр Узбекистаны Куксарой Төрийн ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хэлэлцээний эхэнд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Евроазийн төвд орших байгалийн үзэсгэлэнт сайхан эх орондоо айлчлахыг урьж, Монголын төлөөлөгчдийг халуун дотноор хүлээн авч байгаад Ерөнхийлөгч Ш.Mирзиёев болон Узбекистаны төр, засаг, ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Мөн хоёр ард түмний хэлхээ холбоо олон зууны тэртээгээс эхтэй бөгөөд нүүдлийн соёл иргэншил, түүх, ёс заншил зэрэг ижил төстэй үнэт зүйлстэй, найрсаг дотно харилцаатай орнууд болохыг онцоллоо. Узбекистан Улстай хөгжүүлж буй найрсаг харилцааг бэхжүүлж, харилцан ашигтай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев хоёр улсын хооронд 1992 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 32 жилийн хугацаанд Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд хийж буй анхны айлчлал нь найрсаг харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийллээ. Хоёр улсын төрийн тэргүүн өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд хүрсэн ололт амжилтаа дүгнэж, ирэх 30 жилийн хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, чиг хандлагыг тодорхойлж, харилцааны түүхэн шинэ хуудсыг хамтдаа нээж буйд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Айлчлалын хүрээнд хоёр улсын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлэх Засгийн газар болон байгууллага хоорондын 10 гаруй гэрээ, хэлэлцээр байгуулсныг сайшаан тэмдэглэв. Талууд цаашид харилцан ашигтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хүрээнд уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл, эрүүл мэнд зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхийн төлөө буйгаа нотлов. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Элчин сайдын яамыг Ташкент хотноо нээж байгаа нь харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимтэй хөгжүүлэх, худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй буйгаа талууд нотоллоо. Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев Узбекистан Улс Элчин сайдын яамаа Улаанбаатар хотноо ойрын хугацаанд нээх эрмэлзэлтэй буйгаа тэмдэглэв. Төрийн тэргүүн нар Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг 2024-2026 онд хөгжүүлэх хамтарсан хөтөлбөр байгуулсныг сайшааж, худалдааны эргэлтийг 10-20 дахин нэмэгдүүлэх, Монголоос Узбекистаны зах зээлд болон тус улсаар дамжуулан Төв Азийн бүс нутгийн бусад улс оронд ноос, ноолуур, арьс шир, мах, махан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, Узбекистанаас жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо импортлох чиглэлд хамтран ажиллахаар тогтов. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр хоёр улсын төрийн тэргүүний тохирсон ажлуудыг бодит ажил хэрэг болгох хүрээнд Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдааныг 2024 оны хоёрдугаар хагаст Ташкент хотноо зохион байгуулахаар боллоо. Хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын нөөц, бололцоонд тулгуурлан хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц хамтарсан төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр талууд санал нэгдэж, Ажлын хэсэг байгуулахаар болов. Талууд тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж, Агаарын харилцааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болон Олон улсын автозамын тээвэрлэлтийн тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулсныг сайшаав. Цаашид хоёр орны иргэд харилцан визгүй зорчдог давуу талаа ашиглан Улаанбаатар-Ташкент чиглэлийн шууд нислэгийг эхлүүлж, иргэд харилцан зорчих урсгал, бараа, бүтээгдэхүүний экспорт, импортыг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиров. Айлчлалын хүрээнд Ташкент хотноо зохион байгуулж буй Монгол-Узбекистаны бизнес форумд хоёр улсын 300 гаруй аж ахуйн нэгж оролцож байгааг сайшааж, цаашид хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэлийн үзэсгэлэн, худалдааг хамтран зохион байгуулахаар тогтов. Узбекистан Улсад олон зуун монгол залуус дээд боловсрол эзэмшсэнийг талууд тэмдэглээд цаашид хоёр улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр оюутан залуусыг их, дээд сургуульд харилцан сургах, боловсролын салбарын уламжлалт харилцаагаа сэргээн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр болов. Төрийн тэргүүн нар эрүүл мэндийн салбар нь Монгол, Узбекистаны хамтын ажиллагааны бас нэгэн шинэ чиглэл болон хөгжиж буйг сайшаалаа. Монголын аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалтаар орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи бүхий эрүүл мэндийн Нура оношилгооны төвийг Ташкент хотноо нээж байгаа нь хоёр улсын эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд харилцан бие биеэ дэмжин идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаагаа улам бүр эрчимжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө гэдгээ харилцан нотлов. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хамтын хувь нэмрээ оруулах үүднээс Монгол Улсын Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Узбекистан Улсын Ногоон орон зай төсөлтэй уялдуулан ойн салбарт хамтран ажиллахаар санал нэгдэв. Монгол Улсын санаачилгаар үүсгэн байгуулсан Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийг байгуулах тухай олон талт хэлэлцээрт Узбекистан Улс нэгдэн орохоо илэрхийлэв. Талууд хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын ивээл дор Монгол-Узбекистаны соёлын хамтарсан тоглолт зохион байгуулж буйг сайшааж, цаашид соёлын өдөрлөг зохион, хоёр орны өв соёл, зан заншлыг харилцан сурталчлан таниулах чиглэлээр хамтрахаар боллоо. Албан ёсны хэлэлцээний дүнгээр Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Ш.Mирзиёев нар Монгол, Узбекистаны хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааны Хамтарсан мэдэгдэлд гарын үсэг зурлаа.

Монгол, Узбекистаны харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.06.24. Үзбекистан Улс.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааны хамтарсан мэдэгдэлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Миромонович Мирзиёев нар гарын үсэг зурлаа. 

• Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс хооронд худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх 2024-2026 оны хөтөлбөрт Шадар сайд С.Амарсайхан, узбекийн талаас Шадар сайд Ж.Ходжаев,
• Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Гадаад харилцааны яам хоорондын 2024-2025 оны хамтын ажиллагааны хөтөлбөрт Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, узбекийн талаас Гадаад хэргийн сайд Б.Саидов,
• Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, узбекийн талаас Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх төрийн зөвлөлийн дарга У.Шадиев,

Түүх, соёл, байгалийн түүхэн дурсгалт газрууд болон үндэсний уламжлалыг харилцан сурталчилж, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ.

• Олон улсын автоээврийн харилцааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, узбекийн талаас Тээврийн сайд И.Махкамов,

Хоёр орны нутаг дэвсгэр хооронд болон нутаг дэвсгэрээр дамжин гуравдагч улс руу ачаа, зорчигч тээвэр үйлдэх боломж бүрдэнэ. Хоёр улсын хөдөө аж ахуй, хүнс, хөнгөн үйлдвэрлэл, тээвэр зуучлалын хамтын ажиллагаа хөгжинө.  

• Агаарын харилцааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, узбекийн талаас Тээврийн сайд И.Махкамов, 

Хоёр улсын агаарын тээвэрлэгчид шууд нислэг үйлдэх эрх зүйн орчин бий болохын зэрэгцээ цаашид Төв Азийн орнууд руу шинээр нээх нислэгийн завсрын цэг болгон ашиглах боломж бүрдэнэ.

• Мал эмнэлгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын хэлэлцээр,

Мал эмнэлэг, мал аж ахуйн салбарын мэдлэг, туршлагаа  солилцох, мал амьтны халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тандалт хийх, хяналт тавих чиглэлээр хамтарна.

• Хөдөө аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах тухай Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын хэлэлцээр,
• Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник, соёл, хүмүүнлэгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Ташкент хотын Хокимият хоорондын хэлэлцээр,

Бизнес эрхлэгчдийг холбоход дэмжлэг үзүүлж, албан хаагчдын туршлага, мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, иргэдэд тухайн улсын уламжлал, соёл, түүхтэй танилцуулах зорилгоор мэдээлэл, сайн туршлагаа солилцох, уулзалт зэргийг зохион байгуулах  

• Шинжлэх ухааны академи, Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, Узбекистаны Аж үйлдвэрийн танхим, МОНЦАМЭ агентлаг, Узбекистаны үндэсний мэдээллийн УзА агентлаг хоорондын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа.

Хамтарсан хөтөлбөрт гарын үсэг зурлаа

2024.06.24. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев нар Ташкент хотноо хоёр орны албаны төлөөлөгчдийг байлцуулан Куксарой ордонд Дээд түвшний хэлэлцээ хийлээ. Хамтарсан хөтөлбөрийг үзэглэснээр хоёр улсын худалдааны эргэлтийг 10-20 дахин нэмэгдүүлэх, Монголоос Узбекистаны зах зээлд болон тус улсаар дамжуулан Төв Азийн бүс нутгийн бусад улс оронд ноос, ноолуур, арьс шир, мах, махан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, Узбекистанаас жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо импортлох чиглэлд хамтран ажиллах боломж бүрдлээ. Айлчлалын хүрээнд хоёр улсын харилцааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлэх Засгийн газар болон байгууллага хоорондын 10 гаруй гэрээ, хэлэлцээр байгуулсан бөгөөд талууд цаашид харилцан ашигтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хүрээнд уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, агаарын болон авто тээвэр, ложистик, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл, эрүүл мэнд зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхээр тогтов гэжээ. Мөн худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр хоёр улсын төрийн тэргүүний тохирсон ажлуудыг бодит ажил хэрэг болгох хүрээнд Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдааныг 2024 оны хоёрдугаар хагаст Ташкент хотноо зохион байгуулахаар боллоо гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев нар дурсгалын мод тарилаа

2024.06.25. Үзбекистан Улс.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Ш.Мирзиёев, гэргий З.Мирзиёева нар Куксарой цогцолборын Хүндэт зочдын төгөлд ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэлгэдэн дурсгалын мод тарилаа. Төрийн тэргүүн нар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж байгаа Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Узбекистаны Ногоон орон зай төсөлтэй уялдуулан хэрэгжүүлэхээр тохирлоо. Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх, байгаль орчныг хамгаалахад чиглэсэн дэлхий нийтийн хүчин чармайлтад хамтын хувь нэмрээ оруулах зорилготой юм. Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхийлөгчийн ордон Куксарой буюу Хөх ордоны Хүндэт зочдын төгөлд тус улсад айлчилж буй гадаадын улс орны төр, засгийн тэргүүн нар мод тарьдаг уламжлал тогтжээ.

Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Элчин сайдын яамны нээлт боллоо

2024.06.25. Үзбекистан Улс. онгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улсын Элчин сайдын яамыг Ташкент хотноо нээлээ. Хоёр улсын төрийн тэргүүний ярьж тохирсны дагуу богино хугацаанд Элчин сайдын яамаа нээж байгаа нь Монгол Улс харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой ач холбогдол өгч байгаа юм. Элчин сайдын яам худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, иргэдийн солилцоо, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бататган бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулахыг тэмдэглэлээ. Мөн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс удахгүй Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа нээнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Нээлтийн ёслолд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхий сайд А.Арипов, Гадаад хэргийн сайд Б.Саидов, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Элчин сайд Д.Батбаатар болон албаны хүмүүс оролцлоо. Монгол Улсын Ерөнхий консулын газар 1977-1994 онд Ташкент хотноо ажиллаж байсан. Өнөөдрийн байдлаар тус хотод 46 Элчин сайдын яам, Ерөнхий консулын гурав, Өргөмжит консулын 13 газар үйл ажиллагаа явуулж байна.  

Узбекистан Улсын инновацийн чадавхийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өндрөөр үнэлэв

2024.06.25. Үзбекистан Улс. Бүгд Найрамдах Үзбекистан Улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёев, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн хамт Ташкент хот дахь Технологийн паркад зочлов. Энэхүү орчин үеийн инновацийн цогцолборыг Үзбекистан Улсын төрийн тэргүүний санаачилгаар аж үйлдвэрийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, өндөр технологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилгоор байгуулжээ. Өнөөдөр энд 365 сая гаруй ам.долларын шууд хөрөнгө оруулалттай 16 үйлдвэрлэлийн газар ажиллаж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх технологийн паркад үйлдвэрлэсэн гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл, электрон тоолуур, лифт, усны насос, үйлдвэрийн агааржуулагч, хөргөлтийн төхөөрөмж болон бусад бүтээгдэхүүнтэй танилцав. Технологийн паркад үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүн нь гадаад, дотоодын зах зээлд эрэлт ихтэй байдаг аж. Хоёр улсын төрийн тэргүүн Монгол, Үзбекистаны тэргүүлэх аж ахуйн нэгжүүдийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх чиглэлээр харилцан туршлага солилцох нь чухал болохыг тэмдэглэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Олий Мажлис-ийн Сенатын даргыг хүлээн авч уулзлаа

2024.06.25. Үзбекистан Улс.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх тус улсын Олий Мажлисийн Сенатын дарга Танзила Нарбаеваг хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхийлөгч, хоёр улсын төрийн тэргүүний албан ёсны хэлэлцээ халуун дотно, ажил хэрэгч уур амьсгалд үр дүнтэй болсныг онцоллоо. Нүүдлийн соёл иргэншил, түүх, ёс заншил зэрэг ижил төстэй үнэт зүйлстэй хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт эрчимжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийлэв. Үүнд хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэж, жинтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэллээ. Сенатын дарга Т.Нарбаева Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлалд Узбекистан Улсын төр, засаг, парламентын зүгээс өндөр ач холбогдол өгч буйг онцолж, парламент хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд боломжит бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Талууд хоёр улсын харилцааны эрх зүйн таатай орчныг улам бэхжүүлэх, хууль тогтоох дээд байгууллага хооронд харилцан айлчлал хэрэгжүүлэх, туршлага солилцох зэргээр нягт хамтран ажиллахын төлөө буйгаа нотлов. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Олий Мажлисийн Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурж, дурсгалын үг үлдээлээ. Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Парламент Олий Мажлис нь 65 гишүүн бүхий Сенатын дээд танхим, 150 гишүүнтэй Хууль тогтоох доод танхимаас бүрддэг. Тус улсын 25 нас хүрсэн иргэн эдгээр танхимын гишүүнээр сонгогдох эрхтэй бөгөөд бүрэн эрхийн хугацаа таван жил байдаг юм.

Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Элчин сайдын яамны нээлт боллоо

2024.06.25. Үзбекистан Улс.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Төрийн айлчлалын үеэр Монгол Улсын Элчин сайдын яамыг Ташкент хотноо нээлээ. Хоёр улсын төрийн тэргүүний ярьж тохирсны дагуу богино хугацаанд Элчин сайдын яамаа нээж байгаа нь Монгол Улс харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой ач холбогдол өгч байгаагийн тод илрэл гэдгийг Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг хэллээ. Элчин сайдын яам худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, иргэдийн солилцоо, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бататган бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулахыг тэмдэглэлээ. Мөн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс удахгүй Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа нээнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Нээлтийн ёслолд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг,  Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Ерөнхий сайд А.Арипов, Гадаад хэргийн сайд Б.Саидов, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад суугаа Элчин сайд Д.Батбаатар болон албаны хүмүүс оролцлоо. Монгол Улсын Ерөнхий консулын газар 1977-1994 онд Ташкент хотноо ажиллаж байсан. Өнөөдрийн байдлаар тус хотод 46 Элчин сайдын яам, Ерөнхий консулын гурав, Өргөмжит консулын 13 газар үйл ажиллагаа явуулж байна гэжээ.  

Үндэсний үйлдвэрлэгчид Узбекистан болон Төв Азийн орнуудын зах зээлд нэвтрэх боломж эрс нэмэгдлээ

2024.06.26. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад төрийн айлчлал хийх үеэрээ тус улсын Ерөнхийлөгч Шавкат Мирзиёевийн хамт хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөлтэй уулзлаа. Энэ нь төрийн тэргүүнүүд худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын харилцааг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч байгаагийн илрэл гэж хоёр улсын бизнес эрхлэгчид үзэж байлаа. Цаашид худалдааны эргэлтийг богино хугацаанд 10-20 дахин нэмэгдүүлэх, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, тээвэр, ложистик, аялал жуулчлал зэрэг эдийн засгийн тэргүүлэх салбарт хамтрах аж ахуйн нэгжүүдийг бүх талаар дэмжинэ гэдгээ  хоёр орны Ерөнхийлөгч илэрхийллээ. Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх 2024-2026 оны хөтөлбөрийн хүрээнд талууд хамтарч хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөрийнхөө жагсаалтыг баталлаа. Ингэснээр хоёр улс ойрын хоёр жилд харилцан ашигтай, бодит, идэвхтэй хамтын ажиллагаа явуулах юм. Одоогоор манай улсын  10 гаруй аж ахуйн нэгж Узбекистанд үйл ажиллагаа явуулж байна. Төрийн айлчлалын үеэр зохион байгуулсан Бизнес форумд хоёр улсын 300 гаруй аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл оролцлоо. Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Узбекистаны Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим хамтын ажиллагааны Санамж бичгээ шинэчлэн, хамтарсан бизнес зөвлөл байгуулах боллоо. Энэ зөвлөл бизнес эрхлэгчдийг холбож, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, үйлчилгээ, аж үйлдвэрийн бүх салбарын яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагааны санаачилгыг дэмжих зорилготой юм. Таванбогд солюшнс ХХК, Монгол базальт ХК, Доктор авто сүлжээ, Эра жимс зэрэг олон аж ахуйн нэгж узбекийн талтай хамтрах гэрээ, хэлцэл хийсэн байна. Тухайлбал эмнэлгийн дэвшилтэт тоног төхөөрөмж, хиймэл оюун ухааны технологи ашиглан хорт хавдар болон амьдралын хэв маягаас шалтгаалах өвчлөлийг эрт илрүүлдэг NURA төслийг тус улсад нэвтрүүлэх боллоо. Монгол Базальт ХК, Базальт Узбекистан групп хамтран Узбекистанд орчин үеийн базальт технологийн үйлдвэр байгуулна. Эхний шатанд 30 сая ам.долларын хөрөнгө оруулах бөгөөд үйлдвэрлэлийн хүчин чадал нь жилд 45,000 тонн юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж байгаа төрийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд үндэсний 40 гаруй үйлдвэрлэгч, жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид, баялаг бүтээгчдийн төлөөлөл багтсан юм. Хоёр орны худалдааны эргэлт 2023 оны байдлаар 10 сая ам.доллар, нэр, төрөл нь цөөн хэдий ч цар тахлын үеэс хойш тогтмол өсөж байгаа. Манай улс 4,6 сая ам.долларын үнэ бүхий хонь, хурганы боловсруулсан арьс, өлөн гэдэс, хонь, ямаа, үхрийн хөлдүү мах зэргийг экспортолж, Узбекистанаас 5,4 сая ам.долларын үнэ бүхий усан үзэм, жимс, хүнсний бүтээгдэхүүн, хөргөх, хөлдөх цахилгаан төхөөрөмж, ачааны автомашин импортоор авчээ. Узбекистан Улс сүүлийн жилүүдэд хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчноо сайжруулах, тулгарч байгаа хүндрэл, бэрхшээлийг арилгах шийдэмгий алхам авч байна. Үүний дүнд эдийн засаг нь сүүлийн жилүүдэд бараг хоёр дахин өсөж, Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 1.5 дахин, аж ахуйн нэгжийн тоо хоёр дахин, аж үйлдвэрлэл 40 хувиар өсжээ. 2023 оны байдлаар Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 90 тэрбум ам.доллар, нэг хүнд ногдох хэмжээ нь 2,510 ам.доллар, гадаад худалдааны эргэлт 63 орчим тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Узбекистан далайд гарцгүй, байгалийн баялгийн арвин нөөцтэй, 2,700 гаруй орд газар илрүүлж, 60 гаруй төрлийн эрдэс баялаг олборлодог. Алтны нөөцөөр дэлхийд дөрөвт, олборлолтын хэмжээгээр долоодугаарт ордог юм.

Морин хуур найрал хөгжим, Узбекистаны Үндэсний хөгжмийн улсын эрдмийн найрал Ташкент хотноо хамтран тоглолоо

2024.06.26. Үзбекистан Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Улсын филармонийн Морин хуур найрал хөгжим, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Үндэсний хөгжмийн улсын эрдмийн найрал хөгжим Ташкент хотноо хамтын уран бүтээлээ толилууллаа. Морин хуур найрал хөгжим анх удаа Ташкент хотноо тоглож байгаа бөгөөд энэ хамтарсан тоглолт хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг улам бэхжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгааг харуулж буй юм. Уламжлал, соёл, амьдралын хэв маяг нь хоорондоо ижил төстэй хоёр орон түүх, урлаг, соёлын өвөө харилцан судалж, хамгаалж байх нь зүйтэйг Үзбекистаны Шадар сайд Ж.Ходжаев онцлоод, Узбекистанд зохион байгуулдаг урлаг, соёлын олон арга хэмжээнд Монголын уран бүтээлчид тогтмол оролцдогт талархав. Монгол, Узбекийн шилдэг бүтээлийг хоршиж толилуулсан тоглолтыг Узбекистаны төр, засаг, нийгэм, бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл, тус улсад суугаа гадаадын улсуудын Дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн нар, монгол, узбек иргэд зэрэг 1,800 гаруй хүн үзэж сонирхлоо. Морин хуурын чуулга 1992 онд байгуулагдсан цагаасаа хойш эх орондоо 3000 гаруй, дэлхийн улсаадад 600 гаруй удаа тогложээ. Үндэснийхээ урлагийг сурталчлан таниулахад оруулсан хувь нэмэр, гавьяаг нь төр үнэлж Чингис хаан тэргүүн зэргийн одон хүртээн, энэ онд өргөтгөж Морин хуур найрал хөгжим болгосон юм. Найрал хөгжмийн хамт олон Японы NHK телевизийн концертын их танхим, НҮБ-ын төв байр, Сиднейн дуурийн театр, Парис хотын Версалийн ордны Хааны дуурийн театр, Нант хотын Консерваторын Дебюсси танхим, Шанхай хотын Ягуар симфони оркестрын их танхим зэрэгт Монголын сайхан орон бүтээлээ толилуулж байсан түүхтэй.

Монгол, БНАСАУ-ын харилцаа

2025.02.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. БНАСАУ 1948.09.09-ний өдөр байгуулагдахад хоёр орон хариллцан нэг нэгнийгээ хүлээн зөвшөөрч 1948.10.15-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байна. Улмаар 1951 онд хоёр талдаа элчин сайдын яамаа байгуулсан байна. Монгол Улсаас БНАСАУ-д суусан анхны элчин сайдаар Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн дарга Жамсрангийн Самбуу, БНАСАУ-аас Монгол улсад сууж байсан анхны Элчин сайд нь Ким Ён Жин нар байжээ. Хоёр Солонгосын дайны үеэр хүнсний мах, уналаганы адуугаар тусалж, нийт 226,236 толгой мал бэлэглэж байжээ. Коммунист намуудын харилцааны хүрээнд төрийн дээд хэмжээний айлчлал зохиогдож иржээ. БНАСАУ-ын удирдагч Ким Ир Сен Монгол Улсад 1956 болон 1988 онд хоёр удаа айлчилсан байна. Харин 1956 онд БНМАУ-ын удирдагч Ю.Цэдэнбал, 1986 онд Монгол Улсын нам, төрийн удирдагч Ж.Батмөнх БНАСАУ-д айлилсан түүхтэй юм байна. 1990он гарсаар хоёр орны харилцаа бараг зогсонги байдалд орсон ч, Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Шаравын Гунгаадоржийг БНАСАУ-д Элчин сайдаар томилсон нь харилцаа сайжиржээ. 1996 онд Монгол Улсын Их хуралд Монгол-Солонгосын парламентийн бүлэг байгуулагдсан байна.

Монголын талаас БНАСАУ-д хийсэн айлчлалууд

1. 1953 онд БНМАУ-ын Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч Ч.Сүрэнжав тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид
2. 1956 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Ю.Цэдэнбал тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид
3. 1961 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга Ж.Самбуу тэргүүтэй төлөөлөгчдийн төрийн айлчлал
4. 1975 онд БНМАУ-ын Гадаад явдлын яамны сайд Л.Ринчин
5. 1978 онд МАХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, БНМАУ-ын СН3- ийн нэгдүгээр орлогч дарга Т.Рагчаа тэргүүтэй нам, засгийн төлөөлөгчид
6. 1979 онд БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгч гишүүн, МҮЭ-ийн Төз Зөвлөлийн дарга Г.Очирбат тэргүүтэй АИХ-ын төлөөлөгчид
7. 1980 онд МАХН-ын ТХ-ны УТТ-ны гишүүн, Намын Хянан шалгах Хорооны дарга С.Лувсанравдан тэргүүтэй МАХН-ын төлөөлөгчид
8. 1983 онд МАХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, БНМАУ-ын СнЗ- ийн нэгдүгээр орлогч дарга Д.Майдар тэргүүтэй нам, засгийн төлөөлөгчид
9. 1984 онд БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгч гишүүн, МАХН-ын Төв Хорооны хэлтсийн эрхлэгч Б.Лхамжав тэргүүтэй АИХ-ын төлөөлөгчид
10. 1986 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны дарга С.Мөнхжаргал тэргүүтэй Улаанбаатар хотын төлөөлөгчид
11. 1986 онд БНМАУ-ын СнЗ-ийн орлогч дарга, АИХ-ын дарга Д.Цэвэгмид тэргүүтэй парламентын төлөөлөгчид
12. 1986 онд МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга Ж.Батмөнх тэргүүтэй нам, төрийн төлөөлөгчид
13. 1988 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д.Содном тэргүүтэй нам, Засгийн төлөөлөгчид.
14. 1988 онд БНМАУ-ын ШУА-ийн Ерөнхийлөгч, академич Н.Содном
15. 1988 онд БНМАУ-ын СнЗ-ийн орлогч дарга Ч.Сүрэн тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид
16. 1989 онд БНМАУ-ын Гадаад явдлын яамны сайд Ц.Гомбосүрэн
17. 1989 онд МАХН-ын ТХ-ны УТТ-ны гишүүн, ТХ-ны нарийн бичгийн дарга Ц.Намсрай тэргүүтэй нам, засгийн төлөөлөгчид айлчилжээ.

БНАСАУ-ын талаас Монгол Улсад хийсэн айлчлалууд

1. 1956. БНАСАУ-ын Сайд нарын Танхимын дарга Ким Ир Сен тэргүүтэй БНАСАУ-ын Засгийн газрын төлөөлөгчид
2. 1959. БНАСАУ-ын АДХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга Цой Ен Ген тэргүүтэй нам, төрийн төлөөлөгчид
3. 1959. БНАСАУ-ын АДХТ-ийн нарийн бичгийн дарга Пак Мун Гю тэргүүтэй АДХ-ын төлөөлөгчид
4. 1961. СХН-ын Төв Хорооны гишүүн, Сайд нарын Танхимын орлогч дарга Жөн Ил Рён тэргүүтэй СХН-ын төлөөлөгчид
5. 1966.6 СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга тэргүүтэй СХН-ын төлөөлөгчид
6. 1972. СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, АДХ-ын Тэргүүлэгчдийн орлогч дарга Кан Рян Ук
7. 1973. БНАСАУ-ын Засаг Захиргааны Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч, ГЯЯ-ны сайд Хѳ Дам
8. 1973. БНАСАУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Кан Рян Ук
9. 1976. СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, СХН-ын Хянан шалгах хорооны дарга Сө Чөр тэргүүтэй СХН-ын төлөөлөгчид
10. 1981. СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны орлогч гишүүн, БНАСАУ-ын Засаг Захиргааны Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч Жөн Жүн Ги тэргүүтэй СХН-ын төлөөлөгчид
11. 1981. СХН-ын Төв Хорооны гишүүн, БНАСАУ-ын Засаг Захиргааны Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч Ким Ген Рён тэргүүтэй БНАСАУ ын нам, засгийн төлөөлөгчид
12. 1985. БНАСАУ-ын Засаг захиргааны зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч, ГЯЯ-ны сайд Ким Ен Нам
13. 1986. БНАСАУ-ын АДХ-ын орлогч дарга Ре Ен Гу
14. 1986. СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны орлогч гишүүн, Пёньян хотын Захиргаа, Эдийн засгийг удирдах Хорооны дарга Кан Хи Вөн тэргүүтэй Пёньян хотын төлөөлөгчид
15. 1987. СХН-ын Төв Хорооны УТТ-ны гишүүн, СХН-ын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Ким Хван тэргүүтэй СХН-ын төлөөлөгчид
16. 1987. БНАСАУ-ын Гадаад Худалдааны яамны сайд Цой Жөн Гөн
18. 1988. СХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНАСАУ-ын Ерөнхийлөгч Ким Ир Сен
19. 1989. БНАСАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч Жо Сэ Ун тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид
20. 1995. БНАСАУ-ын Сангийн сайд Юн Ги Жон тэргүүтэй СМНН-ийн төлөөлөгчид
21. 1995. БНАСАУ-ын Орон нутгийн аж үйлдвэрийн сайд Ким Сөн Гү тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид
22. 1997. БНАСАУ-ын ГХЯ-ны дэд сайд Цой У Жип
23. 1998. БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Чон Жэ Хон 23. 2002. БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Пэк Нам Сун
24. 2004. БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Ким Ен Ир
25. 2005.9 БНАСАУ-ын Сангийн сайд, СМНН-ийн дарга Мун Ир Бон
26. 2006.8 БНАСАУ-ын ГСХХ-ны даргын үүрэг гүйцэтгэгч Мун Жэ Чөр
27. 2007.7 БНАСАУ-ын АДХТ-ийн дарга Ким Ен Нам
28. 2011 Гадаад хэргийн сайд Пак Ы Чун
29. 2012 БНАСАУ-ын Ардын Дээд Хурлын дарга Цой Тхе Бок
30. 2013. БНАСАУ-ын Ард түмнийг аюулаас хамгаалахын сайд Цой Бу Ил
31. 2014. БНАСАУ-ын Гадаад худалдааны дэд сайд Гу Бон Тэ
32. 2014. БНАСАУ-ын Хөдөө аж ахуйн дэд сайд Хван Мин
33. 2015. БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ли Су Eн
34. 2015. БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Ли Гил Сөн
35. 2015, 2018.БНАСАУ-ын АДХ дахь Солонгос, Монголын найрамдлын бүлгийн дарга, Дээд боловсролын Хорооны дарга Тэ Хён Чөл нар айлчилжээ.

БНАСАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ын мэндчилгээ дэвшүүллээ

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан гадаадын улс орнуудын төр, засгийн тэргүүнүүд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүлсээр байна. БНАСАУ-ын Төрийн зөвлөлийн дарга Ким Жөн ЫН: Түүхэн харилцаатай Солонгос, Монгол Улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа хоёр улсын ард түмний эрх ашигт нийцэн улам өргөжин хөгжиж,  улс орныхоо хөгжил, цэцэглэлтийн төлөөх ажил үйлсэд өндөр амжилт гаргахыг хүсэн ерөөе гэжээ.

2024.07.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. БНАСАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ын мэндчилгээ дэвшүүллээ. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан БНАСАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ын Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ ирүүллээ. МЭНДЧИЛГЭЭНД: “Ардын хувьсгалын 103 жилийн ойг тохиолдуулан Танд болон танай улсын ард түмэнд баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Манай хоёр улс хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаа бидний нийтийн эрх ашигт нийцэж, бэхжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна” гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайдыг хүлээн авч уулзав

2024.03.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Пак Мён Хо-г хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улс, БНАСАУ-ын үе үеийн төр, засгийн удирдагчдын үндэс суурийг нь тавьсан түүхэн уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа тогтвортой хөгжиж байгааг тэмдэглэв. Өнгөрсөн онд хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой, Их удирдагч Ким Ир Сенийн Монгол Улсад айлчилсны 35 жилийн ой тохиосныг онцолж, БНАСАУ-ын Хөдөлмөрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бөгөөд Төрийн зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ын-д мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг уламжлахыг хүсэв: БНАСАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Пак Мён Хо уулзалтын эхэнд БНАСАУ-ын Хөдөлмөрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бөгөөд Төрийн зөвлөлийн дарга Ким Жөн Ын-ы мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид уламжиллаа. Мөн уламжлалт найрсаг харилцаатай Монгол Улс халуун дотноор хүлээн авч буйд талархал илэрхийллээ. БНАСАУ-ын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй найрсаг харилцааны уламжлалаа үргэлжлүүлж, хоёр улсын ард түмний эрх ашиг, шинэ эрин үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө нягт хамтран ажиллахаа онцлов. Талууд цар тахлын дараах харилцааг сэргээж, боловсрол, соёл, урлаг, спорт, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, хүмүүнлэгийн зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх талаар санал солилцов.

Унгар улс Байдрагийн усан цахилгаан станц барих төсөлийг дэмжихээ илэрхийллээ

2024.04.03. Унгар Улс. Унгар улс дахь албан айлчлалынхаа үеэр Сангийн сайд Б.Жавхлан тус улсын Гадаад харилцаа, худалдааны сайд Петер Сияяартотой уулзлаа. Уулзалтаар Баянхонгор аймгийн Байдрагийн усан цахилгаан станц барих төслийг хэрэгжүүлэх яриа хэлэлцээрийг хийв. Унгарын талаас Байдрагийн усан цахилгаан станц барих төслийг дэмжиж, хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ илэрхийлжээ. Энэ үеэр Сангийн сайд тус төслийн техник эдийн засгийн үндэслэлийн баримт бичгийг Унгарын талд өглөө. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлснээр Байдраг голын урсацыг тохируулж, 30 МВт хүртэлх хүчин чадалтай сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг бий болгоно. Ингэснээр төвийн бүсийн цахилгаан эрчим хүчний найдвартай байдлыг хангаж, импортын эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах зэрэг олон боломж нээгдэнэ гэж Cангийн яамнаас мэдээллэв.

Сангийн сайд Б.Жавхлан Унгар Улсын Хөдөө, аж ахуйн сайд Нодь Иштвантай уулзав

2024.03.13. Унгар Улс. Уулзалтаар Сангийн сайд Б.Жавхлан манай улс дахь өвөлжилтийн нөхцөл байдал, зудын хүндрэл бэрхшээлийн талаар мэдээлэл өгөв. Мөн түүнчлэн малын нийт тоо толгойн 10 орчим хувь нь хорогдож Дэлхийн II дайнаас хойших хамгийн том гарз хохирол амсаад буйг танилцуулсан байна. Цаашид цаг уурын онц нөхцөлд дасан зохицсон эрчимжсэн мал аж ахуйг уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуйтай хослуулан хөгжүүлэх тал дээр мал аж ахуйгаараа дэлхийд үнэлэгдсэн улс орнуудтай хамтран ажиллах, туршлага солилцох нь чухал байгааг илэрхийлэв. Унгар Улсын Хөдөө, аж ахуйн сайд Нодь Иштван дэлхий нийтээр уур амьсгалын өөрчлөлтөд нэрвэгдэж буй энэ эмзэг үед талууд хөдөө аж ахуйн салбарт туршлага, солилцож, цаг уурын онцгой нөхцөлд бэлтгэлтэй байхад чиглэсэн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх шаардлагатайг онцлон тэмдэглэв. Энэ хүрээнд Хөдөө, аж ахуйн сайд Нодь Иштван мэргэжилтнүүдийн хамтаар Монгол Улсад ажиллаж туршлага солилцоход бэлэн байгаагаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр Монгол-Унгарын тал Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Унгар Улсын Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурав. Дээрх баримт бичиг байгуулагдсанаар талууд хөдөө аж ахуйн технологи, техникийг шинэчлэх, өвлийн хүлэмжийн аж ахуй хөгжүүлэх, тарилангийн усалгаа, хүнсний ногоо, жимс хадгалах хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлаар хамтран ажиллах боломж бүрдэж байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Унгар Улсын Ерөнхийлөгч Каталин Новак-тай уулзлаа

2023.12.02. Арабын Нэгдсэн Эмират. Дубай. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Дубай хотноо зохион байгуулагдаж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Унгар Улсын Ерөнхийлөгч Каталин Новак-тай уулзаж, хоёр талын хамтын ажиллагаа, олон улсын зарим асуудлаар санал солилцов. Уулзалтаар талууд Монгол, Унгарын дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээний давтамж хадгалагдаж, хоёр талын харилцаа олон салбарт идэвхтэй өрнөж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид хоёр улсын хөгжлийн бодлогод тусгасан харилцан уялдаа бүхий зорилтуудыг хэрэгжүүлэх замаар хамтын ажиллагааг тэлэх боломжийн талаар ярилцлаа. Түүнчлэн уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрсний доройтол зэрэг олон улсын хамтын нийгэмлэгт тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх хүчин чармайлтад хувь нэмрээ оруулан хамтран ажиллахаа талууд нотлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Унгар Улсын Ерөнхийлөгч Каталин Новак-ийг ирэх онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулагдах Дэлхийн эмэгтэй манлайлагчдын чуулганд оролцохыг урив.

Унгарын төвбанкны дэд Ерөнхийлөгч айлчлав

2022.07.25. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монголбанкны урилгаар Унгар улсын төв банкны /Magyar Nemzeti Bank/ Дэд ерөнхийлөгч Михали Патай тэргүүтэй зочид төлөөлөгчид 2022 оны 07 сарын 17-21-ний өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо ажлын айлчлал хийлээ. Айлчлалын хүрээнд талууд Хамтран ажиллах санамж бичиг байгууллаа. Энэхүү арга хэмжээнд Унгар улсын төв банкны Дэд ерөнхийлөгч Михали Патай тэргүүтэй зочид төлөөлөгчид, Унгар улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Борбала Анна Обрушански нар оролцсон юм. Санамж бичгээр хоёр тал ногоон санхүүжилт, төв банкны цахим мөнгө, олон нийтийн санхүүгийн боловсрол, төлбөрийн системийн чиглэлд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн, харилцаагаа улам гүнзгийрүүлэхээр тохироод байна.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Унгарын шинэ Ерөнхийлөгчид баярын захидал хүргүүлэв

2022.05.22. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Унгар Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хатагтай Новак Каталинд баярын захидал хүргүүлэв. Баярын захидалд: Эрхэмсэг хатагтай Ерөнхийлөгч өө. Унгар Улсын анхны эмэгтэй Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Танд чин сэтгэлийн баяр хүргэж, мэндчилгээ дэвшүүлье. Унгар Улс нь Европ дахь чухал түншүүдийн нэг бөгөөд манай хоёр улсын ард иргэд ойр дотно харилцаатай билээ. Монгол, Унгарын уламжлалт найрсаг харилцаа соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй зэрэг олон салбарт өргөжин хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун байдаг. Дэлхийн улс орнуудын тогтвортой хөгжил, аюулгүй байдлыг хангах, цаг уурын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх зэрэг олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө тулгамдсан сорилтуудыг шийдвэрлэхэд төдийгүй хоёр улсын нийгэм, эдийн засгийн тууштай өсөлт, ард иргэдийн сайн сайхны төлөө Монгол, Унгарын харилцааг цаашид улам бүр бэхжүүлэхэд Эрхэмсэг хатагтай Ерөнхийлөгч Тантай хамтран ажиллах болсондоо баяртай байна. Эрхэмсэг хатагтай Ерөнхийлөгч танд эрүүл энх, сайн сайхан, ажлын амжилтыг хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол, Филиппины харилцаа

2022.12.03. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Sheraton зочид буудал монголд нээгдэхээр болжээ. Өдийд барилга нь баригдаад захиалгаа авч буй юм байна. Дэлхийд нэр хүндтэй уг зочид буудал монгол улсад баригдаж байгаа нь жуулчид хүлээн авах газар нэгээр нэмэгдэж буй нь таатай хэрэг юм гэж олзуурхав. Тиймээс Sheraton зочид буудлыг онцлон бичихийг зорив. Багаасаа л уг зочид буудлыг гадарлана. Б.Аюуш аав маань азийн таван бар улсаар томилолтоор яваад ирэв. Тэндээс ирэхдээ Японы Токио хотын The New Otani, Филипины Манила хотын Sheraton зочид буудлын зурагтай ил захидал бичдэг открыттой ирэв. Томилолтоор явахдаа байрлаж байсан газрынх нь танилцуулгын открыт юм байлгүй дээ. Тэрхүү открыт дээрх зургийг хожим интернетээс хайж үзсэн ч, Филиппин улсын Манила хотын Sheraton зочид буудал яг тэр төрхөөрөө олдсонгүй. Надад байгаа открыт дээрх зураг дээр Century Park Sheraton Manila-ийн гадна талд олон орны туг намирч байх. Австрали, Герман, Япон, Солонгос, Америк гэхчлэн олон орны туг намирч байгаагаас олон орны зочид төлөөлөгчид хүлээн авдаг нь илт. Яг тэр төрхөөр нь интернетээс зургийг нь хайгаад олсонгүй. Арай дөхүүг нь оллоо. Арга ч үгүй биз. 30 орчим жилийн өмнөх Sheraton яг тэр төрхөөрөө өнөөдөр байж байна гэж юу байх вэ. Хэдэн жилийн өмнө ОХУ-ын Москва хотод Higher school of economics-д суралцаж байгаад, 2018 оны сүүлчээр ирж явахдаа, нисэх онгоцны буудал хүрэх зуур андуураагүй бол Sheraton зочид буудлын салбар байхыг харлаа. Манила хот дахь Sheraton зочид буудлын салбар Москвад байдаг юм байна даа гэсэн бодол төрөөд өнгөрөв. Монгол хөгжлөөс бас яаж дутах вэ. Sheraton нэртэй зочид буудал монголд баригдаж байгаа зурагт хуудастай таарсан учраас ийн хэлэв. Олон улсын таван одтой зочид буудлын салбар монголд баригдаж байгаа нь жуулчдад нэн таатай санагдах биз. Дотроо мэдээж худалдаа үйлчилгээний төвтэй байж таарах байх. Үүгээр нь дуртаяа үйлчлүүлэх дотоодын худалдан авагчдын тоо ч их байна байх.

МАН-ын Нарийн бичгийн дарга О.Батнайрамдал Филиппин улсын Себу хотноо ажиллаж байна

2023.03.01. Филиппин улсын Себу хотноо 02-р сарын 25-28-ны өдрүүдэд СокДем Азийн Дэвшилтэт Улс төрийн академиас “Уур амьсгалын хямралд үзүүлэх дэвшилтэт аргачлал” сэдэвт олон улсын сургалт зохион байгуулагдаж байна. Энэ удаагийн сургалт, арга хэмжээнд 10 орчим орны төлөөлөгчид хамрагдаж байгаа юм. Монгол Ардын Намаас тус намын Нарийн бичгийн дарга, СДМЗХ-ны дэд Ерөнхийлөгч О.Батнайрамдал болон Монгол Ардын Намын Хүний нөөцийн хэлтсийн дарга Ч.Сүнжидмаа, Нийслэлийн СДМЗХ-ны тэргүүн, НИТХ-ын төлөөлөгч Г.Төгөлдөр нар оролцож байна. Бүс нутгийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн хамгийн тулгамдсан том сорилтуудыг даван туулахад олж авсан мэдлэг, ур чадвар, туршлага өнөөдөр юу юунаас чухал. Тийм ч учраас олон улс орны төлөөлөгчид нэгэн дор цугларан мэдлэг, туршлага, ур чадвараа танилцуулахын зэрэгцээ, санал солилцож байгаа юм. Арга хэмжээний үеэр Монгол Ардын Намын Удирдах Зөвлөлийн гишүүн, Нарийн бичгийн дарга О.Батнайрамдал Монгол улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын Ногоон хөгжлийн сэргэлт, Уул уурхайн салбар дээр барьж буй Монгол Улсын бодлогын талаар дэлгэрэнгүй танилцуулсан. СокДем Азийн Дэвшилтэт Улс төрийн академи нь улс төрч, төрийн бодлогын зөвлөх, намын улс төрийн ажилтан зэргээр 250 удирдагч, манлайлагчдыг бэлтгэн төрүүлжээ. Дашрамд дурдахад, СокДем Азийн Дэвшилтэт Улс төрийн академи нь социал демократ үзэл баримтлалтай, дэвшилтэт залуучуудад улс төрийн боловсрол олгодог сургалтын цогц хөтөлбөртэй олон улсын байгууллага юм.

Бүгд Найрамдах Филиппин Улстай дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиов

2023.10.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол улс Филиппин Улстай 1973.10.11-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоожээ. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Филиппин Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой 2023.10.11-ний өдөр тохиосон юм. Ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Филиппин Улсын Ерөнхийлөгч Фердинанд Р. Маркос Жр. нар 2023.10.11-ний өдөр баярын захидал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Филиппин Улсын Ерөнхийлөгчид илгээсэн захидалдаа өнгөрсөн 50 жилийн хугацаанд Монгол-Филиппиний уламжлалт найрсаг харилцаа хамтын хүчин чармайлтаар тогтвортой хөгжиж ирснийг тэмдэглээд цаашид хоёр талын хамтын ажиллагаа худалдаа, хөрөнгө оруулалт, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал болон батлан хамгаалах зэрэг олон салбарт өргөжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлжээ. Бүгд Найрамдах Филиппин Улсын Ерөнхийлөгч Фердинанд Р. Маркос Жр. хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн баярын мэндийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид дэвшүүлээд Филиппиний тал соёлын солилцоо, эдийн засгийн түншлэл болон дипломат яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэн урагшлуулснаар хоёр талын харилцааг улам бүр бэхжүүлэхийн төлөө буйгаа тэмдэглэсэн байна.

Бүгд Найрамдах Филиппин Улсын Элчин сайд Хаймэ А.Флоркруз Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Филиппин Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Хаймэ А. Флоркруз Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Хаймэ А.Флоркруз харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Францын харилцаа

Монгол, Францын түүхэн харилцаа

Виллиам де Рубрук нь Монгол улсын түүх соёлтой танилцахаар ирсэн анхны европ аялагчдын нэг гэж түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Түүний аяллын газрын зургийг харахад Монгол руу ирэх маршрутаа сайтар тунгаасан нэгэн болох нь илт. Тэрбээр урт аялалд гарахын өмнө өмнөх аялагчдаас туршлага судалж, ном зохиол уншиж, ирж очих маршрутаа сайтар базаажээ. Үүний эцэст аяллаа Acre /одоогийн Израйлаас/-аас эхлүүлсэн байна. Улмаар Газар дундын тэнгис гаталж, Константиполь /одоогийн Турк/-д очжээ. Цааш Хар тэнгис гаталж, Каспийн тэнгист цутгах Волга /Ижил/ мөрний хөвөөнд орших Алтан ордны улсын нийслэл Сарай хотод очсон байна. Чингис хааны том хүү Зүчийн тухай монголчууд андахгүй. Тэгвэл Зүчийн хүү Батын тухай оросууд андахгүй билээ. Оросын түүхэнд Бат хааны байгуулсан Алтан ордны улсын тухай бишгүйдээ нэг гардаг учраас тэр юм. Рубрук ийнхүү Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн Алтан ордны улсад саатсан байна. Алтан ордны улсын нийслэл Сарай хотыг 1250-аад оны эхээр Бат хаан байгуулсан талаар Рубрук 1254 он хавьцаа Дорнын орнууд руу хийсэн аялал тэмдэглэлдээ бичиж үлдээжээ. Алтан ордны улсын нийслэл Сарай хотын туурь Ижил мөрний хөвөөнөөс, Астрахань хотоос 130 километрийн зайтай оршдог учраас Рубрук үүгээр аялсан нь нотлогддог ажээ. Тэрбээр цааш хуурай замаар аялсаар Хархорумд очсон байна. Харин буцахдаа хуурай замаар аялсаар Каспийн тэнгисийг гаталж, Израилд эргэн очжээ. Тэрбээр монгол руу аялахдаа Газар дундын тэнгис, Хар далайг гаталсан бол, буцахдаа Каспийн тэнгисийг гаталсан байгаа юм. Эндээс тэрбээр яагаад хуурай газраар аялж, Хар-Хорумд ирээгүй вэ гэдэг асуулт гардаг. Тухайн үед загалмайтнууд лалуудтай шашны дайн хийж байсан учраас түүний тухайд хуурай замаар аялах нь аюултайд тооцогдож байжээ. Мөн лалуудтай хийж буй дайнд тусламж эрэхээр Монголын эзэнт гүрэнд аялагч нэрээр Францын элч морилсон гэж түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн нь бий. Тиймээс гурван тэнгис гаталсан урт аяллыг хийхэд хүрчээ. Гэхдээ Францын элч яагаад Израилаас ирсэн бэ гэдэг нь өнөөдрийг хүртэл анхаарал татдаг. Ямар ч байсан Мөнх хааны хүрээнд хагас жил орчим саатсан тэрбээр тусламж авч чадаагүй байна. Гэхдээ нутагтаа эргэн очсоны дараа монголчуудын ахуй амьдралын талаар Дорно этгээдэд зорчсон нь тэмдэглэлээ бичиж үлдээжээ. Зохиогчийн нэрийг улс бүр янз бүрээр бичсэн байдаг. Харин монголчууд Виллиам де Рубрук гэдгээр нь андахгүй билээ. Виллиам де Рубрук Хархорум хотын Мөнгөн модны тухай өөрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн хүн гэдэг. Мөнгөн модны ёроолд цоргон амтай дөрвөн мөнгөн арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь хүртэл дөрвөн босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус бүрийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай үйлдэж сүүлээр нь мөнгөн модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, нөгөөгөөс айраг, гурав дахиас балын ундаа, дөрөв дэхээс шар айраг гоождог байв. Амттан ундааг юүлэх тусгай мөнгөн савнуудыг хоолой бүрийн дор тосон байрлуулжээ. Мөнгөн модны орой дээр бүрээ барьсан ангел хэмээх тэнгэрийн элчийн дүрийг Францын дархан Вильгельм урлан босгожээ. Ундааг сөгнөх хүмүүс тэнд хүлээн зогсох ажээ. Модны мөчир, навч, жимс бүгдийг цул мөнгөөр урлажээ хэмээн бичиж үлдээсэн байна. Виллиам де Рубрукийн бичиж үлдээснээс Хархорум хотын Мөнгөн модыг хожим дүрсэлж зурсан гэх нь бий. Монголчуудын гүйлгээнд хэрэглэдэг 5000-тын дэвсгэрт дээрээс Мөнгөн модыг харж болно. Мөн Зайсан толгойн бэлд Мөнгөн модыг хожим дуурайлган сүндэрлүүлснээс ойлголт авч болох юм. Ийнхүү Монгол Улс, өнөөгийн Бүгд Найрамдах Франц улстай Мөнх хааны үеэс түүх, соёл, гадаад харилцаа, аялал жуулчлалын хамтын ажиллагаатай явж ирсэн байгаа юм. Тэгвэл 1965.04.27-ны өдөр Бүгд Найрамдах Франц Улстай албан ёсоор дипломат харилцаа тогтоосон байна.

Монгол, Францын дипломат харилцаа

1965.04.27-ны өдөр Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Франц улстай дипломат харилцаа албан ёсоор тогтоосон байна. Энэ үеэс тус улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаатай явж иржээ. Энэ үеэс хойш байгуулсан гэрээ хэлэлцээрүүдээс дурдвал:  

• 1965.03.30-ны өдөр Дипломат төлөөлөгчийг харилцан солилцох тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНФУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр бйгуулсан. Энэхүү гэрээ нь Францын гадаад хэргийн сайд Монголын гадаад хэргийн сайдтай шуудангаар солилцон 1965.06.23 ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон
• 1991.11.08-ны өдөр Хөрөнгө оруулагч нарыг харилцан дэмжиж, хамгаалах тухай гэрээ үзэглэсэн. Энэхүү гэрээ 1993.12.22-ны өдрөөс хүчин төгөлдөр болсон
• 1996.04.18-ны өдөр Найрамдал, хамтын ажиллагааны Монгол Улсын Засгийн газар, БНФУ-ын Засгийн газар хоорондын гэрээ байгуулсан. Уг гэрээ 1997.11.01-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр болсон
• 1996.04.18-ны өдөр Давхар татвар төлөх, мөн орлого, хөрөнгө гадагш гарах болон хуурамч татварын баримт бүрдүүлэхээс сэргийлэх асуудлын тухай гэрээнд хоёр улс гарын үсэг зурсан. Уг гэрээ 1998.12.01-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр болсон
• 2002 онд Монгол Улсын Засгийн газар, БНФУ-ын Засгийн газрын хооронд байгуулсан хүнсний тусламж олгох тухай хэлэлцээр
• 2005.02.21-ний өдөр Аялал жуулчлалын салбар дахь хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан
• 2005.05.25-ны өдөр Соёл, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар БНФУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулав. Уг гэрээ 1968.01.31-ний өдрийн Бүгд Найрамдах Франц улс, БНМАУ-ын хооронд байгуулсан соёлын гэрээг шинэчлэн байгуулснаараа онцлог
• 2007 оны 2-р сард Франц Улсад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч албан ёсны айлчлал хийх үеэр Франц, Монголын хооронд эдийн засаг, худалдааны хэд хэдэн гэрээ байгуулагджээ. Тухайлбал, Бүгд Найрамдах Франц улсын засгийн газар болон Монгол улсын засгийн газрын хооронд байгуулсан агаарын замын гэрээ, Францын гадаад худалдааны асуудал хариуцсан яам болон Монгол улсын Сангийн яамны хооронд байгуулсан үйлдвэрлэл, худалдааны салбар дахь хамтын ажиллагааны гэрээ, Францын гадаад худалдааны асуудал хариуцсан яам болон Монгол улсын Сангийн яамны хооронд байгуулсан байгаль орчин, усны салбарт санхүүгийн хамтын ажиллагааны тухай санамж бичиг, Парисын худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим болон Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимын хооронд байгуулсан хамтын ажиллагааны гэрээ хийгджээ.
• 2010.10.14-ний өдөр Бүгд Найрамдах Франц Улсын Гадаад худалдааны төрийн нарийн бичгийн дарга хатагтай Анне – Мари Идрак Монгол улсад айлчлах үеэр Цөмийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНФУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр, Байгалийн гамшиг тохиолдох үед иргэний хамгаалалтын талаар санамж бичиг, Ус цэвэршүүлэх асуудлаар санамж бичиг байгуулсан байна
• 2011 онд Монгол Улсын Засгийн газар, БНФУ-ын Засгийн газар хоорондын санхүүгийн хэлэлцээр
• 2013 онд Дипломат паспорт эзэмшигчдийг визийн шаардлагаас харилцан чөлөөлөх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр
• 2015 онд Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр
• 2019 онд Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын Санхүүгийн хэлэлцээр
• 2020 онд Иргэний аюулгүй байдлын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр тус тус байгуулжээ.

Монгол, Францын эдийн засгийн харилцаа

Эдийн засгийн салбарт тус улстай харилцаа, хамтын ажиллагаа тэлж байгаа нь Францын төрийн зүтгэлтэн, Олон Улсын Валютын Сангийн тэргүүн асан Кристин Лагардын үүрэг оролцоо өндөр байсныг онцлох нь зүйтэй. Тухайлбал, түүнийг Олон Улсын Валютын Сангийн тэргүүнээр ажиллаж байхад Монгол Улс Стэнд бай хөтөлбөрт хамрагдсан байдаг. Тиймээс ОУВС-ын тэргүүнээр Кристин Лагард ажиллаж байхад Монгол Улсын төрийн тэргүүн У.Хүрэлсүх энэ асуудлаар уулзаж, ажил төрлийн яриа өрнүүлж байсан юм. Тэдний эхний уулзалт Боаогийн чуулга уулзалтын үеэр болж байв. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Эдийн засаг хүнд байх үед дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэн ОУВС-д талархал илэрхийлээд Монгол Улс ОУВС-гийн Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсний дүнд эдийн засгийн өсөлт хурдасч, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэн, төсвийн тэнцэл сайжирч байгаа. Мөн Монгол Улсын Засгийн газар төсвийн сахилга батыг сайжруулах, зарлагыг багасгах замаар төсвийн алдагдлыг бууруулах, түүнчлэн эдийн засгаа төрөлжүүлж олон тулгуурт болгохыг зорьж буйг онцолж байв. Харин Олон улсын валютын сангийн Гүйцэтгэх захирал асан Кристин Лагард: Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцад ОУВС сэтгэл хангалуун байгаа бөгөөд Монгол Улс холбогдох арга хэмжээг үргэлжлүүлэн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Мөн тэрбээр ОУВС-гийн ажлын хэсэг Монголд очиж, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцын талаар Монгол Улсын холбогдох байгууллагуудтай ярилцахаар төлөвлөж буйгаа дуулгав. Уулзалтын төгсгөлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОУВС-гийн гүйцэтгэх захирал Кристин Лагардыг тааламжтай цагтаа Монголд Улсад айлчлахыг урьсан байдаг. Ийнхүү тэдний эхний уулзалт өндөрлөсөн юм. Харин тэдний хоёр дахь уулзалт, ажил төрлийн яриа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа АНУ-д албан ёсны айлчлал хийх үеэр өрнөсөн юм. Энэ үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Олон Улсын Валютын Сангийн тэргүүн асан Кристин Лагард: Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд Та бүхний идэвх чармайлт мэдээж их нөлөөлсөн. Үр дүн нь бид бүгдийн хамтын амжилт юм. Эдийн засгийн уналтыг давж гарч чадсандаа баяртай байна. Монгол Улс өрийн хэмжээгээ бууруулахад ихээхэн амжилт олж байгаад талархал илэрхийлье. Эдийн засгийг тогтворжуулах нь эдийн засгийг солонгоруулах, монголчуудын амьжиргааг дээшлүүлэхэд чухал гэдэгт бид санал нэгдлээ гэжээ. Хэдийгээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Кристин Лагардыг манай улсад тааламжтай үеэдээ айлчлахыг урьсан ч, тэрбээр амжилгүй ажлаа өгснийг эргэн сануулахад илүүдэхгүй. Хэдийгээр тийм ч, Бүгд Найрамд Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад өнөөдөр албан ёсны айлчлал хийж буй нь Монгол, Францын харилцаа тасралтгүй өргөжин тэлж буйн нотолгоо болж байна. 

Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд ОУВС сэтгэл хангалуун байна

2018.04.10. БНХАУ. Хайнан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Боаогийн чуулга уулзалтад оролцох үеэрээ Олон улсын валютын сангийн Гүйцэтгэх захирал Кристин Лагардтай уулзав. Монгол Улс ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийг амжилттай хэрэгжүүлж байгаагийн дүнд эдийн засгийн өсөлт хурдасч, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэн, төсвийн тэнцэл сайжирч буйг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Мөн эдийн засаг хүнд байх үед дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэнд ОУВС-д талархал илэрхийллээ. Монгол Улсын Засгийн газар төсвийн сахилга батыг сайжруулах, зарлагыг багасгах замаар төсвийн алдагдлыг бууруулах, түүнчлэн эдийн засгаа төрөлжүүлж олон тулгуурт болгохыг зорьж байна гэлээ. Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцад ОУВС сэтгэл хангалуун байгаа бөгөөд Монгол Улс холбогдох арга хэмжээг үргэлжлүүлэн  хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа Кристин Лагард илэрхийлэв. Тэрээр ОУВС-гийн баг ирэх зургаадугаар сард Монголд ажиллан, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцын талаар Монголын холбогдох байгууллагуудтай ярилцахаар төлөвлөж буйг мэдээлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОУВС-гийн гүйцэтгэх захирал Кристин Лагардыг тааламжтай цагтаа Монголд айлчлахыг урьжээ.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙ САЙД ОЛОН УЛСЫН ВАЛЮТЫН САНГИЙН ТЭРГҮҮНТЭЙ УУЛЗАВ

2018.09.20. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 9 дүгээр сарын 20-ны өдөр Олон улсын валютын сан (ОУВС)-гийн тэргүүн хатагтай К.Лагардтай уулзаж, тус сангийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн үр дүн, цаашид авах арга хэмжээний талаар дэлгэрэнгүй ярилцав.Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсыг дэмжиж, Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй бодлого, нөхцөл байдлыг ойлгож, дэмжиж байдагт ОУВС-гийн Тэргүүн болон нийт хамт олонд талархал илэрхийлэв.ОУВС-гийн тэргүүн К.Лагард ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” батлагдсанаас хойш хэрэгжилт сайн байгааг онцлоод бодлогын хэрэгжилт тууштай, зорилтот тоон шалгуур үзүүлэлтүүд хангагдсан, төсвийн тогтвортой байдал, өрийн хэмжээ буурах, зээлжих зэрэглэл сайжрахад дорвитой ахиц гарсан амжилттай хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлэв.Хөтөлбөрийн үр дүнд монголын эдийн засгийн өсөлт 2016 онд 1.2 хувь байсан бол 2018 оны эхний хагас жилийн байдлаар 6.3 хувь, цаашлаад 2019 онд 8 орчим хувиар өсөхөөр төлөвлөж байна. Түүнчлэн төсвийн нэгдмэл байдал, сахилга батыг сайжруулснаар байнгын алдагдалтай явж ирсэн төсвийн үзүүлэлт эрс сайжирч, төсвийн үндсэн тэнцэл 2018 онд анх удаа ашигтай гарч, улмаар 2019 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1 хувьтай тэнцэх ашигтай гарахаар тооцож байна.ОУВС-гийн тэргүүн К.Лагард инфляцийн түвшин зорилтот түвшинд хадгалагдан, гадаад валютын нөөц чамлалтгүйгээр өсч, банкны салбарыг эрүүлжүүлэх, хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах зэрэг ажлууд хийгдэн эхний үр дүнгээ өгч эхэлснийг онцлон тэмдэглэв.Монгол Улс гадаад болон дотоод шокуудад мэдрэг байгаа тул хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх, төсвийн алдагдлыг бууруулах, гадаад валютын нөөцийг үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага байгааг анхааруулж, үүсч болзошгүй шокын эсрэг арга хэмжээг боловсруулах нь зүйтэй гэдгийг ОУВС-гийн Тэргүүн тэмдэглэв.Цаашид Монгол Улсын Засгийн газар, ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлж байгаа “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийг улам үр дүнтэй хэрэгжүүлж эдийн  засгийн өсөлтийг тогтворжуулах, хүртээмжийг улам бүр нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллахаа Ерөнхий сайд мэдэгдлээ.

Элчин сайд Элизабет Барсакийг хүлээн авч уулзлаа

2018.05.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Элчин сайд Элизабет Барсакийг хүлээн авч уулзав. Гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, учирсан гамшигтай тэмцэх чиглэлээр манай хоёр орны  хамтын ажиллагааны туршлага өргөжин тэлж буйг цаашид хэрхэн урт хугацаанд тогтвортой үргэлжүүлэх  талаар ярилцлаа. Франц Улсаас манай орны Онцгой байдлын албаны чадавхийг бэхжүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх нисдэг тэрэгний флот байгуулах төсөл хэрэгжүүлэхээр зорьж байна. Төслийн ажлыг бүх талаар дэмжиж өгөхийг Элчин сайд Ерөнхий сайдаас хүслээ. Шадар сайдаас дэлгэрэнгүй мэдээлэл авч танилцсан. Онцгой байдлын асуудал хариуцсан болон шадар сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд Онцгой байдлын салбарыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх төсөл хэрэгжүүлэх саналыг талархан хүлээн авч байна гэдгээ Ерөнхий сайд илэрхийллээ. Өндөр ашиг шимт үүлдрийн үхрийг Францаас Монголд экспортлох тухай аж ахуйн нэгж хооронд зургаан жилийн өмнө хийгдсэн гэрээний хэрэгжилтийг хангуулахад Эрүүл мэнд, ХХААХҮЯ-аар дамжуулан анхаарч ажиллана гэдэгт найдаж байна хэмээн Элчин сайд Элизабет Барсак хэлжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Францын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2019.03.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Филипп Мэрлинийг хүлээн авч уулзлаа. Гуравдагч хөрш Франц Улстай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа ”Иж бүрэн түншлэл”-ийн түвшинд хүргэхээр хамтарсан замын зураглал гаргахаар  ажиллаж байгааг Ерөнхий сайд сайшаан тэмдэглэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд өндөр түвшний харилцан айлчлал, уулзалт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг гээд Франц Улсын Ерөнхий сайдыг Монгол Улсад айлчлахыг урьсан урилга хүчинтэйг нотлов. Монголын бараа бүтээгдэхүүнийг Францын зах зээлд сурталчлан таниулах, Европын Холбооны “GSP+” хөнгөлөлтийг ашиглан экспортыг нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгж хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх зэрэгт анхаарахыг хүсэв. Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Элчин сайд Филипп Мэрлин илэрхийллээ. Монгол Улсын Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны дүнд эдийн засаг өсч,  гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол нэмэгдэж байгааг тэмдэглэв. Талууд сэргээгдэх эрчим хүч, батлан хамгаалах, онцгой байдал, хиймэл дагуул, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, соёл, боловсрол зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа, хамтарсан төслүүдийн хэрэгжилтийн талаар санал солилцжээ.

Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа

2021.11.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиан Сүрүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд 2021 оны 11 дүгээр сарын 8-ны өдөр Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Францын уламжлалт найрсаг харилцаа ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан амжилттай хөгжиж буйг онцлон тэмдэглэж, цаашид худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсролын салбарын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэх хүсэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Тэрбээр байгаль хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхыг сайжруулах, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлээр Франц Улстай хамтран ажиллах, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх хүсэлтэй буйгаа тэмдэглэн, Элчин сайд Себастиан Сүрүнд ажлын өндөр амжилт хүсэв. Элчин сайд Себастиан Сүрүн уламжлалт найрсаг харилцаатай Монгол Улстай батлан хамгаалах, иргэний аюулгүй байдал, уул уурхай, соёлын салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв. Мөн францын тал монголын баг тамирчдыг 2024 онд Парис хотноо зохион байгуулагдах Зуны олимпын наадамд оролцоход дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийллээ.

Монгол, Францын аялал жуулчлал

2023.10.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Франы Улс нь Европын холбоог анх байгуулсан орнуудын нэг. Гишүүн орнуудаас хамгийн их нутаг дэвсгэртэй буюу 674,843 километр квадрат талбайтай. Тус улс газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд 43-р байрт бичигддэг байна. Тус улс жилд 80 гаруй сая жуулчин хүлээн авдаг байна. Аялал жуулчлалын салбар тус улсын гол орлого бүрдүүлдэг салбаруудын нэг аж. Эйфилийн цамхаг /Effel turm/: 324 метр өндөртэй, 10100 тонн цул төмрөөс бүрдсэн уг цамхагийг уран барималч, инженер Густава Эйфел 1889 онд бүтээжээ. Эйфилийн цамхагаас Парис хот бүхэлдээ харагддаг бөгөөд дэлхийн долоон гайхамшигийн тоонд багтдаг учраас жуулчдын зорин очих дуртай газруудын эхэнд багтана. Луврын музей /Louvre Museum/: Парис хотод байрлах Луврийн музей нь 2014 онд нийтдээ 9.3 сая жуулчин хүлээж авсан нь Швед улсын нийт хүн амаас их тоо аж. Чухам яагаад уг музей жуулчдын анхаарлыг татдаг нь сонирхол татам. Италийн зураач Леонардо Да Ванчигийн зурсан Мона Лиза хэмээх алдартай бүтээл нь Луврын музейд хадгалагдаж, жуулчдын төдийгүй, уран бүтээлчдийн анхаарлыг татдаг учраас тэр биз. Парисийн дарь эхийн сүм /Notre dame/: Парисийн дарь эхийн сүм хэмээх кино болон зохиолоор нь Notre dame-ийн монголчууд андахгүй ээ. Парисын дарь эхийн сүм урлагийн гайхамшигт бүтээл ажээ. Барилгын гадна талын ханан дээрх санваартнуудын товойлгон сийлсэн хөрөг өнгөц харахад адилхан мэт боловч бүгд өөр гэгээнтнийх гэдэг. Францын сор болсон эдгээр урлагийн бүтээлийг үзэхээр дэлхийн олон сая жуулчин францыг зорьдогийн дотор монгол жуулчид багтана. Монгол Улсын аялал, жуулчлалын хэд хэдэн компани Франц улс руу аялуулдаг байна. 

Дэлхийн хүнтэй дэлхийн хэвлэлд

Францын хэвлэлийн агентлаг 1835 онд байгуулагдсан ч, 1944 оны есдүгээр сараас Францын хэвлэлийн агентлаг болох Agence France Press /AFP/ нэрээр үйл ажиллагаагаа явуулах болжээ. Тус агентлагийн төв байр Парис хотноо байрладаг бөгөөд дэлхийн 151 гаруй оронд салбартай. Олон улсын мэдээллээ Франц, Англи, Испани, Португали, Герман, Араб зэрэг улс үндэстнүүдийн түгээмэл хэрэглэдэг зургаан хэлээр гаргадаг байна. Тиймээс AFP өнөөдөр дэлхийн хэвлэл мэдээллийн томоохон агентлагийн тоонд зүй ёсоор ордог юм. Бүр 1935 оноос Эйфлийн цамхагт дамжуулах антенн байрлуулж телевизийн хөтөлбөр байнгын дамжуулж эхэлсэн бол, 1964 оноос хоёрдугаар хэсэг нь ашиглалтад орж, 1972 оноос телевизийн хөтөлбөрөө өнгөтөөр дамжуулж эхэлсэн гэдэг. 1984 оноос тус мэдээллийн агентлагийн хөгжлийн 4-р шат эхэлсэн гэж үздэг. Тус мэдээллийн агентлаг 2018 онд 2400 ажилтантай байжээ. Ту аeнтлаг дэлхийн шилдэг таван мэдээлийн агентлагийн тоонд багтдаг. Эндээс тус агентлагийн тухай андахгүй мэдэх билээ. Тэгвэл Францын AFP буюу Франц Пресс Агентлаг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүнг сурвалжлан дэлхий дахинд түгээсэн байдаг. Тэр ч байтугай Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн гадаад дахь төрийн айлчлалыг гадаадад сурвалжилж, манай улсыг дэлхий дахинд таниулахад түлхэц үзүүлж ирсэн хэвлэл мэдээллийн агентлаг билээ. Тэгвэл 2023.05.21-22-ны өдрүүдэд Монгол Улсад хийх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны төрийн айлчлалыг сурвалжлахаар Францын 8 хэвлэлийн байгууллага ирэв. Тухайлбал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар 2023.05.21-22-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны Монгол Улсад хийж буй төрийн айлчлалыг Францын AFP агентлаг дэлхий дахинд сурвалжлан дамжуулав.

Францын элчин итгэмжлэх жуухаа өргөн барив

2021.11.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиан Сүрүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Францын уламжлалт найрсаг харилцаа ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан амжилттай хөгжиж буйг онцлон тэмдэглэж, цаашид худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсролын салбарын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэх хүсэлтэй буйгаа илэрхийлэв. Тэрбээр байгаль хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхыг сайжруулах, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлээр Франц Улстай хамтран ажиллах, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх хүсэлтэй буйгаа тэмдэглэн, Элчин сайд Себастиан Сүрүнд ажлын өндөр амжилт хүсэв. Элчин сайд Себастиан Сүрүн уламжлалт найрсаг харилцаатай Монгол Улстай батлан хамгаалах, иргэний аюулгүй байдал, уул уурхай, соёлын салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв. Мөн францын тал монголын баг тамирчдыг 2024 онд Парис хотноо зохион байгуулагдах Зуны олимпын наадамд оролцоход дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийллээ.

Монгол,Францын улстөрийн харилцаа

2023.05.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад 2023.05.21-22-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийх гэж байна. Тус айлчлал нь Франц Улсаас Төрийн тэргүүний түвшинд хийж буй анхны түүхэн айлчлал юм байна. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар албан ёсны хэлэлцээ, уулзалт хийж хоёр орны харилцааг шат ахиулах, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр болон олон улсын харилцааны зарим асуудлаар ярилцана. Мөн хоёр улсын харилцааг ногоон эрчим хүч, зам тээвэр, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, хүмүүнлэг зэрэг салбарт тэлж, харилцан ашигтай хамтарсан төслүүд хэрэгжүүлэх талаар санал солилцоно. Уулзалт, яриа хэлэлцээний үеэр Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100 хөтөлбөрийн хүрээнд францын талтай хамтран ажиллах талаар мөн ярилцаж, хэлэлцээний дүнгийн талаар хэвлэлд мэдээлэл өгнө. Монгол Улс дахь Францын Элчин сайдын яам айлчлалын талаар албан ёсны мэдээ 2023.05.16-нд мөн гаргажээ. БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Монгол Улсад 5-р сарын 21, 22-нд Төрийн айлчлал хийнэ. Уг айлчлал нь Францын Төрийн Тэргүүний Монголд хийж буй анхны түүхэн айлчлал болж буй. Тус айлчлалаар ардчиллын чухал нийтлэг үнэт зүйлстэйн дээр хүний эрх, эрх зүйт төрийг дээдэлж, олон тулгуурт үзлийн суурь зарчмууд болон НҮБ-ын дүрмийг сахин хамгаалдаг манай хоёр улсын Төрийн Тэргүүнүүд яриа хэлэлцээ хийж олон улсын байдал, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн эсрэг тэмцэх зэрэг дэлхий нийтийг хамарсан сэдвээр ярилцана. Мөн эрчим хүчний шилжилтийн талаар хэлэлцэхийн зэрэгцээ хоёр орны хамтын ажиллагаа, ялангуяа иргэний аюулгүй байдал, сансар, соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй болон аялал жуулчлал, спортын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно. Хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн солилцоог сурталчлах асуудлыг мөн чухалчлан ярилцана. 2023 онд хоёр улсын харилцаанд чухал үйл явдлууд тохиож буй. Тухайлбал: Франц Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд 2023.04.7-9-ний хооронд Монгол Улсад айлчилсан, Каннын кино наадамд монгол кино шалгарсан, Монголд франц хэл зааж эхэлсний 60 жилийн ой, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ирэх намар Франц Улсад айлчилж, Нанть хотноо толилуулах Чингис хааны тухай томоохон үзэсгэлэнг нээнэ. Мөн ирэх жил болон Парисын олимпын наадамд Монголын баг тамирчид чухал байр суурьнаас оролцоно гэж Монгол Улс дахь Францын Элчин сайдын яамны албаны ёсны мэдээнд онцолжээ. 

БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроныг угтан авав

2023.05.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв. Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроныг Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд газардахад Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, БНФУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиен Сүрүн болон албаны бусад хүн угтаж авав. Эммануэл Макроны айлчлал нь Бүгд Найрамдах Франц Улсаас төрийн тэргүүний түвшинд Монгол Улсад хийж буй анхны түүхэн айлчлал болж байна. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроныг Чингис Хаан нисэн онгоцны буудлаас ирэхэд, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд угтан авлаа. Түүнийг угтах ёслол төвталбайд 19:30 минутаас эхэлсэн юм. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр орны Төрийн дуулал эгшиглэв. Төрийн тэргүүн нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолсны дараа Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилэв. Дараа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүллээ. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн монголын болон францын талын төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын Суурин төлөөлөгч нартай мэндчилэв. Үүний дараа Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын зурав. БНФУ нь Монгол Улстай дипломат харилцаа тогтоосон өрнөдийн зургаа дахь, Улаанбаатар хотноо Элчин сайдын яамаа нээсэн өрнөдийн хоёр дахь улс юм. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Франц Улсын хооронд 1965.04.27-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосныг дээр дурдсан. Монгол Улс анх 1946 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад гишүүнээр элсэх өргөдөл гаргахад Франц Улс дэмжиж байсан түүхтэй ажээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар албан ёсны уулзалт, хэлэлцээ хийв

2023.05.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад 2023.05.21-22-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар Төрийн ордонд албан ёсны уулзалт, хэлэлцээ хийв. Энэ үеэр харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулж, Стратегийн түншлэлд хүргэх, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, хөгжлийн томоохон төсөл, хөтөлбөрийг харилцан ашигтай хамтран хэрэгжүүлэх болон олон улсын харилцаанд тулгамдсан нийтлэг зарим асуудлаар ярилцлаа. Мөн харилцааг ногоон эрчим хүч, зам тээвэр, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, хүмүүнлэг зэрэг салбарт тэлж, харилцан ашигтай хамтарсан төслүүд хэрэгжүүлэх талаар санал солилцов. Түүнчлэн Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 хөтөлбөрийн хүрээнд хамтран ажиллах талаар ярилцав.

Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Франц Улс Хамтарсан тунхаглал гаргав

2023.05.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад 2023 оны 05 дугаар сарын 21-22-ны өдрүүдэд төрийн айлчлал хийв. Энэ нь хоёр улс 1965 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Францын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад хийж буй анхны айлчлал бөгөөд хоёр орны харилцааны түвшнийг ахиулах зорилготой юм. Монгол Улс Франц Улсыг чухал гуравдагч хөрш гэж үздэг бол Франц Улс Монгол Улсыг Онцгой түнш гэж тодорхойлдог. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс, харилцан хүндэтгэх ёсонд суурилсан хоёр орны бат бөх түншлэлийг талууд нотлов. НҮБ-ын Дүрмийн зарчмууд, олон талт хамтын ажиллагаанд тулгуурлан олон улсын энх тайван, тогтвортой байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах үүрэг амлалтаа хэрэгжүүлэхээ талууд мөн нотлов. Тогтвортой хөгжил болон уур амьсгал, байгаль хамгааллын зорилтуудыг хангах, дэлхийн нийтэд тулгарсан сорилтуудыг шийдвэрлэх зорилгоор Франц Улсаас зургаадугаар сард зохион байгуулах Дэлхийн санхүүжилтийн шинэ гэрээ дээд түвшний уулзалтын зорилтыг Монгол Улс дэмжив. Хоёр орны Засгийн газар, хувийн хэвшил, иргэд хоорондын харилцаа өсөн нэмэгдэж байгаад сэтгэл ханамжтай байгаагаа хоёр Ерөнхийлөгч илэрхийллээ. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс, харилцан хүндэтгэх ёсонд суурилсан хоёр орны бат бөх түншлэлийг талууд нотлов. НҮБ-ын Дүрмийн зарчмууд, олон талт хамтын ажиллагаанд тулгуурлан олон улсын энх тайван, тогтвортой байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах үүрэг амлалтаа хэрэгжүүлэхээ талууд мөн нотлов. Тогтвортой хөгжил болон уур амьсгал, байгаль хамгааллын зорилтуудыг хангах, дэлхийн нийтэд тулгарсан сорилтуудыг шийдвэрлэх зорилгоор Франц Улсаас зургаадугаар сард зохион байгуулах Дэлхийн санхүүжилтийн шинэ гэрээ дээд түвшний уулзалтын зорилтыг Монгол Улс дэмжив. Хоёр орны Засгийн газар, хувийн хэвшил, иргэд хоорондын харилцаа өсөн нэмэгдэж байгаад сэтгэл ханамжтай байгаагаа хоёр Ерөнхийлөгч илэрхийллээ. Төрийн тэргүүн нар бүс нутаг, олон улсын харилцааны өргөн асуудлаар санал солилцов. Олон улсын маргаантай асуудлыг энхийн замаар шийдвэрлэх, чингэхдээ НҮБ-ын Дүрэм болон олон улсын эрх зүй, улс орны бүрэн эрх, тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх зэрэг зарчмыг баримтлах ёстойг дахин нотлов. Үүнтэй холбогдуулан Украинд энгийн ард иргэдийн амсаж буй зовлон, иргэний дэд бүтцийг бөмбөгдөж байгаад хоёр улс санаа зовниж буйгаа илэрхийлж, олон улсын эрх зүйд суурилсан тогтвортой энх тайвныг сэргээхэд чиглэсэн бүх хүчин чармайлтыг дэмжихээ тэмдэглэв. Төрийн тэргүүн нар цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэхэд чиглэсэн хүчин чармайлт, түүний дотор Солонгосын хойг дахь дээрх асуудлын ач холбогдлыг онцлов. Үүнтэй холбогдуулан Франц Улс НҮБ-ын холбогдох тогтоолуудыг хүндэтгэн мөрдөхийг БНАСАУ-д уриалж, Зүүн Хойд Ази дахь яриа хэлэлцээг дэмжих чиглэлээрх Монгол Улсын хүчин чармайлтыг өндрөөр үнэлэв. Хөгжил цэцэглэлт, жендерийн тэгш байдал, феминист гадаад бодлого, тогтвортой хөгжлийг дэмжих, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг үр нөлөөг бууруулах, биологийн олон төрөл зүйлийг хамгаалах, эрчим хүч, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, дэлхийн эрүүл мэндийг дэмжих, мэдээлэл, харилцаа холбооны орон зайг хамгаалах, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж, энх тайван аюулгүй байдлыг хангах, үй олноор хөнөөх зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх, терроризмтой тэмцэх зэрэг дэлхий нийтэд тулгамдсан сорилтуудыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн үндэсний болон даян дэлхийн нийтлэг зорилтуудыг нийтлэг үнэт зүйлсдээ тулгуурлан хэрэгжүүлэхийн төлөө хоёр орны хамтын ажиллагааг дараах чиглэлээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцов. 

Үүнд:

1. Хоёр улсын хамтын ажиллагааг улс төр, батлан хамгаалах, иргэний хамгаалалт болон эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй, харилцаа холбоо, технологи, аж үйлдвэржилт, боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл, спортын салбарт бэхжүүлнэ.
2. Улс төрийн хамтын ажиллагааны хүрээнд дээд, өндөр түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, улс төрийн зөвлөлдөх уулзалт, парламент хоорондын найрамдлын бүлгүүдийн идэвхтэй харилцааг дэмжинэ.
3. НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд энх тайван, аюулгүй байдал, олон улсын эрх зүй, цөлжилт, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, феминист дипломат үйл ажиллагаа болон олон улсын байгууллагын сонгууль зэрэг асуудлаар тогтмол зөвлөлдөнө.
4. Батлан хамгаалах салбарт хоёр орны хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэх, ялангуяа жил бүр зохион байгуулдаг олон улсын энхийг дэмжих ажиллагааны Хааны эрэлд сургалт, дадлага, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааг дэмжинэ. Монголын цэргийн алба хаагчдын чадавхыг сайжруулах, франц хэлний сургалт зохион байгуулах, мэргэшүүлэх зэрэг чиглэлээр өргөжүүлнэ.
5. Иргэний хамгаалалтын салбарт хэрэгжүүлсэн төслийг үргэлжлүүлж, Монгол Улсын Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ), Франц Улсын Иргэний аюулгүй байдал, гамшгийн удирдлагын ерөнхий газар хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, ялангуяа гамшгийн хохирлыг бууруулах монголын үндэсний багийн чадавхыг олон улсын стандарт, шаардлагад нийцүүлэх, гамшгийг бууруулах олон улсын ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулах чиглэлээрх мэргэжлийн сургалтыг хамтран зохион байгуулна.
6. Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол, Францын худалдааны эргэлт, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, бизнес эрхлэх хууль эрх зүйн таатай, тогтвортой орчин бүрдүүлэхийг онцгойлон дэмжинэ.
7. Монгол Улс, Европын Холбоо хоорондын Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт тулгуурлан Монгол, Францын эдийн засгийн харилцааг гүнзгийрүүлэх, худалдааг хөнгөвчлөх ерөнхий систем /GSP+/-ийг бүрэн хэрэгжүүлэхийг эрмэлзэнэ.
8. Энхийн зорилгоор сансар судлал, холбооны хиймэл дагуулын салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ.
9. Тогтвортой хөгжлийн салбарт онцгой ач холбогдол өгч, Франц Улсын санхүүжилт, дэмжлэгтэйгээр Улаанбаатар хотод байгаль орчинд ээлтэй агаарын дүүжин тээвэр төслийг бүрэн хэрэгжүүлнэ.
10. Уур амьсгалын өөрчлөлт, хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад чиглэсэн олон улсын зорилт, санаачилгыг дэмжиж, Монгол Улсын Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Франц Улсын Ойн дээд хэмжээний уулзалтаас гаргасан санаачилгыг уялдуулан хамтран ажиллана.
11. Хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааны хүрээнд 2022 оны 10 дугаар сард Франц Улсын Клэрмон-Фэрран хотод болсон мал аж ахуйн олон улсын үзэсгэлэнд Монгол Улс хүндэт зочноор оролцсоныг сайшааж, мал аж ахуй, бүтээгдэхүүний гарал үүсэл, газар зүйн заалт, хүнсний үйлдвэрлэл, хүнсний аюулгүй байдал, малын эрүүл мэндийн чиглэлээрх хамтын ажиллагааг эрчимжүүлнэ.
12. Эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааны хүрээнд Бадрах Энержи ХХК-ийн Зөөвч-Овоо төслийн хөрөнгө оруулалт болон хувьцаа эзэмшигчдийн гэрээний төслөөр яриа хэлэлцээг эрчимжүүлж, ирэх намар байгуулах чиглэлээр ажиллана. Мөн сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт францын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, нэмэгдүүлэх, эрчим хүчний эх үүсвэрийг төрөлжүүлэх, цэвэр эрчим хүчинд шилжих чиглэлээр ажиллана.
13. Эрүүл мэндийн салбарт хамтын ажиллагааг гэмтэл согог судлал, хавдар судлалын эмч мэргэжилтнүүдийн солилцоог дэмжиж, чадавхыг нэмэгдүүлэх боломжийг эрэлхийлэх замаар өргөжүүлнэ.
14. Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын харилцааг гүнзгийрүүлнэ. Чингэхдээ хөдөө аж ахуй, биотехнологи, сэргээгдэх эрчим хүч, цөмийн эрчим хүч болон энхийн зорилготой цацраг идэвхт ашигт малтмалын салбарт боловсон хүчнийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 санаачилга болон хамтарсан тэтгэлэгт сургалтын хөтөлбөрийг өргөжүүлнэ. Франц Улсад монгол хэлний сургалт, Монгол Улсад франц хэлний сургалт явуулахыг бүх талаар дэмжинэ.
15. Соёл болон археологийн салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн өргөжүүлнэ. Францын Нант хотын Үндэсний түүхийн музейд дэлгэх Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг хэрхэн өөрчлөв сэдэвт үзэсгэлэнг төрийн тэргүүн нар ивээлдээ авч дэмжинэ.  Үзэсгэлэнг Монгол Улс болон бусад улсад зохион байгуулах чиглэлээр хамтран ажиллана.
16. Кино урлагийн салбарт хамтарсан уран бүтээл гаргах, энэ хүрээнд шаардлагатай эрх зүйн баримт бичгүүдийг байгуулах чиглэлээр ажиллана.
17. Аялал жуулчлалын салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, Монгол, Францын хооронд шууд нислэгтэй болохыг дэмжинэ.
18. Монголын тал Парис 2024 олон улсын олимпын наадам, паралимпын наадмыг амжилттай зохион байгуулахад францын талд амжилт хүсэж, биеийн тамир, спортын хамтын ажиллагааг дэмжихээр тохиролцов гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар мэдээлэл хийв

2023.05.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар албан ёсны уулзалт, хэлэлцээний үр дүнгийн талаар мэдээлэл хийв. Уулзалт, хэлэлцээ үр дүнтэй болж, харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсон гэдгийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв. Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагаа болон олон улсын харилцааны тулгамдсан асуудлуудаар дэлгэрэнгүй санал солилцож, дэлхий нийтийн энх тайван, аюулгүй байдлын төлөө хамтын хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв. Мөн хоёр улсын уламжлалт, найрсаг харилцааг үе шаттай ахиулж, Стратегийн түншлэлд хүргэх талаар ярилцсанаа онцлов.

Худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ

Европын Холбоотой байгуулсан Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийн хүрээнд Франц Улстай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг тэлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь Монгол Улсын улсын гадаад бодлогын чухал стратеги, зорилтуудын нэг гэдгийг Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх нотлов.

Харилцан ашигтай төслүүдийг хамтран хэрэгжүүлнэ

Талууд хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болсон харилцан ашигтай стратегийн томоохон төслүүдийг хамтран хэрэгжүүлэхээ нотолж, хөдөө аж ахуй, хүнс, эрчим хүч, байгаль орчин, гамшигтай тэмцэх, эрүүл мэнд, боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан зэрэг салбарт хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцов.

Сансар судлалын салбарт хамтран ажиллана

Талууд энхийн зорилгоор сансар судлал, холбооны хиймэл дагуулын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ. Энэ хүрээнд Монгол Улсын сансрын холбооны үндэсний хиймэл дагуул хөөргөх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахаар болов.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг хамтран тэмцэнэ

Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх Парисын хэлэлцээрээр хүлээсэн үүрэг, амлалтаа хэрэгжүүлэх зорилтын хүрээнд цөмийн энерги, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтарч ажиллахаар болов. Монгол Улсын Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн, Франц Улсын Ойн дээд хэмжээний уулзалтаас гаргасан санаачилгыг уялдуулан хамтран ажиллахаар болов. НҮБ-ын цөлжилттэй тэмцэх конвенцын талуудын 17 дугаар бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах болсныг францын тал дэмжиж байгаагаа мэдэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалын хүрээнд талууд Хамтарсан тунхаглал гаргав. Энэ тунхаглал нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах түүхэн ач холбогдолтой баримт бичиг болсныг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв.

БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Чингис хаан музейд зочлов

2023.05.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар төрийн айлчлал хийж буй Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Чингис хаан музейд зочлов. Монгол, Францын харилцаа эртнээс эхлэлтэй бөгөөд Францын хаан IX Луи хааны элч Гиём дэ Рубрук Монголын эзэнт гүрнийг дэлхийд таниулсан түүхтэй. Францын Үндэсний номын санд эх хувь нь хадгалагдаж буй Марко Пологийн тэмдэглэл гар бичмэл, Каталоны атлас ном зэргийн хуулбар Чингис хаан музейн сан хөмрөгт байдаг юм. 2023 оны 10 дугаар сард Франц Улсын Нант хотын Үндэсний түүхийн музейд Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг хэрхэн өөрчлөв үзэсгэлэнг нийтэд толилуулахаар төлөвлөсөн. Энэ үзэсгэлэнг хоёр улсын төрийн тэргүүн ивээлдээ авч дэмжихээс гадна Монгол Улс болон бусад улсад дэлгэх чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиролцоод байна. Талууд ирэх жилүүдэд соёл болон археологийн салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлж, түүний дотор кино урлагийн салбарт хамтарсан уран бүтээл туурвих, энэ хүрээнд шаардлагатай эрх зүйн баримт бичгүүдийг байгуулах болсон юм гэжээ. 

Францын гадаад хэргийн сайд бараалхав

2023.06.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Гадаад болон Европын хэргийн сайд К.Колонна бараалхав. Гадаад хэргийн эмэгтэй сайд нарын уулзалтыг хамтран зохион байгуулж, тус  уулзалтад оролцохоор хүрэлцэн ирсэнд Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлэв. Өнгөрсөн 5  дугаар сард Монгол Улсад хийсэн Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Э.Макроны айлчлал харилцаа, хамтын ажиллагааны түүхийг шинэ хуудсаар баяжуулж, Стратегийн түншлэлд хүргэхэд чухал түлхэц болсныг онцлов. Мөн Ерөнхийлөгч Э.Макронд мэндчилгээ дэвшүүлснийг уламжлахыг хүслээ. Гадаад болон Европын хэргийн сайд К.Колонна Ерөнхийлөгч Э.Макроны мэндчилгээг уламжилж, ирэх 10 дугаар сард Франц Улсад хийх Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлалд онцгой анхаарч байгааг хэлэв. БНФУ, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нарын уул уурхай, эрчим хүч, газрын ховор элемент, үндэсний хиймэл дагуул, боловсрол, соёл, онцгой байдал, байгаль орчин, хүнсний хангамж, хөдөө аж ахуй зэрэг салбарт хамтран ажиллахаар харилцан тохиролцсон асуудлыг хэрэгжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гаргаж байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид Монгол Улстай урт хугацаанд өргөн хүрээнд нээлттэй, харилцан ашигтай хамтран ажиллахыг эрмэлзэж байгаагаа нотлов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2023.10.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол, Францын харилцаанд ахиц гарч, тус улсын Ерөнхийлөгч саяхан манай улсад айлчлаад буцсаныг дээр дурдсан. Тэгвэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар 2023 оны 10 дугаар сарын 10-14-ний өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн айлчлал хийж байна.  Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар хэвлэлд мэдээлэл өгч, уулзалт хийнэ. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Сенатын Ерөнхийлөгч Жерар Ларше, Парис хотын Засаг дарга Анн Идалго нар бараалхана. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Франц Улсын Нант хотын Үндэсний түүхийн музейд зургаан сарын хугацаанд дэлгэгдэх Чингис хаан-Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэнг нээнэ. Мөн Парис хотын Версалийн ордны Хааны театрт болох Морин хуурын чуулгын тоглолт, Монгол-Францын бизнесийн форум зэрэг арга хэмжээнд тус тус оролцохоор төлөвлөж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн айлчлал хийхээр өнөөдөр эх орноосоо мордлоо. Энэ айлчлал нь Монгол Улсын Төрийн тэргүүний түвшинд Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй анхны төрийн айлчлал юм гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийх төрийн айлчлал эхэллээ

2023.10.10. Франц улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2023 оны 10 дугаар сарын 10-ны өдөр Парис хотноо хүрэлцэн ирлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Парис хотын Орли олон улсын нисэх онгоцны буудалд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Эрчим хүчний шилжилтийн сайд Аньес Панье-Рунашье, Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Франц Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд У.Нямхүү, Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиен Сүрүн болон бусад албаны хүмүүс угтан авав. Энэ сарын 10-14-ний өдрүүдэд үргэлжлэх төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макронтой уулзаж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцоно. Түүнчлэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Сенатын Ерөнхийлөгч Жерар Ларше, Парис хотын Засаг дарга Анн Идалго, ЮНЕСКО-ийн Ерөнхий захирал Одри Азулей нар тус тус бараалхана. Монгол, Францын хооронд 1965 онд дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд уг айлчлал нь хоёр улсын Онцгой эрхт түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг худалдаа, эдийн засаг, соёл, уул уурхай, зам тээвэр, эрчим хүч зэрэг олон салбарт өргөжүүлэн бататгах, холбогдох баримт бичгийг байгуулах зорилготой. Энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улсын Төрийн тэргүүний түвшинд Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй анхны төрийн айлчлал юм гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Парис хотын Засаг дарга Анн Идалго бараалхлаа

2023.10.11. Франц улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын нийслэл Парис хотын Засаг дарга Анн Идалго 2023.10.11-ний өдөр бараалхав. Уулзалтын үеэр талууд хот төлөвлөлт, автозамын түгжрэл, агаарын бохирдол, ногоон байгууламж зэрэг асуудлаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх нийслэлийн иргэдийн тав тухтай, аюулгүй аж төрөхөд сөргөөр нөлөөлж буй бэрхшээлийг шийдсэн туршлагаасаа хуваалцахын чухлыг онцолж, энэ чиглэлээрх хоёр нийслэлийн хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Бүгд Найрамдах Франц Улсын нийслэл Парис хотын Засаг дарга Анн Идалго хоёр хотын хооронд соёл, спортын харилцааг дэмжин ажиллахаа хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүн төрөлхтний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг зуны олимпын 33 дугаар наадам Парис – 2024-ийг зохион байгуулах хүндтэй үүргээ нэр төртэйгөөр биелүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлж, хотын дарга Анн Идалго-д амжилт хүсэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Ерөнхий захирал Одри Азулэй бараалхав

2023.10.11. Франц улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Ерөнхий захирал Одри Азулэй 2023.10.11-ний өдөр бараалхав. Талууд Монгол Улс, НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлж буй төслийн явц, үр дүн, цаашид анхаарах асуудлын талаар дэлгэрэнгүй санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагатай хамтран ажиллаж эхэлснээс хойш 60 жилийн хугацаанд боловсролыг түгээх, бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг арилгах, үндэсний түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, техник технологийн ололтыг таниулах, хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг бататган бэхжүүлэх зэрэг үйлсэд идэвхтэй хамтран ажиллаж ирснийг онцлов. Уулзалтын үеэр НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Ерөнхий захирал Одри Азулэй Онон-Балжийн байгалийн цогцолборт газрыг НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Шим мандлын нөөц газруудын дэлхийн сүлжээнд бүртгэсэн сертификатыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд гардуулав. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Сенатын Ерөнхийлөгч Жерар Ларше бараалхлаа

2023.10.12. Франц улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч Жерар Ларше 2023.10.11-ний өдөр бараалхав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх саяхан болсон Парламентын сонгуульд ялалт байгуулан Сенатын Ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогдсон Жерар Ларшед баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол, Францын харилцаа хоёр талын хүч чармайлтын дүнд өргөжин хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун буйгаа илэрхийллээ. Хамтын ажиллагааг харилцан сонирхсон салбаруудад өргөжүүлэх эрх зүйн таатай орчныг бий болгоход хоёр улсын хууль тогтоох байгууллага хооронд бий болсон ойр дотно хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэж байгааг онцлов. Хоёр талын харилцааг цаашид эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын бодит агуулгаар баяжуулан өргөжүүлж, стратегийн түншлэлд хүргэх хоёр талын нийтлэг зорилтыг биелүүлэхэд хамтран ажиллаж, дэмжлэг үзүүлэх талаар талууд дэлгэрэнгүй санал солилцов. Сенатын танхимын Ерөнхийлөгч Жерар Ларше Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлалд амжилт хүслээ. Хоёр улсын Парламент дахь найрамдлын бүлгийн хамтын ажиллагаанд төдийгүй Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх бүхий л үйлсэд дэмжлэг үзүүлэн ажиллахаа илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Сенатын танхимын Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурж, дурсгалын үг үлдээв.

Монгол Улсын Соёлын элч Морин хуурын чуулга Версалийн ордны хааны дуурийн театрт анх удаа тоглолт хийлээ

2023.10.12. Франц Улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Соёлын элч Морин хуурын чуулга 2023.10.11-ний өдөр Версалийн ордны Хааны дуурийн театрт анх удаа тоглолт хийв. Тоглолтыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг болон Бүгд Найрамдах Франц Улсын Европ, Гадаад хэргийн сайд Катерин Колонна зэрэг францын төр, засаг, нийгмийн зүтгэлтнүүд, Парист төвтэй олон улсын байгууллагын удирдлагын төлөөлөл зэрэг 600 орчим өндөр албаны зочид урилгаар үзлээ. Морин хуурын чуулга Версалийн ордны Хааны дуурийн театрын тайзнаа өөрийн урын сангаасаа үндэсний, ардын болон сонгодог төрлийн 15 бүтээлийг толилуулсан нь үзэгч олны талархлыг хүлээсэн бөгөөд тус театрт тоглосон Монголын анхны уран бүтээлчид болсноороо онцлог байв. Морин хуурын чуулга үүсгэн байгуулагдсанаас хойш 31 жилийн хугацаанд 30 гаруй оронд 650 гаруй тоглолт хийгээд байна. Тухайлбал, АНУ-ын Нью-Йорк хотноо НҮБ-ын төв байр, БНФУ-ын Парис хотноо ЮНЕСКО-ийн төв байр, ОХУ-ын Большой театр, БНХАУ-ын Үндэсний их театр (Сувдан театр), Япон Улсын NHK телевизийн концертын их танхим болон Сиднейн Дуурийн театрт амжилттай тогложээ. Морин хуурын чуулга нь 2023.10.14-ний өдөр БНФУ-ын Нант хотын консерваторын тайзнаа мөн тоглох юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол-Францын бизнес форумд үг хэллээ

2023.10.12. Франц Улс. Парис хот.Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол-Францын бизнес форумд үг хэллээ.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Монгол, Францын бизнес зөвлөлийн дарга ноён Клод Имовен, Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид ээ, Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид өө, Эрхэмсэг хатагтай, ноёд оо. Монгол-Франц хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилготой өнөөдрийн бизнесийн форумд хүрэлцэн ирсэн Монгол, Францын бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид Та бүхэнд энэ сайхан өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Энэ дашрамд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд энэ удаагийн бизнес форумыг хамтран зохион байгуулж буй хоёр орны төр, засгийн байгууллагууд, Монгол, Францын худалдааны танхимууд болон өнөөдрийн арга хэмжээнд хүрэлцэн ирсэн хоёр орны бизнесийн төлөөлөл, хамтрагч, дэмжигч байгууллагууд Та бүхэнд гүн талархал илэрхийлье. Манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа олон зуун жилийн түүхтэй бөгөөд 1965 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш 58 жилийг туулжээ. Энэхүү түүхэн хугацаанд манай хоёр орон улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсрол зэрэг бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлж ирснийг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Өнөөдрийн байдлаар Францын нийт 66 компани манай улсад бүртгэлтэй байгаа бөгөөд тэдний хөрөнгө оруулалтын 80 орчим хувь нь уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулсан байна. Цаашид хоёр орны эдийн засгийн харилцан ашигтай, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд өнөөдрийн энэ бизнес форум чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна. 

Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид ээ, Хатагтай ноёд оо. Монгол Улс өнөөдөр бүс нутагтаа ардчиллын баян бүрд хэмээн нэрлэгдэж, мөнхийн хоёр хөршөөс гадна гуравдагч хөршийн харилцаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн хөгжүүлэх замаар тогтвортой, дархлаатай, хүртээмжтэй, ногоон нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг цогцлоохоор зорин ажиллаж байна. Монгол Улс нийгэм, эдийн засаг болон үндэсний аюулгүй байдлаа бататган бэхжүүлэх зорилгоор эдийн засгийн олон чухал шинэчлэлүүдийг хэрэгжүүлж байна. Энэ хүрээнд Халамжаас хөдөлмөрт, Олборлолтоос боловсруулалтад, Импортоос экспортод шилжих суурь шинэчлэлүүдийг хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах болон дэлхийн хүнсний хангамжид Монгол Улс хувь нэмрээ оруулах зорилгоор Тэрбум мод болон Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал гэсэн үндэсний хөдөлгөөнүүдийг эх орондоо санаачлан хэрэгжүүлж байна. Мөн цар тахлын дараах Монгол Улсын эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг сэргээхэд Монгол Улсын Засгийн газар Шинэ сэргэлтийн бодлогыг дэвшүүлэн хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд ялангуяа аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулахад онцгой анхаарч байна. Монгол Улсын хэрэгжүүлж буй дээрх эдийн засгийн бодлого, санал санаачилга болон үндэсний хөдөлгөөнүүдийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд Монгол, Францын харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа, ялангуяа Франц Улсын мэдлэг, туршлага, дэвшилтэт техник технологи, инновац болон хөрөнгө оруулалт онцгой чухал үүрэгтэй гэж бид үзэж байна. Нэн ялангуяа хоёр орны хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчдийн хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргахад өнөөдрийн форумын гол зорилго оршиж байгаа юм. Монгол Улс хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах чиглэлд цогц шинэчлэл хийж байна. Энэ хүрээнд манай улс хөрөнгө оруулалтын бодлогоо улам сайжруулж, тогтвортой, тууштай байж, Итгэлтэй, найдвартай, удаан хугацааны түнш байх зарчмыг баримтлан, хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр эрх зүйн болон институтийн шинэчлэлүүдийг хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд Эдийн засаг, хөгжлийн яамыг шинээр байгуулж, гадаадын хөрөнгө оруулалт, худалдааны агентлагийн үйл ажиллагааг эхлүүлээд байна. Цаашид Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчид тогтвортой ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэхэд манай төр, засаг онцгой анхаарч ажиллана гэдгийг та бүхэнд хэлэхийг хүсэж байна.

Мөн манай улсын татварын орчин тогтвортой, татварын хувь, хэмжээ бүс нутгийн орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага гэдгийг онцлон тэмдэглэж байна. Түүнчлэн Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар 26 улстай Давхар татвараас чөлөөлөх тухай хэлэлцээр, 43 улстай Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай хоёр талт хэлэлцээрүүдийг тус тус байгуулаад байна. Монгол Улсад үйлдвэрлэсэн бараа, бүтээгдэхүүн олон оронд татварын хөнгөлөлт эдлэх боломжтой юм. Тухайлбал, Европын Холбооны GSP+ хөтөлбөрийн хүрээнд нийт 7200 нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнийг Европын Холбооны зах зээлд гаалийн татваргүй гаргах боломжтой. Үүний зэрэгцээ Монгол Улс Замын-Үүд болон Алтанбулаг зэрэг хэд хэдэн чөлөөт бүсийг хөгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Монгол Улс Франц Улстай худалдаа, хөрөнгө оруулалтаа өргөжүүлэн хөгжүүлэх суурь эрх зүйн орчин харьцангуй сайн бүрдсэн бөгөөд 1991 онд Монгол Улс, Франц Улсын хооронд Хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах тухай гэрээ, 1996 оны Давхар татвараас чөлөөлөх тухай гэрээ зэрэг баримт бичгүүдийг байгуулсан. Мөн 2013 онд Европын холбоотой Түншлэл, хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улс, Европын Холбооны хоорондын хэлэлцээрийг байгуулсан юм. Эрхэм хүндэт бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид ээ. Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон өнгөрсөн тавдугаар сард манай улсад төрийн айлчлал хийсэн бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлал нь хоёр улсын хөрөнгө оруулалт, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Францын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бататган бэхжүүлж, бодит үр дүн гаргахын зэрэгцээ манай хоёр улсын хооронд хийгдэх томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг амжилттай хэрэгжүүлэхийн төлөө Монгол Улс хичээн ажиллах болно гэдгийг Та бүхэнд хэлэхийг хүсэж байна. Хоёр улсын эдийн засаг, бизнесийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулж, бүхий л салбарт өргөжин хөгжүүлэхэд өнөөдрийн бизнесийн форум чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт итгэл төгс байна. Энэ дашрамд Монгол Улс ирэх гурван жилийг Монголд зочлох жил болгон зарласан бөгөөд Та бүхнийг мөнх тэнгэрийн орон, Их эзэнт гүрний өлгий нутаг, манай сайхан эх оронд зочлон ирэхийг урьж байна. Өнөөдрийн бизнесийн форумын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Монгол, Францын ард түмний ган бат найрамдал улам цэцэглэн хөгжих болтугай. Анхаарал тавьсанд баярлалаа гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг албан ёсоор угтах ёслол боллоо

2023.10.13. Франц улс. Парис хот. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар тус улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг албан ёсоор угтах ёслол 2023 оны 10 дугаар сарын 12-ны өдөр болов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг Бүгд Найрамдах Франц Улсын Хууль зүйн сайд Эрик Дюпон болон Парис хотын Цэргийн тойргийн захирагч, генерал Кристоф Абад тэргүүтэй албаны хүмүүс Парисын Дайнд нэрвэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх ордон (Инвалидын ордон)-д албан ёсоор угтлаа. Ёслолын үеэр Монгол, Францын төрийн дуулал эгшиглэж, Хүндэт харуул Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хүндэтгэл үзүүлэв. Ёслолын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макронтой хэлэлцээ хийх Элизейн ордон руу хөдлөв. Энэ үед 146 морьтой цэрэг, Францын Гвардын цэргийн мотоциклтой 30 хөтөч залан явлаа. Инвалидын ордон нь Францын XIV Луй хааны 1670 оны зарлигаар дайнд оролцож, эрэлхэг гавьяа байгуулсан цэрэг дайчдад зориулсан бөгөөд ордонд цэргийн түүхийн музей, Наполеон Бонапарт болон Францын цэргийн түүхэнд гавьяа байгуулсан эрэлхэг жанжнуудын бунхан байрладаг

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон албан ёсоор угтлаа

2023.10.13. Франц Улс. Парис хот.Бүгд Найрамдах Франц Улсад Төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Элизейн ордонд албан ёсоор угтан авлаа. Энэ үеэр Франц Улсын Ерөнхийлөгчийн Хүндэт харуулын дарга угтан мэндчилж, үлээвэр найрал хөгжим марш эгшиглүүлэв. Элизейн ордон буюу Франц Улсын Ерөнхийлөгчийн ордон нь тус улсын Ерөнхийлөгчийн өдөр тутмын ажлаа эрхлэн явуулдаг өргөө бөгөөд Бүгд Найрамдах Улсын билэгдэл юм. Ордны Мюратын танхимд Засгийн газрын хуралдааныг долоо хоног бүрийн Лхагва гаригт хийдэг бол, жил бүрийн 7 дугаар сарын 14-ний өдөр буюу Францын Үндэсний баярын өдрөөр ордны гаднах талбайд Францын хувьсгалын ойд зориулсан ёслол хүндэтгэлийн арга хэмжээг зохион байгуулдаг байна. Мөн тус улсын Ерөнхийлөгч Элизейн ордонд гадаадын төр, засгийн дээд, өндөр түвшний төлөөлөгчдийг хүлээн авдаг уламжлалтай.

Монгол, Францын Төрийн тэргүүн нар хэвлэлд мэдээлэл хийлээ

2023.10.13. Франц Улс. Парис хот. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн тус улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар хэвлэлд мэдээлэл хийлээ. Төрийн тэргүүн нарын хэлэлцээний өмнө болсон уг арга хэмжээний үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө, Энд хүрэлцэн ирсэн хэвлэлийн төлөөлөгчид өө, Хатагтай, ноёд оо, Та бүхэнд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Өнө эртний түүхт, өв соёлын өлгий болсон үзэсгэлэнт сайхан эх орондоо халуун дотноор хүлээн авч байгаа Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Танд болон францын найрсаг ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Эртний түүхт Монгол, Франц хоёр орны түүхэн харилцаа тэртээх 13 дугаар зуунаас эхтэй буюу 1253 онд IX Людовик хааны элч Гийом дө Рубрук Их Монгол Улсын нийслэл Хархорум хотод хүрэлцэн ирж, Чингис хааны ач Мөнх хаанд бараалхан түүний ордонд амьдарч байсан түүхтэй. Мөн тэрбээр Монголын Эзэнт гүрэн дэлхийг өөрчилсөн тухай гайхамшигт түүхийг бичиж үлдээсэн байдаг. Түүнээс хойш Ил хаант улсын Аргун хаан, Өлзийт хаан нар Францын Гоо Филипп хаантай харилцаж байсан захидлууд өнөөдрийг хүртэл хадгалагдан ирсэн нь түүхийн чухал эх сурвалж болдог бөгөөд Монгол, Франц хоёр орны харилцаа тухайн үед ямар түвшинд хүрсэн байсныг гэрчлэн харуулдаг. Түүнчлэн Францын уран дархан Гийом дө Бушегийн урласан алдарт мөнгөн мод Монголын Эзэн хааны ордонд сүндэрлэж, Их Монгол улсын нийслэл Хархорум хотын нэгэн гайхамшиг болон шагшигдаж байсан түүхтэй. Тэгвэл Монгол, Францын орчин цагийн харилцаа 1965 онд дипломат харилцаа тогтоосон үеэс эхлэлтэй бөгөөд Монгол Улс Франц Улсыг манай гуравдагч хөрш, Европ дахь дотны итгэлт түнш хэмээн үздэг билээ. Тэртээх 1253 онд Францын IX Людовик хаан Монгол-Францын харилцааны түүхийг эхлүүлж байсан бол 770 жилийн дараа буюу 2023 онд БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсад анх удаа төрийн айлчлал хийж, Монгол, Францын ард түмний эртний уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг түүхэн шинэ агуулгаар баяжуулан, түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг нээсэн чухал үйл явдал болсон. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч таны Монгол Улсад хийсэн айлчлалын үеэр манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн олон чухал асуудлаар санал бодлоо солилцож, хоёр улс түншлэлийн түвшингээ ахиулан, онцгой эрхт түншлэлийн харилцаа тогтоосноо хамтран тунхагласан билээ. Тэгвэл өнөөдөр танай сайхан оронд хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэхүү төрийн айлчлал нь гуравдагч хөршийн бодлогоо үр дүнтэй хэрэгжүүлж, хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын агуулгаар баяжуулж, Монгол, Францын хамтарсан тунхаглалын хүрээнд харилцан тохиролцсон асуудлуудыг бодит ажил хэрэг болгоход чиглэгдэж байна. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Монгол Улс Европын Холбоотой байгуулсан Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийн хүрээнд Франц Улстай худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг тэлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг чухалчилж байна. Энэ хүрээнд шинжлэх ухаан, технологи, инновацаар дэлхийд тэргүүлэгч улсын нэг болох Франц Улстай харилцаа холбооны хиймэл дагуул, цэвэр эрчим хүч, нэн чухал ашигт малтмал, хүнс, хөдөө аж ахуй, байгаль орчин, гамшигтай тэмцэх, эрүүл мэнд, боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, зам тээвэр зэрэг салбарын хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд хэмжээний харилцан айлчлалууд чухал түлхэц үзүүлж байна. Мөн Монгол, Франц Улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болсон харилцан ашигтай стратегийн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг бодит ажил хэрэг болгоход энэ удаагийн төрийн айлчлал зохих үүрэг гүйцэтгэж, манай хоёр орны онцгой эрхт түншлэлийг бататган бэхжүүлж, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Манай хоёр улс газарзүйн байршлын хувьд алс хол оршдог хэдий ч бидний өнө эртний түүх, өв соёлын нандин харилцаа манай хоёр орны ард иргэдийг оюун санаа, зүрх сэтгэлийн хувьд ямагт холбож ирсэн билээ. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Та бидний ивээл дор энэ удаа зохион байгуулагдаж буй Чингис хаан – Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь түүхэн үзэсгэлэн Нант хотын Үндэсний түүхийн музейд маргааш нээлтээ хийх гэж байгаа нь үүний нэг тод жишээ болж байна. Энэхүү үзэсгэлэн нь монголчууд бидний түүх, соёл, өв уламжлал болон манай хоёр улсын түүхэн харилцааг Франц Улсад төдийгүй дэлхий нийтэд сурталчлан таниулахад онцгой чухал ач холбогдолтой юм. Мөн Франц улсын баялаг их түүхийн өлгий болох Версалийн ордны Хааны дуурийн театрт Монгол Улсын Морин хуурын чуулгын найрал хөгжим анх удаа эгшиглэж, хөх тэнгэрийн орон, тал нутгийн аялгуугаар франц анд нөхдийнхөө сонорыг мялаан, сэтгэл хөдлөм сайхан дурсамжийг хамтдаа бүтээж буйд баяртай байна. Энэхүү түүх соёлын арга хэмжээг талархан дэмжсэн эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Танд болон Франц Улсын Засгийн газарт чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрсний доройтол, түүнээс үүдэлтэй хүнсний хомсдол зэрэг дэлхий нийтэд тулгарч буй сорилт бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд олон улсын хамтын нийгэмлэг, улс орон бүрийн хүчин чармайлт, хувь нэмэр нэн чухал юм. Монгол Улс дэлхий нийтийн өмнө тулгамдаж буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулах зорилготой Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг Франц Улсын Ойн дээд хэмжээний уулзалтаас гарсан санаачилгуудтай уялдуулж, хамтран ажиллахаар тохирсныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Мөн 2026 онд НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын талуудын 17-р бага хурлыг Монгол Улс эх орондоо зохион байгуулахаар ажиллаж байгаа бөгөөд энэхүү хурлыг амжилттай зохион байгуулахад хамтран ажиллахаар болсонд талархаж байна. Цаашид манай хоёр улс НҮБ болон олон улсын түвшинд эх дэлхий, хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх нийтлэг зорилтуудыг ханган хэрэгжүүлэхийн төлөө үр дүнтэй, нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэл төгс байна. Энэ дашрамд хүн төрөлхтний энхтайвны бэлгэ тэмдэг болсон зуны олимпын 33-р их наадам Парис-2024-ыг ирэх онд эх орондоо хүлээн авах Франц Улс, францын ард түмэнд баяр хүргэж, амжилт хүсье. Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагаа үеийн үед батжин бэхжиж, өнө мөнхөд цэцэглэн хөгжих болтугай. Анхаарал хандуулсан Та бүхэнд баярлалаа” гэлээ. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн айлчлалын хүрээнд гэрээ, хэлэлцээрүүдийг шинээр байгуулснаар хамтын ажиллагаа идэвжинэ гэдгийг хэллээ. Түүнчлэн сансрын холбоо, эрчим хүч, хүнс, хөдөө аж ахуй, байгаль орчны салбарыг онцлон дурдаж, цаашид урт хугацаанд харилцан ашигтай хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байгааг илэрхийллээ. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100 хөтөлбөрийн хүрээнд Франц Улсад суралцах эхний ээлжийн монгол оюутнуудыг хүлээн авсан тухай дурдав. Эдгээр оюутнууд Франц, Монголын найрамдалт харилцаанд шинэ өнгө аяс нэмж, үргэлжлүүлэн авч явна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэллээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн айлчлалын хүрээнд хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэгт зурлаа

2023.12.31. Франц улс. Парис хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд хоёр улсын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурлаа.

ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРСАН БАРИМТ БИЧГҮҮД:

1. Онцгой байдлын ерөнхий газрын агаараас аврах ангид нэмэлт сургалт явуулах төслийн санхүүжилт олгох тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын санхүүгийн хэлэлцээрт францын талаас Францын жижиг, дунд үйлдвэр, худалдаа, аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн сайд Оливия Грегуар, монголын талаас Сангийн сайд Б.Жавхлан нар гарын үсэг зурлаа.
2. Онцгой байдлын ерөнхий газарт гал унтраах тусгай зориулалтын машин нийлүүлэх төслийн санхүүжилт олгох тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газар хоорондын санхүүгийн хэлэлцээрт францын талаас Францын жижиг, дунд үйлдвэр, худалдаа, аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн сайд Оливия Грегуар, монголын талаас Сангийн сайд Б.Жавхлан нар гарын үсэг зурлаа.
3. Монгол Улсын Засгийн газар болон Орано майнинг компанийн хооронд байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн хэлэлцээний протоколд францын талаас Орано групп ерөнхий захирал Клод Имовен, монголын талаас Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн ерөнхий захирал С.Наранцогт нар гарын үсэг зурлаа.
4. Монгол Улсын Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам болон БНФУ-ын Thales Alenia Space компанийн хоорондын Харилцан ойлголцлын тухай санамж бичигт францын талаас Thales Alenia Space компанийн гүйцэтгэх захирал Эрвэ Дэррэй, монголын талаас Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайд Н.Учрал нар гарын үсэг зурав.
5. Геологийн шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны тухай чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Францын Геологи, уул уурхайн судалгааны товчоо болон Монголын Үндэсний геологийн алба хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичигт францын талаас Геологи, уул уурхайн судалгааны товчооны үйл ажиллагаа хариуцсан захирал Кристоф Пуанссо, монголын талаас Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд У.Нямхүү нар гарын үсэг зурлаа.
6. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Геологи уул уурхайн судалгааны товчоо, Францын геофизикийн ерөнхий компани болон Монголын үндэсний геологийн алба хоорондын эрмэлзлийн захидалд Францын талаас Геологи, уул уурхайн судалгааны товчооны үйл ажиллагаа хариуцсан захирал Кристоф Пуанссо, Геофизикийн ерөнхий компанийн Геологийн шинжлэх ухааны менежер Никола Салаун, монголын талаас Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд У.Нямхүү нар гарын үсэг зурлаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар хэлэлцээ хийлээ

2023.10.13. Франц Улс. Парис хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар 2023 оны 10 дугаар сарын 10-14-ний өдрүүдэд Франц Улсад төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нар Элизейн ордонд хэлэлцээ хийв. Хэлэлцээний үеэр Монгол, Францын хооронд энэ онд Төрийн тэргүүний түвшний анхны айлчлалыг харилцан хийж байгаа нь хоёр улсын онцгой эрхт түншлэлийг бататгах, хамтын ажиллагааг бүхий салбарт өргөжүүлж, стратегийн түвшинд хүргэх нийтлэг зорилтоо хэрэгжүүлэхийн төлөө байгааг талууд онцлов. Мөн Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны энэ оны 5 дугаар сард Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалын үеэр гаргасан Монгол, Францын хамтарсан тунхаглалд тусгагдсан зорилтууд, ялангуяа хоёр орны харилцааны бэлгэ тэмдэг болсон стратегийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, эрчим хүч, харилцаа холбоо, гамшгийн менежмент, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсролын салбар дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн ажиллахаа Төрийн тэргүүн нар нотоллоо. Төрийн тэргүүн нар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хүнсний хомсдол зэрэг дэлхий дахинд тулгарч буй сорилтыг даван туулахад олон улсын хамтын нийгэмлэг төдийгүй улс бүр хувь нэмрээ оруулахын чухлыг онцолж, эдгээр чиглэлээрх хоёр улсын санаачилга, зорилтуудыг уялдуулан үр дүн гаргахад хамтран ажиллахаа дахин нотлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон болон францын ард түмэнд Парис – 2024 зуны олимпын 33 дугаар наадмыг зохион байгуулахад нь амжилт хүсэв гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Чингис хаан-Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэнгийн нээлтэд оролцлоо

2023.10.14. Франц Улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны ивээл дор зохион байгуулж буй Чингис хаан – Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэнгийн нээлтийн ёслол 2023 оны 10 дугаар сарын 13-ны өдөр Нант хотын түүхийн музейд боллоо. 
Арга хэмжээг нээж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх үг хэллээ. Тэрбээр монголчуудын бахархал болсон баатарлаг өвөг дээдсийн түүх, хүн төрөлхтөнд үлдээсэн агуу их өв соёлыг БНФУ-ын Нант хотын Бретанийн гүнгийн шилтгээн – Нантын түүхийн музейд дэлгэн толилуулж, дэлхий нийтийн хүртээл болгож байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Энэхүү үзэсгэлэн нь монгол хаадын албан бичиг, захидлыг дэлгэн үзүүлж, Монголын түүх, соёлын сор болсон үзмэрийг олон түмний хүртээл болгож, монголчуудын нүүдлийн соёл иргэншлийн өв соёлыг олон улсад таниулах таатай боломжийг олгож байгааг онцлов. Нээлтийн арга хэмжээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Хөдөө аж ахуй, хүнсний бүрэн эрхт байдлын сайд Марк Фену, Луар мужийн захирагч Фабрис Ригуле-Роз, Нант Метрополын Ерөнхийлөгч, Нант хотын Засаг дарга Жоанна Ролланд, Нант хотын түүхийн музейн захирал Бертран Гиеэ нар болон бусад албаны хүмүүс оролцов. Чингис хаан – Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэн нь 555 үзмэрээс бүрдсэн бөгөөд үзмэрүүдийг Чингис хаан үндэсний музей, Монголын үндэсний музей, Хархорум музей, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, хувь цуглуулагчаас, мөн Францын Лувр (Louvre), Сэвр (Sevres), Азийн урлагийн Гимэй (Guimet), Франц Улсын Ерөнхийлөгч асан Жак Ширакийн нэрэмжит Брэнли (Quai Branly) музей болон Европын Берлин, Цюрих, Брюселийн музей зэрэг дэлхийн алдартай 20 гаруй музейгээс татан дэлгэн үзүүлсэн байна. Үзэсгэлэн нь Монголын Эзэнт гүрэн байгуулагдсан түүхийг харуулахын зэрэгцээ Чингис хаан, түүний залгамжлагчид тив дамнасан эзэнт гүрнийг хэрхэн байгуулсныг сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой. Үзэсгэлэн 2024 оны 5 дугаар сарын 5-ны өдрийг дуустал зургаан сарын хугацаанд үргэлжилнэ гэжээ.

Парис-2024 зуны олимпын нээлтэд оролцоно

2024.07.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт 2024.07.26-ны өдөр болох Парис-2024 зуны Олимпын XXXIII наадмын нээлтэд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон, Олон улсын олимпын хорооны Ерөнхийлөгч Томас Бах нарын урилгаар оролцоно. Зуны олимпын нээлтэд дэлхийн 60 гаруй орны төр, засгийн болон олон улсын байгууллагын тэргүүн нар оролцох юм. Хүн төрөлхтний эв найрамдлын бэлгэ тэмдэг болсон зуны олимпын XXXIII наадамд Монгол Улсын 33 тамирчин 9 төрөлд оролцох ба манай багийн тэмцээн байт харваагаар эхэлнэ. Монгол Улс 1964 оноос эхлэн олимпын наадамд оролцож эхэлсэн бөгөөд Монголын баг тамирчид зуны олимпын наадмаас 30, паралимпын наадмаас 4 медаль хүртсэн амжилттай билээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх зуны Олимпын XXXIII наадмын нээлтэд оролцлоо

2024.07.27. Франц Улс. Парис хот. Зуны Олимпын XXXIII наадмын нээлтэд оролцохоор Парис хотноо хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, гэргий Л.Болорцэцэг нарыг Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон гэргийн хамт Елисейн ордонд угтлаа. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Франц Улсын нийслэл Парис хотноо болж буй зуны Олимпын XXXIII наадмын нээлтийн ажиллагаанд оролцлоо. Энэхүү арга хэмжээнд нийт 60 гаруй улсын төр, засгийн тэргүүн, олон улсын байгууллагын удирдлага оролцов. Бүгд Найрамдах Франц Улс нь Парис хотноо Олимпын наадмыг 3 дахь удаагаа зохион байгуулж байгаа ба Олимпын нээлтийн ёслол нь анх удаа цэнгэлдэх хүрээлэнд бус үзэсгэлэнт Сена мөрний дагуу болсноороо онцлогтой байв. Олимпын наадамд оролцох нийт 184 улсын 10,500 тамирчид Сена мөрний дагуу 6 км замаар үргэлжлэх 160 завиар парад хийж оролцов. Энэ удаагийн зуны Олимп нь 2024.07.26-ны өдрөөс 2024.08.11-ний өдрүүдэд болох ба манай улсын тамирчид чөлөөт бөх, жүдо бөх, бокс, буудлага, байт харваа, усанд сэлэлт, дугуй, хөнгөн атлетик, хүндийн өргөлт зэрэг спортын 9 төрөлд 33 эрх авч оролцож байна. Харин ирэх 2024.08.28-ны өдрөөс 2024.09.08-ны өдрүүдэд болох Паралимпын наадмын пара пауэрлифтинг, пара байт харваа, пара таеквондо, пара усанд сэлэлт, пара жүдо, пара хөнгөн атлетик зэрэг 6 төрөлд 10 эрх, нийт 44 эрхтэйгээр оролцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макронтой уулзлаа

2024.07.27. Франц Улс. Парис хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макронтой 2024.07.27-ны өдөр Парис хотноо тусгайлсан уулзалт хийлээ. Уулзалтаар хоёр орны нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал, харилцаа, хамтын ажиллагааны төсөл, арга хэмжээнүүд, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар дэлгэрэнгүй ярилцав. Тухайлбал, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгчийн 2023 оны 05 дугаар сард Монгол Улсад хийсэн Төрийн айлчлал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2023 оны 10 дугаар сард Бүгд Найрамдах Франц Улсад хийсэн Төрийн айлчлалуудаар ярилцаж тохиролцсон ажлуудын явцын талаар санал солилцож, олон чухал төсөл үр дүнтэй хэрэгжиж байгааг хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар онцлон тэмдэглэв. Цаашид харилцан хэрэгжүүлсэн Төрийн айлчлалуудын үеэр тохиролцсон төслүүдийг бодит үр дүнд хүргэхэд идэвхтэй хамтран ажиллахаар санал нэгдлээ. Мөн уул уурхай, цэвэр эрчим хүч, харилцаа холбооны салбар дахь хамтын ажиллагааг тэлэх, хөрөнгө оруулалтыг эрчимжүүлэхээр тохиролцлоо.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2024.07.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиен Сүрүнийг томилолтын хугацаа нь дуусаж, эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өргөжиж, 2023 онд хоёр улсын Ерөнхийлөгч нар харилцан Төрийн түүхэн айлчлалууд хэрэгжүүлснийг онцоллоо. Төрийн тэргүүн нарын харилцан айлчлалаар тохиролцсон ажлууд үр дүнтэй урагшилж байгааг сайшааж, Элчин сайд Себастиен Сүрүний оруулсан хувь нэмэр, хүчин чармайлтыг өндрөөр үнэлж байгаагаа илэрхийллээ. Элчин сайд Себастиен Сүрүн өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд бүх талын дэмжлэг үзүүлж, хамтран ажилласан Монгол Улсын төр, засаг болон монголын найрсаг ард түмэнд талархал илэрхийлэв. Хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарын тохиролцсон төсөл, хөтөлбөрүүд, харилцаа, хамтын ажиллагаа ирэх жилүүдэд бүх салбарт гүнзгийрэн хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэллээ. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд оруулсан Элчин сайдын үнэтэй хувь нэмэр, хөдөлмөр зүтгэлийг нь үнэлж, Найрамдал медалиар шагнав.

Бүгд Найрамдах Франц Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа

2024.09.19. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Франц Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Коринн Пэрера Да Силва Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Өнө эртний түүхтэй Монгол, Францын харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд идэвхтэй өрнөж байгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тэмдэглэж, харилцааны түвшин стратегийн түншлэлд хүрнэ гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв. Өнгөрсөн онд БНФУ-ын Ерөнхийлөгчийн Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНФУ-д хийсэн төрийн айлчлал болон энэ оны 07 дугаар сард Парис хотноо хийсэн уулзалтын үеэр хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн ярилцаж, тохиролцсон хамтын ажиллагааны чухал төсөл, хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжинэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа тэмдэглэлээ. Ирэх жил тохиох дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойг ёслол төгөлдөр, өргөн цар хүрээтэй тэмдэглэж, харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулан, иргэд хоорондын харилцаа, нэн ялангуяа боловсрол, соёлын салбарт хамтын ажиллагааг улам бүр өргөжүүлнэ гэдэгт итгэж буйгаа онцлов. Элчин сайд Коринн Пэрера Да Силва Франц, Монголын харилцааны түүхэнд хамтын ажиллагаа хамгийн өндөр түвшинд, идэвхтэй хөгжиж буйг онцлоод, үргэлжлүүлэн бүхий л салбарт бэхжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийллээ.

Бүгд Найрамдах Франц Улсын болон Европын Холбооны Элчин сайд нарыг хүлээн авч уулзлаа

2024.12.11. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. УИХ-ын гишүүн У.Отгонбаяр болон бусад гишүүд Бүгд Найрамдах Франц Улс болон Европын Холбооноос манай улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, хатагтай Коринн Пэрера да Силва, Ина Марчюлёните нарыг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүд 2024 оны сонгууль, түүний үр дүн, хамтарсан Засгийн газрын талаар танилцуулж, ардчилал, шударга ёс, чөлөөт зах зээлийг баталгаажуулах улс төрийн тогтвортой байдал бүрдэж, Монгол Улс хөгжил дэвшлийн гараан дээр ирснийг тэмдэглэв. Тэрбээр хамтарсан Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан 14 мега төслийн нэг нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон нарын 2023 онд хэрэгжүүлсэн харилцан айлчлалуудаар хэлэлцэн бататгасан зарим төслийг дурдаж, хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх зорилгоор Улсын Их Хурал тодорхой хуульд зохих нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад байгаа талаар мэдээлэл өгчээ. Монгол, Францын хамтран хэрэгжүүлж буй төслүүд зөвхөн хоёр орны эдийн засагт төдийгүй Европын Холбооны улсуудын эрчим хүчний салбарт ихээхэн ач холбогдолтойг гишүүд онцлоод, тус улсуудын Элчин сайд нар дэмжиж ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлжээ. Элчин сайд Коринн Пэрера да Силва хоёр улсын хамтарсан төслүүд Монгол Улсын эдийн засаг, эрчим хүчний хөгжлийг урагшлуулах, бие даасан байдлыг бэхжүүлэхэд онцгой ач холбогдолтойг онцолж, хоёр талын хамтын ажиллагаа цаашид улам эрчимтэй өргөжин тэлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн юм. Монгол-Францын хамтарсан төслүүд хэрхэн хэрэгжихийг Европын Холбооны улсуудын хөрөнгө оруулагчид анхааралтай ажиглаж байгаа хэмээн Элчин сайд Ина Марчюлёните дурдаж, Монгол Улс, Европын Холбооны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нэг том гүүр нь энэ төсөл болно гэлээ. Мөн тэрбээр ирэх 2025 онд Монгол, Европын бизнесийн чуулга уулзалтыг зохион байгуулахаар бэлтгэж байгаагаа танилцуулав гэжээ.

Монгол, Хятадын харилцаа

2018.11.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Манай улс урд хөрштэй олон зууны турш түүхэн харилцаатай явж ирсэн. Хубилай 1260 онд өөрийгөө Юань гүрний хаанд өргөмжилж, 1267 онд Их Монгол Улсын нийслэлийг Хархорум хотоос Алтан Улсын Дайду хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж Юань хэмээн нэрийдэв. Юань нь Хөх Монгол гэсэн утгатай ажээ. Ингэснээр Монголын эзэнт гүрэн Алтан орд улс, Ил хаант Улс, Цагаадайн Улс, Юань улс гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй. Монголчууд хүн гүрнээс эхлээд өдийг хүртэл олон зууны турш урд хөрштэй хил залган суухдаа хилийн заагаа цагаан хэрэмээр тогтоож байсан тухай түүхэнд олонтаа өгүүлсэн байдаг. Товчхондоо монголчуудын ул мөрийг, түүхийг тайлагдашгүй их нууц цагаан хэрэмнээс нааш үлдсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй бөгөөд олон сонирхолтой баримт олдох болов уу. Харин цагаан хэрэмнээс цаашаа нутаглаж явсан үндэстнүүд олон зууны турш нэр нь өөрчлөгдөж явсаар 1949.10.16-ны өдөр БНХАУ байгуулагдаж, энэ улстай манай улс дипломат харилцаа тогтоосноор, хоёр улсын орчин цагийн харилцаа үүссэн гэж үздэг. Харин одоо Монгол Улс, БНХАУ-ын хилийн шугам 4709,6 километр үргэлжилж байна. Монгол Улс, БНХАУ-ын тал 1950 онд Улаанбаатар болон Бээжин хотноо Элчин сайдын яамдаа харилцан нээжээ. Харин 1991 онд Монгол Улс БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөх хотод Ерөнхий консулын газраа сэргээн байгуулж, улмаар 1996 онд түүний салбарыг Эрээн хотод нээсэн бол, 2007 онд Консулын бие даасан газар болгожээ. Мөн 2011 онд Монгол Улсаас БНХАУ-ын ЗЗОБ Хонконгт Ерөнхий консулын газар,2014 онд ӨМӨЗО-ны Хөлөнбуйр хотод Консулын газар тус тус байгуулж үйл ажиллагаа явуулж байгаа ажээ. Тэгвэл 2018.11.14-ний өдрийн У.Хүрэлсүхийн засгийн газрын хуралдаанаар Шанхай хотод Ерөнхий консулын газар нээхийг хэлэлцэн дэмжиж, УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр болов. Гадаад харилцаа өргөжихийн хэрээр хөрш орнуудтай худалдаа, эдийн засаг, аялал жуулчлал зэрэг харилцан ашигтай салбаруудын харилцаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэх, гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр Засгийн газар дэс дараатай арга хэмжээ авч байна. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын Шанхай хотод Ерөнхий консулын газар нээхийг хэлэлцэн дэмжиж УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр болсон нь энэ. Ерөнхий консулын газартай болсноор энэ хот болон Гуандун, Фужян, Жөжян, Анхуй, Жянсу мужид ажиллаж, амьдарч, суралцаж байгаа манай иргэд эрх ашгаа хамгаалуулах, консулын үйлчилгээ авах, манай улсад аялах, жуулчлах, хөрөнгө оруулах зорилгоор зорчих хятад болон гадаадын иргэдэд визийн үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг боломж бүрдэнэ. 25 сая хүнтэй Шанхай нь хүн амынхаа тоогоор улсдаа нэгдүгээрт, дэлхийд тавдугаарт ордог. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 2018 оны 06 сарын байдлаар 1.5 их наяд юань буюу 230 тэрбум ам долларт хүрсэн байна. БНХАУ болон бүс нутаг, олон улсын худалдаа, эдийн засаг, банк санхүү, хөрөнгийн зах зээл, далайн тээврийн төв Шанхайд жилд дунджаар 1000 шахам үзэсгэлэн яармаг, түүний дотор олон улсын чанартай 300 гаруй томоохон арга хэмжээ болдог. Шанхайд гадаадын 70 гаруй улсын Ерөнхий консулын газар байдаг юм. Жич: Юань Улсын үеийн Монгол Орны Газрын Зургийг Википедиад дараах байдлаар оруулжээ.

Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Иргэний хэргийн сайдтай уулзлаа

2015.03.19. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, БНХАУ-тай Хил орчмын ой, хээрийн түймэртэй тэмцэх талаар хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хооронд хэлэлцээрийг  1999 онд байгуулжээ.  Энэ хэлэлцээрийн дагуу хоёр орны онцгой байдлын хэлтэс, ой хээрийн түймэр хариуцсан байгууллагууд  хамтран ажиллаж ирсэн. Тухайлбал 2009, 2010 онд  Халх голын дархан цаазат бүсэд гарсан ой хээрийн түймрийг унтраах ажилд ӨМӨЗО-ны Хянган, Шилийн гол аймгийн Ой хээрийн түймрээс сэргийлэх газрын 200 гаруй албан хаагчид оролцсон байна. Хил залгаа орнуудад хамтарч гамшгийн эсрэг тэмцэх, гамшгийн хор хөнөөлийг арилгах чиглэлээр хийж  хэрэгжүүлэх ажил цөөнгүй байгааг  Шадар сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Иргэний хэргийн сайд Ли Лигуотой уулзах үеэрээ хэллээ. Гамшгийн эрсдлийг бууруулах дэлхийн гуравдугаар бага хуралд оролцож байгаа Шадар сайд У.Хүрэлсүх бага хурлын үеэр зарим улсын сайд, олон улсын байгууллагын удирдах албан тушаалтнуудтай уулзсаны нэг нь ноён Ли Лигуо байлаа. Гамшиг болсны дараа хор уршгийг арилгах, аврах, яаралтай тусламж үзүүлэх чадавхийг бэхжүүлэх нь чухал ч гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, бэлэн байдлыг хангах, гамшгаас хамгаалах талаар иргэд олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, эрсдлийг бууруулахад анхаарч ажиллах нь илүү үр дүнтэй талаар сайд нар уулзалтынхаа үеэр хөндөн ярилаа. Монгол Улс ойрын хугацаанд Эрэн хайх, аврах олон улсын дунд түвшний багтай болохоор зорьж байна. Харин тус улсын Эрэн хайх, аврах баг нь хүн хүч, техник тоног төхөөрөмжийн чадавхийн хувьд дэлхийд дээгүүрт тооцогддог. Тиймээс хоёр орны онцгой байдлын байгууллагуудын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, мэргэжилтэн солилцох талаар Шадар сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Иргэний хэргийн сайд Ли Лигуотой  уулзахдаа ярилцжээ. 

Шадар сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дэд сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2016.08.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Чанарын хяналт шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газар /ЧХШХЦЕГ/-ын дэд сайд Мэй Көбао тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзлаа. Хоёр улсын хооронд өндөр дээд хэмжээний харилцан айлчлал тогтмолжиж, харилцаа, хамтын ажиллагаа бүх салбарт идэвхтэй өргөжин хөгжиж байгааг Шадар сайд тэмдэглэлээ. Уулзалтаар Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, ЧХШХЦЕГ хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаа, хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох, импортлох үеийн хорио цээр, дамжин өнгөрөх тээвэр зэргийн талаар санал солилцов. Хорио цээр, эрүүл ахуй, аюулгүй байдлын чанар, стандартын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүний экспорт, импортыг улам нэмэгдүүлэх чиглэлээр хоёр улсын холбогдох байгууллага идэвхтэй ажиллах ёстой гэдэгт талууд санал нэгдлээ. Дэд сайд Мэй Көбао айлчлалынхаа үеэр Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, БНХАУ-ын ЧХШХЦЕГ хооронд байгуулах Монгол Улсаас БНХАУ-д силимарины үр экспортлох үеийн ургамлын хорио цээрийн шаардлагын тухай, Хонь, ямаа, үхрийн махны хяналт шалгалт, хорио цээр, мал эмнэлэг, ариун цэврийн нөхцлийн тухай Санамж бичиг болон Монгол Улс-БНХАУ-ын хилийн эрүүл ахуй, хорио цээрийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурах юм.

Механик, хүч хатуулгийн хэмжлийн лабораторийг шинэчиллээ

2016.12.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх өнөөдөр Хэмжих хэрэгсэл шалгалт баталгаажуулалтын газар /ХХШБГ/-ын Шалгалт тохируулгын албаны “Механик, хүч хатуулгийн хэмжлийн лаборатори”-ийн нээлтэд оролцож, тус газрын үйл ажиллагаатай танилцан албан хаагчдад зарим үүрэг чиглэлийг өглөө. Манай улсын барилга, автозамын бүтээн байгуулалтад ашиглаж байгаа хүчний хэмжих хэрэгслүүдийг шалгалт тохируулгад хамруулах чиг үүрэг бүхий эталоны баазыг шинэчлэн бүрдүүлж, хэмжих хэрэгслийн шалгалт, тохируулгын ажлыг тогтоосон стандарт, олон улсын зөвлөмжийн дагуу гүйцэтгэх шаардлагатай тулгараад байсан юм. Тиймээс Шадар сайд У.Хүрэлсүх уг асуудлаар БНХАУ-аас Манай Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайдад хандан хүсэлт гаргаад байсан юм. Шадар сайдын хүсэлтийн дагуу БНХАУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр тус лабораторид барилгын хавтан, цементийн марк, асфальтны даац тодорхойлох хүчний машин шалгах 5-200 тн-ын даацтай динамометрүүд, барилгын бэлдэцний бат бэхийг шалгадаг шмидтийн алх шалгах 80 мпа/эталон төхөөрөмжийг нэмж суурилуулсан байна. Өмнө нь шалгалт тохируулгад хамрагдаагүй хэмжих хэрэгслийг ашиглан автозам барьж байгаа нь шинээр тавьсан өндөр өртөгтэй автозамын чанарт сөргөөр нөлөөлж амархан эвдрэх, хуурч хагарах зэрэг зөрчил үүсдэг байсан. Ийм лаборатори бий болсноор барилга, автозамыг чанартай барих нөхцөл бүрдэж байгаа юм. Мөн Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт  “Дахин төлөвлөлт буюу гэр хорооллын иргэдийг орон сууцжуулах төсөл”,  “Жижиг, дунд үйлдвэрлэл дэмжих төсөл”, ”Орон нутгуудыг хатуу хучилттай автозамаар холбох төсөл”-ийг хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан. Эдгээр төслийг хэрэгжүүлэхэд Стандарт Хэмжилзүйн газар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх юм гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2017.10.23. Монгол Улс. Улаанбааар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц Бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Шин Хайминыг хүлээн авч уулзлаа. Тэрбээр Элчин сайдтай дахин уулзаж буйдаа баяртай байна гээд уулзалтыг нээж сүүлийн жилүүдэд Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн туншлэлийн харилцаа гүнзгийрэн хөгжиж, хоёр улсын хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж байна. Хоёр талын хооронд өмнө нь ярилцаж тохиролцсон хамтын ажиллагааны асуудлыг шинэ Засгийн газар үргэлжүүлэн ажиллана. Манай Засгийн газрын бодлого хэвээр байх болно. Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны чиглэлээр мөн тогтвортой бодлого үргэлжилнэ. Онцгойлж үзэх нэг асуудал нь сүүлийн саруудад Гашуунсухайт – Ганц мод боомтоор гарч буй манай экспортын хэмжээ ихээхэн буурч буйд сэтгэл зовниж  байна. Энэ асуудалд анхаарлаа хандуулж шийдвэрлэх нь  хоёр орны хооронд 2020 онд худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хэрэгжүүлэх Бүс ба зам санаачилгын саадгүй худалдааг хэрэгжүүлэхэд ихээхэн тустай хэмээн үзэж байна. Манай хоёр орны соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагаа олон чиглэлээр улам идэвхтэй хөгжсөөр байна. Оюутан залуусын солилцоо өргөжиж байгаа нь иргэдийн харилцан ойлголцол найрамдлыг бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа гэсэн юм. БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц Бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Шин Хаймин Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хүлээн авч уулзсанд талархал илэрхийлээд Ерөнхий сайдаар томилогдсоноос хойшхи анхны уулзаж байгаа Элчин сайд болсондоо баяртай байна гэсэн юм. Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн туншлэлийн харилцаа гүнзгийрэн хөгжиж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын бодлого тогтвортой үргэлжилнэ гэдэгт итгэж байна. Таны өнөөдөр тавьсан экспортыг нэмэгдүүлэх тухай асуудлыг анхааралдаа авна гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Хууль зүйн сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2017.11.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. БНХАУ-ын Хууль зүйн сайд Жан Жюнь манай улсад айлчилж байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Жань Жюнь тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улс БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, эрх тэгш, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тогтвортой хэрэгжүүлэх бодлогыг тууштай баримтлаж ирсэн. Хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд Монгол Хятадын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж, улс төрийн итгэлцэл, харилцан ойлголцол улам бүр гүнзгийрч, эдүгээ Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоон хөгжүүлж байгаад сэтгэл хангалуун байдаг гэж Ерөнхий сайд уулзалтын өмнө хэллээ. Монгол Улс, БНХАУ хооронд стратегийн түншлэлийн харилцаа бүхий л салбарт тогтвортой хөгжиж, тэр дундаа хоёр улсын хууль эрх зүйн салбарын харилцаа иж бүрэн түншлэлийн хэмжээнд хүрч, өргөжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Мөн Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон БНХАУ-ын Хууль зүйн яам хооронд 2017-2021 онд хамтран ажиллах хөтөлбөрт гарын үсэг зурж, энэхүү хөтөлбөрийг ажил хэрэг болгож ажиллахыг хүслээ. Мөн хоёр орны хооронд хэрэгжүүлэх Бүс ба зам санаачилгыг ажил хэрэг болгоход хуулийн талаас өөрийн хувь нэмрээ оруулж ажиллана гэдгээ БНХАУ-ын Хууль зүйн сайд Жан Жюнь уулзалтын үеэр илэрхийлжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийнэ

2018.04.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018.04.8-12-нд БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийнэ. Айлчлалаар Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин, Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу нарт тус тус бараалхана. Уулзалт, хэлэлцээний үеэр талууд Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, тэр дундаа хоёр талын улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хүмүүнлэг зэрэг салбарын харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг урагшлуулах өргөн хүрээтэй асуудлыг хэлэлцэхийн зэрэгцээ бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын үеэр талууд Засгийн газар болон байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэсэн баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Мөн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Хятадын бизнес форумд оролцож, Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл хийнэ. Айлчлалын хүрээнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дэлхийн хөгжлийн төлөөх нээлттэй, шинэлэг Ази сэдвийн дор болох Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалтын нээлтэд оролцож үг хэлнэ гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Боаогийн чуулга уулзалтад оролцлоо

2018.04.10. БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчяны урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Азийн Давос” гэж нэрлэгддэг “Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалт”-ын нээлтэд оролцон үг хэлэв. Тэрээр Монгол Улс Азийн орнуудын эдийн засгийн асуудлаарх мэдээлэл солилцоо, харилцан уялдаатай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх зорилготой энэ уулзалтыг санаачлагч орны нэг бөгөөд төр, засгийн удирдлагын түвшинд олон удаа оролцож байгааг дурдав. Боаогийн чуулга уулзалт бүс нутгийн худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, тулгамдаж байгаа асуудлуудаа шийдвэрлэх боломжийг хамтран эрэлхийлэх чухал суваг гэж үздэгийг онцоллоо. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн олон талт хамтын ажиллагаанд идэвхтэй оролцох бодлогыг нотолж, Азийн орнууд илүү нээлттэй, хүртээмжтэй байдлаар худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийг дэмжиж буйгаа илэрхийлэв.Мөн Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт сэргэн, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчин сайжирч байгааг онцолж, хөдөө аж ахуй, хүнс, хөнгөн үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын салбараа хөгжүүлэн эдийн засгаа төрөлжүүлэхийг зорьж байгааг тэмдэглэв. БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” санаачилга нь бүс нутаг, дэлхий дахины энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэж үздэгээ илэрхийллээ. Монгол Улс өөрийн “Хөгжлийн зам” хөтөлбөрийг энэ санаачилгатай уялдуулан хэрэгжүүлж, “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор” байгуулахаар идэвхтэй ажиллаж байна гэв.  Боаогийн энэ удаагийн чуулга уулзалт “Илүү хөгжин цэцэглэсэн дэлхийн төлөөх нээлттэй, инновацийг хөгжүүлэгч Ази тив” сэдвийн дор болж байна. Чуулга уулзалтад улс төрчид, тэр дундаа НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Австри, Филиппин, Нидерланд, Пакистан, Сингапур зэрэг улсын төр, засгийн удирдлага, Олон улсын валютын сангийн гүйцэтгэх захирал Кристин Лагард нарын өндөр албан тушаалтан болон олон орны хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгч, эрдэмтэн судлаач оролцож байна. БНХАУ эдийн засгийн энэ чуулга уулзалтыг Хайнань арлын Боао хотноо 2001 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж байгаа юм.  Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Боаогийн чуулга уулзалтад хэлсэн үгний эшлэлүүд:

•  БНХАУ хөгжлийнхөө үр өгөөжийг хөрш зэргэлдээ орнуудтайгаа хуваалцан, хамтдаа хөгжих бодлого хэрэгжүүлж байгааг Монгол Улс өндөр үнэлдэг. Энэ бодлого, чиглэл нь бидний Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал түлхэц өгнө гэдэгт итгэж байна.

•  БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” санаачилга нь дэд бүтэц, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн хамтын ажиллагаа, иргэд хоорондын солилцоог эрчимжүүлэх замаар бүс нутаг, дэлхий дахины энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Монгол Улс энэ санаачилгыг анхнаас нь дэмжиж, өөрийн улсын “Хөгжлийн зам” хөтөлбөрийг уялдуулан хэрэгжүүлж байна.

•  “Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор” байгуулах хүрээнд 32 төсөл хэрэгжүүлнэ. Гурван тал нэн тэргүүнд төмөр замыг шинэчлэх, хурдны авто зам, цахилгаан дамжуулах шугам байгуулах төслийг ойрын үед хэрэгжүүлэхээр ярилцаж байна. 

•  Азийн орнууд эдийн засгийн тогтвортой өсөлтөө цаашид хангах үүднээс эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийг гүнзгийрүүлж, инновацид тулгуурлах замаар өсөлтийн шинэ хөдөлгөгч хүч бий болгох шаардлагатай тулгарч байна.

•  Манай улс инновацийн чиглэлээр бусад улстай хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхийн төлөө байна. Энэ айлчлалын үеэр байгуулсан “Үйлдвэрлэлийн чадавхи, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” үйлдвэрлэлд инноваци ашиглах, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэхэд түлхэц болно гэдэгт итгэж байна.

Манай Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын орчныг тогтворжуулж, хөрөнгө оруулагчдын хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалах болно. Уул уурхайгаас хэт хамааралтай эдийн засгаа төрөлжүүлж хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын салбараа хөгжүүлэхийг зорьж байна.

•  Зарим бүс нутаг, томоохон орон өөрийн зах зээлээ хамгаалах бодлого барих хандлагатай байна. Иймээс Азийн орнууд худалдаа, эдийн засгаа илүү нээлттэй, хүртээмжтэй хөгжүүлэхээ тодорхой илэрхийлж, эрчимтэй ажиллах шаардлагатай байна.

•  АПЕК, Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт зэрэг механизм болон байгуулахыг зорьж байгаа Номхон далай дамнасан түншлэл, Бүс нутгийн эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээр, Ази-Номхон далайн чөлөөт худалдааны бүс зэрэг нь бүс нутгийн голлох эдийн засгийг хамарч, хөгжиж байгаа жижиг эдийн засагтай орнууд хамрагдах боломж хязгаарлагдмал байгааг өөрчлөх хэрэгтэй байна. 

•  Монгол Улс эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх, бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн үйл явцад идэвхтэй оролцох бодлогоо үргэлжлүүлнэ. Энэ чиглэлээр хөрш болон бүс нутгийн орнуудтай өргөн хүрээнд хамтран ажиллах сонирхолтой байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийх айлчлал эхэллээ

2018.04.09. БНХАУ. Хайнан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ өдрүүдэд БНХАУ-д улсад айлчилж байна. Монгол Улс, БНМАУ 1949 оны 10 дугаар сарын 16-нд дипломат харилцаа тогтоож 1950 онд Улаанбаатар, Бээжин хотноо Элчин сайдын яамаа харилцан нээсэн түүхтэй. Монгол Улс, БНХАУ 2011 онд Стратегийн түншлэлийн, 2014 онд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон. 2017 оны байдлаар манай улсын гадаад худалдааны хэмжээ 10 тэрбум ам.доллар байсны 63 хувь нь буюу 6.5 тэрбум ам.доллар нь БНХАУ-тай хийсэн худалдаа эзэлж байв. Хоёр улс эдийн засаг, худалдааны харилцаагаа шинэ агуулга, хэлбэрээр баяжуулан хөгжүүлж, 2020 онд худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хамтран дэвшүүлээд байна. 1990-2017 оны хооронд БНХАУ манай улсад дөрвөн тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсний 70.1 хувь нь геологи, уул уурхайн эрэл хайгуул, олборлолт, 22 хувь нь худалдаа, нийтийн хоолны салбар, 2.3 хувь нь барилгын салбарт ногдож байжээ. Айлчлалын үеэр хоёр орны Засгийн газар албан ёсны хэлэлцээ хийв.

• Үйлдвэрлэлийн чадавх, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээр
• Монгол-Хятадын хилийн дагуух эдийн засгийн хамтын ажиллагааны зэргэлдээ бүсүүдийн бүтээн байгуулалтын хоёр талын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулах хэлэлцээний явцыг түргэтгэх тухай Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, БНХАУ-ын Худалдааны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• БНХАУ-ын Засгийн газраас олгохоо илэрхийлсэн 2.0 тэрбум юанийн буцалтгүй тусламжийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын Эдийн засаг, техникийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр
• Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих төслийн хэрэгжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• Хятадын талаас олгосон хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станцын шинэчлэл төслийн тухай Монгол Улсыг төлөөлж Сангийн яам, Хятадын Экспорт-Импорт банк хоорондын тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр
• Монгол Улсын ХХААХҮЯ, БНХАУ-ын Зах зээлийн хяналтын удирдах хороо хооронд жижиг, дунд үйлдвэрийн салбарт хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• Монгол Улсын ГЕГ болон БНХАУ-ын ГЕГ хооронд хууль бусаар хил давуулан худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Боловсролын яам хооронд 2018-2021 онд хэрэгжүүлэх боловсролын солилцоо, хамтын ажиллагааны төлөвлөгөө
• Спортын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Спортын ерөнхий газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• Буянт-Ухаа спорт ордны боломж ашиглалтыг нэмэгдүүлэх” төсөл зэрэг баримт бичигт БНХАУ-ын талаас Худалдааны сайд Жун Шань, Боловсролын сайд Чэнь Бао Шэн, Эксим банкны Ерөнхийлөгч Лю Лянь Гө, Гаалийн ерөнхий газрын дарга Ни Юүэфэн, Зах зээлийн хяналтын удирдах хорооны дарга Жан Мао нар гарын үсэг зурлаа. Баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаа БНХАУ-ын Ардын их хурлын ордонд болжээ.

Улаанбаатарын Төв цэвэрлэх байгууламж, Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт зэрэг төслийг эхлүүлэхээр болов

2018.04.08. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 4 дүгээр сарын 8-12-нд БНХАУ-д хийх албан ёсны айлчлал хийв. Хоёр улсын Засгийн газрын хооронды хэлэлцээ 2018.04.09-ний өдөр болов. Хэлэлцээний үеэр Монгол, Хятадын улс төрийн харилцаа, худалдаа, эдийн засаг, хүмүүнлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар болон олон улс, бүс нутгийн асуудлаар өргөн хүрээнд санал солилцов. Талууд хоёр орны харилцаа бие биеийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг харилцан хүндэтгэх зарчмын дагуу тогтвортой хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун буйгаа илэрхийлж, өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, парламент, улс төрийн намуудын солилцоог улам бүр бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Ирэх онд тохиох хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг өргөн хүрээнд хамтран тэмдэглэхээр тохиролцов. Хоёр улсын худалдааны эргэлтийг 2020 он гэхэд 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтын хүрээнд хамтын ажиллагааны механизмуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, хоёр улсын хөгжлийн стратегийг уялдуулах, худалдаанд тулгарч буй тарифын бус саад тотгорыг арилгах, үйлдвэрлэлийн  чадавхи, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, эдийн засгийн хөгжил, ард иргэдийн ахуйн амьжиргааг дээшүүлэхэд тустай төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг түргэтгэхээр санал нэгдэв. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын Төв цэвэрлэх байгууламжийн төсөл, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт зэрэг БНХАУ-ын Засгийн газраас олгох хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх төслүүдийг ойрын үед эхлүүлэхээр болов. Талууд цаашид хөдөө аж  ахуй, эрчим хүч, уул уурхай, транзит тээвэр зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нөөц боломж ихтэйг онцолж, холбогдох байгууллага, аж ахуйн нэгж хоорондын яриа хэлэлцээг идэвхжүүлэхийг дэмжиж буйгаа илэрхийлэв. Албан ёсны хэлэлцээний дараа хоёр улсын Засгийн Газар Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаа болов. Талууд Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих төслийг хэрэгжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг(300 сая ам.доллар), Үйлдвэрлэлийн чадавх, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын Ерөнхий хэлэлцээр, Эдийн засаг, техникийн хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр (600 сая юанийн буцалтгүй тусламж), Монгол Улсын ХХААХҮЯ, БНХАУ-ын Зах зээлийн хяналтын удирдах хороо хооронд жижиг дунд үйлдвэрийн салбарт хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Боловсролын яам хооронд 2018-2021 онд хэрэгжүүлэх Боловсролын солилцоо, хамтын ажиллагаа төлөвлөгөө, Спортын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Спортын ерөнхий газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг зэрэг 11 баримт бичигт гарын үсэг зуржээ.

Ерөнхий сайд нарын албан ёсны хэлэлцээний дараа дараах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2018.04.08. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийж буй албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна. Хоёр орны Ерөнхий сайд нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Хэлэлцээний дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян нар баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаанд оролцлоо. -Үйлдвэрлэлийн чадавх, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээр

• -Монгол-Хятадын хилийн дагуух эдийн засгийн хамтын ажиллагааны зэргэлдээ бүсүүдийн бүтээн байгуулалтын хоёр талын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулах хэлэлцээний явцыг түргэтгэх тухай Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, БНХАУ-ын Худалдааны яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• -БНХАУ-ын Засгийн газраас олгохоо илэрхийлсэн 2.0 тэрбум юанийн буцалтгүй тусламжийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын Эдийн засаг, техникийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр
• -Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих төслийн хэрэгжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• -Хятадын талаас олгосон хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх “Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станцын шинэчлэл” төслийн тухай Монгол Улсыг төлөөлж Сангийн яам, Хятадын Экспорт-Импорт банк хоорондын тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр
• -Монгол Улсын ХХААХҮЯ, БНХАУ-ын Зах зээлийн хяналтын удирдах хороо хооронд жижиг, дунд үйлдвэрийн салбарт хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• -Монгол Улсын ГЕГ болон БНХАУ-ын ГЕГ хооронд хууль бусаар хил давуулан худалдаалах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• -Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Боловсролын яам хооронд 2018-2021 онд хэрэгжүүлэх боловсролын солилцоо, хамтын ажиллагааны төлөвлөгөө
• -Спортын салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын БСШУСЯ, БНХАУ-ын Спортын ерөнхий газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг
• -“Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төв” төслийн Нэмэлт туслалцааны төслийн солилцох захидал

-“Буянт-Ухаа спорт ордны боломж ашиглалтыг нэмэгдүүлэх” төсөл зэрэг баримт бичигт Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар, Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, ХХААХҮ-ийн сайд Б.Батзориг, БСШУС-ын сайд Ц.Цогзолмаа, Гаалийн ерөнхий газрын дарга Б.Асралт, БНХАУ-ын талаас Худалдааны сайд Жун Шань, Боловсролын сайд Чэнь Бао Шэн, Эксим банкны Ерөнхийлөгч Лю Лянь Гө, Гаалийн ерөнхий газрын дарга Ни Юүэфэн, Зах зээлийн хяналтын удирдах хорооны дарга Жан Мао нар гарын үсэг зурлаа. Баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаа БНХАУ-ын Ардын их хурлын ордонд боллоо.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БХАТИХ-ын Байнгын Хорооны дарга Ли Жаньшуд бараалхав

2018.04.09. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын Хорооны дарга (Парламентын дарга) Ли Жаньшуд бараалхаж, Монгол-Хятадын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Уулзалтын үеэр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хоёр улсын хууль тогтоох байгууллагуудын хамтын ажиллагааг улам бүр гүнзгийрүүлэх сонирхолтой байгааг илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайдын хувиар БНХАУ-д анхны айлчлал хийж буйд баяртай байгаа бөгөөд энэхүү айлчлал нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Мөн энэхүү айлчлал нь хоёр талын улс төрийн илтгэлцлийг бэхжүүлэх, харилцан итгэлцлийг нэмэгдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үзэж буйгаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нарын албан ёсны хэлэлцээ амжилттай болж, олон чухал тохиролцоонд хүрсэнд Байнгын Хорооны дарга Ли Жаньшу баяр хүргэв. Талууд Парламент хоорондын байнгын уулзалтын механизмыг үр дүнтэй  ашиглан хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлэх, бусад салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн төлөө байгаагаа санал нэгтэй илэрхийлэв. Мөн хоёр талын стратегийн яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны механизмуудыг бүтээлчээр ашиглах, улс төрийн намуудын харилцааг идэвхжүүлэх нь хоёр улсын түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэхэд чухал гэж үзэв. 2019 онд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой тохиож буйтай холбогдуулан талууд олон чухал арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар тохиролцов. Талууд Монгол Улсын Хөгжлийн зам хөтөлбөр, БНХАУ-ын Бүс ба Зам санаачилгыг уялдуулан хөгжүүлэх хүрээнд эдийн засгийн хамтын ажиллагааны агуулгыг баяжуулах, хоёр улсын худалдааны эргэлтийг 2020 онд 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтын төлөө нягт хамтран ажиллахаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх өнөөдөр Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалтад оролцоно гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд бараалхав

2018.04.10. БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 4 дүгээр сарын 10-ны өдөр БНХАУ-ын Хайнань мужийн Боао хотноо БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд бараалхав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын даргаар дахин сонгогдсонд нь Ши Жиньпинд баяр хүргэв. БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл болохыг нотолж, Монгол Улсын Засгийн газар Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулан, гүнзгийрүүлэх бодлогыг баримталж буйг тэмдэглэв. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг тууштай хүндэтгэж ирснийг нотолж, хөрш орнуудтайгаа чин сэтгэлээсээ, элэгсэг дотно харилцах, хөгжлийн үр ашгийг хуваалцах бодлогын хүрээнд Хятад, Монголын харилцааны хөгжилд өндөр ач холбогдол өгч ирснийг онцлон тэмдэглэв. Талууд бие биеийн язгуур эрх ашгийг харилцан хүндэтгэх үндсэн дээр улс төрийн итгэлцлийг улам бүр бэхжүүлэх, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалахын төлөө байгаагаа  илэрхийлэв. Ирэх онд тохиох хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг өргөн хүрээнд хамтран тэмдэглэхээр санал нэгдэв. Талууд хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх өргөн боломж буйг тэмдэглэж, худалдааны эргэлтийг 2020 онд 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтодхүрэх үүднээс хамтын ажиллагааны механизмуудын үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, “Монгол-Хятадын Экспо” зэрэг үзэсгэлэн худалдааны сувгийг үр дүнтэй ашиглах, худалдаанд тулгарч буй тарифын бус саад тотгорыг бууруулах, ХАА, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэлийн  чадавхийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, Хятадын талын зээл, тусламжаар хэрэгжүүлэх төслүүдийн явцыг түргэтгэхээр тохиролцов. Цаашид эрчим хүчний хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх тухай баримт бичиг байгуулах,  “Төмөр замаар дамжин өнгөрөх тээвэр хийх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”–ийг соёрхон батлах чиглэлээр ажиллахаа хятадын тал илэрхийлэв. Хятадын “Бүс ба Зам” санаачилга нь хоёр улсын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх шинэ боломжийг нээж буйг санал нэгтэй тэмдэглэж, Монгол Улсын “Хөгжлийн зам” хөтөлбөрийг уг санаачилгатай уялдуулан хэрэгжүүлэх ажиллагааг идэвхжүүлэхээр тогтов. Соёл, боловсролын хамтын ажиллагаа, иргэд хоорондын солилцоог идэвхжүүлэх нь хоёр улсын хамтын ажиллагааны чухал чиглэл болохыг тэмдэглэж, Монгол-Хятадын хүмүүнлэгийн солилцооны хамтарсан зөвлөлийн хүрээнд тохиролцсон арга хэмжээг идэвхтэй хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр талууд бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, Монгол-Орос-Хятадын гурван талын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Солонгосын хойгийн нөхцөл байдалд нааштай өөрчлөлт ажиглагдаж, бүс нутгийн орнуудын хооронд дээд түвшний яриа хэлэлцээ идэвхжиж буйд талууд баяртай байгаагаа тэмдэглэж, бүс нутгийн байдлыг тогтворжуулах, Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах чиглэлд гаргаж буй хүч чармайлт, санаачилгыг харилцан дэмжиж ажиллахаа илэрхийлэв.  Талууд Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, Хятадын Чиндао хотод болох тус байгууллагын дээд түвшний уулзалтад оролцох, уг арга хэмжээний үеэр Монгол, Орос, Хятад гурван улсын төрийн тэргүүн нарын уулзалтыг зохион байгуулах асуудлаар цаашид хамтран ажиллахаар тохиров. 

ӨМӨЗО Ганцмодны боомтоор жилд 10 сая тонн нүүрс импортлох сонирхолтой байна

2018.04.12. БНХАУ. ӨМӨЗО. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийгээд буцах замдаа ӨМӨЗО-ны Баяннуур хотод ажиллав. Тэрээр хотын намын хорооны дарга Ли Жи Хэнтэй уулзаж Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтын экспорт, импорт, нэвтрүүлэх чадлыг өргөтгөх, бараа, бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нэмэх талаар санал солилцов. Хоёр тал боомтуудынхаа дэд бүтцийг хөгжүүлж, хил нэвтрүүлэх чадварыг сайжруулах нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдлээ. Хил дамнасан уул уурхай, эрчим хүчний туршилтын бүс байгуулах саналыг Өвөрмонголын тал гаргав. Мөн аль болох богино хугацаанд Замын-Үүд-Эрээнд эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, Улаанбаатар хотын гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөд оролцох зэрэг хүсэлтээ илэрхийлэв. Баяннуур хот ойрын өдрүүдэд Ганцмодны боомтыг бие даан хариуцах эрхтэй болох гэж байна. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанитай шууд гэрээ байгуулан 10 сая тонн нүүрс авч боловсруулах боломжтой учир шаардлагатай дэд бүтэц, эрчим хүч гээд бүх асуудлаа шийдсэн. Одоо манай улс хэр түргэн шуурхай ажиллахыг л хүлээж байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд бараалхах үеэр 2020 он гэхэд Монголоос жилд 30 саяас доошгүй тонн нүүрс нийлүүлэх боломж байгаа тухай ярилцсан юм. Дэд бүтэц зэргээ хөгжүүлснээр нүүрсний экспорт, импортыг 30 саяас доошгүй тонн-д хүргэх зорилтоо биелүүлж, харилцан ашигтай хамтран ажиллаж чадна. Энэ чиглэлээр хоёр улсын холбогдох байгууллагууд идэвх чармайлт гаргах ёстой гэж үздэгээ Ерөнхий сайд хэлэв. Тэрээр уулзалтын дараа БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Баяннуур хот, Монгол Улсын Өмнөговь аймаг хооронд байгуулах Хамтын ажиллагааны санамж бичигт  гарын үсэг зурах ёслолд оролцлоо. Ерөнхий сайд мөн өдөр Ганцмодны боомтын Гаалийн хяналтын удирдах төвөөр орж боомтын нэвтрүүлэх хүчин чадал зэрэгтэй танилцав. Энэ үеэр хөндөгдсөн гол сэдэв нь Гашуунсухайт, Ганцмодны боомтод үүсдэг нүүрсний тээврийн урт дарааллыг хэрхэн зохицуулж хэвийн горимд оруулах  тухай байлаа. Ганцмодны боомтын Гаалийн даргын хэлснээр нүүрс тээвэрлэх зөвшөөрөлтэй тээврийн хэрэгслийн тоо хэт их байгаагаас урт дараалал үүсч, хаа хаанаа хүндрэл учруулдаг юм байна. Нүүрсний тээвэр аль болох их байвал хоёр талдаа эдийн засгийн ач холбогдолтой. Иймд дээрх асуудалд хоёр тал онцгой анхаарах, жолооч нар олон хоногоор машиндаа амьдарч эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, цаашлаад амь насаараа хохирох тохиолдол гарч байгаад дүгнэлт хийх ёстой гэлээ. Энэ чиглэлээр шуурхай ажиллахыг дагалдан яваа сайд нарт үүрэг болгов. Ганцмодны боомт өнгөрсөн онд хоёр тэрбум гаруй ам.долларын бараа, бүтээгдэхүүн импортолж, улсдаа хамгийн их бараа нэвтрүүлсэн боомтын нэгд тооцогдоод байна. 2013 оноос хойш “Таван гарц-Таван орц” нүүрс нэвтрүүлэх хоолой, хяналтын систем зэргийг ашиглалтад оруулж автоматжуулснаар нэг автомашиныг 15 секундэд шалган хил нэвтрүүлдэг болжээ. Манай улс өнгөрсөн онд Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтоор 18 сая тонн бараа, бүтээгдэхүүн экспортоор гаргасны 17 сая тонн нь нүүрс байжээ.

Ерөнхий сайд ӨМӨЗО-ны удирдлагыг хүлээн авч уулзав

2018.07.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны намын хорооны нарийн бичгийн дарга, Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жихөн тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзлаа. Монгол, БНХАУ-ын хооронд тогтоосон Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагаа улам хөгжиж, өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлалуудын үеэр тохиролцсон олон төсөл, арга хэмжээ хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчяны урилгаар тус улсад айлчлан, Боаогийн чуулга уулзалтад оролцсон. Энэ үеэр эрхэм зочин Ли Жихөнтэй уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны чиглэлээр санал солилцсондоо сэтгэл хангалуун байдгаа  илэрхийлэв. Монгол, БНХАУ, тэр дундаа ӨМӨЗО-той худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж байгаад баяртай байна гэлээ. Цаашид хоёр улсын худалдааны эргэлтийг 2020 он гэхэд 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг биелүүлэхийн тулд ӨМӨЗО-той нягт хамтран ажиллах шаардлага байгааг тэмдэглэв. Хөдөө аж ахуй, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр идэвхтэй хамтрах, мах, махан бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, цөлжилтөөс хамгаалах чиглэлээр ӨМӨЗО-ны хуримтлуулсан туршлагыг судалж нэвтрүүлэх сонирхлоо илэрхийлэв. Мөн Баяннуур аймагт болсон уулзалтын мөрөөр хилийн боомтуудын хамтын ажиллагаанд ахиц гарч байгааг тэмдэглэв. БНХАУ, Монгол Улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд ӨМӨЗО чухал байр суурь эзэлдэг гэдгийг намын хорооны нарийн бичгийн дарга, АТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Ли Жихөн хэллээ. Цаашид аж ахуйн нэгж, жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн харилцаа, соёл, хүмүүнлэг, боловсрол, эрүүл мэнд, шинжлэх ухаан зэрэг салбар дахь хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх сонирхолтой байна гэв. Хилийн боомтууд, чөлөөт бүс, аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ Ли Жихөн илэрхийлжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И бараалхлаа

2018.08.25. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван Иг Их тэнгэр дэхь төрийн ёслоын цогцолборт хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Гадаад харилцааны сайдын урилгаар манай оронд айлчилж буйд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ноён Ван Ид талархал илэрхийлээд манай хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа иж бүрэн түншлэлийн хүрээнд төрийн өндөр дээд хэмжээний айлчлалын давтамж тогтмолжиж байгаад сэтгэл хангалуун байна гэв. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И цаг гарган хүлээн авч уулзаж буйд Ерөнхий сайдад талархал илэрхийлж, айлчлалын хүрээнд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх томоохон зорилгоо биелүүлж, түүний зэрэгцээ Монгол орны уудам тал нутгийн баруун хязгаарт очсон болон өнөөдөр Богд уулын дархан цаазат газрын үзэсгэлэнт байгалиар аялахаар төлөвлөж буйгаа дуулгав. Уулзалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И нар Бүгд Найрамдах Хятад ард улсаас Монгол улсад олгож буй хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх “Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг барих төсөл”-ийн нээлтийн ёслолын ажиллагаанд оролцож, тууз хайчиллаа. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Өнгөрсөн хавар БНХАУ-ын дарга Си Жинпиний урилгаар Хятад Улсад айлчлах үеэр яригдсан манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны иж бүрэн стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай яриа хэлэлцээр бодит биеллээ олж байгаад баяртай байна. Тэр үед олон улсын стандартад нийцсэн цэвэрлэх байгууламж барих талаар харилцан тохиролцож байсан маань өнөөдөр ажил хэрэг болж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын хөтөлбөрт хүн амаа цэвэр усаар хангаж, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлөөр хангаж, агаар, орчны бохирдлыг аррилгаж, хотын дэд бүтцийг өргөжүүлэх тухай тусгасан байгаа. Үүний нэг нь төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барьж байгуулах явдал байсан юм. Энэ төсөл хэрэгжснээр агаар орчны бохирдол буурч 1,5 сая иргэн аюулгүй орчинд амьдрахад чухал хувь нэмэр оруулах болно. Яг одооноос Улаанбаатар хотын шинэ төв цэвэрлэх байгууламжийн бүтээн байгуулалт эхэлж байгааг мэдэгдэж байна. Цаашид манай хоёр орны харилцаа өргөжин дэвжихийн ерөөл дэвшүүлье” гэв. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад харилцааны сайд Ван И: Хүндэт Ерөнхий сайд болон бусад зочид та бид энэхүү чухал үйл явдлын гэрч болж, миний хувьд биечлэн оролцож, түүхэн бүтээн байгууулалтыг эхлүүлж байгаадаа баяртай байна. Манай хоёр орны харилцааны түүх эртнийх бөгөөд улам өргөжин тэлж, хөгжсөөр ирсэн. БНХАУ-ын Засгийн газраас Улаанбаатар хотноо барьж байгуулсан Энхтайваны гүүр өнөө ч үүргээ гүйцэтгэж байна. Одоо баригдах төв цэвэрлэх байгууламж мөн ийм болно гэдэгт би бат итгэлтэй байна. Бид энэ байгууламжийг төлөвлөсний дагуу барьж ашиглалтанд хүлээлгэж өгөх болно. Олон улсын стандартад нийцсэн тоног төхөөрөмжөөр, хамгийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт техник технологийн ололтийг шингээн байгуулж, Улаанбаатарын оршин суугчдын ая тухтай амьдрах орчин нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө чармайх болно. Үүгээр зогсохгүй хотын орчныг сайжруулж, дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд ч гар бие оролцоно. Байгаль орчныг хамгаалж, ард, иргэдийн амьдралыг дээшлүүлэхэд бидний хийж чадах зүйлсийг хийх болно. Энэ нь манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны иж бүрэн стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх эрмэлзлэлийн нэг хэсэг юм“ гэв.

У.Хүрэлсүх: Улаанбаатар-Тяньжины хамтын ажиллагаанд ”шинэ зам” гаргалаа

2018.10.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Коммунист намын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны Байнгын хорооны гишүүн, Тяньжин хотын намын хорооны дарга Ли Хужун тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав. Ноён Ли Хужун Монгол Улсын ерөнхий сайдад БНХАУ-ын дарга Си Жинпиний мэндчилгээг уламжлав. Сүүлийн жилүүдэд манай хоёр орны иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа өргөжин тэлж, хөгжсөөр байна. 2018 он өндөр дээд хэмжээний харилцан айлчлалын давтамж ойртсон онцгой жил байлаа. Энэ удаагийн айлчлал ч мөн Засгийн газар хоорондын харилцаанд ахиц дэвшил авчирсан, өмнөх айлчлалуудаар харилцан тохиролцсон зүйлсийг ажил хэрэг болгоход чухал  ач холбогдолтой гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд цохон тэмдэглэв. Бүс ба зам хөтөлбөр, Монгол Улс, БНХАУ, ОХУ хооронд эдийн засгийн коридор байгуулах нь илүү их хичээл зүтгэл хамтын ажиллагааг шаардаж байгааг талууд санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрөв. Хамтын ажиллагааны хүрээнд айлчлалаар тохиролцсон хэлэлцээрийн дагуу Төв цэвэрлэх байгууламж барих, гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төсөл хэрэгжүүлэх томоохон ажлууд хэдийн эхэлснийг онцлов. Манай хоёр орон дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой болох гэж буй энэ үед Азийн бүс нутгийн үүд хаалга болсон Тяньжин хоттой бүх талаар тэр дундаа худалдаа эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлж, худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилт тавьж, Монгол-Тяньжины Дүнзян тээвэр лоrистикийн төв байгуулах хэлэлцээр хийх гэж буйд Монгол Улсын Засгийн газраас дэмжлэг үзүүлж ажиллана гэдгээ Ерөнхий сайд  илэрхийлэв. Тяньжин хотын намын хорооны дарга Ли Хужун хэлэхдээ Тяньжин, Улаанбаатар хотын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх хүрээнд эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх ухааны салбарт боловсон хүчин бэлтгэх, хотуудад харилцан соёлын төвийг байгуулах, төлөөлөгчийн газар нээх хот хоорондын нислэгийг эхлүүлэх, Улаанбаатар хотод хүлэмжийн аж ахуйг цогцлоон хөгжүүлэх боломж байгаа талаар хүсэлтээ тавив. Айлчлалаар яригдсан асуудлуудыг ажил хэрэг болгохын төлөө бүх талаар дэмжин ажиллахын зэрэгцээ энэхүү айлчлал нь Улаанбаатар, Тяньжины хамтын ажиллагаанд шинэ зам гаргалаа хэмээн үзэж буйгаа Ерөнхий сайд хэлжээ.

Анхны хурдны зам ашиглалтад орлоо

2019.07.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлсэн “Улаанбаатар-Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудал чиглэлийн хурдны авто зам” төсөл хэрэгжиж дууслаа. Төслийн хүрээнд Яармагийн товчоо-Айцын даваа-Түргэний гол-Бөхөгийн хөтөл-Хөшигийн хөндий чиглэлийн 32.3 км урт, 31 метр өргөн, хоёр урсгал бүхий зургаан эгнээ зорчих хэсэгтэй хатуу хучилттай хурдны замыг ашиглалтад хүлээлгэн өглөө. Олон улсын стандартын шаардлага хангасан замын нээлтэд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНХАУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шин Хаймин болон албаны бусад хүн оролцов. Улаанбаатар хотыг Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудалтай холбосон хурдны замтай болсноор иргэд тав тухтай, түргэн шуурхай зорчих боломж бүрдэхийн зэрэгцээ аялал жуулчлал хөгжихөд ч чухал хувь нэмэртэйг Ерөнхий сайд хэлэв. Мөн Монгол Улс, БНХАУ-ын найрсаг хамтын ажиллагааны хүрээнд Улаанбаатар хотын авто замын сүлжээг өргөтгөх, түгжрэлийг бууруулах, аймгийн төвүүдийг нийслэл хоттой холбох томоохон ажил хийж байгааг тэмдэглэв. Тэрээр төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн төрийн байгууллага, дотоод, гадаадын аж ахуйн нэгж, хүмүүст талархал илэрхийллээ. Хурдны зам тавих төсөл БНХАУ, Монгол Улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд томоохон байр суурь эзэлнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байгаагаа Элчин сайд Шин Хаймин хэллээ. Цаашид ч эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд дэмжлэг болохуйц олон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэдгийг тодотгов. Хурдны замын ерөнхий гүйцэтгэгчээр БНХАУ-ын “Чайна Тэйсэжү Сивил Инженеринг Групп” ХХК, туслан гүйцэтгэгчээр Монгол Улсын “Бадрах ойл”, “Эрдэнэ зам”, “Арж капитал” компани ажилласан байна. БНХАУ-ын “Гуанжоу Ванан Констракшн Супервишн”  болон “Эс Ар Пи” компани зөвлөхөөр ажиллажээ. Дашрамд дурдахад, Зам барилгын ажил гүйцэтгэх түлхүүр гардуулах нөхцөлтэй /EPC/ гэрээг БНХАУ-ын “Чайна Тэйсэжү Сивил Инженеринг Групп” ХХК 2015 оны есдүгээр сарын 18-нд Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яамтай байгуулсан байна. Ингээд 2016 оны зургаадугаар сарын 6-ны өдөр бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлж байжээ.Туслан гүйцэтгэгчээр “Бадрах Ойл” ХХК, “Эрдэнэ зам” ХХК, “Ард капитал” ХХК ажилласан байна. Хурдны замын ажлын нийт өртөг нь 140.3 сая ам.доллар болжээ. 32.2 км үргэлжлэх хурдны авто зам нь асфальтбетон хучилттай, зорчих хэсгийн өргөн 31 метр, 2 урсгал 6 эгнээтэй. Нийт зургаан гүүр, 20 нүхэн гарц, 28 ширхэг дугуй хоолой, автобусны зогсоолгүй. Эргэх, тойрох орц, гарцгүй. Аваарын 10 гарц, үер усны 49 хоолойтой. Гялбаанаас хамгаалсан хаалттай. Хурд хэмжигч болон камерууд суурилуулсан олон улсын стандартад нийцсэн зам юм.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Дэд дарга Ван Чишань-ийн Монгол Улсад хийж буй айлчлал эхэллээ

2019.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Дэд дарга Ван Чишань-ийн Монгол Улсад хийж буй айлчлал эхэллээ. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар, Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Ганхуяг, БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шин Хаймин болон албаны бусад хүмүүс БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишань-ийг “Чингис Хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд угтав.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Дэд даргыг хүлээн авч уулзав

2019.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Монгол Улсад айлчлан ирсэн БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишанийг Төрийн ордонд угтан авав. Уулзалтын үеэр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд болж буй энэ удаагийн айлчлалд нь амжилт хүсч, ноён Ван Чишанийг Монгол Улсад тавтай морилохыг урив. Өнгөрсөн 70 жилийн хугацаанд хоёр улсын харилцаа олон сорилт шалгууртай тулгарч, хамтын хүчин чармайлтаар тэдгээрийг даван туулж өнөөгийн Иж бүрэн стратегийн түншлэлд хүрснийг талууд санал нэгтэй тэмдэглээд, цаашид хамтын хүчин зүтгэлээр стратегийн түншлэлээ шинэ агуулгаар баяжуулан тогтвортой хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа харилцан илэрхийлэв. Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн хүрээнд хоёр талын хооронд өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлал хэрэгжиж, хамтын ажиллагааны бүхий л салбарыг хамарсан олон чухал арга хэмжээ хэрэгжиж байгааг талууд онцлон тэмдэглэв. БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишань хариу хэлсэн үгэндээ, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, Монголын ард түмний сонгосон хөгжлийн замыг БНХАУ ямагт хүндэтгэж ирснийг тэмдэглэхийн хамт, харилцан ашигтай, хамтдаа хожсон хамтын ажиллагааг улс төр, эдийн засаг, хүмүүнлэгийн болон орон нутгийн харилцааны салбарт хэрэгжүүлэхийг хүсч байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, энэ өдрүүдэд Монголын Үндэсний их баяр наадам тохиож буйг дурдаад, БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишанийг улс түмнүүдийн түүх, соёлыг сонирхон судалдаг хүний хувьд Монголын ард түмний түүх, соёл, ёс заншил, үнэт зүйлсийг шингээсэн давтагдашгүй өвөрмөц баяр ёслолыг үзэж сонирхохыг хүсэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишань нар уулзалтын дараа:

• Дорноговь аймгийн Замын-Үүд сум болон БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Эрээн хот хоорондын гэрээ
• Дорноговь аймгийн Сайншанд болон БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Бугат хотын Дархан мянгад холбоод хошуу хоорондын гэрээнд гарын үсэг зурах ёслолд оролцов.

Энэ үеэр БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хэрэгжүүлж байгаа Улаанбаатар-Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх буудал чиглэлийн хурдны авто замыг ашиглалтад оруулах, Гачууртын уулзвараас Налайх, Чойрын уулзвар хүртэлх 20.9 км авто замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэх ёслолын самбарын хөшиг нээх ёслол болов. БНХАУ-ын Дэд дарга Ван Чишань дагалдан яваа төлөөлөгчдийн хамт Үндэсний их баяр наадмын нээлтийн ажиллагаа, Үндэсний Түүхийн музей үзэж сонирхох юм гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Чай Вэньруй бараалхав

2020.02.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Чай Вэньруй бараалхсан бөгөөд энэ үеэр БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдын мэндчилгээг уламжилж, хоёр талын хамтын ажиллагаа болон цаг үеийн асуудлаар санал солилцов. Монголыг сайн мэддэг, олон жил манай улсад ажилласан, туршлагатай хүн Элчин сайдаар томилогдон ирсэнд таатай байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. Элчин сайд Чай Вэньруй Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпиний 2014 онд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалаар манай хоёр улс “Иж бүрэн стратегийн түншлэл”-ийн харилцаатай болж, өдгөө харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулан, гүнзгийрүүлэх бодлогыг БНХАУ-ын төр засаг баримталж буйг дурдаад, Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа энэхүү зарчмыг баримтлан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд өөрийн бүхий л мэдлэг чадварыг дайчлан ажиллах болно гэв. Тэрээр БНХАУ, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн арга хэмжээг өнгөрсөн онд тэмдэглэн өнгөрүүлсэн нь иргэд хоорондын харилцан ойлголцлыг нэмэгдүүлэх, хүмүүнлэгийн солилцоог идэвхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэв. Цаашид харилцан ашигтай, харилцан хүртээмжтэй байх зарчмаар хоёр орны уул уурхай, дэд бүтэц, банк санхүү, хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарна хэмээн Элчин сайд онцлов. Мөн Замын-Үүд-Эрээний эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг аль болох эрт ажил хэрэг болгох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ Монгол Улсын сайн хөршийн харилцаа, хамтын ажиллагаа тасралтгүй, амжилттай хөгжиж ирснийг тэрбээр тэмдэглээд БНХАУ үүнд сэтгэл хангалуун байгааг дуулгав. БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл байдгийг тэмдэглэв. БНХАУ-д дэгдээд байгаа шинэ коронавирусын халдвараас болж олон хүний амь нас эрсдсэнд эмгэнэл илэрхийлж, энэхүү сорилт бэрхшээлийг Хятадын ард түмэн амжилттай даван туулж чадна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Өвчний тархалтаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор манай талаас авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээг ойлгож хүлээж авна гэдэгт итгэж байна гэв. Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана гэдэгчлэн Монгол Улсын Засгийн газраас  БНХАУ-д туслах “Мөнхийн хөршдөө сэтгэлийн дэмжлэг” хүмүүнлэгийн аяныг эхлүүлснийг дурдаад энэхүү хүнд нөхцөл байдлыг даван туулахад хөршөө дэмжиж, хамтран ажиллах болно гэдгээ илэрхийлэв. Элчин сайд хэлэхдээ “БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин биечлэн удирдаж, Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян Ажлын хэсгийг ахалж коронавирусийн халдвар, тархалттай тэмцэж байна. Халдварыг хязгаарлах, гадагшаа тархаахгүй байхад онцгой анхаарч, арга хэмжээ авч байгаа нь үр дүнд хүрч, сүүлийн өдрүүдэд халдвар авсан хүний тоо эрс буурч, эдгэрсэн хүний тоо улам нэмэгдэж, нас барсан хүний тоо буурч байгаа нь бидний авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ үр дүнтэй байгааг нотолж байна” гэлээ. Монгол Улсад нэг ч тохиолдол  бүү гараасай гэж Хятадын ард түмэн хүсч байна гэдгээ ноён Элчин сайд Чай Вэньрүй илэрхийлсэн. Мөн тэрбээр “Монгол Улсын зүгээс биднийг зовох цагт Монголын ард түмэн гар сунган, сэтгэл харамгүй тусалж буйд Засгийн газар болон ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс чин сэтгэлийн талархлаа илэрхийлж, Хятадын ард түмэн хүний ач тусыг мэддэг, ачийг хариулдаг ард түмэн гэв. Ноцтой цаг үед нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах үүднээс авч хэрэгжүүлсэн хорио цээрийн дэглэм нь эдийн засаг, ачаа тээвэр, бизнесийн хамтын ажиллагаанд бэрхшээл, саад учруулж буй хэдий ч удахгүй хэвийн байдалд орно гэдэгт найдаж буйгаа Элчин сайд Чай Вэньруй тэмдэглэв.

 Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Гадаад хэргийн сайд Ван И бараалхав

2020.09.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайваны урилгаар Монгол Улсад албан айлчлал хийж байгаа БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Гадаад хэргийн сайд Ван И 2020 оны 09 дүгээр сарын 16-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхаж, Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа болон бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагааны асуудлуудаар санал солилцов. Монгол Улс, БНХАУ-ын хоорондын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэх, улс төрийн итгэлцэл, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, бүхий л салбарын хамтын ажиллагааг урагшлуулах, эдийн засгийн томоохон төслүүдийг идэвхжүүлэхээр тогтов гэжээ.

Хятадын ардын банктай байгуулсан своп хэлцэл

2021.05.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. 2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан хямралын үед валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх үүднээс хөрш орнуудтай мөнгөн тэмдэгтийн солилцоо хийх арга хэмжээ авч эхэлсэн билээ. Тэр үеийн Монголбанкны дэд Ерөнхийлөгч Д.Энхжаргал: Монголбанк валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор гадаадын төв банкуудтай мөнгөн тэмдэгтийн солилцоо буюу своп гүйлгээ хийхээр болоод байна. Хятадын ардын банктай 700 саяас 1.4 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний 5-10 тэрбум юанийг гурван жилийн хугацаанд монгол төгрөгөөр солих ажлыг эхлүүлэхээр болсон. Үүний сацуу манай арилжааны банкууд хятадын дөрвөн банкинд юанийн харилцах данстай юм байна. Өнөөдөр манай арилжааны банкуудад 750 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний юанийн нөөц байгаа гэсэн. Энэхүү юанийг хятад руу шилжүүлж доллар болгох ажлыг эхлүүлээд байна гэж мэдэгдэж байсан юм. Энэ хүрээнд Монголбанк 2011.05.06-ны өдөр БНХАУ-ын Ардын банктай төгрөг, юань солилцох гурван жилийн хугацаатай своп хэлцэл албан ёсоор байгуулсан юм. Анхны гэрээгээр Хятадын төвбанкнаас 5 тэрбум юань авч, оронд нь түүнтэй тэнцэх 1 их наяд төгрөг нийлүүлэхээр тохиролцсон байдаг. 2012.03.20-ны өдөр энэ гэрээнд өөрчлөлт оруулж, хугацааг хэвээр үлдээсэн ч, солилцох үндэсний валютын хэмжээг нэмэгдүүлсэн юм. Тодруулбал, Хятадын ардын банкнаас авах юанийн хэмжээг 10 тэрбумд хүргэж, төв банкнаас нийлүүлэх төгрөгийг 2 их наяд төгрөгт хүргэсэн билээ. Ийм нөхцөл бүхий своп хэлцлийн хугацаа дуусгавар болсонтой холбоотойгоор 2014.05.14-ний өдөр Монголбанк болон Хятадын ардын банк хооронд байгуулсан своп хэлцлийг сунгасан байдаг. Тэгвэл БНХАУ-ын дарга Си Зиньпин манай улсад хэдэн жилийн өмнө айлчлах үеэрэ Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н.Золжаргал, Хятадын ардын банкны ерөнхийлөгч Жоу Шиао Чуан нар Үндэсний мөнгөн тэмдэгт солилцох своп хэлцлийн хэмжээг 10 тэрбум юаниас 15 тэрбум юаньд хүргэж, шинээр гэрээнд гарын үсэг зурсан юм. Ингэснээр 2011.05.06-ны өдөр үзэглэж, 2014.05.21-ний өдөр сунгасан өмнөх гэрээ хүчингүй болсон юм. Шинэ гэрээ үзэглэсэн өдрөөсөө буюу 2014.08.21-ний өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Гурван жилийн хугацаатай энэ гэрээний талаар тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н. Золжаргал: Шаардлагатай үед юанийг төгрөгөөр сольж авах бололцоог нээж өглөө. Гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдвэл заавал зарцуулах шаардлагагүй. Хүндрэлтэй үед үүнийг хэрэглэнэ гэсэн тайлбар өгсөн юм. Тэгвэл хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмжих зорилгоор Монголбанк, Хятадын Ардын Банкны хооронд байгуулсан 15 тэрбум юань буюу 6 их наяд төгрөгийн үндэсний мөнгөн тэмдэгт солилцох своп хэлцлийн гэрээг 2020.07.31-ний өдөр шинэчлэн байгуулж, своп хэлцлийг дахин 3 жилийн хугацаатайгаар сунгасан байна. Дэлхийн банк хоорондын санхүүгийн цахилгаан холбооны (SWIFT) нийгэмлэгээс гаргасан судалгаагаар БНХАУ-ын үндэсний мөнгөн тэмдэгт юань нь дэлхийн идэвхтэй арилжаалагддаг валютуудын долоодугаарт эрэмбэлэгдсэн байдаг. Худалдааны санхүүжилтийн хувьд долларын дараа ашиглагддаг гол валютад тооцогджээ. БНХАУ манай улстай хиллэдэг учраас худалдааны гол түнш орон. Тэр ч утгаараа, тус улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг манай улс гадаад худалдаандаа түлхүү ашигладаг байна. Тухайлбал, манай улсын Хятад руу экспортолдог бараа бүтээгдэхүүн импортоор авч байгаагаас гурав дахин их байдаг судалгаа бий. Тэр хэрээр Монгол руу орж ирэх юанийн урсгал гадагшлах урсгалаас хэд дахин их байдаг байна. Энд нэг жишээ дурдахад, 2010 оны эхний хагас жилд манай улс руу 566 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний юань орж ирсний 266 сая нь гадагшаа гарч, дотоодын зах зээлд 300 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний юанийн илүүдэл гарч байжээ. Тиймээс манай улсын хувьд юань нь долларын дараа орох хоёр дахь гол валютад тооцогддог байна. Тэр ч утгаараа Хятадын Ардын банктай төгрөг юань солилцох своп хэлцэл хийж, олон удаа хугацааг нь сунгахаас гадна, үнийн дүнг нь өсгөж, зарим тохиолдолд гэрээг шинэчилж иржээ. Үүнээс гадна, төвбанк дотоодын арилжааны банкуудтай своп болон форвард хэлцэл 2011 оноос хийж эхэлсэн байдаг юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй утсаар ярив

2021.07.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй утсаар ярив. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон болон Үндэсний их баяр-Наадмыг тохиолдуулан дахин баяр хүргэсэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх талархал илэрхийлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ХКН-ын 100 жилийн ойн баярыг тохиолдуулан ХКН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд дахин баяр хүргэж, БНХАУ-д хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөв. Монгол, Хятадын төрийн тэргүүн нар хоёр улсын харилцааны болон бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцож, Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө нягт хамтран ажиллахаа нотлов. Хоёр улсын хооронд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалахын чухлыг тэмдэглэв. Хоёр улсын хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрүүдийг уялдуулан хэрэгжүүлэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтод ойрын жилүүдэд хүрэхийн төлөө илүү идэвхтэй хамтран ажиллах,  цар тахлын нөхцөл байдалд хилийн бүс нутаг дахь халдвар, хамгааллын арга хэмжээг улам бүр сайжруулсны үндсэн дээр худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг аль болох хэвийн явуулахыг дэмжиж, холбогдох үүрэг, чиглэлийг хоёр улсын байгууллагуудад өгч ажиллахаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлэв. Уул уурхай, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй зэрэг салбарт томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлж, ард иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулахын чухлыг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэв. Монголын талаас дэвшүүлж буй хамтын ажиллагааны төсөл, санаачилгыг дэмжиж, Монгол Улсаас бараа бүтээгдэхүүнийг илүү ихээр импортлоход хятадын тал бэлэн буйг БНХАУ-ын дарга илэрхийлэв. Байгаль орчны хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх нь бүс нутгийн орнуудын эрх ашигт нийцэхийг төрийн тэргүүн нар тэмдэглэж, цөлжилт, шороон шуургатай тэмцэх төслийг хамтран хэрэгжүүлэхийг дэмжихээ илэрхийлэв. Хоёр улсын бүс нутаг, олон талт механизмуудын хүрээн дэх ойр дотно хамтын ажиллагааг цаашид ч үргэлжлүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Төрийн тэргүүн нар цаашид ажил төрлийн ойр хэлхээ холбоотой байж, цар тахлын нөхцөл байдал сайжирсны дараагаар биечлэн уулзахаар тохиролцов гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Боаогийн чуулга уулзалтад цахимаар оролцов

2022.04.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Хайнань мужийн Боао хотноо эхэлсэн “Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалт”-д цахимаар оролцлоо. Энэ удаагийн чуулга уулзалт “Ковид-19 цар тахлын үеийн болон түүний дараах дэлхий: Хамтын ирээдүй, дэлхий нийтийн хөгжлийн төлөө хамтдаа зүтгэе” сэдвийн дор болж байна. Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалт” нь бүс нутгийн эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах зорилтод талуудын хамтын ажиллагаа, хүч чармайлтыг нэгтгэсэн яриа хэлцээний чухал индэр болж байгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ тэмдэглэв. Цар тахлын дараах үе болон олон улсад үүсээд буй хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг бодитой тооцон, эдийн засгийн сэргэлт, харилцаа, хамтын ажиллагааг сайжруулах ажлыг цаг алдалгүй хамтран хэрэгжүүлэх шаардлагатайг хэлэв. Монгол Улс БНХАУ-ын дэвшүүлсэн “Дэлхийн нийтийн хөгжлийн санаачилга” болон “Бүс ба зам” санаачилгыг сайшаан дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв. Энэ нь дэлхийн улс орнуудын эрх тэгш байдал, тэнцвэртэй, тогтвортой хөгжлийг хангах, “НҮБ-ын 2030-Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтойг онцоллоо. Мөн Ази тивийн улс орнууд цар тахлын хүнд үед ч дээд, өндөр түвшний харилцаагаа хадгалан, харилцан дэмжлэг үзүүлж, тулгарсан сорилт, бэрхшээлийг хамтдаа туулж чаддагийн бодит жишээ болж буйг тэмдэглэв. “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогод уул уурхайн үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, мэдээлэл технологи, аялал жуулчлал, тээвэр логистик зэрэг салбарыг тэргүүлэх чиглэл хэмээн тусгасныг дурдаж, дэд бүтэц, ногоон хөгжил, байгаль, экологийн доройтлыг сэргээх чиглэлээр хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан тээвэр, худалдаа, үйлчилгээний зангилаа “Транзит Монгол Улс” болох зорилтыг хэрэгжүүлж, бүс нутаг дахь дэд бүтцийн холболт, эдийн засгийн интеграцчлалыг нэмэгдүүлэх, Ази тивийг Европ болон дэлхий дахинтай холбосон эдийн засгийн коридоруудыг хөгжүүлэх чиглэлд хувь нэмрээ оруулж, түнш орнууд, олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллахаа хэлэв.Чуулга уулзалтад оролцож байгаа дэлхийн улс орнуудын төр, засаг, олон улсын байгууллагын тэргүүн нар бүс нутгийн интеграцчиллыг гүнзгийрүүлэх, дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлага, ногоон хөгжил зэрэг сэдвийг хэлэлцэх юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Элчин сайд Цай Вэньруйг хүлээн авч уулзав

2022.06.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Цай Вэньруйг хүлээн авч уулзав. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ дэвшүүлж, захидал ирүүлснийг Элчин сайд уламжлав. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол, Хятадын найрсаг харилцааг хөгжүүлэх асуудлыг чухалчлан үздэгээ онцолж, харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахын төлөө хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлжээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНХАУ-д хийх айлчлалыг тэргүүн ээлжинд хэрэгжүүлэхэд бэлэн байгаагаа хятадын тал дахин нотлов. Цар тахлын үед ч найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа бүх салбарт гүнзгийрэн хөгжиж, улс төрийн харилцан итгэлцэл бэхжин, хүмүүнлэгийн харилцаа тэлж, хоёр ард түмний нөхөрлөл нягтран, олон улс болон бүс нутгийн асуудлаарх хамтын ажиллагаа өргөжиж буйг Элчин сайд Цай Вэньруй онцлов. Тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн нь дэлхийн байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж буйг БНХАУ-ын зүгээс өндөр үнэлж байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин мэндчилгээ ирүүлсэнд талархал илэрхийлж, хариу захидлыг Элчин сайдад гардуулав. Монгол Улс гадаад бодлогынхоо тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд БНХАУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Мөн цар тахлын хүнд хэцүү үед БНХАУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсад 31 сая юанийн өртөг бүхий эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн туслалцаа үзүүлсэн нь цар тахлыг даван туулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг онцолж, талархал илэрхийлэв. Олон улсын нөхцөл байдал тогтворгүй, цар тахал намжаагүй хэдий ч эдийн засаг, тээвэр ложистикийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг сэргээн эрчимжүүлэх талаар харилцан санал солилцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга бараалхав

2022.09.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хороо /БХАТИХ/-ны дарга Ли Жаньшу бараалхав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа цар тахлын үед ч амжилттай хөгжиж, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамж хадгалагдаж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Байнгын хорооны даргын айлчлал Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, тэр дундаа хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал хувь нэмэр оруулж байгааг тэмдэглэв. Мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг уламжлахыг хүсэв. БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд уламжлав. Тэрбээр хоёр орны төрийн тэргүүний өмнө нь харилцан тохиролцсон асуудлуудыг бодит ажил хэрэг болгох, хууль тогтоох дээд байгууллагын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, харилцааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор айлчилж байгаагаа тэмдэглэв. Цар тахал, олон улсын нөхцөл байдал амаргүй энэ цаг үеийг хамтын хүчээр даван туулах нь чухал гэж үздэгээ илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудал болон худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, дэд бүтэц, тээвэр ложистик, боомт, эрчим хүч, байгаль орчин зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-тэй уулзав

2022.09.14. Узбекистан улс. Самарканд хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдааны хүрээнд ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-ийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ оны эхээр Жан Мин ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдсонд баяр хүргэж, цаашид  ШХАБ-тай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа нотлов. Хоёр талын уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс олон тулгуурт гадаад бодлогынхоо хүрээнд 2004 онд ШХАБ-ын ажиглагч орон болсноос хойш тус байгууллагын гишүүн орнуудын төр, засгийн тэргүүн нарын болон бусад уулзалт, арга хэмжээнд тогтмол оролцож, хамтын ажиллагааг оновчтой хэлбэрээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорьж ирсэн гэдгийг хэллээ. Цаашид ч Монгол Улс ажиглагч орны хувиар тус байгууллагатай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, ялангуяа бүс нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв. Тэрбээр Монгол Улс нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хоёр том улстай хиллэдэг, мөн Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан худалдаа, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон Транзит Монгол болох зорилтыг тавьж буйг танилцууллаа. Энэ хүрээнд цаашид Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрт тусгасан төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх, зүүн болон баруун коридор шинээр барих, мөн гурван улсыг холбосон хурдны автозам, хийн хоолой барих зэрэг эдийн засгийн үр ашигтай, стратегийн бүтээн байгуулалтын ажлыг урагшлуулах сонирхолтой байгаагаа онцлон тэмдэглэв. 

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ши Жиньпинтэй уулзлаа

2022.09.15. Үзбекистан улс. Самарканд хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ)-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзав. Хоёр орны Төрийн тэргүүн нар Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагаанд үнэлэлт өгч, цаашдын төлөв болон олон улсын харилцааны зарим асуудлаар санал солилцлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг болохыг онцолж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг тус тусын хөгжлийн бодлого, зорилтуудтай уялдуулан хөгжүүлэхийн ач холбогдлыг онцлов. Түүнчлэн цар тахлын хүнд цаг үед БНХАУ-ын Засгийн газар, ард түмнээс Монголын ард түмэнд вакцин, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, эд материалыг шуурхай нийлүүлж, дэмжлэг үзүүлж ирсэнд талархал илэрхийллээ. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин тус улсын хөрш орнуудтайгаа хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд Монгол Улс чухал байр суурь эзэлдгийг онцолж, цаашид хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, шат ахиулахын төлөө байгаагаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөтөлбөрийг хятадын тал дэмжиж, байгаль орчныг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлээр хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд бэлэн байгааг мэдэгдлээ.Түүнчлэн Бүс ба Зам санаачилга, Талын зам хөтөлбөрийг харилцан уялдуулж, Монгол, Хятад, Оросын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрийн бүтээн байгуулалтыг урагшлуулахын төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр талууд цаашид худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, эрчим хүч, дэд бүтцийн томоохон төслүүдийн хэрэгжилтийг түргэтгэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахаар тохиролцов.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Боаогийн чуулга уулзалтад оролцлоо

2022.11.28. БНХАУ. БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Азийн Давос гэж нэрлэгддэг Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалтын нээлтэд оролцон үг хэлэв. Тэрбээр Монгол Улс Азийн орнуудын эдийн засгийн асуудлаарх мэдээлэл солилцоо, харилцан уялдаатай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх зорилготой энэ уулзалтыг санаачлагч орны нэг бөгөөд төр, засгийн удирдлагын түвшинд олон удаа оролцож байгааг дурдав. Боаогийн чуулга уулзалт бүс нутгийн худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, тулгамдаж байгаа асуудлуудаа шийдвэрлэх боломжийг хамтран эрэлхийлэх чухал суваг гэж үздэгийг онцоллоо. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн олон талт хамтын ажиллагаанд идэвхтэй оролцох бодлогыг нотолж, Азийн орнууд илүү нээлттэй, хүртээмжтэй байдлаар худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийг дэмжиж буйгаа илэрхийлэв. Мөн Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт сэргэн, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчин сайжирч байгааг онцолж, хөдөө аж ахуй, хүнс, хөнгөн үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын салбараа хөгжүүлэн эдийн засгаа төрөлжүүлэхийг зорьж байгааг тэмдэглэв. БНХАУ-ын Бүс ба Зам санаачилга нь бүс нутаг, дэлхий дахины энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэж үздэгээ илэрхийллээ. Монгол Улс өөрийн Хөгжлийн зам хөтөлбөрийг энэ санаачилгатай уялдуулан хэрэгжүүлэхээр идэвхтэй ажиллаж байна гэв. Боаогийн энэ удаагийн чуулга уулзалт Илүү хөгжин цэцэглэсэн дэлхийн төлөөх нээлттэй, инновацийг хөгжүүлэгч Ази тив сэдвийн дор болж байна. Чуулга уулзалтад улс төрчид, тэр дундаа НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш, Австри, Филиппин, Нидерланд, Пакистан, Сингапур зэрэг улсын төр, засгийн удирдлага, Олон улсын валютын сангийн гүйцэтгэх захирал Кристин Лагард нарын өндөр албан тушаалтан болон олон орны хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгч, эрдэмтэн судлаач оролцож байна. БНХАУ эдийн засгийн энэ чуулга уулзалтыг Хайнань арлын Боао хотноо 2001 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Боаогийн чуулга уулзалтад хэлсэн үгний эшлэлүүд:

• БНХАУ-ын Бүс ба Зам санаачилга нь дэд бүтэц, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн хамтын ажиллагаа, иргэд хоорондын солилцоог эрчимжүүлэх замаар бүс нутаг, дэлхий дахины энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Монгол Улс энэ санаачилгыг анхнаас нь дэмжиж, өөрийн улсын Хөгжлийн зам хөтөлбөрийг уялдуулан хэрэгжүүлж байна.
• БНХАУ хөгжлийнхөө үр өгөөжийг хөрш зэргэлдээ орнуудтайгаа хуваалцан, хамтдаа хөгжих бодлого хэрэгжүүлж байгааг Монгол Улс өндөр үнэлдэг. Энэ бодлого, чиглэл нь бидний Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал түлхэц өгнө гэдэгт итгэж байна.
• Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хүрээнд 32 төсөл хэрэгжүүлнэ. Гурван тал нэн тэргүүнд төмөр замыг шинэчлэх, хурдны авто зам, цахилгаан дамжуулах шугам байгуулах төслийг ойрын үед хэрэгжүүлэхээр ярилцаж байна.
• Азийн орнууд эдийн засгийн тогтвортой өсөлтөө цаашид хангах үүднээс эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийг гүнзгийрүүлж, инновацид тулгуурлах замаар өсөлтийн шинэ хөдөлгөгч хүч бий болгох шаардлагатай тулгарч байна.
• Манай улс инновацийн чиглэлээр бусад улстай хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхийн төлөө байна. Энэ айлчлалын үеэр байгуулсан Үйлдвэрлэлийн чадавхи, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр үйлдвэрлэлд инноваци ашиглах, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэхэд түлхэц болно гэдэгт итгэж байна.
• Манай Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын орчныг тогтворжуулж, хөрөнгө оруулагчдын хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалах болно. Уул уурхайгаас хэт хамааралтай эдийн засгаа төрөлжүүлж хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын салбараа хөгжүүлэхийг зорьж байна.
• Зарим бүс нутаг, томоохон орон өөрийн зах зээлээ хамгаалах бодлого барих хандлагатай байна. Иймээс Азийн орнууд худалдаа, эдийн засгаа илүү нээлттэй, хүртээмжтэй хөгжүүлэхээ тодорхой илэрхийлж, эрчимтэй ажиллах шаардлагатай байна.
• АПЕК, Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт зэрэг механизм болон байгуулахыг зорьж байгаа Номхон далай дамнасан түншлэл, Бүс нутгийн эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээр, Ази-Номхон далайн чөлөөт худалдааны бүс зэрэг нь бүс нутгийн голлох эдийн засгийг хамарч, хөгжиж байгаа жижиг эдийн засагтай орнууд хамрагдах боломж хязгаарлагдмал байгааг өөрчлөх хэрэгтэй байна. 
• Монгол Улс эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх, бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн үйл явцад идэвхтэй оролцох бодлогоо үргэлжлүүлнэ. Энэ чиглэлээр хөрш болон бүс нутгийн орнуудтай өргөн хүрээнд хамтран ажиллах сонирхолтой байна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд бараалхав

2018.04.11. БНХАУ. Хайнан. БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийж байгаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 4 дүгээр сарын 10-ны өдөр БНХАУ-ын Хайнань мужийн Боао хотноо БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд бараалхав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын даргаар дахин сонгогдсонд нь Ши Жиньпинд баяр хүргэв. БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл болохыг нотолж, Монгол Улсын Засгийн газар Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулан, гүнзгийрүүлэх бодлогыг баримталж буйг тэмдэглэв. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг тууштай хүндэтгэж ирснийг нотолж, хөрш орнуудтайгаа чин сэтгэлээсээ, элэгсэг дотно харилцах, хөгжлийн үр ашгийг хуваалцах бодлогын хүрээнд Хятад, Монголын харилцааны хөгжилд өндөр ач холбогдол өгч ирснийг онцлон тэмдэглэв. Талууд бие биеийн язгуур эрх ашгийг харилцан хүндэтгэх үндсэн дээр улс төрийн итгэлцлийг улам бүр бэхжүүлэх, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалахын төлөө байгаагаа  илэрхийлэв. Ирэх онд тохиох хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг өргөн хүрээнд хамтран тэмдэглэхээр санал нэгдэв. Талууд хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх өргөн боломж буйг тэмдэглэж, худалдааны эргэлтийг 2020 онд 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтодхүрэх үүднээс хамтын ажиллагааны механизмуудын үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, Монгол-Хятадын Экспо зэрэг үзэсгэлэн худалдааны сувгийг үр дүнтэй ашиглах, худалдаанд тулгарч буй тарифын бус саад тотгорыг бууруулах, ХАА, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэлийн  чадавхийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, Хятадын талын зээл, тусламжаар хэрэгжүүлэх төслүүдийн явцыг түргэтгэхээр тохиролцов. Цаашид эрчим хүчний хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх тухай баримт бичиг байгуулах, Төмөр замаар дамжин өнгөрөх тээвэр хийх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг соёрхон батлах чиглэлээр ажиллахаа хятадын тал илэрхийлэв. Хятадын Бүс ба Зам санаачилга нь хоёр улсын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх шинэ боломжийг нээж буйг санал нэгтэй тэмдэглэж, Монгол Улсын Хөгжлийн зам хөтөлбөрийг уг санаачилгатай уялдуулан хэрэгжүүлэх ажиллагааг идэвхжүүлэхээр тогтов. Соёл, боловсролын хамтын ажиллагаа, иргэд хоорондын солилцоог идэвхжүүлэх нь хоёр улсын хамтын ажиллагааны чухал чиглэл болохыг тэмдэглэж, Монгол-Хятадын хүмүүнлэгийн солилцооны хамтарсан зөвлөлийн хүрээнд тохиролцсон арга хэмжээг идэвхтэй хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр талууд бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, Монгол-Орос-Хятадын гурван талын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Солонгосын хойгийн нөхцөл байдалд нааштай өөрчлөлт ажиглагдаж, бүс нутгийн орнуудын хооронд дээд түвшний яриа хэлэлцээ идэвхжиж буйд талууд баяртай байгаагаа тэмдэглэж, бүс нутгийн байдлыг тогтворжуулах чиглэлд гаргаж буй хүч чармайлт, санаачилгыг харилцан дэмжиж ажиллахаа илэрхийлэв. Талууд Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, Хятадын Чиндао хотод болох тус байгууллагын дээд түвшний уулзалтад оролцох, уг арга хэмжээний үеэр Монгол, Орос, Хятад гурван улсын төрийн тэргүүн нарын уулзалтыг зохион байгуулах асуудлаар цаашид хамтран ажиллахаар тохиров. 

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Хятадын бизнес форумд оролцов

2018.04.11. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийж байгаа албан ёсны айлчлалын хүрээнд хоёр орны бизнес эрхлэгчдийн форум болж, хамтран ажиллах баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Форумын нээлтэд Ерөнхий сайд оролцон үг хэллээ. Тэрээр хоёр улс эдийн засгийн харилцаагаа улам гүнзгийрүүлэх нөөц боломж байгааг тэмдэглэв. БНХАУ-тай хийж байгаа худалдааны эргэлтээ нэмэгдүүлэх, экспортын барааны нэр төрлийг олшруулах, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн, хөдөө аж ахуйн гаралтай, органик хүнсний бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэхийг зорьж байгааг хэллээ. Цаашид зөвхөн уул уурхайн гэлтгүй бусад салбарт хөрөнгө оруулалт, байгаль орчинд ээлтэй, эрчим хүч хэмнэх дэвшилтэт технологи, инноваци нутагшуулахыг зорьж байгааг тэмдэглэв. Хоёр улсын бизнес эрхлэгчид төр, засгийн бодлогыг дэмжиж, хөгжлийн хэтийн төлөв, ард иргэдийн найрсаг харилцааны эрх ашгийг харгалзан өргөн хүрээнд, харилцан ашигтай хамтран ажиллахыг уриаллаа. Хятадын олон улсын худалдааг дэмжих хорооны дарга Жян Зөнвэй хэлсэн үгэндээ Хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх ёстой. Монгол Улсад үйлдвэржилтийн эрэлт хэрэгцээ их байгаа. Манай улс энэ чиглэлд туршлагатай бөгөөд хамтран ажиллах боломжтой гэлээ. Монгол Улс гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад ижил тэгш боломж олгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл ямарваа нэг байдлаар ялгаварлахгүй. Татварын бодлогоор ч дэмжинэ гэж Гадаад харилцааны сайд онцолжээ. Энэ удаагийн форумд хоёр улсын 600 гаруй бизнес эрхлэгч оролцож байгаа бөгөөд хүнс, хөдөө аж ахуй, хил орчмын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, уул уурхай, хүнд үйлдвэр, дэд бүтэц, барилгын салбарын хамтын ажиллагаа сэдвээр харилцан саналаа солилцож байна.

Монгол, Хятадын бизнес эрхлэгчид 4.6 тэрбум ам.долларын гэрээ, хэлцэл байгууллаа

2018.04.11. БНХАУ. Бээжин хот… БНХАУ-ын нийслэл Бээжин хотноо болсон Монгол, Хятадын бизнес форумын үеэр хоёр улсын бизнес эрхлэгчид 4.6 тэрбум ам.долларын санхүүжилт бүхий 36 гэрээ, хэлцэл байгуулжээ. Хоёр орны аж ахуйн нэгжүүд байгаль орчин, уул уурхай, усан хангамж, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, худалдаа, зочид буудал, барилга, мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр, төмөр зам, эрчим хүч, банк, санхүү, аялал жуулчлал зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллах юм. 2017 оны эцсийн байдлаар хоёр орны гадаад худалдааны хэмжээ 6.7 тэрбум долларт хүрээд байна. Энэ нь 2016 оноос 36 хувиар өссөн үзүүлэлт бөгөөд Монгол Улсын нийт гадаад худалдааны  63 хувийг эзэлж байна. Хоёр улс 2020 он гэхэд гадаад худалдааны хэмжээг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хамтран дэвшүүлээд байгаа юм гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И бараалхлаа

2018.08.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван Иг Их тэнгэр дэхь төрийн ёслоын цогцолборт хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Гадаад харилцааны сайдын урилгаар манай оронд айлчилж буйд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ноён Ван Ид талархал илэрхийлээд манай хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа иж бүрэн түншлэлийн хүрээнд төрийн өндөр дээд хэмжээний айлчлалын давтамж тогтмолжиж байгаад сэтгэл хангалуун байна гэв. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И цаг гарган хүлээн авч уулзаж буйд Ерөнхий сайдад талархал илэрхийлж, айлчлалын хүрээнд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх томоохон зорилгоо биелүүлж, түүний зэрэгцээ Монгол орны уудам тал нутгийн баруун хязгаарт очсон болон өнөөдөр Богд уулын дархан цаазат газрын үзэсгэлэнт байгалиар аялахаар төлөвлөж буйгаа дуулгав. Уулзалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И нар Бүгд Найрамдах Хятад ард улсаас Монгол улсад олгож буй хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг барих төсөлийн нээлтийн ёслолын ажиллагаанд оролцож, тууз хайчиллаа. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Өнгөрсөн хавар БНХАУ-ын дарга Си Жинпиний урилгаар Хятад Улсад айлчлах үеэр яригдсан манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны иж бүрэн стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай яриа хэлэлцээр бодит биеллээ олж байгаад баяртай байна. Тэр үед олон улсын стандартад нийцсэн цэвэрлэх байгууламж барих талаар харилцан тохиролцож байсан маань өнөөдөр ажил хэрэг болж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын хөтөлбөрт хүн амаа цэвэр усаар хангаж, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлөөр хангаж, агаар, орчны бохирдлыг аррилгаж, хотын дэд бүтцийг өргөжүүлэх тухай тусгасан байгаа. Үүний нэг нь төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барьж байгуулах явдал байсан юм. Энэ төсөл хэрэгжснээр агаар орчны бохирдол буурч 1,5 сая иргэн аюулгүй орчинд амьдрахад чухал хувь нэмэр оруулах болно. Яг одооноос Улаанбаатар хотын шинэ төв цэвэрлэх байгууламжийн бүтээн байгуулалт эхэлж байгааг мэдэгдэж байна. Цаашид манай хоёр орны харилцаа өргөжин дэвжихийн ерөөл дэвшүүлье гэжээ. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад харилцааны сайд Ван И: Хүндэт Ерөнхий сайд болон бусад зочид та бид энэхүү чухал үйл явдлын гэрч болж, миний хувьд биечлэн оролцож, түүхэн бүтээн байгууулалтыг эхлүүлж байгаадаа баяртай байна. Манай хоёр орны харилцааны түүх эртнийх бөгөөд улам өргөжин тэлж, хөгжсөөр ирсэн. БНХАУ-ын Засгийн газраас Улаанбаатар хотноо барьж байгуулсан Энхтайваны гүүр өнөө ч үүргээ гүйцэтгэж байна. Одоо баригдах төв цэвэрлэх байгууламж мөн ийм болно гэдэгт би бат итгэлтэй байна. Бид энэ байгууламжийг төлөвлөсний дагуу барьж ашиглалтанд хүлээлгэж өгөх болно. Олон улсын стандартад нийцсэн тоног төхөөрөмжөөр, хамгийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт техник технологийн ололтийг шингээн байгуулж, Улаанбаатарын оршин суугчдын ая тухтай амьдрах орчин нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө чармайх болно. Үүгээр зогсохгүй хотын орчныг сайжруулж, дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд ч гар бие оролцоно. Байгаль орчныг хамгаалж, ард, иргэдийн амьдралыг дээшлүүлэхэд бидний хийж чадах зүйлсийг хийх болно. Энэ нь манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны иж бүрэн стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх эрмэлзлэлийн нэг хэсэг юм гэжээ. .БНХАУ-аас Монгол Улсад олгож буй хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр  хэрэгжүүлэх Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг барих төсөлийн өртөг нь 300 сая ам.доллар. Хоногт 250000 м/куб бохир ус хүлээн авч цэвэрлэх хүчин чадал бүхий дэвшилтэт технологи ашигласан, байгаль орчинд ээлтэй. Ашиглалтад орсноор Улаанбаатар хотын агаар, хөрс, усны бохирдлоос сэргийлэхээс гадна,  гэр хорооллыг барилгажуулахад шаардлагатай дэд бүтцийн нэг хэсгийг шийдэж, ажлын байр нэмэгдүүлэх зэрэг эерэг үр дүн дагуулах юм. Тус цэвэрлэх байгууламж нь бохир усыг хүлээн авч хими, механик, биологи, нэмэлт цэвэрлэгээний дамжлагуудаар цэвэршүүлэн гаргах юм гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд хатагтай Бу Шяолинийг хүлээн авч уулзав

2019.06.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Тэргүүлэгч хатагтай Бу Шяолинийг хүлээн авч уулзав. Уулзалтын эхэнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлэхдээ ӨМӨЗО бол Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд харилцаа хамтын ажиллагааны гүүр болж ирснийг онцлон тэмдэглээд үүгээр дамжин худалдаа, эдийн засаг, соёл урлаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, ард иргэд, хүүхэд залуучуудын гээд бүхий л салбарын харилцаа, солилцоо, хамтын ажиллагаа тогтмол идэвхитэй өрнөж байна гэв. Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хувьд тасралтгүй өргөжин хөгжиж ирсэн. Монгол Хятадын худалдааны хэмжээ 2018 оны байдлаар 8,4 тэрбум ам.долларт хүрч Монгол Улсын нийт худалдааны 67,7 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд 2020 онд 10 тэрбум ам. долларт хүргэх зорилтыг биелүүлэхийн тулд ӨМӨЗО-той худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, нягт хамтран ажиллах зорилтыг Монгол Улсын Засгийн газар  тавин ажиллаж буйг хэлэв. Сүүлийн жилүүдэд Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа хамтын ажиллагаа бүхий л салбарт гүнзгийрэн хөгжиж, хоёр талын өндөр дээд түвшний харилцан айлчлалуудын үеэр ярилцаж тохиролцсон чухал ажил арга хэмжээ хэрэгжиж байгааг талууд харилцан тэмдэглэв.  Монгол Улс , ӨМӨЗО хоорондын худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, хоёр талын бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллаагааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой Монгол- Өвөр Монголын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны форумыг тогтмол зохион байгуулж ирснийг өндрөөр үнэлж мөн Монгол-Хятадын экспо арга хэмжээг гуравдахь удаа Хөх хотноо зохион байгуулахаар бэлтгэл ханган ажиллаж байна гэв. Монгол Улсын Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын орчинг тогтворжуулах, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх, тэдгээрийн хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалахад анхаарч, тодорхой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. БНХАУ, ӨМӨЗО-оос хийх хөрөнгө оруулалтыг улам бүр нэмэгдүүлэх,  хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын салбарт хөрөнгө оруулалт илүү татах, дэвшилтэт технологи, инновацийг нутагшуулахыг зорьж байна. Монгол Улсын экспортын бараа бүтээгдэхүүний гол гарц болох Замын-Үүд-Эрээн, Гашуунсухайт-Ганц мод боомтуудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудлыг ӨМӨЗО-ны Ардын Засгийн газар анхааралдаа авч, зарим боомтын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг хамтран хэрэгжүүлэх, 24 цагийн үйл ажиллагаатай,  олон улсын зэрэглэлтэй болгох талаар харилцан ойлголцолд хүрнэ гэдэгт итгэж буйгаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. 

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Чай Вэньруй бараалхав

2020.02.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Чай Вэньруй бараалхсан бөгөөд энэ үеэр БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдын мэндчилгээг уламжилж, хоёр талын хамтын ажиллагаа болон цаг үеийн асуудлаар санал солилцов. Монголыг сайн мэддэг, олон жил манай улсад ажилласан, туршлагатай хүн Элчин сайдаар томилогдон ирсэнд таатай байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. Элчин сайд Чай Вэньруй Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпиний 2014 онд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалаар манай хоёр улс “Иж бүрэн стратегийн түншлэл”-ийн харилцаатай болж, өдгөө харилцааг шинэ агуулгаар баяжуулан, гүнзгийрүүлэх бодлогыг БНХАУ-ын төр засаг баримталж буйг дурдаад, Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа энэхүү зарчмыг баримтлан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд өөрийн бүхий л мэдлэг чадварыг дайчлан ажиллах болно гэв. Тэрээр БНХАУ, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойн арга хэмжээг өнгөрсөн онд тэмдэглэн өнгөрүүлсэн нь иргэд хоорондын харилцан ойлголцлыг нэмэгдүүлэх, хүмүүнлэгийн солилцоог идэвхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэв. Цаашид харилцан ашигтай, харилцан хүртээмжтэй байх зарчмаар хоёр орны уул уурхай, дэд бүтэц, банк санхүү, хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарна хэмээн Элчин сайд онцлов. Мөн Замын-Үүд-Эрээний эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг аль болох эрт ажил хэрэг болгох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ Монгол Улсын сайн хөршийн харилцаа, хамтын ажиллагаа тасралтгүй, амжилттай хөгжиж ирснийг тэрбээр тэмдэглээд БНХАУ үүнд сэтгэл хангалуун байгааг дуулгав. БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл байдгийг тэмдэглэв.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх талаар ярилцав

2020.08.13.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Чай Вэньруйг хүлээн авч уулзав. УИХ-ын ээлжит сонгуульд ялалт байгуулж, шинэ парламент, Засгийн газар ажлаа эхэлсэнд БНХАУ-ын дарга Ши Жин Пин баяр хүргэн мэндчилгээ дэвшүүлснийг Элчин сайд Чай Вэньруй уламжилж амжилт хүсэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх гадаад бодлогын залгамж чанарыг хадгалж, Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлэв. Хятадын тал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч ирснийг Элчин сайд Чай Вэньруй нотлож, дээд, өндөр түвшний айлчлал, уулзалтын давтамжийг хадгалах, хамтын ажиллагааны механизмуудын ажлыг тогтмолжуулах нь чухал гэв. Талууд Ногоон гарц түр журам, томоохон төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилт зэргийн талаар ярилцав гэжээ.

Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсонд нь баяр хүргэв

2021.06.11. Энэ өдөр БНХАУ-ын дарга Ши Жинь Пин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулсан Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын цахилгаан ирүүллээ. Тэрбээр баярын цахилгаандаа Монгол, Хятадын харилцаа эрчимтэй хөгжиж буйг онцолж, чин сэтгэлийн хамтын ажиллагаатай түншүүд болохыг дурдсан байна. Мөн тэрбээр Монгол-Хятадын харилцаанд өндөр ач холбогдол өгдөг, хоёр орны стратегийн иж бүрэн түншлэлийн харилцааг шинэ шатанд гаргах чиглэлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Ухнаагийн Хүрэлсүхтэй хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ илэрхийлжээ. Ковид-19 цар тахал дэгдсэнээс хойш Монгол, Хятадын Засгийн газар халдварын эсрэг хамтран тэмцэж, нааштай үр дүнд хүрч чадсаныг БНХАУ-ын дарга онцолжээ. 

Сангийн сайд Б.Жавхлан БНХАУ-ын Хөгжил шинэчлэлийн хорооны дэд даргатай цахим уулзалт хийв

2022.02.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Сангийн сайд бөгөөд Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын үүрэг гүйцэтгэгч Б.Жавхлан, БНХАУ-ын Хөгжил шинэчлэлийн хорооны дэд дарга Нин Жыжөтэй уулзалт хийлээ. Уулзалтаар Монгол Улсын Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогоын хүрээнд хоёр улсын хооронд хэрэгжүүлэх боломжтой дэд бүтцийн томоохон төслүүд, тухайлбал, Алтанбулаг-Замын-Үүд чиглэлийн хурдны автозам болон хос урсгалтай төмөр зам барих, Гашуунсухайт-Ганцмод, Шивээхүрэн-Сэхээ боомтыг төмөр замаар холбох, Гашуунсухайт боомтоор одоо гарч буй нүүрс тээвэрлэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулж, түгжрэлийг бууруулах зорилгоор тулгуурт гүүрэн байгууламж бүхий багтаамж ихтэй тээврийн хэрэгсэл нэвтрүүлэх, Улаанбаатар хотыг тойрсон тойрог хурдны зам барих зэрэг Монголын талаас тэргүүлэх ач холбогдол өгч буй төслүүдийн талаар дэлгэрэнгүй санал солилцлоо. БНХАУ-ын ХШХ-ны дэд дарга Нин Жыжө Монголын талаас дэвшүүлж буй төслүүд нь Монгол, Орос, Хятад гурван улсын эдийн засгийн коридорыг бүтээн байгуулах, Монгол, Хятадын эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн салбарын хамтын ажиллагааны хүрээ болон Бүс ба Зам санаачилгатай тус тус уялдаж байгааг тэмдэглээд дээрх төслүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх боломжийг судалж, дэмжин ажиллахаа илэрхийлэв. Түүнчлэн энэ уулзалтын мөрөөр дээрх асуудлуудаар дахин бэлтгэл ажлыг хангаж, холбогдох байгууллагууд хооронд энэ сарын дундуур дахин уулзалт хийж, төслүүдийг урагшлуулахаар тохиролцжээ

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2022.11.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол, Хятадын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын үеэр “Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хамтарсан мэдэгдэл гаргаж, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийхээр эх орноосоо мордлоо

2022.11.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийхээр эх орноосоо мордлоо. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол, Хятадын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Мөн “Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хамтарсан мэдэгдэл гаргаж, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад айлчилж байна

2022.11.27. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийхээр 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-ны өдөр Бээжин хотноо хүрэлцэн очлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг БНХАУ-ын Гадаад хэргийн дэд сайд Сүнь Вэйдун, Гадаад хэргийн яамны Азийн газрын захирал Лю Жиньсун, Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Т.Бадрал нарын төлөөлөгчид угтав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх маргааш БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн БНХАУ-ын Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу нар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид бараалхана гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу бараалхав

2022.11.28. БНХАУ. Бээжин хот. БНХАУ-д төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу 2022 оны 11 дүгээр сарын 28-ны өдөр Хятадын Ардын Их Хурлын ордонд бараалхав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшутай дахин уулзаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлж, 2022 оны 09 дүгээр сард Монгол Улсад хийсэн түүний албан ёсны айлчлал амжилттай болж, дээд, өндөр түвшний айлчлалын давтамжийг хадгалан, хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллагуудын харилцаа, хамтын ажиллагаа ахисанд сэтгэл хангалуун байна гэв. Хууль тогтоох дээд байгууллагын харилцаа, хамтын ажиллагаа нь Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тэмдэглэлээ. Харилцаа, хамтын ажиллагааны эрх зүйн орчныг бэхжүүлэх чиглэлээр хоёр улсын хууль тогтоох байгууллагууд идэвхтэй ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг БНХАУ-д тавтай айлчлахыг хүсэв. Байнгын хорооны даргын Монгол Улсад хийсэн албан ёсны айлчлал амжилттай болж, хоёр улсын хууль тогтоох байгууллагуудын харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин бэхэжсэнд баяртай байна гэв. Тэрбээр хууль тогтоох дээд байгууллагуудын хамтын ажиллагааг улам эрчимжүүлж, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн, хөгжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв.

МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ ХЯТАД АРД УЛСЫН ХАМТАРСАН МЭДЭГДЭЛ 

2022.11.28. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийж байгаа төрийн айлчлалын хүрээнд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ эрин үед урагшлуулан хөгжүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Хамтарсан мэдэгдэл гаргав.

ИЖ БҮРЭН СТРАТЕГИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ХАРИЛЦААГ ШИНЭ ЭРИН ҮЕД УРАГШЛУУЛАН ХӨГЖҮҮЛЭХ ТУХАЙ

Нэг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпиний урилгаар 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд БНХАУ-д төрийн айлчлал хийв. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй найрсаг, дотно уур амьсгалд албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол, Хятадын харилцаа болон олон улс, бүс нутгийн харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцож, өргөн хүрээтэй тохиролцоонд хүрэв. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян, Бүх Хятадын Ардын төлөөлөгчдийн Их хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу нар Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхав.

Хоёр. Монгол Улсын “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын үр дүнд хүрсэн хөгжил, бүтээн байгуулалтын ололт амжилтыг хятадын тал өндрөөр үнэлж, эдийн засгаа сэргээх, ард түмний амьжиргааг дээшлүүлэх монголын талын хүчин чармайлтыг дэмжиж, “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд улс орны хөгжлийн зорилтоо биелүүлэхийг хятадын тал чин сэтгэлээсээ хүсэв.

Гурав. Хятадын Коммунист Нам ХХ Их хурлаа амжилттай зохион байгуулж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин ХКН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар дахин сонгогдсонд болон Хятад Улс нэн ядуурлаас бүрэн ангижирч дундаж чинээлэг нийгмийг бүх талаар бүтээн байгуулж, эхний 100 жилийн зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлсэнд монголын тал баяр хүргэв. Мөн ХКН-ын удирдлага дор орчин үеийн хүчирхэг социалист улс орныг цогцоор нь бүтээн байгуулах хоёр дахь 100 жилийн зорилтоо бүрэн хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

Дөрөв. Талууд 1994 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ”, 2014 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хооронд иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай хамтарсан тунхаглал”-ын үзэл санааны дагуу Монгол, Хятадын харилцааны ололт амжилт, цар тахалтай тэмцэх хамтын ажиллагааг өндрөөр үнэлж, Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг тасралтгүй гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь хоёр орны ард түмний ашиг сонирхолд нийцэж буйд санал нэгдэв.

Тав. Сайн хөрш, сайн найз, сайн түншийн хувьд Монгол, Хятад хоёр улс орчин үеийн бүтээн байгуулалтыг хамтран урагшлуулж, бие биедээ туслах, хамтран ажиллаж хамтдаа хожих, энх тайвнаар зэрэгцэн орших хоёр улсын хамтын ирээдүйн нийгэмлэгийг бүтээх чиглэлээр хүчин чармайлт гарган, улс хоорондын үлгэр жишээ харилцааг улам бэхжүүлж, бүс нутаг болон дэлхийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил дэвшилд илүү их хувь нэмэр оруулна. Хятадын тал хөрш орнуудтайгаа хөгжүүлж буй харилцаандаа тэргүүлэх ач холбогдол өгч, найрсаг дотно, чин сэтгэлээсээ, харилцан ашигтай, хүртээмжтэй байх зарчмын дагуу хөгжлийн үр шимээ хуваалцах бодлого баримталж байгааг монголын тал сайшаав.

Зургаа. Талууд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол, Хятадын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг дахин нотолж, тус тусын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, өөрсдийн сонгосон хөгжлийн зам, язгуур эрх ашгийг харилцан хүндэтгэдгээ дахин илэрхийлэв. Монголын тал “Нэг Хятад”-ын бодлогыг тууштай баримталж, Тайвань, Хонконг, Шинжаан, Төвөдийн талаарх Хятадын байр суурийг дэмждэгээ дахин нотлов. Монгол Улс нутаг дэвсгэрээ цөмийн зэвсэггүй бүс хэмээн зарласны 30 жилийн ой 2022 онд тохиож буйд хятадын тал баяр хүргэв. Бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлыг сахин хамгаалахын төлөө энэ статусыг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд хятадын талаас хүчин чармайлт гаргасанд монголын тал талархал илэрхийлэв.

Долоо. Цар тахлын нөхцөл байдал бүрэн намжаагүй ч 2022 онд төр, засгийн тэргүүн, хууль тогтоох байгууллагын удирдлага нарын түвшинд биечлэн уулзсан нь Монгол, Хятадын харилцааны өндөр түвшинг илэрхийлж буйг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Талууд дээд, өндөр түвшний уулзалт, яриа хэлэлцээний давтамжийг хадгалж, улс төрийн харилцан итгэлцлийг үргэлжлүүлэн гүнзгийрүүлэхээ нотлов. Хууль тогтоох байгууллага, улс төрийн намуудын хамтын ажиллагаа нь Монгол, Хятадын харилцааны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг онцлон тэмдэглэж, цаашид хууль тогтоох, засгийн газар, улс төрийн нам, батлан хамгаалах, орон нутаг зэрэг байгууллагын яриа хэлэлцээг урагшлуулж, хамтын ажиллагаанд эрх зүйн болон бодлогын дэмжлэгийг үзүүлэхээр талууд тохиролцов.

Найм. Талууд Монгол, Хятадын улс төрийн сайн харилцааг үргэлжлүүлэн хамтын ажиллагааны хөдөлгөгч хүч болгож, хоёр улсын газар зүйн байршил, эдийн засгийн харилцан нөхөх давуу талаа ашиглаж, хоёр улсын ард түмний сайн сайхны төлөө харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиров. Талууд цар тахлын дараах эдийн засгийг түргэн сэргээхэд анхаарч, “Талын зам” үндэсний хөтөлбөрийг “Бүс ба Зам” санаачилгатай, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг “Даян дэлхийн хөгжлийн санаачилга”-тай, “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг “Хоёр алхам” хөгжлийн стратегийн зорилттой тус тус уялдуулан хэрэгжүүлж, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, санхүү, эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтэц, цахим эдийн засаг, ногоон хөгжил зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэхээр тохиролцов.

Ес. Талууд Монгол, Хятадын худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын комисс, Монгол Хятадын эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааны зөвлөл зэрэг хамтын ажиллагааны механизмыг илүү үр дүнтэй ашиглах, шинэчлэн байгуулж буй “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр” болон “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны хөгжлийн хөтөлбөр”-ийг идэвхтэй хэрэгжүүлэх, ойрын хугацаанд хоёр талын худалдааны нийт хэмжээг 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, хоёр улсын аж ахуйн нэгжүүд зах зээлийн зарчмын дагуу нүүрс, төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмал, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг өргөжүүлэх, нүүрсний дунд, урт хугацааны худалдааны гэрээ байгуулахыг дэмжих, Замын-Үүд, Эрээний эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүсийн бүтээн байгуулалтыг урагшлуулахаар тохиролцов.

Арав. Талууд хилийн боомтуудад ачаа тээврийн шинэ техник, технологи нэвтрүүлэхийг дэмжиж, боомтын хүчин чадлыг бодитой, үр дүнтэй нэмэгдүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Монгол Улсын дамжин өнгөрөх тээвэр, далайн гарц болон эдийн засаг, ард иргэдийн амьжиргаанд нэн шаардлагатай бараа бүтээгдэхүүнийг импортлоход монголын талд үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлнэ.

Арван нэг. Талууд дэд бүтцээр харилцан холбогдох, эрчим хүчний салбарыг Монгол, Хятадын хамтын ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлийн нэг гэж үзэв. Талууд Монгол, Хятадын төмөр зам, авто зам, хилийн боомт зэрэг дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт болон уул уурхайн томоохон төслийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, цэвэр эрчим хүчний салбарт үлгэр жишээ төсөл хэрэгжүүлж, Монгол, Хятадын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны цар хүрээ, чанар, түвшинг дээшлүүлнэ. Талууд харилцан тохиролцсон улсын хилийн шугам дайран өнгөрөх төмөр замын бүтээн байгуулалтыг идэвхтэй урагшлуулж, Монгол, Хятадыг холбох төмөр замын шинэ гарцыг ойрын хугацаанд нээнэ.

Арван хоёр. Талууд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, хүмүүнлэгийн харилцаа, ялангуяа хүүхэд, залуучуудын солилцоог эрчимжүүлж, боловсрол, шинжлэх ухааны байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжин урагшлуулж, иргэд хоорондын харилцан ойлголцлыг нэмэгдүүлнэ. Монголын тал “Ерөнхийлөгчийн илгээлт – 2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрийг танилцуулж, хятадын тал идэвхтэй судлан, цаашид хоёр улсын хооронд оюутан солилцох хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлэв.

Арван гурав. Талууд цар тахлын нөхцөл байдалтай уялдуулан хоёр улсын хооронд иргэд зорчих шууд нислэгийн тоог үе шаттайгаар нэмэгдүүлж, хоёр орны иргэд эрүүл, аюулгүй зорчих нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаар тохиролцов.

Арван дөрөв. Талууд Монгол, Хятад, Орос гурван улсын төрийн тэргүүн нарын зургаа дахь удаагийн уулзалт болон гурван улсын хамтын ажиллагааны үр дүнг өндрөөр үнэлж, оросын талтай хамтран Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридорын бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлнэ. Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридорын хүрээнд төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг түргэтгэж, ОХУ-аас Монгол Улсын газар нутгаар дамжуулан БНХАУ руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолой барих төслийг идэвхтэй урагшлуулна.

Арван тав. Талууд хөгжиж буй орнуудын хувьд олон улс болон бүс нутгийн асуудлаар өргөн хүрээний нийтлэг ашиг сонирхол болон ойролцоо байр суурьтай байдаг бөгөөд олон улс, бүс нутгийн байгууллагад харилцан дэмждэг уламжлалаа хадгалж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага, Ази-Европын уулзалт, Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал, АСЕАН-ы бүс нутгийн чуулга, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээнд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар санал нэгдэв. Талууд НҮБ-ын Дүрмийн үндсэн зорилго болон зарчимд суурилсан олон улсын харилцааны үндсэн хэм хэмжээнд тулгуурлан олон улсын хамтын нийгэмлэгийн эв нэгдэл, хамтын ажиллагаа, олон талт үзэл санааг сахин хамгаалж, энх тайван, хөгжил цэцэглэл, эрх тэгш байдал, шударга ёс, ардчилал, эрх чөлөө зэрэг хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлсийг түгээн дэлгэрүүлнэ.

Арван зургаа. Монголын тал хятадын талын дэвшүүлсэн “Дэлхийн аюулгүй байдлын санаачилга”-ын хүрээнд уур амьсгалын өөрчлөлт, терроризмтэй тэмцэх зэрэг асуудлаар идэвхтэй хамтран ажиллана. Талууд гамшгийн эрсдлийг бууруулах болон нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалах хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ”-г өндрөөр үнэлж, уг механизм нь бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдалд идэвхтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв.

Арван долоо. Талууд уур амьсгалын өөрчлөлт, шороон шуурга, цөлжилтийн эсрэг авч хэрэгжүүлж буй тус тусын үр дүнтэй арга хэмжээг өндрөөр үнэлж, энэ хүрээнд хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэн гүнгийрүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Монгол Улсын “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг өндрөөр үнэлж, идэвхтэй дэмжихээ илэрхийлэв. БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” санаачилгын ногоон хөгжлийн бүтээн байгуулалт, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх ажлыг “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнтэй уялдуулан хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхээр тохиролцов. НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын оролцогч Талуудын XVII бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах болсонд хятадын тал баяр хүргэж, хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Арван найм. Айлчлалын үеэр талууд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр”, “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны хөгжлийн хөтөлбөр”, “Улаанбаатар хотын “Автозамын түгжрэлийг бууруулах төмөр зам доорх гүүрэн байгууламж” барих төслийн санхүүжилтэд зориулсан Монгол Улсын Засгийн газар, Хятадын ЭКСИМ банк хоорондын тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр”, “Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн Монгол Улсын “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төв”-ийн дагалдах байгууламжийн төслийн ажил хүлээлцэх акт”, “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн сургуулийн төсөл (2 дугаар ээлж)-ийн хүлээлцэх акт”, “Монгол Улсын “Үндэсний урлагийн их театр” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”, “Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит хүүхэд, залуучуудын спорт сургалтын цогцолбор” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”, “Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Худалдааны яам хоорондын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны ажлын хэсэг байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Үндэсний ойн аж ахуй, бэлчээрийн газар хоорондын гангийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, цөлжилтийг сааруулах, бэлчээрийг нөхөн сэргээх талаар хамтран ажиллах тухай санамж бичиг”, “Олон улсын худалдааны “Нэг цонх”-ны хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээр”, “Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад байгалийн хадлан өвс экспортлох ургамлын эрүүл ахуйн шаардлагын тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын протокол”, “Монгол Улсын хилийн боомтын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад тусламж үзүүлэх тухай төсөл хэрэгжүүлэх нэмэлт гэрээ (2)”, “Эрдэс баялгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Байгалийн нөөц баялгийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Тяньжин хот хооронд ах дүү хотын харилцааг өргөжүүлэх тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевиз болон Хятадын төв радио, телевиз хооронд хамтран ажиллах хэлэлцээр”, “Монголын Улаан загалмай нийгэмлэг, Хятадын Улаан загалмай хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичиг” зэрэг нийт 16 баримт бичгийг байгуулав.

Арван ес. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийсэн төрийн айлчлал амжилттай явагдаж, хоёр орны харилцааны түүхэнд чухал ач холбогдолтой болсныг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин, Хятадын Засгийн газар болон ард түмэн халуун дотноор хүлээн авсанд талархал илэрхийлж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинийг тааламжтай үедээ Монгол Улсад дахин айлчлахыг урив.

Боаогийн чуулга уулзалтад оролцов

2022.04.21. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Хайнань мужийн Боао хотноо эхэлсэн Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалтад цахимаар оролцлоо. Энэ удаагийн чуулга уулзалт Ковид-19 цар тахлын үеийн болон түүний дараах дэлхий: Хамтын ирээдүй, дэлхий нийтийн хөгжлийн төлөө хамтдаа зүтгэе сэдвийн дор болж байна. Азийн төлөөх Боаогийн чуулга уулзалт нь бүс нутгийн эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах зорилтод талуудын хамтын ажиллагаа, хүч чармайлтыг нэгтгэсэн яриа хэлцээний чухал индэр болж байгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ тэмдэглэв. Цар тахлын дараах үе болон олон улсад үүсээд буй хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг бодитой тооцон, эдийн засгийн сэргэлт, харилцаа, хамтын ажиллагааг сайжруулах ажлыг цаг алдалгүй хамтран хэрэгжүүлэх шаардлагатайг хэлэв. Монгол Улс БНХАУ-ын дэвшүүлсэн Дэлхийн нийтийн хөгжлийн санаачилга болон Бүс ба зам санаачилгыг сайшаан дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв. Энэ нь дэлхийн улс орнуудын эрх тэгш байдал, тэнцвэртэй, тогтвортой хөгжлийг хангах, НҮБ-ын 2030-Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтойг онцоллоо. Мөн Ази тивийн улс орнууд цар тахлын хүнд үед ч дээд, өндөр түвшний харилцаагаа хадгалан, харилцан дэмжлэг үзүүлж, тулгарсан сорилт, бэрхшээлийг хамтдаа туулж чаддагийн бодит жишээ болж буйг тэмдэглэв. Алсын хараа 2050 урт хугацааны хөгжлийн бодлогод уул уурхайн үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, мэдээлэл технологи, аялал жуулчлал, тээвэр логистик зэрэг салбарыг тэргүүлэх чиглэл хэмээн тусгасныг дурдаж, дэд бүтэц, ногоон хөгжил, байгаль, экологийн доройтлыг сэргээх чиглэлээр хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан тээвэр, худалдаа, үйлчилгээний зангилаа Транзит Монгол Улс болох зорилтыг хэрэгжүүлж, бүс нутаг дахь дэд бүтцийн холболт, эдийн засгийн интеграцчлалыг нэмэгдүүлэх, Ази тивийг Европ болон дэлхий дахинтай холбосон эдийн засгийн коридоруудыг хөгжүүлэх чиглэлд хувь нэмрээ оруулж, түнш орнууд, олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллахаа хэлэв. Чуулга уулзалтад оролцож байгаа дэлхийн улс орнуудын төр засаг, олон улсын байгууллагын тэргүүн нар бүс нутгийн интеграцчиллыг гүнзгийрүүлэх, дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлага, ногоон хөгжил зэрэг сэдвийг хэлэлцэх юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Элчин сайд Цай Вэньруйг хүлээн авч уулзав

2022.06.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Цай Вэньруйг хүлээн авч уулзав. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ дэвшүүлж, захидал ирүүлснийг Элчин сайд уламжлав. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол, Хятадын найрсаг харилцааг хөгжүүлэх асуудлыг чухалчлан үздэгээ онцолж, харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахын төлөө хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлжээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн БНХАУ-д хийх айлчлалыг тэргүүн ээлжинд хэрэгжүүлэхэд бэлэн байгаагаа хятадын тал дахин нотлов. Цар тахлын үед найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа бүх салбарт гүнзгийрэн хөгжиж, улс төрийн харилцан итгэлцэл бэхжин, хүмүүнлэгийн харилцаа тэлж, хоёр ард түмний нөхөрлөл нягтран, олон улс болон бүс нутгийн асуудлаарх хамтын ажиллагаа өргөжиж буйг Элчин сайд Цай Вэньруй онцлов. Тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн санаачилсан Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөн нь дэлхийн байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж буйг БНХАУ-ын зүгээс өндөр үнэлж байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин мэндчилгээ ирүүлсэнд талархал илэрхийлж, хариу захидлыг Элчин сайдад гардуулав. Монгол Улс гадаад бодлогынхоо тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд БНХАУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Мөн цар тахлын хүнд хэцүү үед БНХАУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсад 31 сая юанийн өртөг бүхий эм, эмнэлгийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн туслалцаа үзүүлсэн нь цар тахлыг даван туулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг онцолж, талархал илэрхийлэв. Олон улсын нөхцөл байдал тогтворгүй, цар тахал намжаагүй хэдий ч эдийн засаг, тээвэр ложистикийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг сэргээн эрчимжүүлэх талаар харилцан санал солилцов гэжээ.

БНХАУ-ын дарга мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпин нар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ дэвшүүллээ. БНХАУ-ын дарга Ши Жинь Пиний мэндчилгээнд: Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан миний бие БНХАУ-ын Засгийн газар, Хятадын ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа Танд болон танаар дамжуулан танай улсын Засгийн газар, ард түмэнд чин сэтгэлийн баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Хятад, Монгол хоёр улс бол уул, усаар холбогдсон найрсаг, үнэнч хамтын ажиллагаатай түншүүд. Хоёр улсын харилцааг сайтар хамгаалж, бэхжүүлэн хөгжүүлэх нь талуудын язгуур болоод хэтийн эрх ашигт нийцдэг. Сүүлийн жилүүдэд Хятад, Монголын харилцаа цогцоор хурдацтай хөгжиж, салбар бүрийн харилцаа, хамтын ажиллагаа арвин үр өгөөжтэй байна. Миний бие хоёр улсын харилцаанд өндөр ач холбогдол өгч, хоёр улсын харилцааны хөгжлийн гол чиглэлийг стратегийн түвшинд алсын хараатайгаар чиглүүлж, Хятад, Монголын Иж Бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг эрүүл, тогтвортой хөгжүүлж, хоёр улс болон хоёр улсын ард түмэнд үр шимийг хүртээхэд Тантай хамтран ажиллахыг хичээхэд бэлэн байна. Монгол Улсад хөгжил цэцэглэл, ард түмэнд аз жаргалыг хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И бараалхав

2022.08.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн гишүүн, Гадаад хэргийн сайд Ван И бараалхав. Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа амжилттай хөгжиж байгааг Ерөнхийлөгч онцолж, олон улсын амаргүй нөхцөл байдал, цар тахлын үед ч харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам бүр бэхжүүлэн, ойр дотно хамтарч ажиллах нь зүйтэйг тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мөн худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам эрчимжүүлэх, энэ хүрээнд дунд хугацааны стратеги төлөвлөгөө батлан хэрэгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа хэлэв гэжээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзсанд Гадаад хэргийн сайд Ван И талархал илэрхийлж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг уламжлав. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг БНХАУ-д айлчлах урилгыг нотлов. Гадаад хэргийн сайд Ван И хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа тэмдэглэж, хамтран ажиллахаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр тээвэр ложистик, уул уурхай, эрчим хүч, дэд бүтцийн салбарын хамтын ажиллагаа, олон улс, бүс нутгийн асуудлаар санал солилцов гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-тэй уулзав

2022.09.05. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдааны хүрээнд ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-ийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ оны эхээр Жан Мин ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдсонд баяр хүргэж, цаашид  ШХАБ-тай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа нотлов. Хоёр талын уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс олон тулгуурт гадаад бодлогынхоо хүрээнд 2004 онд ШХАБ-ын ажиглагч орон болсноос хойш тус байгууллагын гишүүн орнуудын төр, засгийн тэргүүн нарын болон бусад уулзалт, арга хэмжээнд тогтмол оролцож, хамтын ажиллагааг оновчтой хэлбэрээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорьж ирсэн гэдгийг хэллээ. Цаашид ч Монгол Улс ажиглагч орны хувиар тус байгууллагатай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, ялангуяа бүс нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв.Тэрбээр Монгол Улс нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хоёр том улстай хиллэдэг, мөн Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан худалдаа, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон “Транзит Монгол” болох зорилтыг тавьж буйг танилцууллаа. Энэ хүрээнд цаашид “Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-т тусгасан төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх, зүүн болон баруун коридор шинээр барих, мөн гурван улсыг холбосон хурдны автозам, хийн хоолой барих зэрэг эдийн засгийн үр ашигтай, стратегийн бүтээн байгуулалтын ажлыг урагшлуулах сонирхолтой байгаагаа онцлон тэмдэглэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн бараалхлаа

2024.09.07. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Төрийн ордонд бараалхав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй хөгжиж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Өнгөрсөн онд Бээжин хотноо болсон Бүс ба Зам олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний уулзалтад оролцох үеэр БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж, олон асуудлаар нэгдсэн ойлголцолд хүрснээ тэмдэглэж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд мэндчилгээг нь уламжлахыг хүсэв.Хоёр талын харилцааны олон чухал ой тохиож буй энэ үед БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Монгол Улсад айлчилж байгаа нь мөнхийн хөрш манай хоёр улсын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хүсэл эрмэлзлийн илрэл гэж үзэж байгаагаа Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тэмдэглэв. Тэрбээр хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын тохиролцсон асуудлууд, тухайлбал, хоёр талын худалдааг 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, хоёр улсын дэд бүтцийн холболтыг сайжруулах, хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийг түргэтгэх, сэргээгдэх эрчим хүчний хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх талаар хоёр талын холбогдох байгууллага идэвхтэй ажиллах нь зүйтэйг онцлов. БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хүлээн авч уулзсанд нь талархал илэрхийлээд, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг уламжлав. Тэрбээр уул, усаар холбогдсон найрсаг хөрш Хятад, Монгол хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жил, Найрамдал хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсны 30 жил, Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосны 10 жилийн ой тохиож байгааг онцоллоо. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын тохиролцсон чухал нийтлэг ойлголтод тулгуурлан, Монгол Улстай найрамдал, харилцан итгэлцлээ нэмэгдүүлэн, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн Хятад, Монголын харилцааг тогтвортой хөгжүүлэхэд хятадын тал бэлэн байгааг илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга бараалхав

2022.09.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын хороо /БХАТИХ/-ны дарга Ли Жаньшу бараалхав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа цар тахлын үед ч амжилттай хөгжиж, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамж хадгалагдаж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Байнгын хорооны даргын айлчлал Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, тэр дундаа хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулахад чухал хувь нэмэр оруулж байгааг тэмдэглэв. Мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд мэндчилгээ дэвшүүлж байгааг уламжлахыг хүсэв. БНХАУ-ын БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд уламжлав. Тэрбээр хоёр орны төрийн тэргүүний өмнө нь харилцан тохиролцсон асуудлуудыг бодит ажил хэрэг болгох, хууль тогтоох дээд байгууллагын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, харилцааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор айлчилж байгаагаа тэмдэглэв. Цар тахал, олон улсын нөхцөл байдал амаргүй энэ цаг үеийг хамтын хүчээр даван туулах нь чухал гэж үздэгээ илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудал болон худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, дэд бүтэц, тээвэр ложистик, боомт, эрчим хүч, байгаль орчин зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын Дээд түвшний уулзалтад оролцоно

2022.09.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо 2022 оны 09 дүгээр сарын 15-16-ны өдрүүдэд болох Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд ажиглагчаар оролцоно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өргөтгөсөн хуралдааны үеэр ШХАБ-ын гишүүн болон ажиглагч орны төрийн тэргүүн нартай хоёр талын уулзалт хийж, хамтын ажиллагааны харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. Түүнчлэн цар тахлын улмаас хоёр жил завсардсан Монгол, Орос, Хятадын Төрийн тэргүүн нарын гурван талт ээлжит зургаадугаар уулзалтад оролцож, гурван улсын хувьд стратегийн ач холбогдолтой Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ-д байгалийн хий нийлүүлэх хоолойн төслийн хэрэгжилтийн талаар ярилцана. Монгол Улс ШХАБ-ыг олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох чухал суваг хэмээн үзэж, 2004 онд ажиглагчийн статустай болсноос хойш тус байгууллагын дээд түвшний уулзалт болох Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд тогтмол оролцож ирсэн юм гэжээ. Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга А.Алисжабана 2019 онд Азийн төлөөх Боао форумын Улаанбаатарын бага хуралд хүндэт зочноор оролцох үеэрээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхтэй Засгийн газрын тэргүүний хувиар нь уулзаж байснаа дурдаад,  “Тогтвортой хөгжил-2030″ хөтөлбөрийг Монгол Улсын Засгийн газраас дэвшүүлсэн “Алсын хараа-2050” хөгжлийн хөтөлбөртэй уялдуулан хэрэгжүүлэх чиглэлээр талууд идэвхтэй хамтран ажиллаж буйгаа онцлон тэмдэглэв. Тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг НҮБ талархан дэмжиж, дэлхий дахинд тулгамдаад буй уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн нөлөөлийг бууруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байгааг нь өндрөөр үнэлж буйг онцлоод, цаашид энэ чиглэлд хамтын ажиллагааг улам идэвхжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх Монгол Улсын хүчин чармайлтад хувь нэмэр оруулах, НҮБ-ын АНДЭЗНК-оос “Ногоон бонд” (Green Bond)-ын хүрээнд хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийллээ. Талууд худалдааг хөнгөвчлөх, дамжин өнгөрөх тээврийг хөгжүүлэх, хил дамнасан цаасгүй худалдааг дэмжих, Зүүн Өмнөд Ази, Төв Азийн бусад улсад чиглэсэн автотээврийн олон талт хэлэлцээр байгуулах, Монгол Улсад олон улсын чанартай хуурай боомт байгуулах хамтарсан судалгаа хийх зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлаар санал солилцож, зарчмын шинэ тохиролцоонд хүрлээ гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-тэй уулзав

2022.09.15. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдааны хүрээнд ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жан Мин-ийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ оны эхээр Жан Мин ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдсонд баяр хүргэж, цаашид  ШХАБ-тай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа нотлов. Хоёр талын уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс олон тулгуурт гадаад бодлогынхоо хүрээнд 2004 онд ШХАБ-ын ажиглагч орон болсноос хойш тус байгууллагын гишүүн орнуудын төр, засгийн тэргүүн нарын болон бусад уулзалт, арга хэмжээнд тогтмол оролцож, хамтын ажиллагааг оновчтой хэлбэрээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг зорьж ирсэн гэдгийг хэллээ. Цаашид ч Монгол Улс ажиглагч орны хувиар тус байгууллагатай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, ялангуяа бүс нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэв. Тэрбээр Монгол Улс нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хоёр том улстай хиллэдэг, мөн Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын давуу талаа ашиглан худалдаа, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон Транзит Монгол болох зорилтыг тавьж буйг танилцууллаа. Энэ хүрээнд цаашид Монгол, Орос, Хятадын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрт тусгасан төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх, зүүн болон баруун коридор шинээр барих, мөн гурван улсыг холбосон хурдны автозам, хийн хоолой барих зэрэг эдийн засгийн үр ашигтай, стратегийн бүтээн байгуулалтын ажлыг урагшлуулах сонирхолтой байгаагаа онцлон тэмдэглэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин-тэй уулзлаа

2022.09.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ)-ын дарга Ши Жиньпин-тэй уулзав. Хоёр орны Төрийн тэргүүн нар Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагаанд үнэлэлт өгч, цаашдын төлөв болон олон улсын харилцааны зарим асуудлаар санал солилцлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг болохыг онцолж, хоёр улсын хамтын ажиллагааг тус тусын хөгжлийн бодлого, зорилтуудтай уялдуулан хөгжүүлэхийн ач холбогдлыг онцлов. Түүнчлэн цар тахлын хүнд цаг үед БНХАУ-ын Засгийн газар, ард түмнээс Монголын ард түмэнд вакцин, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, эд материалыг шуурхай нийлүүлж, дэмжлэг үзүүлж ирсэнд талархал илэрхийллээ. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин тус улсын хөрш орнуудтайгаа хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд Монгол Улс чухал байр суурь эзэлдгийг онцолж, цаашид хоёр орны уламжлалт найрсаг харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, шат ахиулахын төлөө байгаагаа хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөтөлбөрийг хятадын тал дэмжиж, байгаль орчныг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлээр хамтарсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд бэлэн байгааг мэдэгдлээ. Түүнчлэн “Бүс ба Зам” санаачилга, “Талын зам” хөтөлбөрийг харилцан уялдуулж, “Монгол, Хятад, Оросын Эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр”-ийн бүтээн байгуулалтыг урагшлуулахын төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд үг хэллээ

2022.9.17. Үзбекистан Улс. Самарканд хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Самарканд хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцож, үг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэлсэн үгэндээ, Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, олон тулгуурт, бие даасан гадаад бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж, бүс нутагт өрнөж буй худалдаа, эдийн засгийн олон талт үйл явцад идэвхтэй, үр бүтээлтэй оролцохыг эрмэлздэг гэдгийг тэмдэглэв. Энэхүү олон тулгуурт гадаад бодлогын хүрээнд Монгол Улс ШХАБ-ын ажиглагч улсын хувьд тус байгууллагын гишүүн орнуудын төр, засгийн тэргүүн нарын болон бусад уулзалт, арга хэмжээнд тогтмол, идэвхтэй оролцож, хамтран ажиллаж ирснийг хэлэв. Цаашид ч ШХАБ-ын гишүүн орнуудтай худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эрчим хүч, тээвэр ложистик, байгаль орчин, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологи, хөдөө аж ахуй, хүнсний хангамж-аюулгүй байдал, хүмүүнлэгийн салбарт хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлж, улс хоорондын болон бүс нутгийн эдийн засгийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх, бодит ажил хэрэг болгох сонирхолтой байгаагаа илэрхийллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хүрээлэн буй орчны доройтол болон хүнсний хангамж, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг асуудлуудад улс орнууд онцгой анхаарал хандуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэв. Иймд Монгол Улс уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, шороон шуургатай тэмцэх, ой, усны нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг эх орондоо өрнүүлж эхлээд байгааг дуулгалаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд ихээхэн өртөж байгаа улс орнуудын нэг болохын хувьд Монгол Улс хүрээлэн буй орчныг хамгаалах чиглэлээр хөрш болон бүс нутгийн улс орнуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж, НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын Талуудын 17 дугаар бага хурал (COP-17)-ыг 2026 онд эх орондоо зохион байгуулахаар болсныг хэлэв. Мөн түүнчлэн дэлхий даяар үнийн өсөлт-инфляц нэмэгдэж, дэлхийн улс орнууд хоол хүнс, эрчим хүч, нефть шатахуун болон бусад амин чухал бараа бүтээгдэхүүний хомсдолд орж байгааг дурдав. НҮБ-ын мэдээлснээр 2019 онд дэлхийн хэмжээнд 135 сая хүн хүнсний хэт дутагдалд орж байсан бол энэхүү үзүүлэлт өнөөдөр 2.5 дахин нэмэгдэж, 345 саяд хүрээд байна. Иймд улс орон бүр хүнсний хангамж, аюулгүй байдалдаа ихээхэн анхаарах шаардлагатай байгаа бөгөөд энэ хүрээнд Монгол Улс хүнсний хангамж, аюулгүй байдлаа сайжруулж, цаашид хүнс экспортлогч улс болохыг зорьж байгааг онцоллоо. Монгол Улс нь Ази, Европыг холбосон газар зүйн байршлын онцлог байдалдаа тулгуурлан худалдаа, аялал жуулчлал, тээвэр ложистикийн сүлжээ, ачаа тээврийн  урсгал, үйлчилгээний зангилаа болсон “Транзит Монгол” болох зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгааг хэлэв. Энэ хүрээнд сайн хөршийн өргөн хүрээтэй, харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхэд онцгой анхаарч авто зам, төмөр зам, эрчим хүч, аялал жуулчлалын томоохон төслүүд болон Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан ОХУ-аас БНХАУ руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолойг барьж байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхээр идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг онцлон тэмдэглэлээ.

Энэ удаагийн ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Төрийн тэргүүн нарын зөвлөлийн ээлжит өргөтгөсөн хуралдааны дүнгээр:

• Самаркандын тунхаглал,
• Иран Улс ШХАБ-ын бүрэн эрхт гишүүн улс болохтой холбогдуулан хүлээх үүргийн тухай санамж бичиг,
• Египет, Саудын Арабын Хаант Улс, Катар зэрэг улсад ШХАБ-ын яриа хэлэлцээний түншийн статус олгох тухай санамж бичиг,
• Аялал жуулчлалын салбарт хамтран ажиллах тухай ШХАБ-ын гишүүн орнуудын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр,
• ШХАБ-ын гишүүн орнуудын дэд бүтцийг хөгжүүлэх хөтөлбөр, бизнесийн салбарын аж үйлдвэрийн хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх хөтөлбөр,
• ШХАБ-ын хүрээнд бүс нутгийн худалдааг хөгжүүлэх үйл ажиллагааны хамтарсан төлөвлөгөө,
• ШХАБ-ын Нарийн бичгийн дарга нарын газар, Ази, Номхон далайн Эдийн засаг, нийгмийн комисс (АНДЭЗНК) хоорондын Харилцан ойлголцлын санамж бичиг зэрэг нийт 40 гаруй баримт бичгийг батлан гаргасан байна.

Энэ удаагийн ШХАБ-ын дээд түвшний уулзалтад ОХУ, БНХАУ, Казахстан, Киргиз, Тажикистан, Узбекистан, Энэтхэг, Пакистан, Иран, Беларусь, Турк, Азербайжан, Армени, Балба, Камбож, Мьянмар, Шри-Ланка, Мальдив, Бахрейн, Сири, Арабын Нэгдсэн Эмират Улс, Кувейт, Туркменистан зэрэг улсын төлөөлөгчид болон НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага, НҮБ-ын Ази, Номхон далайн Эдийн засаг, нийгмийн комисс, Арабын орнуудын лиг, “Астана” Oлон улсын санхүүгийн төв зэрэг олон улсын байгууллагын төлөөлөгчид оролцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийнэ

2022.11.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол, Хятадын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцоно. Айлчлалын үеэр “Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хамтарсан мэдэгдэл” гаргаж, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин угтлаа

2022.11.28. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар тус улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг угтах ёслол 2022 оны 11 дүгээр сарын 28-ны өдөр Хятадын Ардын Их Хурлын ордонд болов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэг нарыг БНХАУ-ын дарга, Хятадын Коммунист Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ши Жиньпин, гэргий Пөн Лиюань нар угтлаа. Энэ үеэр БНХАУ-ын Төрийн хүндэт харуул жагсаж, Тяньаньмэний талбайд 21 удаа ёслолын буудлага хийв. Угтах ёслолын үеэр цэргийн найрал хөгжимд Монгол Улс, БНХАУ-ын Төрийн дуулал эгшиглэж, БНХАУ-ын Төрийн хүндэт харуулын цэргүүд ёслолын жагсаал хийв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин нар албан ёсны хэлэлцээ хийв

2022.11.28. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпин нар 2022 оны 11 дүгээр сарын 28-ны өдөр Хятадын Ардын Их Хурлын ордонд албан ёсны хэлэлцээ хийв. Төрийн тэргүүн нар Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа амжилттай өргөжин хөгжиж буйг тэмдэглэж, талуудын харилцан ойлголцол, улс төрийн итгэлцлийг бэхжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээр санал нэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-тай сайн хөршийн найрсаг харилцаатай байх нь Монгол Улсын гадаад харилцааны бодлогын эн тэргүүний зорилт гэдгийг тэмдэглэж, олон улсын нөхцөл байдал ээдрээтэй, дэлхий дахинд цар тахал үргэлжилж, шинэ сорилтуудтай тулгарч буй амаргүй энэ үед Монгол, Хятад хоёр улс харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам бэхжүүлэх нь чухал болохыг онцлон тэмдэглэв. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдлыг дүгнэж, хамтын ажиллагааны цаашдын чиглэлийг тодорхойлж, дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, хоёр талын худалдааны хэмжээг ирэх таван жилд 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, нүүрс урт хугацаанд тогтвортой экспортлох, худалдааны бүтцийг төрөлжүүлэх, газрын тосны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хамтран хэрэгжүүлж буй бүтээн байгуулалтын төслүүдийн явцыг урагшлуулах зэрэг асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцов. Хоёр орны хилийн боомтын үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх хүрээнд Гашуунсухайт-Ганцмод төмөр замын боомтын бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэх, Ханги-Мандал боомтыг төмөр замаар холбох, Замын-Үүд-Эрээн зэрэг боомтуудын дэд бүтцийг сайжруулах, шинэ техник, технологи ашиглах замаар хилийн боомтуудын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох асуудлаар ярилцав. Дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх чиглэлээр хэрэгжүүлж буй “Тэрбум мод” үндэсний хөтөлбөрийг хятадын тал бүрэн дэмжин ажиллахаа илэрхийлж, цаашид хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр санал нэгдэв. Түүнчлэн цөлжилт, шар шороон шуургатай тэмцэх, газрын доройтлыг бууруулах чиглэлээр хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиролцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс, БНХАУ, ОХУ-ын гурван талт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд манай талаас өндөр ач холбогдол өгдөг болохыг онцолж, олон улсын харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцов гэжээ.

ИЖ БҮРЭН СТРАТЕГИЙН ТҮНШЛЭЛИЙН ХАРИЛЦААГ ШИНЭ ЭРИН ҮЕД УРАГШЛУУЛАН ХӨГЖҮҮЛЭХ ТУХАЙ МОНГОЛ УЛС, БҮГД НАЙРАМДАХ ХЯТАД АРД УЛСЫН ХАМТАРСАН МЭДЭГДЭЛ 

2022.11.28. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийж байгаа төрийн айлчлалын хүрээнд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг шинэ эрин үед урагшлуулан хөгжүүлэх тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Хамтарсан мэдэгдэл гаргав.

Нэг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын дарга Ши Жиньпиний урилгаар 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд БНХАУ-д төрийн айлчлал хийв. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй найрсаг, дотно уур амьсгалд албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол, Хятадын харилцаа болон олон улс, бүс нутгийн харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцож, өргөн хүрээтэй тохиролцоонд хүрэв. БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян, Бүх Хятадын Ардын төлөөлөгчдийн Их хурлын Байнгын хорооны дарга Ли Жаньшу нар Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхав.

Хоёр. Монгол Улсын “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын үр дүнд хүрсэн хөгжил, бүтээн байгуулалтын ололт амжилтыг хятадын тал өндрөөр үнэлж, эдийн засгаа сэргээх, ард түмний амьжиргааг дээшлүүлэх монголын талын хүчин чармайлтыг дэмжиж, “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд улс орны хөгжлийн зорилтоо биелүүлэхийг хятадын тал чин сэтгэлээсээ хүсэв.

Гурав. Хятадын Коммунист Нам ХХ Их хурлаа амжилттай зохион байгуулж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин ХКН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар дахин сонгогдсонд болон Хятад Улс нэн ядуурлаас бүрэн ангижирч дундаж чинээлэг нийгмийг бүх талаар бүтээн байгуулж, эхний 100 жилийн зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлсэнд монголын тал баяр хүргэв. Мөн ХКН-ын удирдлага дор орчин үеийн хүчирхэг социалист улс орныг цогцоор нь бүтээн байгуулах хоёр дахь 100 жилийн зорилтоо бүрэн хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

Дөрөв. Талууд 1994 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ”, 2014 оны “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хооронд иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоох тухай хамтарсан тунхаглал”-ын үзэл санааны дагуу Монгол, Хятадын харилцааны ололт амжилт, цар тахалтай тэмцэх хамтын ажиллагааг өндрөөр үнэлж, Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг тасралтгүй гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь хоёр орны ард түмний ашиг сонирхолд нийцэж буйд санал нэгдэв.

Тав. Сайн хөрш, сайн найз, сайн түншийн хувьд Монгол, Хятад хоёр улс орчин үеийн бүтээн байгуулалтыг хамтран урагшлуулж, бие биедээ туслах, хамтран ажиллаж хамтдаа хожих, энх тайвнаар зэрэгцэн орших хоёр улсын хамтын ирээдүйн нийгэмлэгийг бүтээх чиглэлээр хүчин чармайлт гарган, улс хоорондын үлгэр жишээ харилцааг улам бэхжүүлж, бүс нутаг болон дэлхийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил дэвшилд илүү их хувь нэмэр оруулна. Хятадын тал хөрш орнуудтайгаа хөгжүүлж буй харилцаандаа тэргүүлэх ач холбогдол өгч, найрсаг дотно, чин сэтгэлээсээ, харилцан ашигтай, хүртээмжтэй байх зарчмын дагуу хөгжлийн үр шимээ хуваалцах бодлого баримталж байгааг монголын тал сайшаав.

Зургаа. Талууд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол, Хятадын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг дахин нотолж, тус тусын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, өөрсдийн сонгосон хөгжлийн зам, язгуур эрх ашгийг харилцан хүндэтгэдгээ дахин илэрхийлэв. Монголын тал “Нэг Хятад”-ын бодлогыг тууштай баримталж, Тайвань, Хонконг, Шинжаан, Төвөдийн талаарх Хятадын байр суурийг дэмждэгээ дахин нотлов. Монгол Улс нутаг дэвсгэрээ цөмийн зэвсэггүй бүс хэмээн зарласны 30 жилийн ой 2022 онд тохиож буйд хятадын тал баяр хүргэв. Бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлыг сахин хамгаалахын төлөө энэ статусыг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд хятадын талаас хүчин чармайлт гаргасанд монголын тал талархал илэрхийлэв.

Долоо. Цар тахлын нөхцөл байдал бүрэн намжаагүй ч 2022 онд төр, засгийн тэргүүн, хууль тогтоох байгууллагын удирдлага нарын түвшинд биечлэн уулзсан нь Монгол, Хятадын харилцааны өндөр түвшинг илэрхийлж буйг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Талууд дээд, өндөр түвшний уулзалт, яриа хэлэлцээний давтамжийг хадгалж, улс төрийн харилцан итгэлцлийг үргэлжлүүлэн гүнзгийрүүлэхээ нотлов. Хууль тогтоох байгууллага, улс төрийн намуудын хамтын ажиллагаа нь Монгол, Хятадын харилцааны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг онцлон тэмдэглэж, цаашид хууль тогтоох, засгийн газар, улс төрийн нам, батлан хамгаалах, орон нутаг зэрэг байгууллагын яриа хэлэлцээг урагшлуулж, хамтын ажиллагаанд эрх зүйн болон бодлогын дэмжлэгийг үзүүлэхээр талууд тохиролцов.

Найм. Талууд Монгол, Хятадын улс төрийн сайн харилцааг үргэлжлүүлэн хамтын ажиллагааны хөдөлгөгч хүч болгож, хоёр улсын газар зүйн байршил, эдийн засгийн харилцан нөхөх давуу талаа ашиглаж, хоёр улсын ард түмний сайн сайхны төлөө харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхээр тохиров. Талууд цар тахлын дараах эдийн засгийг түргэн сэргээхэд анхаарч, “Талын зам” үндэсний хөтөлбөрийг “Бүс ба Зам” санаачилгатай, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг “Даян дэлхийн хөгжлийн санаачилга”-тай, “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг “Хоёр алхам” хөгжлийн стратегийн зорилттой тус тус уялдуулан хэрэгжүүлж, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, санхүү, эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтэц, цахим эдийн засаг, ногоон хөгжил зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэхээр тохиролцов.

Ес. Талууд Монгол, Хятадын худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын комисс, Монгол Хятадын эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааны зөвлөл зэрэг хамтын ажиллагааны механизмыг илүү үр дүнтэй ашиглах, шинэчлэн байгуулж буй “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр” болон “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны хөгжлийн хөтөлбөр”-ийг идэвхтэй хэрэгжүүлэх, ойрын хугацаанд хоёр талын худалдааны нийт хэмжээг 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, хоёр улсын аж ахуйн нэгжүүд зах зээлийн зарчмын дагуу нүүрс, төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмал, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний худалдааг өргөжүүлэх, нүүрсний дунд, урт хугацааны худалдааны гэрээ байгуулахыг дэмжих, Замын-Үүд, Эрээний эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүсийн бүтээн байгуулалтыг урагшлуулахаар тохиролцов.

Арав. Талууд хилийн боомтуудад ачаа тээврийн шинэ техник, технологи нэвтрүүлэхийг дэмжиж, боомтын хүчин чадлыг бодитой, үр дүнтэй нэмэгдүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Монгол Улсын дамжин өнгөрөх тээвэр, далайн гарц болон эдийн засаг, ард иргэдийн амьжиргаанд нэн шаардлагатай бараа бүтээгдэхүүнийг импортлоход монголын талд үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлнэ.

Арван нэг. Талууд дэд бүтцээр харилцан холбогдох, эрчим хүчний салбарыг Монгол, Хятадын хамтын ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлийн нэг гэж үзэв. Талууд Монгол, Хятадын төмөр зам, авто зам, хилийн боомт зэрэг дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт болон уул уурхайн томоохон төслийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, цэвэр эрчим хүчний салбарт үлгэр жишээ төсөл хэрэгжүүлж, Монгол, Хятадын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны цар хүрээ, чанар, түвшинг дээшлүүлнэ. Талууд харилцан тохиролцсон улсын хилийн шугам дайран өнгөрөх төмөр замын бүтээн байгуулалтыг идэвхтэй урагшлуулж, Монгол, Хятадыг холбох төмөр замын шинэ гарцыг ойрын хугацаанд нээнэ.

Арван хоёр. Талууд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, хүмүүнлэгийн харилцаа, ялангуяа хүүхэд, залуучуудын солилцоог эрчимжүүлж, боловсрол, шинжлэх ухааны байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжин урагшлуулж, иргэд хоорондын харилцан ойлголцлыг нэмэгдүүлнэ. Монголын тал “Ерөнхийлөгчийн илгээлт – 2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрийг танилцуулж, хятадын тал идэвхтэй судлан, цаашид хоёр улсын хооронд оюутан солилцох хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлэв.

Арван гурав. Талууд цар тахлын нөхцөл байдалтай уялдуулан хоёр улсын хооронд иргэд зорчих шууд нислэгийн тоог үе шаттайгаар нэмэгдүүлж, хоёр орны иргэд эрүүл, аюулгүй зорчих нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаар тохиролцов.

Арван дөрөв. Талууд Монгол, Хятад, Орос гурван улсын төрийн тэргүүн нарын зургаа дахь удаагийн уулзалт болон гурван улсын хамтын ажиллагааны үр дүнг өндрөөр үнэлж, оросын талтай хамтран Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридорын бүтээн байгуулалтыг эрчимжүүлнэ. Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридорын хүрээнд төмөр замын төв коридорыг шинэчлэх техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг түргэтгэж, ОХУ-аас Монгол Улсын газар нутгаар дамжуулан БНХАУ руу байгалийн хий нийлүүлэх хоолой барих төслийг идэвхтэй урагшлуулна.

Арван тав. Талууд хөгжиж буй орнуудын хувьд олон улс болон бүс нутгийн асуудлаар өргөн хүрээний нийтлэг ашиг сонирхол болон ойролцоо байр суурьтай байдаг бөгөөд олон улс, бүс нутгийн байгууллагад харилцан дэмждэг уламжлалаа хадгалж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага, Ази-Европын уулзалт, Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх бага хурал, АСЕАН-ы бүс нутгийн чуулга, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын хүрээнд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар санал нэгдэв. Талууд НҮБ-ын Дүрмийн үндсэн зорилго болон зарчимд суурилсан олон улсын харилцааны үндсэн хэм хэмжээнд тулгуурлан олон улсын хамтын нийгэмлэгийн эв нэгдэл, хамтын ажиллагаа, олон талт үзэл санааг сахин хамгаалж, энх тайван, хөгжил цэцэглэл, эрх тэгш байдал, шударга ёс, ардчилал, эрх чөлөө зэрэг хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлсийг түгээн дэлгэрүүлнэ.

Арван зургаа. Монголын тал хятадын талын дэвшүүлсэн “Дэлхийн аюулгүй байдлын санаачилга”-ын хүрээнд уур амьсгалын өөрчлөлт, терроризмтэй тэмцэх зэрэг асуудлаар идэвхтэй хамтран ажиллана. Талууд гамшгийн эрсдлийг бууруулах болон нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалах хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ”-г өндрөөр үнэлж, уг механизм нь бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдалд идэвхтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв.

Арван долоо. Талууд уур амьсгалын өөрчлөлт, шороон шуурга, цөлжилтийн эсрэг авч хэрэгжүүлж буй тус тусын үр дүнтэй арга хэмжээг өндрөөр үнэлж, энэ хүрээнд хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэн гүнгийрүүлэхээр тохиролцов. Хятадын тал Монгол Улсын “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг өндрөөр үнэлж, идэвхтэй дэмжихээ илэрхийлэв. БНХАУ-ын “Бүс ба Зам” санаачилгын ногоон хөгжлийн бүтээн байгуулалт, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх ажлыг “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнтэй уялдуулан хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхээр тохиролцов. НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцын оролцогч Талуудын XVII бага хурлыг 2026 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах болсонд хятадын тал баяр хүргэж, хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Арван найм. Айлчлалын үеэр талууд “Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр”, “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны хөгжлийн хөтөлбөр”, “Улаанбаатар хотын “Автозамын түгжрэлийг бууруулах төмөр зам доорх гүүрэн байгууламж” барих төслийн санхүүжилтэд зориулсан Монгол Улсын Засгийн газар, Хятадын ЭКСИМ банк хоорондын тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр”, “Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн Монгол Улсын “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төв”-ийн дагалдах байгууламжийн төслийн ажил хүлээлцэх акт”, “Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн сургуулийн төсөл (2 дугаар ээлж)-ийн хүлээлцэх акт”, “Монгол Улсын “Үндэсний урлагийн их театр” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”, “Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит хүүхэд, залуучуудын спорт сургалтын цогцолбор” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”, “Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Худалдааны яам хоорондын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны ажлын хэсэг байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Үндэсний ойн аж ахуй, бэлчээрийн газар хоорондын гангийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, цөлжилтийг сааруулах, бэлчээрийг нөхөн сэргээх талаар хамтран ажиллах тухай санамж бичиг”, “Олон улсын худалдааны “Нэг цонх”-ны хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээр”, “Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад байгалийн хадлан өвс экспортлох ургамлын эрүүл ахуйн шаардлагын тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын протокол”, “Монгол Улсын хилийн боомтын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад тусламж үзүүлэх тухай төсөл хэрэгжүүлэх нэмэлт гэрээ (2)”, “Эрдэс баялгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Байгалийн нөөц баялгийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Тяньжин хот хооронд ах дүү хотын харилцааг өргөжүүлэх тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”, “Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевиз болон Хятадын төв радио, телевиз хооронд хамтран ажиллах хэлэлцээр”, “Монголын Улаан загалмай нийгэмлэг, Хятадын Улаан загалмай хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичиг” зэрэг нийт 16 баримт бичгийг байгуулав.

Арван ес. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийсэн төрийн айлчлал амжилттай явагдаж, хоёр орны харилцааны түүхэнд чухал ач холбогдолтой болсныг талууд санал нэгтэй тэмдэглэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин, Хятадын Засгийн газар болон ард түмэн халуун дотноор хүлээн авсанд талархал илэрхийлж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинийг тааламжтай үедээ Монгол Улсад дахин айлчлахыг урив.

Монгол Улс, БНХАУ-ын хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав

2022.11.28. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн БНХАУ-д хийж байгаа төрийн айлчлалын хүрээнд хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа. ТАЛУУД:

• Монголын Улаан загалмай нийгэмлэг, Хятадын Улаан загалмай хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичиг”-т гарын үсэг зурлаа.
• Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөр”,
• Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны хөгжлийн хөтөлбөр”,
• Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн Монгол Улсын “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төв”-ийн дагалдах байгууламжийн төслийн ажил хүлээлцэх акт”,
• Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн сургуулийн төсөл (2 дугаар ээлж)-ийн хүлээлцэх акт”,
• Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Худалдааны яам хоорондын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны ажлын хэсэг байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”,
• Эрдэс баялгийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Байгалийн нөөц баялгийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”,
• Олон улсын худалдааны “Нэг цонх”-ны хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээр”,
• Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад байгалийн хадлан өвс экспортлох ургамлын эрүүл ахуйн шаардлагын тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын протокол”,
• Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Үндэсний ойн аж ахуй, бэлчээрийн газар хоорондын гангийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, цөлжилтийг сааруулах, бэлчээрийг нөхөн сэргээх талаар хамтран ажиллах тухай санамж бичиг”,
• Монгол Улсын “Үндэсний урлагийн их театр” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”
• Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит хүүхэд, залуучуудын спорт сургалтын цогцолбор” төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн судалгааг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газраас олгох буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын солилцох захидал”,
• Монгол Улсын хилийн боомтын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад тусламж үзүүлэх тухай төсөл хэрэгжүүлэх нэмэлт гэрээ (2)”,
• Улаанбаатар хотын “Автозамын түгжрэлийг бууруулах төмөр зам доорх гүүрэн байгууламж” барих төслийн санхүүжилтэд зориулсан Монгол Улсын Засгийн газар, Хятадын ЭКСИМ банк хоорондын тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр”,
• Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Тяньжин хот хооронд ах дүү хотын харилцааг өргөжүүлэх тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”,
• Монголын Үндэсний олон нийтийн радио, телевиз болон Хятадын төв радио, телевиз хооронд хамтран ажиллах хэлэлцээр”

Сангийн сайд Б.Жавхлан Хятадын элчин сайдтай уулзав

БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Цай Вэньруй 2 сарын 19-ний өдөр Монгол Улсын Сангийн .Яамны шинэ сайд Б. Жавхлантай уулзаж хоёр улсын бодит хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх талаар санал солилцлоо. Элчин сайд Цай Вэньруй Б. Жавхлан сайдад ажилдаа орсонд баяр хүргээд, Хятад, Монгол хоёр улс бол уул усаар холбогдсон найрсаг хөршүүд. Сүүлийн жилүүдэд, Хятад, Монгол хоёр улсын улс төр, эдийн засаг, хүмүүнлэг зэрэг бүхий л салбарын хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж байна. COVID-19 цар тахал дэгдсэнээс хойш талууд харилцан дэмжлэг үзүүлж, цар тахалтай хамтран тэмцсэнээр хоёр улсын хооронд халдвар зөөвөрлөгдсөн тохиолдол гараагүй байна. Б. Жавхлан сайдыг үүрэгт хугацаандаа талуудын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг урагшлуулж, хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам бүр хөгжүүлнэ гэдэгт итгэж байна гэлээ. Сангийн сайд Б. Жавхлан, Монгол, Хятад хоёр улс бол мөнхийн найрсаг хөршүүд юм. COVID-19 цар тахал дэгдсэнээс хойш, Хятадын тал үр дүнтэй арга хэмжээ авч, цаг тухайд нь цар тахлыг барьж, богино хугацаанд үйлдвэрлэлээ сэргээсэн явдлаас Монголын тал суралцах нь зүйтэй. Цаашид Монголын тал цар тахалтай хамтран тэмцэж, эдийн засгийн харилцаагаа шат дараатай сэргээж, Монгол, Хятадын харилцааг шинэ шатанд хүргэхийн төлөө Хятадын талтай хамтран ажиллахад бэлэн байна. Хятад улсаас Монгол Улсын цар тахалтай тэмцэх ажилд олон удаагийн тусламж үзүүлэхийн зэрэгцээ Монгол Улсад вакцины буцалтгүй тусламж үзүүлэх болсноо зарласан. Монголын тал үүнд гүн талархлаа илэрхийлье гэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Элчин сайдыг нутаг буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав

2023.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Цай Вэньруйг эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Цай Вэньруй Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг бүх салбарт хөгжүүлэхийн төлөө идэвх зүтгэлтэй ажилласныг Ерөнхийлөгч өндрөөр үнэлж буйгаа тэмдэглэв. Мөн Иж бүрэн стратегийн түншлэлд суурилсан бүх талын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэн хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж Элчин сайд Цай Вэньруйг Алтан гадас одонгоор шагналаа гэжээ.

БНХАУ-аас Монгол Улсад суух Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.10.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шэнь Миньжюань 2023 оны 10 дугаар сарын 06-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. БНХАУ-тай иж бүрэн стратегийн түншлэлд тулгуурласан найрсаг харилцаа, бүх талын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг Ерөнхийлөгч онцоллоо. Элчин сайд Шэнь Миньжюань харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, шинэ агуулгаар баяжуулах, хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын тохиролцоог ажил хэрэг болгох, бүх салбарын бодит хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв. Тэрбээр мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд уламжиллаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний чуулга уулзалтад оролцоно

2023.01.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 17-20-ны өдрүүдэд Бээжин хотноо болох Бүс ба Зам олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн уулзалтад БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар оролцоно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч чуулга уулзалтын Ногоон торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн ба байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулъя хэлэлцүүлэгт оролцож үг хэлнэ. Мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж Монгол-Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцох юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний чуулга уулзалтад оролцоно

2023.10.16. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 17-20-ны өдрүүдэд Бээжин хотноо болох “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн уулзалтад БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар оролцоно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч чуулга уулзалтын “Ногоон торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн ба байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулъя” хэлэлцүүлэгт оролцож үг хэлнэ. Мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж, Монгол, Хятадын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Бүс ба Зам” дээд түвшний чуулга уулзалтад оролцохоор Бээжин хотод хүрэлцэн очив

2023.10.17. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 17-20-ны өдрүүдэд болох “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалтад оролцохоор БНХАУ-ын нийслэл Бээжин хотод хүрэлцэн очлоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Бээжин хотын “Капитал” олон улсын нисэх онгоцны буудалд албаны хүмүүс угтан авав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ удаагийн чуулга уулзалтад БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар оролцох юм. Тэрбээр уулзалтын “Ногоон торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн ба байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулъя” хэлэлцүүлэгт оролцож үг хэлнэ. Мөн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин угтлаа

2023.10.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалтад оролцохоор Бээжин хотноо хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин, гэргий Пөн Лиюань нар Ардын Их Хурлын ордонд угтан авав. Дараа нь БНХАУ-ын дарга, гэргийн хамт “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалтад оролцохоор хүрэлцэн ирсэн төлөөлөгчдийн тэргүүн нарын хамт дурсгалын зураг авахуулав. “Бүс ба Замын өндөр чанарын хамтын ажиллагаа: Хамтын хөгжил, цэцэглэлтийн төлөө” сэдвийн дор болох энэ удаагийн чуулга уулзалтад 140 гаруй улс, олон улсын 30 орчим байгууллагын нийт 4,000 гаруй төлөөлөгч оролцох юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний чуулга уулзалтын нээлтийн ажиллагаанд оролцов

2023.01.18. БНХАУ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх өнөөдөр Бээжин хотноо болж буй “Бүс ба  Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалтын нээлтийн ажиллагаанд оролцов. Энэ удаагийн чуулга уулзалт “Бүс ба Замын өндөр чанарын хамтын ажиллагаа: Хамтын хөгжил, цэцэглэлтийн төлөө” ерөнхий сэдвийн дор явагдаж байна. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин чуулга уулзалтын нээлтэд хэлсэн үгэндээ “Эртний, хуучин Торгоны замыг сэргээж, улс түмний бодлогын, худалдааны, санхүүгийн, нөхөрлөлийн холболтыг бүтээн байгуулснаар дэлхийн эдийн засгийн хөгжилд шинэ эрч хүчийг нэмэх зорилготой”-г онцлов. Мөн тэрбээр ирэх 10 жилд дэлхийн 150 гаруй орон, олон улсын 20 гаруй байгууллагыг хамруулан гурван хэмжээст дэд бүтцийг бүтээн байгуулж, нээлттэй эдийн засгийн хөгжилд бүх талын дэмжлэг үзүүлэх, ажил хэрэгч хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, ногоон хөгжлийг цогцлоох, техник, технологийн шинэчлэлийг эрчимжүүлэх, хүмүүнлэгийн солилцоог өргөжүүлэх, шударга ёсыг бэхжүүлэх, “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны механизмыг боловсронгуй болгох зэрэг 8 шинэ саналыг дэвшүүлэв. ЭНЭ УДААГИЙН ДЭЭД ТҮВШНИЙ ЧУУЛГА УУЛЗАЛТЫН ҮЕЭР:

• Нээлттэй дэлхийн эдийн засагт дэд бүтцээр харилцан холбогдох,
• Ногоон торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн ба байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулах,
• Өсөлтийн шинэ эх сурвалж цахим эдийн засаг зэрэг гурван сэдвээр дээд түвшний гурван хэлэлцүүлэг,

Мөн Саадгүй худалдаа, Иргэд хоорондын хэлхээ холбоо, Тинк танкийн солилцоо,  Цэвэр торгоны зам, Орон нутгийн хамтын ажиллагаа, Далайн хамтын ажиллагаа зэрэг 6 сэдвээр салбар хуралдаан болж байна. Энэ удаагийн чуулга уулзалтад Монгол Улс, ОХУ, Чех, Лаос, Серби, Шри Ланка зэрэг 23 улсын төр, засгийн тэргүүн нар оролцож байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний чуулга уулзалтад үг хэллээ

2023.10.18. БНХАУ. Бээжин хот. БНХАУ-ын Бээжин хотноо “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалтад оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх өнөөдөр чуулга уулзалтын “Ногоон Торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн ба байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулъя” хэлэлцүүлэгт оролцож, үг хэллээ. Тэрбээр “Бүс ба Зам” санаачилга нь хөгжлийн боломжоо хуваалцах, харилцан суралцах, харилцан ашигтай, эрх тэгш хамтран ажиллах үзэл санаанд тулгуурлан “хамтдаа хэлэлцэх, хамтдаа бүтээх, хамтдаа үр өгөөжөө хүртэх” үндсэн зарчмын дагуу хөгжлийн төлөөх хамтын ажиллагааг бүс нутгийн түвшинд өрнүүлэх чухал тавцан болж байгааг тэмдэглэв. Ногоон хөгжлийг удирдлага болгож, “эко, цэвэр” хөгжлийн үзэл санааны дагуу байгалийн нөөц баялгийг хэмнэсэн, байгаль орчинд ээлтэй байх зарчмыг баримталж байгаа нь НҮБ-аас дэвшүүлсэн “Тогтвортой хөгжил-2030”-ын зорилгод бүрэн нийцдэг гэж үздэгээ илэрхийлэв. Энэ удаагийн чуулга уулзалтаар хамтран гаргаж байгаа “Бүс ба Замын ногоон хөгжлийн төлөөх Бээжингийн санаачилга” нь Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, цөлжилттэй тэмцэх, ногоон дэд бүтэц, ногоон хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг дэмжихэд чиглэсэн улс орнуудын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх чухал ач холбогдолтойг тодотгов. Монгол Улс “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал”, Эрүүл монгол хүн” үндэсний хөдөлгөөн өрнүүлж байгаа нь Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг ханган хэрэгжүүлэх зорилготой гэдгийг хэллээ. 2026 онд Улаанбаатар хотноо болох Цөлжилттэй тэмцэх тухай НҮБ-ын суурь конвенцын талуудын 17 дугаар бага хурлаар улс орон болон бүс нутгийн хэмжээнд газрын доройтол, цөлжилтийн эсрэг хийж байгаа ажил, тогтвортой ойн мененежментийг бэхжүүлж байгаа туршлагаа хуваалцаж, цаашдын бодлого, зорилт, үйл ажиллагаагаа тодорхойлно гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв. БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй хийсэн яриа хэлэлцээний дүнд “Цөлжилттэй тэмцэх Монгол-Хятадын хамтын ажиллагааны төв”-ийг энэ оны есдүгээр сараас байгуулах ажил эхэлснийг тэмдэглэв. Сэргээгдэх эрчим хүчний асар их нөөцтэй Монгол Улс ногоон хөгжлийн бизнесийн орчныг сайжруулж, хөрөнгө оруулагчид болон олон улсын хамтын нийгэмлэгтэй идэвхтэй хамтран ажиллахыг зорьж байгааг хэлэв. Мөн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг байгаль, экологийн хамгаалалтай нягт уялдуулж, байгальд ээлтэй стандарт болон сайн туршлагыг дэлгэрүүлж, цэвэр, шинэ эрчим хүчний хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх замаар “Ногоон торгоны замыг хамтдаа бүтээж, хүн, байгалийн эв зохистой оршихуйг урагшлуулах”-ын төлөө хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны  баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурах ёслолд оролцоно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзав

2023.10.19. БНХАУ. Бээжин хот. БНХАУ-ын Бээжин хотноо “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалт болж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй Хятадын Ардын Их Хурлын ордонд уулзав. Хоёр улсын төрийн тэргүүн Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцов. Монгол, Хятадын харилцаа нь тухайн улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг талууд дахин нотолж, бие биеийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, хоёр улс болон ард иргэдийн сонгосон хөгжлийн замыг харилцан хүндэтгэж, язгуур эрх ашиг, чухалчлан үзэж буй асуудлаар харилцан биенээ дэмжиж, харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлж буйг санал нэгтэй тэмдэглэв. Цаашид дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, хөгжлийн стратегийг харилцан уялдуулах, худалдааны хэмжээг ойрын хугацаанд 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, худалдааны бүтцийг төрөлжүүлэх, хилийн боомтыг харилцан холбох, харилцаа, хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, дэд бүтцийн томоохон төслүүдийн явцыг түргэтгэх, БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, нийслэлийн автозамын түгжрэлийг бууруулах чиглэлээр хамтрах, байгаль орчин, эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх ухаан, инновацын салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх зэрэг чиглэлд нягт хамтран ажиллахаар тохиролцов. Хоёр улс НҮБ болон бусад олон улсын байгууллагын хүрээнд хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд олон улсын тавцан дахь харилцан бие биеэ дэмждэг уламжлалт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Талууд уулзалтын үеэр олон улсын харилцааны харилцан сонирхсон асуудлаар мөн санал солилцов гэжээ.

Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурав

2023.10.19. БНХАУ. Бээжин хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад зохион байгуулагдаж буй “Бүс ба зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний чуулга уулзалтад оролцох үеэр 2023 оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нарыг байлцуулан БНХАУ-ын Ардын Их хурлын ордонд дараах баримт бичигт гарын үсэг зурав. Үүнд:

1. “Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам болон БНХАУ-ын Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо хоорондын Нүүрстөрөгч багатай ногоон хөгжлийн хамтын ажиллагааны тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Шадарсайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, БНХАУ-ын Үндэсний Хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Жөн Шаньжие нар гарын үсэг зурав. Санамж бичгийг байгуулснаар Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын суурь конвенц, Парисын хэлэлцээрийн зорилгын дагуу тус тусын улсын үүрэг амлалтаа хамтран хэрэгжүүлэх, харилцан туршлага солилцох боломжтой болно. Талууд эрүүл, аюулгүй орчныг бий болгох, байгаль орчныг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх, ногоон хөгжлийг дэмжиж эдийн засгийг сайжруулах, эрчим хүчний хэмнэлт болон үр ашгийг сайжруулах, хуванцар бохирдолтой тэмцэх, хүнсний алдагдлыг бууруулах чиглэлд шилдэг туршлагуудыг солилцож, хамтран ажиллахаар тохиров.
2. “Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Зам, тээврийн хөгжлийн яам болон БНХАУ-ын Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо хооронд Шивээхүрэн-Сэхээ боомтын хил дамнасан төмөр замын ажлын хэсэг байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогт, БНХАУ-ын Үндэсний Хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Жөн Шаньжье нар гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Засгийн газрын Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд боомтуудыг авто болон төмөр замаар холбож дэд бүтцийг сайжруулах зорилтыг тавин ажиллаж байна. Уг санамж бичгийг байгуулснаар Шивээхүрэн-Сэхээ хил дамнасан төмөр замын хамтарсан ажлын хэсэг байгуулагдаж, бүтээн байгуулалтын ажил нэг шат урагшлах юм.
3. “Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам, БНХАУ-ын Худалдааны яам хооронд Цахим эдийн засгийн салбар дахь хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны тухай харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар, БНХАУ-ын Худалдааны сайд Ван Вэньтао нар гарын үсэг зурав. Тус санамж бичигт гарын үсэг зурснаар цахим эдийн засгийг хөгжүүлэх, цахим салбар дахь аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг дэмжих юм. Энэ хүрээнд туршлага солилцох, инновацын чиглэлээр хүний нөөц бэлтгэх, Монгол Улсын мэдээллийн технологийн компаниудын бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиролцов.

Мөн арга хэмжээний үеэр хоёр талын дараах баримт бичгийг байгуулав. Үүнд:

1. “Аялал жуулчлалын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ, БНХАУ-ын Соёл, аялал жуулчлалын сайд Ху Хөпин нар гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Засгийн газраас 2023-2025 оныг “Монголд зочлох жил” болгон зарласантай холбогдуулан уг хэлэлцээрийг байгуулснаар хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх эрх зүйн үндсийг тавьж байна.
2. Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн яам болон БНХАУ-ын Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо хоорондын “Хамтын ажиллагааны харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар болон БНХАУ-ын Хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Жөн Шаньжие нар гарын үсэг зурав. Тус санамж бичгийг байгуулснаар хоёр улс хоорондоо хөгжлийн туршлагаа солилцох, бодлого төлөвлөлт, стратегийн уялдаа холбоог сайжруулах, макро эдийн засаг, хот төлөвлөлт, аж үйлдвэрийн төлөвлөлт болон “Бүс ба Зам” болон “Талын зам” санаачилгын хүрээнд Эдийн засгийн коридорын төслүүдийг хэрэгжүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх, хоёр улсын одоогийн мөрдөгдөж буй хууль тогтоомж, эрх зүйн хүрээнд тус тусын аж ахуйн нэгж, эрдэм шинжилгээний байгууллага болон боловсон хүчний солилцоог өргөжүүлэх боломжтой болж байна.
3. “Боомтын сэргэлтийн Үндэсний хороо, БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын Монгол, Хятадын хилийн боомтын менежментийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээр”-т Монгол Улсын Боомтын сэргэлтийн Үндэсний хорооны дарга Б.Тулга, БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газрын намын хорооны гишүүн, Үндэсний боомтын захиргааны дарга Жао Зөнлянь нар гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд Боомтын сэргэлтийн Үндэсний хороог байгуулсантай холбогдуулан Монгол, Хятад улсын хилийн боомтын менежментийн хамтын ажиллагааны механизмыг хөгжүүлэх, бусад ажлын хэсгийн уялдаа холбоог хангах зорилгоор 2014 онд байгуулсан “Монгол, Хятадын хилийн боомтын менежментийн хамтын ажиллагааны комисс байгуулах тухай хэлэлцээр”-ийг шинэчлэн байгуулав.
4. “Хууль бусаар барааг хилээр нэвтрүүлэх гэмт хэрэгтэй хамтран тэмцэх тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар болон БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-т Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газрын дарга Р.Отгонжаргал, БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газрын дарга Юй Жяньхуа нар гарын үсэг зурав. Уг санамж бичгийг байгуулснаар 2011 оны 7 дугаар сарын 7-ны өдрийн  “Гэмт хэрэгтэй тэмцэх талаар хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийн дагуу барааг хууль бусаар улсын хилээр нэвтрүүлэх гэмт хэрэгтэй тэмцэх хамтын ажиллагааны ололт амжилтыг бататгах, гаалийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, түүнтэй тэмцэх, харилцан туршлага солилцох, хар тамхи, мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөт бодис илрүүлэх чиглэлд чадавхыг бэхжүүлэхэд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ач холбогдолтой юм.
5. “Монгол Улсаас БНХАУ-д үйлдвэрийн зориулалттай ашиглах мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох үеийн мал эмнэлэг, ариун цэврийн шаардлагын тухай Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар болон БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газар хоорондын протокол”-д Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газрын дарга Р.Отгонжаргал, БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газрын дарга Юй Жяньхуа нар гарын үсэг зурав. Энэхүү протоколоор талууд Монгол Улсаас БНХАУ-д “Үйлдвэрийн зориулалтаар  ашиглах мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох хорио цээр, мал эмнэлгийн ариун цэврийн шаардлага”-ыг тохиролцов. Үйлдвэрийн зориулалтаар ашиглах мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн гэдэг нь үхэр, хонь, ямаа, адууны яс, эвэр, туурай, өөх зэргийг хатаах, уураар жигнэх, өндөр даралтаар боловсруулах, өндөр даралтаар шүршиж хатаах аргаар боловсруулж гаргаж авсан техникийн зориулалт бүхий бүтээгдэхүүн буюу желатин, тос, уураг (пептон), буталсан яс, эвэр туурайгаар хийсэн бүтээгдэхүүнийг хамруулж байгаа болно.

Түүнчлэн “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц барих төслийн Тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр”, “Монгол Улсын Баянхонгор аймаг болон БНХАУ-ын Ганьсу муж хооронд найрсаг, хамтын ажиллагааны тухай хэлэлцээр”, “Монгол Улсын Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сум, БНХАУ-ын Ганьсу мужийн Жючуань хот хооронд ах дүүгийн харилцаа тогтоох тухай хэлэлцээр” зэрэг баримт бичигт гарын үсэг зурав.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах оронд зочлов

2023.10.20. БНХАУ. Бээжин хот. БНХАУ-ын Бээжин хотноо Бүс ба Зам олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний гурав дахь удаагийн чуулга уулзалт болж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх 2023 оны 10 дугаар сарын 19-20-ны өдрүүдэд БНХАУ-ын Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах оронд зочлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах орны намын хорооны нарийн бичгийн дарга Лан Яньшүнь, тэргүүлэгч Жан Юйфү нарыг хүлээн авч уулзлаа. Энэ үеэрээ Монгол, Хятадын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаанд орон нутгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа чухал байр суурь эзэлдэг бөгөөд Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах орон нь Монгол Улсын Баянхонгор, Өвөрхангай, Өмнөговь аймагтай харилцаа тогтоон, хамтын ажиллагаа өрнүүлж байгаад баяртай байгааг илэрхийлэв.Цаашид хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, байгаль орчныг хамгаалах, цөлжилттэй тэмцэх, сэргээгдэх болон ногоон эрчим хүч, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал зэрэг олон салбарт хамтран ажиллах өргөн боломж байгаа гэдэгт талууд санал нэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх мөн Хятадын Шинжлэх ухааны академийн харьяа Шапөтоу цөлжилтийн эсрэг төв, “Кайсэнь” ухаалаг хөдөө аж ахуйн хүлэмжийн үйл ажиллагаатай танилцлаа. Ниншя нь БНХАУ-ын баруун хойд хэсэгт оршдог. 66,400 хавтгай дөрвөлжин км нутагтай. 7 сая гаруй хүн амтай. Иргэдийн 35 орчим хувь нь хотон. БНХАУ-ын үндэстний цөөнхийн өөртөө засах таван мужийн нэг юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах оронд ажиллаж байна

2023.10.10. БНХАУ. Ниншя. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНХАУ-ын Ниншя хотон үндэстний Өөртөө засах орны “Кайсэн” хөдөө аж ахуйн аж үйлдвэрийн паркийн үйл ажиллагаатай танилцлаа. 155 сая орчим юаны хөрөнгө оруулалт бүхий энэ паркийн 5,000 м.кв талбайтай ухаалаг хүлэмжид  “Мао тай лан” жимсний улаан лоолийн сортыг голлон тариалдаг. Жилд 4,000 тонныг үйлдвэрлэн 100 гаруй сая юаны орлого олдог юм байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мөн өдөр Жүнвэй хотын “Шапатоү” байгалийн хамгаалалтын бүсэд зочлон, цөлжилтөөс сэргийлэх, аялал жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлж байгаатай танилцлаа. Тус хот 60 гаруй жилийн хугацаанд ой байгуулж, хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, цөлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлж, 100,00 га талбай бүхий элсэн цөлийг ойжуулжээ. Улаан буудайн сүрлийг өвсөн тор хэлбэрээр тавьж, элс бэхлэх, түймрээс сэргийлэх болон ойжуулалтын бүс байгуулан усжуулалт зэргийг цогцоор нь шийдсэн “Өвсний тор” арга нь Үндэсний шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийн тусгай шагнал хүртсэн. Мөн НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр “Дэлхийн байгаль орчныг хамгаалах шилдэг 500” цол олгожээ. “Шапатоү” байгалийн хамгаалалтын бүс жилд 15 сая орчим жуулчин хүлээн авч, 10 тэрбум юаны орлого олдог юм байна.

Д.Амарбаясгалан БНХАУ-д албан ёсны айлчлал хийж байна

2023.11.24. Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан Хятадын Коммунист намын урилгаар энэ сарын 22-26-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад албан ёсны айлчлал хийж байна. Энэхүү айлчлалын хүрээнд 11 дүгээр сарын 22-ны өдөр Монгол Ардын Намын Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга, Монгол Улсын сайд, ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Хятадын Коммунист Намын Төв хорооны Улс төрийн товчооны Байнгын хорооны гишүүн Цай Чи-тэй уулзлаа. Уулзалтаар улс төрийн намуудын харилцаа болон хоёр талын хамтын ажиллагааны талаар өргөн хүрээнд санал солилцож, зарчмын зарим тохиролцоонд хүрлээ. Түүнчлэн Хятадын Коммунист Намын Төв хорооны Гадаад Харилцааны газрын дарга Лю Жяньчаотай уулзалт хийсэн юм. Энэхүү уулзалтаар өндөр дээд түвшинд хүрсэн тохиролцоог бодит ажил хэрэг болгох талаар ярилцав. 

СДМЭХ-ны Ерөнхийлөгч Х.Булгантуяа ХКН-ын Гадаад харилцааны сайд Лю Жяньчаотай уулзлаа

2023.11.24. СДМЭХ-ны Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа БНХАУ-д энэ сарын 15-22 ны өдрүүдэд айлчлал хийлээ. Айлчлалын үеэрээ ХКН-ын Гадаад Харилцааны сайд Лю Жяньчаотай уулзав. Уулзалтын эхэнд Хятадын Коммунист Намын Гадаад Харилцааны яамны сайд Лю Жяньчао: “Залуу, шилдэг удирдагчийн хувьд Монголын бүтээн байгуулалт, эмэгтэйчүүдийн хөгжилд өндөр хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байна. Та бол Хятадын ард түмний сайн сайхныг байнга санаж  цар тахлын үед “Мөнхийн хөрш, Сэтгэлийн өглөг” хандивын аяныг санаачилж зохион байгуулж байсан нь бид бүхний сэтгэлийг хөдөлгөсөн. Та МАН-ын дэргэдэх Социал Демократ Монголын Эмэгтэйчүүдийн холбооны тэргүүн. Эмэгтэйчүүд бол нийгэмд маш том үүрэг хүлээж байдаг. Бүх Хятадын эмэгтэйчүүдийн холбоо болон Хүний Нөөц Нийгмийн Хамгааллын яам болон Монголын Хөдөлмөр Нийгмийн Хамгааллын яам хамтран эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр хамтран ажиллах нь зүйтэй. Хоёр улсын харилцаа, ард түмний нөхөрлөлд эмэгтэйчүүд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж итгэж байна” гэлээ. Харин СДМЭХ-ны Ерөнхийлөгч, Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын сайд Х.Булгантуяа хэлэхдээ “Цар тахлын дараа Хятад улсын эдийн засаг өсч хүн амын амьдрал амгалан тайван болсныг харахад баяртай байна. Хоёр улсын найрамдалд харилцаа, хоёр намын хамтын ажиллагаа нь иргэд хоорондын хамтын ажиллагаанд маш чухал нөлөө үзүүлдэг. 2014 оноос эхлэн “Энхтайван хөгжлийн сан”-тай хамтын ажиллагаа эхлүүлж 6 төсөл арга хэмжээг хамтарч зохион байгуулсан. Цаашид энэхүү хамтын ажиллагааныхаа хүрээнд гэр хороолол буюу захын дүүргийн айл өрх руу чиглэсэн төсөл арга хэмжээ хамтран зохион байгуулах хүсэлтэй байна” гэв. Энэхүү уулзалтад Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Элчин сайд Т.Бадрал мөн оролцлоо. СДМЭХ-ны Ерөнхийлөгч, Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын сайд Х.Булгантуяа БНХАУ-д ажиллах хүрээндээ Си Ян хотод зохион байгуулагдсан Торгоны замын олон улсын эмэгтэйчүүдийн форум болон Торгоны замын олон улсын үзэсгэлэн худалдаанд оролцсон юм. 

Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин мэндчилгээ дэвшүүллээ

2024.07.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ дэвшүүллээ. Мэндчилгээнд Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Танд болон танай Засгийн газар, ард иргэдэд чин сэтгэлээсээ баяр хүргэж, сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Хятад, Монгол хоёр улс бие биеийнхээ хувьд чухал хөрш бөгөөд сайн хөршийн найрсаг харилцааг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх нь хоёр улсын ард иргэдийн язгуур эрх ашигт нийцнэ. Миний бие Тантай хамт хоёр улсын хувь заяаны хамтын нэгдлийг бий болгох зорилгод чиглэж, харилцааны улс төрийн үндэс суурийг хамгаалан, харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх замаар Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг зөв замналд эрүүл, тогтвортой урагшлуулан хөгжүүлэхийн төлөө хүчин зүтгэхэд бэлэн байна. Танай улсад хөгжил цэцэглэлт, ард иргэдэд энх тунх, аз жаргал хүсэн ерөөе гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн бараалхлаа

2024.09.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Төрийн ордонд бараалхав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй хөгжиж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Өнгөрсөн онд Бээжин хотноо болсон “Бүс ба Зам” олон улсын хамтын ажиллагааны дээд түвшний уулзалтад оролцох үеэр БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинтэй уулзаж, олон асуудлаар нэгдсэн ойлголцолд хүрснээ тэмдэглэж, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпинд мэндчилгээг нь уламжлахыг хүсэв. Хоёр талын харилцааны олон чухал ой тохиож буй энэ үед БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Монгол Улсад айлчилж байгаа нь мөнхийн хөрш манай хоёр улсын Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хүсэл эрмэлзлийн илрэл гэж үзэж байгаагаа Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх тэмдэглэв. Тэрбээр хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын тохиролцсон асуудлууд, тухайлбал, хоёр талын худалдааг 20 тэрбум ам.долларт хүргэх, хоёр улсын дэд бүтцийн холболтыг сайжруулах, хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийг түргэтгэх, сэргээгдэх эрчим хүчний хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал зэрэг салбарын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх талаар хоёр талын холбогдох байгууллага идэвхтэй ажиллах нь зүйтэйг онцлов. БНХАУ-ын дэд дарга Хань Жөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хүлээн авч уулзсанд нь талархал илэрхийлээд, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний мэндчилгээг уламжлав. Тэрбээр уул, усаар холбогдсон найрсаг хөрш Хятад, Монгол хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жил, Найрамдал хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсны 30 жил, Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосны 10 жилийн ой тохиож байгааг онцоллоо. Хоёр улсын төрийн тэргүүн нарын тохиролцсон чухал нийтлэг ойлголтод тулгуурлан, Монгол Улстай найрамдал, харилцан итгэлцлээ нэмэгдүүлэн, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн, Хятад, Монголын харилцааг тогтвортой хөгжүүлэхэд хятадын тал бэлэн байгааг илэрхийлэв.

Монгол, Чехийн харилцаа

2021.12.14. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Чех Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд И.Бродскийг бүр мөсөн нутаг буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Элчин сайдаар томилогдсон өдрөөс эхлэн хоёр орны найрсаг, уламжлалт харилцааг эдийн засаг, хүмүүнлэг, иргэд хоорондын хэлхээ холбоо зэрэг чиглэлээр баяжуулахад онцгой хувь нэмэр оруулсныг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өндрөөр үнэлэв. Цар тахлын үед анх удаа Монгол, Чех Улсын хооронд тусгай үүргийн нислэг үйлдэж эх орондоо буцах хүсэлтэй хэдэн зуун монгол иргэнийг авч ирэх, хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж Алтан гадас одонгоор шагналаа.

Чехийн Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2022.02.21. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Энэ өдөр Бүгд Найрамдах Чех Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ян Вытопил Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайдад баяр хүргэж, 70 гаруй жилийн баялаг түүхтэй манай хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид харилцан үр ашигтай өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Элчин сайд бодит хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлж, ажлын амжилт хүсэв. Элчин сайд Ян Вытопил Бүгд Найрамдах Чех Улсын Ерөнхийлөгч Милош Земаны мэндчилгээг уламжилж, Монгол Улсын төр засгийн бодлого, санаачилгыг дэмжиж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн баяжуулахын төлөө хичээл зүтгэл гарган ажиллахаа илэрхийлэв. Тэрбээр 1967 онд төрсөн. 1995 оноос Чехийн Гадаад хэргийн яаманд ажиллаж, Лима, Хавана, Мехико, Нью-Йорк, Манила, Киншаса зэрэг хотод Бүгд Найрамдах Чех Улсын Элчин сайдын яаманд томилогдон ажиллаж байжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Чех Улсын Ерөнхий сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2022.11.08. Египет улс. Шарм Эль Шейх хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Арабын Бүгд Найрамдах Египет Улсын Шарм Эль-Шейх хотноо болж буй Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтад оролцох үеэрээ Бүгд Найрамдах Чех Улсын Ерөнхий сайд Петр Фиалаг хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхийлөгч Монгол Улс Европ дахь чухал түншийн нэг Бүгд Найрамдах Чех Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаа бүхий л салбарт өргөжин хөгжиж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Уулзалтаар хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг эдийн засаг, боловсрол, байгаль орчин зэрэг салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, ялангуяа Ойн түншлэлийн тухай Монгол Улс болон Европын Холбоо хоорондын Харилцан ойлголцлын Санамж бичигийн хүрээнд ойн менежментийн салбарт идэвхтэй хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцлоо.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Чех Улсын Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2023.09.22. АНУ. Нью-Йорк. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх энэ өдрүүдэд АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болж байгаа НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцож байна. Энэ үеэрээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2023 оны 09 дүгээр сарын 21-ний өдөр Бүгд Найрамдах Чех Улсын Ерөнхийлөгч Петр Павелтай уулзлаа. Талууд уламжлалт, найрсаг харилцааг улам бүр хөгжүүлж, хоёр талт болон олон талт хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зэрлэг тахийг уугуул нутагт нь нутагшуулах хөтөлбөрийг эхлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлж, энэ нь хоёр улсын харилцааны бэлгэ тэмдэг болохыг онцлов. Чехийн тал 1992 онд Прага хотын амьтны хүрээлэнгээс анхны 16 тахийг Төв аймгийн Хустайн нуруунд авчирч, түүнээс хойш хэд хэдэн удаагийн төсөл хэрэгжүүлээд байна. Ерөнхийлөгч Петр Павел хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, соёл зэрэг салбарт өргөжүүлэх боломж байгааг хэлээд, ирэх онд эх орондоо айлчилж, энэ хүрээнд Монголын эзэнт гүрний тухай нийтэд толилуулах үзэсгэлэнгийн нээлтэд оролцохыг урилаа. Бүгд Найрамдах Чех Улсад 12 мянга гаруй монгол иргэн амьдардаг бөгөөд Нийгмийн хамгааллын тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Чех Улс хоорондын хэлэлцээр энэ оны гуравдугаар сараас хэрэгжиж байна. Нийгмийн хамгааллын тухай Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Чех Улс хоорондын хэлэлцээрт талууд 2019 оны 05 дугаар сарын 20-ны өдөр Прага хотноо гарын үсэг зурсан. Энэ дагуу Монгол Улсын иргэн эх орондоо болон Бүгд Найрамдах Чех Улсад шимтгэл төлж ажилласан хугацаагаа нэгтгэн тооцож тэтгэвэр тогтоолгох боломж бүрдсэн. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс эсхүл Бүгд Найрамдах Чех Улсад тэтгэвэр тогтоолгох нь хоёр улсын холбогдох хууль тогтоомжоор нээлттэй болсон юм.

Монгол, Шведийн харилцаа

Шведийн Социал Демократ Намын удирдлагуудтай уулзлаа

2022.08.30. Монгол Ардын намын Гадаад харилцааны хэлтсийн дарга М.Цэлмүүн Шведийн Социал Демократ намын Гадаад харилцааны нарийн бичгийн дарга ноён Йохан Хасселтай уулзлаа. Уулзалт 2022 оны 06-р сарын 20-ны өдөр Шведийн Социал Демократ Намын Төв байранд боллоо.
Талууд олон жилийн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, харилцан албан айлчлалууд хийхээр тохиролцсон ба хоёр намын харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргахад бэлэн байгаагаа илэрхийллээ. Түүнчлэн Шведийн Социал Демократ намын үүсгэн байгуулагч ардчилал, хүний эрх, энхтайван, нийгмийн шударга ёсны төлөө тэмцэгч Шведийн Ерөнхий сайд асан Олоф Палме нэрэмжит олон улсын төвийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хатагтай Анна Сундструм, Гадаад харилцааны газрын дарга ноён Микаел Фагэрбэрг нартай уулзлаа. Энэхүү уулзалтаар Монгол Ардын намын 30 дугаар Их хурлаар шинэчлэн батлагдсан намын мөрийн хөтөлбөр болон эрх чөлөө, шударга ёс, эв санааны нэгдлийн зарчим дээр суурилсан социал демократ үзэл баримтлалыг баримтлахаа тодотгож буйгаа танилцуулж, намын дэвшүүлсэн дэвшилтэт бодлого, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд хамтран ажиллах боломжуудын талаар санал солилцлоо гэжээ.

Шведийн Хаан мэндчилгээ ирүүлэв

2023.07.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Шведийн Хаант Улсын Хаан Карл XVI Густаф Үндэсний их баяр наадмыг  тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд мэндчилгээ ирүүлэв. Мэндчилгээнд Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, сайн сайхан, монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Шведийн Хаан Карл XVI Густаф мэндчилгээ дэвшүүлэв

2022.07.16. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Шведийн Хаант Улсын Цог Жавхлант Хаан Карл XVI Густаф мэндчилгээ дэвшүүлэв. Уг мэндчилгээнд: Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Эрхэмсэг ноён Танд чин сэтгэлийн баяр хүргэе. Танд эрүүл энх, аз жаргал, Монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе гэжээ.

Шведийн Хаант Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.17. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Шведийн Хаант Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Пер Августссон Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Пер Августссон харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

Женевт тогтвортой ноолуур зөвлөгөөн болов

2020.10.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсаас НҮБ-ын Женев дэх төв, Дэлхийн худалдааны байгууллага болон олон улсын бусад байгууллагын дэргэд суугаа Байнгын төлөөлөгчийн газраас Тогтвортой ноолуур сэдэвт зөвлөгөөн зохиолоо. Зөвлөгөөнд Женевт төвлөрөн үйл ажиллагаа явуулдаг НҮБ-ын Худалдаа, хөгжлийн бага хурал, Дэлхийн худалдааны байгууллага, Олон улсын худалдааны төв, НҮБ-ын Хөдөө аж ахуйн байгууллагын Женев дэх салбар, НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрийн Женев дэх салбар, Тогтвортой хөгжлийн олон улсын хүрээлэн зэрэг байгаль орчны болон эдийн засаг, худалдааны байгууллагуудын төлөөлөл оролцов. Түүнчлэн НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгчийн газар, Швейцарын хөгжлийн агентлагийн Ногоон Алт төсөл, Францын Байгаль орчны Сан, Францын хил хязгааргүй агрономчид зэрэг монголын ноолуурын салбарт төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж буй олон улсын байгууллага, хөгжлийн агентлагуудын төлөөлөл оролцов. Зөвлөгөөнд оролцогсдод зориулж Засгийн газрын зүгээс ноолуурын салбарын хөгжил, малчдын амьжиргааг тэтгэх, бэлчээр зөв зохистой ашиглах, байгаль орчны доройтлыг бууруулах, цөлжилттэй тэмцэх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагааны талаар Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас тус тус мэдээлэл хийв. Түүнчлэн НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн Суурин төлөөлөгчийн газраас боловсруулсан Тогтвортой ноолуурын Платформын талаар Суурин төлөөлөгч Элейн Конкиевич илтгэл тавьж, бэлчээр ашиглах, малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх Швейцарын туршлагын талаар Олон улсын Тогтвортой мал аж ахуйн Хөтөлбөрийн тэргүүн Фриц Шнайдер танилцуулав. Зөвлөгөөнөөр боловсруулсан ноолуурын экспортыг нэмэгдүүлэх, бэлчээрийн доройтлыг бууруулах, ямааны ноолуураас бусад ашиг шимийг нэмэгдүүлэх замаар малчин өрхийн орлогыг тогтвортой байлгаж, экспортыг төрөлжүүлэх зэрэг цогц асуудлаар байгаль орчин, малын эрүүл мэнд, өртгийн сүлжээ, гадаад худалдааны өнцгөөс олон улсын байгууллагуудын мэргэжилтнүүд хооронд мэдээлэл солилцуулж, Бэлчээрийн тухай хуулийн төсөлд тусгах боломжтой санал, дүгнэлтийг хэлэлцүүлэв.

Швейцарын банк яагаад нэр хүндтэй байдаг вэ

2022.06.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Швейцарын банк дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй банкуудын тоонд ордог. Тус улсын банкууд харилцагчдынхаа тухай ямарч мэдээлэл гадагш гаргадаггүй, өндөр нууцлалтай байдаг учраас тэр юм. Тиймээс, тус улсын банкууд руу хэний мөнгө орж, гарч байдгийг тэр бүр мэдэх бололцоогүй. 2009.05.02-ны хавьцаа АНУ-д 15 тэрбум ам.долларын татвараас зайлсхийсэн 52 мянган иргэн байгаа гэх мэдээлэл гарч байлаа. Тэднийг Швейцарийн UBS банкинд харилцах болон хадгаламжийн данстай байж магадгүй гэж Америкийн татварын албаныхан сэрдэж байсан юм. Тиймээс тэд Швейцарийн UBS банкнаас америк харилцагчдынхаа нэрсийг гаргаж өгөх хүсэлт тавьсан талаар дэлхийн хэвлэлүүд онцлон бичиж байсан билээ. Харин Швейцарийн UBS банкныхан америк харилцагчдынхаа нэрсийг өгөхгүй гэдгээ шүүхийн өмнө албан ёсоор мэдэгдэж байв. Хэрэв америкийн талд харилцагчдынхаа тухай мэдээлэл өгвөл Швейцарийн хуулийг тэрсэлсэн хэрэг болно гэж тус банкныхан мэдэгдэж байжээ. Цаашлаад тус банкны нэр хүнд дэлхийн тавцанд унаж, харилцагчдынх нь итгэл сулрах байсан гэж үздэг юм. 

Монгол Улсаас Швейцарын Холбооны Улсад суух Элчин сайд Д.Гэрэлмаад Итгэмжлэх жуух бичгийг нь гардуулав

2022.04.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсаас Швейцарын Холбооны Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдсон Даваасүрэнгийн Гэрэлмаад Итгэмжлэх жуух бичгийг нь гардуулж, амжилт хүсэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үндэсний язгуур эрх ашгийг ямагт дээдлэх, гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах, монгол хэл, түүх, соёл, зан заншил, уламжлалаа өвлүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх, суугаа орон болон тухайн бүс нутагт эх орноо сурталчлан таниулах зэрэгт анхаарч ажиллахыг үүрэг болгов. ШВЕЙЦАРЫН ХОЛБООНЫ УЛСАД СУУХ ОНЦ БӨГӨӨД БҮРЭН ЭРХТ ЭЛЧИН САЙД Д.ГЭРЭЛМАА НЬ:

• 1994 онд Монгол Улсын Их сургуулийн дэргэдэх Лицей дунд сургууль
• 1998 онд Монгол Улсын Их сургууль, олон улсын харилцааны мэргэжилтэн, франц судлал
• 2000 онд Франц Улсын Засаг захиргааны дээд сургууль
• 2001 онд Шинэ Зеланд Улсын Веллингтоны их сургуулийг тус тус төгссөн.
• 2009 онд Туркийн дипломатын академид мэргэжил дээшлүүлсэн
• 1998 онд Гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газарт мэргэжилтэн
• 2000-2002 онд Гадаад харилцааны яамны Европын газарт атташе,
• 2003-2007 онд Парис дахь Элчин сайдын яам, Женев дэх Байнгын төлөөлөгчийн газарт гуравдугаар нарийн бичгийн дарга,
• 2007-2011 онд Гадаад харилцааны яамны Олон талт хамтын ажиллагааны газарт хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга,
• 2011-2014 онд Монгол Улсаас НҮБ-ын дэргэд суугаа Байнгын төлөөлөгчийн газарт нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга,
• 2014-2018 онд Гадаад харилцааны яамны Олон талт хамтын ажиллагааны газрын дэд захирал,
• 2018 оны 11 дүгээр сараас Гадаад харилцааны яамны Олон талт хамтын ажиллагааны газрын захирлаар ажиллаж байсан юм гэжээ.

Швейцарын Холбооны Ерөнхийлөгч А.Берсе мэндчилгээ дэвшүүлэв

2023.07.10. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Швейцарын Холбооны Ерөнхийлөгч А.Берсе: Эрүүл энх, аз жаргал, амжилт бүтээлээр дүүрэн байхыг Монголын ард түмэнд хүсэн ерөөе. Ирэх жилүүдэд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин гүнзгийрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Швейцарын Холбооны Улсын Холбооны Ерөнхийлөгчтэй уулзав

2023.09.20. АНУ. Нью-Йорк хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх энэ өдрүүдэд АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болж байгаа НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцох үеэрээ Швейцарын Холбооны Улсын Холбооны Ерөнхийлөгч Ален Берсе-г өөрийнх нь хүсэлтээр хүлээн авч уулзав. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, түүний дотор дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойг 2024 онд хамтран тэмдэглэн өнгөрүүлэх болон олон улсын харилцан сонирхсон бусад асуудлаар санал солилцов. Швейцарын Холбооны Улсын Холбооны Ерөнхийлөгч Ален Берсе, геополитикийн нөхцөл байдал амаргүй байгаа нь улс орнуудын олон талт хамтын ажиллагаанд бэрхшээл үүсгэж буйг тэмдэглэв. Тэрбээр 2024 онд Монгол Улсад айлчлахыг урьсан урилгыг талархан хүлээж авлаа.

Швейцарын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Швейцарын Холбооны Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Юрг Бурри Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд Юрг Бурри харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол Улсад Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд төрийн айлчлал хийнэ

2024.07.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд 2024.08.02-04-ний өдрүүдэд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Уг айлчлал нь энэ онд тохиож буй Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжих бөгөөд Монгол Улсад швейцарын талаас Төрийн тэргүүний түвшинд хийж буй анхны төрийн айлчлал юм. Айлчлалын үеэр хоёр улсын Төрийн тэргүүн нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэн өргөжүүлэх талаар ярилцана. Мөн хоёр орны харилцааг бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг харилцан сонирхсон салбаруудад өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэхэд чиглэсэн баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурна. Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улс 1964.05.22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон юм гэжээ.

Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирэв. Ерөнхийлөгч Виола Амхерд болон дагалдан яваа төлөөлөгчдийг Чингис Хаан олон улсын нисэх онгоцны буудалд Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Швейцарын Холбооны Улсаас Монгол Улсад хавсран суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Юрг Бурри болон бусад албаныхан угтав. Энэ айлчлал нь Швейцарын Холбооны Улсаас Ерөнхийлөгчийн түвшинд хийж буй анхны төрийн айлчлал бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжиж буйгаараа онцлог юм. Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улсын хооронд 1964.05.22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаатай юм.

Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгчийг албан ёсоор угтаж авлаа

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд 2024 оны 08 дугаар 02-04-ний өдрүүдэд анх удаа төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхердийг Д.Сүхбаатарын талбайд албан ёсоор угтаж авлаа. Төрийн хүндэт харуулын захирагч айлтгал өргөсний дараа хөгжимд хоёр улсын Төрийн дуулал эгшиглэв. Ерөнхийлөгч нар Төрийн ёслолын цэргийн цагаан туганд мэхийн ёсолж, Ерөнхийлөгч Виола Амхерд Төрийн хүндэт харуулын цэргүүдтэй мэндчилэв. Төрийн тэргүүн нар угтах ёслолд хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын болон Швейцарын Холбооны Улсын албаны төлөөлөгчид, Монгол Улсад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газруудын тэргүүн, Олон улсын байгууллагын суурин төлөөлөгчидтэй мэндчиллээ. Ерөнхийлөгч нар Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлсний дараа Ерөнхийлөгч Виола Амхерд Төрийн ордны Хүндэт зочны дэвтэрт гарын үсэг зурлаа. Хоёр улс 1964.05.22-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаатай юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд нар албан ёсны уулзалт хийлээ

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд 2024 оны 08 дугаар сарын 02-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд нар Төрийн ордонд албан ёсны уулзалт хийлээ. Уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч нар хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх зарчим зэрэг ардчиллын үнэт зүйлд суурилсан Монгол, Швейцарын найрсаг харилцаа улс төр, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, соёл, боловсрол болон хүмүүнлэг зэрэг салбарт өргөжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа харилцан илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсад өрнөсөн ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт шилжилтийг швейцарын тал тууштай дэмжиж, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх чиглэлээр болон хамтын ажиллагааны олон салбарт хэрэгжүүлсэн төсөл, хөтөлбөрүүд манай улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэлээ. Талууд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш 60 жилийн хамтын ажиллагааны ололт, амжилтаа бататгаж, цаашид харилцан сонирхсон бүхий л салбарт идэвхтэй ажиллахын төлөө байгаагаа нотоллоо. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн түвшинд хоёр талаас дэвшүүлсэн санал, санаачилгуудыг хамтран хэрэгжүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, байгаль орчны доройтол зэрэг дэлхий нийтэд тулгамдаж буй сорилтуудыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтад хувь нэмрээ оруулах талаар ярилцлаа. 

Монгол, Швейцарын харилцаа, хамтын ажиллагааны баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурлаа

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд 2024 оны 08 дугаар сарын 02-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Төрийн айлчлалын үеэр хоёр улсын төрийн тэргүүн Монгол, Швейцарын Хамтарсан тунхаглалд гарын үсэг зурлаа.

1.МОНГОЛ, ШВЕЙЦАРЫН ХАМТАРСАН ТУНХАГЛАЛ

Хамтарсан тунхаглалаар 60 жилийн хамтын ажиллагааны ололт, амжилтыг бататгаж, цаашдын чиглэлийг тодорхойллоо. Энхтайвны төлөөх Монгол, Швейцар хэмээх түүхэн ойн уриа нь хоёр улсын гадаад харилцааны зорилтуудыг тодорхойлсон. Дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, зөвлөлдөх уулзалт зохион байгуулж, улс төрийн харилцан ойлголцол, хууль тогтоох байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, олон улс, бүс нутгийн тогтвортой байдлын төлөөх санаачилгын хүрээнд хамтрах, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй хамтран тэмцэх, хоёр улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тусгагдсан зорилтуудын хүрээнд хамтын ажиллагааг тэлэхээр тохиров. Хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, онцгой байдал, боловсрол, спорт, соёлын салбар дахь хамтын ажиллагааг улам баяжуулахаар боллоо.

2.АРДЧИЛСАН ЗАСАГЛАЛЫН АСУУДЛААРХ ХАРИЛЦАН ОЙЛГОЛЦЛЫН САНАМЖ БИЧИГ-Т

Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг, Швейцарын Холбооны Улсаас Монгол Улсад хавсран суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Юрг Бурри нар гарын үсэг зурлаа. Хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх зарчим зэрэг ардчиллын үнэт зүйлсэд суурилсан засаглалыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр тусгайлсан төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хамтын ажиллагааны хүрээг Санамж бичгээр тодорхойлсон. Энэ хүрээнд Парламентын институцийг бэхжүүлэх нь, Үндсэн хуулийн шүүхийн шинэтгэл ба ардчилал, хүний эрх зэрэг төсөл хэрэгжүүлж байна.

Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч нар мэдээлэл хийлээ

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд 2024 оны 08 дугаар сарын 02-04-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд нар албан ёсны уулзалтын дүнгийн талаар мэдээлэл хийлээ. Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд болж буй анхны төрийн айлчлал харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд томоохон түлхэц болохыг талууд онцолж, Монгол, Швейцарын хамтарсан тунхаглал, Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг зарлалаа. Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлого болон Швейцарын Холбооны Улсын даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөөх хүчин чармайлт, тууштай бодлогыг харилцан уялдуулж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа нотоллоо.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны түүхт 60 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч, эрхэмсэг хатагтай Виола Амхерд Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж байгаад чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч Таны энэ айлчлал Швейцарын Холбооны Улсын Төрийн тэргүүний манай улсад хийж буй анхны түүхэн айлчлал бөгөөд Монгол, Швейцарын ард түмний найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны түүхийн нэгэн шинэ хуудсыг бид хамтдаа нээж байна. Газарзүйн байршлын хувьд алс хол Швейцарын Холбооны Улсыг бид манай улсын гуравдагч хөрш, Европ дахь итгэлт түншээ хэмээн үздэг бөгөөд хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг ардчиллын үнэт зүйлс нь манай хоёр орны ард түмний харилцан ойлголцлыг бэхжүүлж, хамтын ажиллагааны чухал үндэс суурь болдог билээ. Төрийн айлчлалын үеэр бид харилцаа, хамтын ажиллагааны өнгөрсөн 60 жилийн ололт, амжилтыг бататгах, цаашид улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс орны хөгжил дэвшил, эдийн засгийн үр өгөөж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн харилцан ашигтай төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх талаар ярилцаж, санал солилцлоо. Бидний яриа хэлэлцээний дүнд Монгол, Швейцарын хамтарсан тунхаглал, Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичигт хоёр тал гарын үсэг зурлаа. Эдгээр баримт бичиг нь манай хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны цаашдын чиглэлийг тодорхойлж, ардчилсан засаглалыг улам бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байна. Ардчилал, хууль дээдлэх зарчим, сайн засаглалын үнэт зүйлийг бататгаж, хууль тогтоох болон иргэний нийгмийн байгууллагууд хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжиж, шүүх болон эрх зүйн шинэчлэлийг эрчимжүүлэх чиглэлээр бид хамтарсан төсөл хэрэгжүүлнэ. Швейцарын Холбооны Улс нь манай улсын гадаад худалдааны томоохон түнш бөгөөд хоёр талын харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулж, хоёр орны харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц харилцан ашигтай хамтарсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг судлан хэрэгжүүлэхээр ярилцлаа. Мөн хоёр улсын тогтвортой хөгжлийн бодлогод тусгагдсан нийтлэг зорилтуудаа уялдуулж, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг бататгах, аялал жуулчлал, боловсрол, соёл, хөдөө ахуй, эрүүл мэндийн салбарт үр дүнтэй, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өрнүүлэхээр тохирлоо. Хүнсний хангамж, Аюулгүй байдал, Цагаан алт үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд тогтвортой фермийн аж ахуй, мал аж ахуйн менежментийг сайжруулах, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, био-органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, орон нутгийн хөгжилд дэмжлэг үзүүлэх зэрэгт чиглэсэн хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх талаар санал солилцлоо. Швейцарын стандарт, технологийг нутагшуулах, боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, оюутан залуусыг сургаж бэлтгэх чиглэлээр хамтран ажиллах талаар ярилцаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Илгээлт 2100 тэтгэлэгт хөтөлбөрийг танилцууллаа. Уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, хөрсний доройтол, хүнсний аюулгүй байдал зэрэг дэлхий нийтэд тулгарч буй сорилтыг даван туулж, шийдвэрлэх нь бидний нийтлэг томоохон зорилт гэдгийг онцолж, Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний зорилт болон Парисын хэлэлцээрийн хүрээнд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар боллоо.

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Монгол Улсын ардчилсан тогтолцоо, сайн засаглалыг бэхжүүлэх, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшилд зориулан Швейцарын ард түмэн, төр, засгаас өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд манай улсад 460 гаруй тэрбум төгрөгийн дэмжлэг үзүүлж, үр дүнтэй олон төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжүүлсэнд манай ард түмэн ямагт талархаж байдаг. Мөн цар тахал, байгалийн гамшиг, үер, зудын бэрхшээлтэй тулгарсан цагт Швейцарын Холбооны Улс монголын ард түмэнтэй хамт байж, хүмүүнлэгийн болон хүний эрүүл мэндийг хамгаалах үйлсэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулж ирсэн. Үүний нэг  жишээ нь Зүрх мартахгүй төслийг онцлохыг хүсэж байна. Цаашид хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлж, газар хөдлөлтийн эсрэг хариу арга хэмжээ авах чиглэлээр Монгол Улсын чадавхыг бэхжүүлэх, монголын зүрхний эмч нарын тусламжтайгаар хүүхдийн эмнэлгийн бүс нутгийн үйлчилгээг дэмжих ажлыг бид үргэлжлүүлэхээр тохиролцлоо. Мөн үндэсний соёлоо сурталчилж, спортыг дэмжих чиглэлээр бид хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлж, Монголын түүхийн үзэсгэлэнг Швейцарын Цюрих хотын Рийтберг музейд 2025 онд гаргахаар боллоо. Байгаль, цаг уур, далайд гарцгүй зэрэг бидний нийтлэг онцлог,  гадаад бодлогын ижил төстэй байр суурьтай манай хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд хамтын ажиллагаагаа улам бүр өргөжүүлэн бэхжүүлэхээ талууд нотоллоо. Цаашид эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, байгаль орчин болон хүмүүнлэгийн салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө өргөн хүрээнд хамтран ажиллах болно. Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн, бие даасан, нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлого болон Швейцарын Холбооны Улсын даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой хөгжлийн төлөөх хүчин чармайлт, тууштай бодлогыг бид харилцан уялдуулж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна. Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа.

ШВЕЙЦАРЫН ХОЛБООНЫ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ВИОЛА АМХЕРД:

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Өнөөдөр би Монгол Улсад айлчилж байгаадаа туйлын баяртай байна. Манай хоёр улсын олон жил ойр дотно хамтран ажиллаж ирсэн атал Швейцар Улсын Ерөнхийлөгчийн түвшинд анх удаа айлчилж байгаа нь итгэхэд бэрх ч  бодит үнэн юм. Энэ айлчлал Швейцар, Монголын харилцааны түүхэнд нэгэн чухал үйл явдал болж байгааг нэн хүндэтгэж, маш их баяртай байна. Манай хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жил, Хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллага Монгол Улсад 20 жил ажилласан амжилтыг энэ айлчлалаар ёслон тэмдэглэж байна. Үүний зэрэгцээ бид ирээдүйгээ харж, хоёр улсын цаашдын харилцааг тодорхойлоход чухал ач холбогдол өгч байна. Энэ зорилтын хүрээнд бид хоёр улсын хамтын ажиллагааны тухай Хамтарсан тунхаглал, Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгууллаа. НҮБ-аас анхааруулсан дэлхий дахинаа тархаж буй ардчиллын бууралтыг сөрөн зогсоох нь Швейцар Улсын хувьд нэн чухал юм. Монгол Улсад саяхан болсон парламентын сонгуулиар сонгогчдын оролцоо өндөр байж, сонгууль амжилттай болсон нь ардчиллын төлөөх иргэд, төрийн байгууллагуудын хүчин чармайлтыг тод илтгэн харууллаа. Бид улс төр, хууль эрх зүйн чиглэлээр идэвхтэй харилцаа өрнүүлж байгаагийн зэрэгцээ эрүүл мэнд, худалдаа, хүмүүнлэгийн салбарт олон төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжүүлж байна. Түүнчлэн бид бусад салбарт хоёр болон олон талт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр болсныг өнөөдөр Хамтарсан тунхаглалдаа тусгалаа. Швейцар, Монгол дэлхийн тавцанд олон асуудлаар ижил төстэй байр суурьтай. Тухайлбал, манай хоёр улс цаазын ялыг дэлхий дахинаа халахын төлөө байдаг. Энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах нь Швейцар Улсын олон талт гадаад бодлогын нэг тулгуур нь юм.

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Үүнтэй холбогдуулан энх тайван, тогтвортой байдлын төлөөх Монгол Улсын хүч чармайлт, ялангуяа НҮБ-ын Энхийг сахиулах ажиллагаанд оруулж буй хувь нэмрийг өндрөөр үнэлж  байна. Бид дэлхий дахины аюулгүй байдлын тогтолцооны талаар мөн ярилцлаа. Тухайлбал, энэ оны зургаадугаар сард Бүргеншток хотод болсон олон улсын бага хурлын дараа Украинд зүй ёсны, энх тайвныг тогтвортой цогцлоохын төлөө Швейцар Улсаас хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаар танилцууллаа. Өнөөгийн нөхцөл байдалд энэ олон улсын бага хурал төсөөлж байсандаа хүрсэн. Үүний үр дүн нь асуудлыг урагшлуулахад чиглэсэн арга замыг эрэлхийлэхийг зорьсон. Швейцар Улсын хувьд байр суурь тодорхой бөгөөд хоёр талын оролцоог хангаж байж л энх тайвныг урт удаан хугацаанд цогцлоож чадна. Солонгосын хойгийн энх тайван, тогтвортой байдлын төлөөх Швейцар, Монголын хүч чармайлтын талаар бид мөн ярилцлаа. Швейцар, Монгол хоёр улс газар зүйн хувьд алс хол хэдий ч ардчилсан үнэт зүйл, эрх зүйт ёс, олон улсын тавцан дахь хамтын хүч чармайлт биднийг ойртуулдаг. Бид энэхүү нөхөрлөлөө улам бүр бататгаж, ирээдүйн боломжоо үр дүнд хүргэхээ нотоллоо. Найрсаг зочломтгой хүлээн авч буй хүндэт Ерөнхийлөгч Танд талархал илэрхийлье. Манай хоёр улсын харилцааг түүчээлэн өргөжүүлэхдээ баяртай байна. 

Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Чингис хаан үндэсний музейд зочиллоо

2024.08.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар хүрэлцэн ирсэн Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхердын төрийн анхны айлчлал үргэлжилж байна. Хүндэт зочин Чингис хаан үндэсний музейд зочилж, нүүдэлчдийн анхны төрт улс Хүннүгээс эхлэн ХХ зууны эхэн хүртэлх хаад, монголын түүхийг өгүүлсэн үнэт үзмэрүүдийг үзэж  сонирхлоо. Мөн өнгөрсөн онд Бүгд Найрамдах Франц Улсын Нант хотноо 250 мянга гаруй хүнд толилуулсан Чингис Хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь үзэсгэлэнг үзлээ. Энэ үзэсгэлэнг Луврын музей, Францын Үндэсний архив, Севрийн Үндэсний керамикийн музей, Чимэглэлийн урлагийн музей болон Швейцарын Рийтбергийн музейтэй хамтран гаргаж байгаа юм. Үзэсгэлэнг хоёр орны төрийн тэргүүний тохиролцсоны дагуу ирэх оны 2024.10 сараас 2026.03 сар хүртэл хугацаанд Швейцарын Цюрих хотын Рийтберг музейд дэлгэнэ. Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд мөн Чойжин ламын хийд музейд зочиллоо. Энэ хийдийг 1908 онд наймдугаар Богд Жавзандамба хутагт төрсөн дүү, олноо Чойжин лам хэмээн алдаршсан Лувсанхайдавтаа зориулан бүтээсэн түүхтэй. Хийдэд 1936 оныг хүртэл хурал ном хурж байсан бөгөөд 1941.11.13-ны өдрийн Ардын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүх, соёлын тэргүүн зэргийн дурсгал болгожээ.

Монгол Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхердад бараалхлаа

2024.08.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар Монгол Улсад төрийн айлчлал хийж буй Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхердад Монгол Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан өнөөдөр ббараахав. Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд тус айлчлал болж байгаагаараа онцлог юм. Ерөнхийлөгч Виола Амхерд Монгол Улсад УИХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгууль амжилттай болсонд баяр хүргэж, ардчилал, эрх зүйт төр, парламентын тогтолцоог улам бэхжүүлэхэд амжилт хүсэв. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс нь манай хоёр орны харилцааг улам ойртуулж, бүх талын хамтын ажиллагаа бэхжиж байгаад баяртай байгаагаа УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан илэрхийлэв гэжээ. 

Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн айлчлал өндөрлөлөө

2024.08.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхердын 2024 оны 8 дугаар сарын 2-4-ний өдрүүдэд Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлал өндөрлөв. Швейцарын талаас Төрийн тэргүүний түвшинд анх удаа хэрэгжсэн төрийн айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч Виола Амхерд нар албан ёсны уулзалт хийж, хэвлэлд мэдээлэл хийжээ. Монгол Улс, Швейцарын Холбооны Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд хэрэгжсэн төрийн айлчлалын үеэр Монгол-Швейцарын Хамтарсан тунхаглал, Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсан нь хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэх чухал ач холбогдолтой болов. Eрөнхийлөгч Виола Амхерд айлчлалаа өндөрлүүлэхээсээ өмнө монголын нүүдэлчин ахуй, зан заншилтай танилцан, эрийн гурван наадам, монгол үндэсний дуу хөгжим, бүжгийг толилуулсан бэсрэг наадам үзэж сонирхжээ.

Оцон шувуутай ойр орших Шинэ Зеланд улс

Шинэ Зеланд баруун өмнөд номхон далайд орших хоёр том арал болон олон тооны жижиг арлаас бүрдсэн улс. Нийт 268 021 км² газар нутагтай улс бөгөөд нийслэл нь Веллингтон юм. 2003 оны байдлаар 5,1 сая орчим хүн амтай дийлэнх нь европ гаралтай оршин суугчид бол, цөөнх нь уугуул иргэд болох Маори үндэстэн гэх судалгаа гарчээ. Шинэ Зеландын арлуудыг Голландын далайчин Абел Тасман нээсэн бөгөөд тэнд хөл тавьсан анхны европ хүн байв. Тэрбээр, шинээр нээсэн арлуудаа Staten Landt хэмээх нэр өгсөн бол, хожим Голландын зураг зүйч Жоан Блэу Nova Zeelandia буюу Шинэ Зеланд хэмээн нэр өгчээ. Шинэ Зеланд газарзүйн хувьд Австралиас Тасманы тэнгисээр 2000 орчим километр зайтай тусгаарлагдаж оршдог байна. Тус улс газарзүйн өвөрмөц тогтоцтой бөгөөд Австралийн цаана, Антарктидийн наана оршдог гэж ойлгож болох талтай. Өөрөөр хэлбэл, өмнөд туйлтай хамгийн ойр оршиж буй улс бол Шинэ Зеланд юм. Дийлэнх хүмүүс цагаан баавгай, оцон шувуу хоёр нэг дор зэрэгцэн оршдог гэж боддог ч үнэндээ үгүй юм. Цагаан баавгай хойд туйлд амьдардаг бол, оцон шувуу өмнөд туйлд нутагладаг онцлогтой. Тиймээс оцон шувууг хамгийн ойроос үзэж болох тохиромжтой улс бол Шинэ Зеланд гэж тодорхойлж болохоор байна. Оцон шувуу нисч чаддаггүй бөгөөд амьдралынхаа хагасыг усанд, хагасыг хуурай газарт өнгөрөөдөг. Бүх зүйлийн оцон шувуу нь дэлхийн бөмбөрцөгийн өмнөд хагаст буюу антарктидад амьдардаг ч, Галапагос оцон шувуу нь эквадорын дэргэд нутагладаг аж. Ингэхдээ том биетэй зүйлүүд нь голдуу хүйтэн бүсээр нутагладаг бол, жижиг зүйлүүд нь дулаан бүсээр нутагладаг байна. Оцон шувууны хамгийн том зүйл нь император бөгөөд нас бие гүйцсэн нь дунджаар 1.1 метр өндөр, 35 килограмм жинтэй байдаг. Харин хамгийн жижиг зүйл нь цэнхэр оцон шувуу бөгөөд 40 см өндөр, 1 килограмм жинтэй гэнэ. Балар эртний зарим зүйл оцон шувуу нь насанд хүрсэн хүнтэй тэнцэхүйц өндөртэй, хүнд жинтэй байжээ. Үүний нэг нотолгоо бол, АНУ-ын эрдэмтэд Шинэ Зеландын эргээс манай гараг дээр 50 сая жилийн өмнө амьдарч байсан хамгийн том оцон шувууны чулуужсан үлдэгдлийг олсон явдал аж. Эрдэмтдийн судалгааны талаарх өгүүлэл Journal of Paleontology сэтгүүлд нийтлэгдсэн бөгөөд Шинэ Зеландаас олдсон чулуужсан олдворууд нь оцон шувууны сүрэг гайхалтай олон янз байсныг харуулдаг байна. Энэхүү оцон шувууг Kumimanu fordycein хэмээх шинэ төрөл зүйлд оруулсан бөгөөд оцон шувуудын төрлөөс хамгийн том нь гэж эрдэмтэд өгүүлсэн байдаг. Олдсон оцон шувуудаас хамгийн том нь буюу 154 килограмм жинтэй байсан учраас тэр юм. Судлаачид оцон шувууны байршлын газрын зургийг дараах байдлаар гаргажээ.

Монгол Улсын дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд оруулж буй оролцоо

2025.01.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх байсхийгээд дэлхийн удирдагчдын чуулга уулзалтад уригдаж, уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх хурал зөвлөгөөнд оролцоод ирдэг билээ. Яагаад өнөөдөр хүн бүр энэ сэдвийг ярьж, дэлхий нийтийн тулгамдсан асуудал болоод байна вэ. Үүний нэг шалтгаан нь дэлхийн дулаарал болон бусад хүчин зүйлээс шалтгаалж антарктид тивийн мөс хайлж буйгаас дэлхий нийтээрээ нэг л өдөр усанд автаж болзошгүй байдал үүсээд байна гэж боддог. Тийшээ судлагаа хийхээр явсан монгол судлаач нүдээр үзэж, биеэр туулахдаа тэндэхийн мөс хайлаад урсч буйг хараад санаа зовниж буйгаа бичсэн нь ингэж дүгнэхэд хүргэж байгаа юм. Цэнхэр гарагийн өмнөд хязгаар Антарктидад зорчсон нь аян замын тэмдэглэлийг уншсан хэнд ч тийм сэтгэгдэл төрөх нь гарцаагүй. Тиймээс антарктидаар судалгаа хийж, аялаад ирсэн монгол судлаачын тэмдэглэлийг олж уншсанаа онцлохүй байхын арга байсангүй. Үүгээрээ Антарктидад хүрэх зам тэмдэглэлээ хэвлүүлжээ. Тийшээ сурахаар, ажиллахаар, аялахаар яваа хэнбугай ч үүнийг уншихад илүүдэхгүй биз ээ. Ямар ч байсан түүний судалгаа, аялал, тэмдэглэлийг уншаад Монгол Улс дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд хэрхэн хувь нэмрээ оруулж буйг харж болохоор байлаа. Тиймээс түүний аян замын тэмдэглээс дор хүргэe.

Цагаан тивийн сонин хачин

2023.07.21. Монгол Улс Улаанбаатар хот. Дэлхийн хүн ам найман тэрбумд хүрч, аялал жуулчлалын хөтөлбөр төрөл бүрээр хөгжиж буй ч Антарктидад хөл тавина гэдэг хэн хүнд олдох боломж биш билээ. Газар зүй, цаг агаарын тун ч хатуу нөхцөлд орших өмнөд хязгаарт техник технологи, аюулгүй байдал, макро түвшний олон шийдвэрүүдээс шалтгаалан жилд ойролцоогоор 50 мянга гаруй хүн л зорчдог гэх тооцоо байдаг. Өөрөөр хэлбэл мөсөн туйлд зочлох боломж ердөө 0.00000000625 буюу 160 сая хүн тутмын нэгд л уг газрыг нүдээр үзэж, биеэр мэдрэх аз тохиодог ажээ. Цагаан тивд хөл тавих ховорхон боломжийг атгаж, хоёр сар орчмын хугацаанд судалгааны ажил хийгээд ирсэн Н.Ялалт нь хүрээлэн буй орчны химич, дэлхий судлал-геохимийн чиглэлээр суралцаж төгссөн бөгөөд өдгөө БНСУ-д докторын хөтөлбөрт суралцаж байгаа ажээ. Бакалаврын оюутан байх үеэсээ хүрээлэн буй орчны бохирдлын асуудал тэр дундаа усны бохирдлын чиглэлээр судалгааны багт ажиллаж, байгаль орчны үнэлгээний компанид мэргэжилтнээр ажиллаж байсан нь түүний цаашдын судалгааны ажлын эхлэлийг тавьсан гэх. БНСУ-д очсон цагаасаа л магистр, докторын судалгааны ажлаараа дэлхийн уур амьсгал, хүрээлэн буй орчны өөрчлөлтийн талаарх судалгааг лавшруулан хийсээр байгааг нь тодотгууштай. Товчхондоо судалгааны ажил, мэргэшин суралцаж буй мэргэжлийн онцлог нь Антарктидад хөл тавих замыг түүнд нээж өгчээ гэж Антрактидад хүрэх зам тэмдэглэлийн зохиогчийнх тухай өгүүлсэн байна.

Байгаль орчны түүхийг уснаас

Антарктидын мөсөн бүрхүүл дээр өрөмдлөг хийж авдаг мөсөн цооногийн дээж дээр ажиллах нь өнө удаан жил (Олон улсын хамтарсан төсөл дээр гэхэд 800 мянган жил хүртэлх настай мөсөн цооног бий гэнэ.) давхарга үүсгэн хуримтлагдсан эртний цас/усны дээж дээр шинжилгээ хийж, улмаар өнгөрсөн зуун, мянган, эрин дэх агаарын температурын өөрчлөлт, түүний найрлагын талаар мэдээлэл авах боломжийг олгодог аж. Түүний явсан Антарктидын судалгааны экспедицийн хувьд сүүлийн жилүүдэд хамгийн эрчтэй хайлж, массын алдагдалд өртөж, улмаар далайн усны түвшинд нөлөөлөх эрсдэл бүхий Баруун Антарктидын мөсөн хэсэгт хүрч очих зорилготой байв. Улмаар уг тивийг агаараас тандан судлахаас гадна мөсөн дээр ажиглалтын багаж суурилуулан цооног өрөмдөж, автоматжуулсан шумбагч багажаар мөсөн мөргөцгийн доод хэсгийн далайн усанд физик хэмжилтүүд хийх, усны дээж авах, далайн усны массын төрлүүдийг изотоп, хими, микробиологийн шинжилгээгээр тодорхойлох, далайн гүний хурдсын өрөмдлөг хийх зэрэг цогц аргаар судлан, өмнөд тивийн масс хайлалт нь дэлхийн далайн усны түвшинд хэрхэн нөлөөлөхийг тодруулах, шинжлэх, түүнд шаардлагатай судалгааны дээжүүдийг цуглуулах даалгавартай байсан гэж зохиогч аяллын болон судалгааны зорилгоо тодорхойлсон байна.

Аварга Араон гэж юу вэ

Тэмдэглэлд гарах гол дүрүүдийн нэг нь яах аргагүй Араон байв. Төсөөлөхөд төсөөлөл минь хүртэл жижиг мэт санагдах аварга том онгоцыг бусад төрлийн нүсэр усан онгоцнуудаас ялгаруулах зүйл олон бий. Өөрөөр хэлбэл Араон бол БНСУ-ын хойд болон өмнөд туйлын судалгаандаа ашигладаг зориулалтын хурц хошуугаар тоноглогдсон мөс зүсэгч хөлөг онгоц юм. 111м урт, 38.25м өндөр, нийт 7507 тонн овор жинтэй, 3070 тонн ачааны даацтай. Судалгааны зориулалтаар тоноглогдсон буюу том өргөгч кранууд, далайн гүний хэмжилтүүдэд ашиглагдах зангуу олс бэхэлгээтэй, гол тавцангаас доош хоёр давхар, дээш зургаан давхар бүхий нүсэр бүтэцтэй гэх. Гаднах төмөр хийц нь жирийн ган хийцээс 1.5 дахин бат бөх, хошуу нь 1 мeтр хүртэлх зузаан мөсийг зүсэх хүчин чадалтайгаас гадна хоёр ч нисдэг тэрэг багтах агуулахтай гэхээр нүдэндээ харж үзээгүй уншигч бидэнд тун соньхон. Үүгээр ч дуусахгүй, хөлдөөх агуулах, –86 градус хүртэл хөлдөөх гүн хөлдөөгч, хөргөгчнүүд хүртэл тэнд бий. Судлаачдад зориулсан өрөөнүүд, судалгааны лабораторууд, хэрэгцээтэй зүйлсээр бүрэн тоноглогдсон онгоцны зургуудыг үзэхэд урамтай гэж зохиогч Араоныхаа тухай өгүүлжээ.

Антарктидийн тухай хэр мэдэх вэ

Дэлхийн бөмбөрцгийн хамгийн өмнөд хэсэг буюу өмнөд хязгаарын мөсөн тив Антарктид. Бидний оршин буй дэлхий дээрх хамгийн онгон дагшин, хүний хөлд өртөөгүй (судалгааны суурин баазууд болон аялагч нарыг эс тооцвол), аль нэг улс оронд өмчлөгдөөгүй, хамгийн алслагдсан, хамгийн хүйтэн, хамгийн их салхитай газар бол Антарктид билээ. Аль байршилд хүрэхээсээ хамаарч зөвхөн усан онгоцоор очих боломжтой бөгөөд зарим байршилд нь агаарын замаар олон дамжин ниссээр хүрэх боломжтой. Гэхдээ зөвхөн өмнөд туйлын зуны улирал буюу 11-2 дугаар сарын хооронд л энэ тийш зорчих юм. Учир нь 3-10 дугаар сарын хооронд Антарктидад туйлын өвлийн улирал үргэлжилж, хоногийн 24 цагийн турш харанхуй бүрхэх бөгөөд энэ үеэр температур огцом унан, улмаар далайн мөс зузаардаг тул ямар ч усан онгоц очих боломжгүй болдог байна. Дэлхийн хамгийн хүйтэн газар болон Антарктидад хамгийн хүйтэн хэм буюу –89 градус бүртгэгдсэн байдаг. Хойд туйлтай харьцуулахад далайн түвшнээс дээш илүү өндөрт өргөгдсөн ба илүү хүчтэй салхитайгаараа ялгаатай. Ойролцоогоор 14 сая.км2 үргэлжлэх (Монгол улсын газар нутгийн хэмжээнээс бараг ес дахин том) өргөн уудам талбайтай ба газар нутгийнх нь 96 хувь нь тэр чигээрээ мөсөөр хучигджээ. Мөсний зузаан дунджаар 1826м, хамгийн ихдээ 4800м хүрдэг буюу ойролцоогоор 1455 орчим давхар барилгатай дүйцэхүйц зузаан хүртэл тохиолддог гэх. Өмнөд далайгаар хүрээлэгдсэн тул бөмбөрцгийн өмнөд хэсгийн эх газруудаас бүрэн тусгаарлагдсан ба уг асар их хэмжээний мөсөн бүрхүүлийн зузаан нь уг тивийг дунджаараа манай гаргийн хамгийн өндөрлөг газар болгодог байна. Дашрамд дурдахад, Антарктидтай ойр Шинэ Зеланд улс гайхалтай байгальтай учраас Бөгжний эзэн, Хоббит киноны зураг авалтыг Шинэ Зеландд хийжээ. Мөн тус киноны найруулагч Шинэ Зеландад төрж өссөн байна.

Яагаад Антарктидийг сонирхох ёстой вэ

Антарктидад манай гаргийн нийт мөсний массын 88 хувь, цэвэр усны нөөцийн 75 хувь нь мөсөн хэлбэрээр хадгалагдаж буй. Энэ их тоон утгууд, асар их нөөц, Антарктид тивийн өөрчлөлт нь дэлхийн агаар, усан мандал цаашлаад хүн төрөлхтний амьдралд хэрхэн нөлөөлж байгаа, цаашид хэрхэн нөлөөлж болох талаар судлах шаардлагыг үүсгэж байдаг. Яахын аргагүй олон нийтийн анхаарлаа хандуулах сэдвийн нэг мөн юм. Товчхондоо Антарктид тив дэлхийн цаг уур, уур амьсгалын системд хүчтэй нөлөөтэй. Антарктид дахь байгаль, цаг уурын өөрчлөлт нь хүн ам суурьшсан, суурьшаагүйгээс үл хамааран дэлхийн бүхий л хэсэгт нөлөөлнө гэсэн үг. Харамсалтай нь энэ тив уур амьсгалын өөрчлөлт буюу дэлхийн дулаарлын нөлөөнд өртөж, аль хэдийн мөсний массаа алдах болсныг дурын судалгааны үр дүнгээс хялбархан харж болно. Өнгөрсөн 25 жилийн (1992-2017) хугацаанд ойролцоогоор гурван триллион тонн (3,000,000,000,000 тн) мөс алдсан гэх тооцоо ч бий. Хэрвээ энэ эрчээрээ Антарктидын мөсөн бүрхүүл бүхлээрээ хайлж, далайд нийлвэл усны түвшин 57.9±0.9 м-ээр ихсэж, одоогийн олон хот сууринг усанд автуулж, байгалийн тэнцвэрийг алдагдуулах эрсдэлтэй. Гэвч сүүлийн 30 жилийн хугацаанд өмнөд туйлд дулаарал ажиглагдаж, ирээдүйд ч улам дулаарахыг таамагласан тооцооллууд гарсаар байна. Эндээс дэлхийн дулаарлаас шалтгаалж Антарктикийн мөс хайлсаар байвал, дэлхийн нийт усанд автана гэсэн миний бодол, судлаачийн дүгнэлт хоёр яг таг таарч буйг дүгнэж хэлэхэд таатай байна. Ийнхүү зохиогч номынхоо тухай өгүүлсэн бол, аян замын тэмдэглэл нь илүү сонирхолтой бөгөөд тэнд хэрхэн аж төрж байснаа тэмдэглэжээ. Түүнийг ойлгоход надад их хялбар санагдлаа. А.Энхтуул миний тухайд хойд мөсөн далайн наах нь Санкт-Пeтeрбург хотод суралцаж баклавр хамгаалж явахдаа байгалийн гамшгаас учирч буй хор хөнөөлийн тухай бишгүйдээ мэдээ хичээл дээр сонсч явлаа. Хойд мөсөн далайн уур амьсгал өвөлдөө ямар хүйтэн гэж санана, харин зундаа цагаан шөнөөр нойргүй болчихдог байснаа санаад зарим нэг төсөөтэй зүйл байгааг анзаарав. Төсөөтэй зүйл нь энэ болов ч, уг судлаачаас ялгарах зүйл надад бий. Балтийн тэнгисээс урсан гарах Нeва мөрний дээгүүр алхаж, Эрмитажын музeйд очин тэнд хадгалаатай Монголынхоо түүх соёлтой танилцахын сацуу, Мeндeлeeвийн музeй дэргэдүүр гарч төв сургуулийн урт коридороор алхан, ховор ном зохиол амтархан уншиж, факультeт дээр өдөр бүр олон улсын сэтгүүлзүйгээр хичээллэж явсан нь саяхан билээ. Түүний аяллын тэмдэглэл сэтгүүлзүйн бичвэрийн нэг төрөл учраас мэргэжлийн зүгээс миний анхаарлыг татахын сацуу судалгааны сэдэв нь мөн анхаарал татлаа. Монгол Улсын Eрөнхийлөгч У.Хүрэлсүх дэлхийн удирдагчдын дээд хэмжээний уулзалтад байсхийгээд уригдаж, уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарлаас болж хэдий хэмжээний гамшиг нүүрлэж, хохирол учирч талаар илтгэл тавьдаг учраас дээрх судлаачийн зохиол болон тэмдэглэлийг онцолсон нь ийм учиртай. Дээр нь уг судлаач Шинэ Зеландаас Антарктид орсон нь хоёр орны харилцаа сайн байгааг харуулаад зогсохгүй, монголчуудад антрактид хүрэх замыг засаад ирсэн, миний тухайд сэтгүүлзүйн жанр болох хяслын тэмдэглэлээр дамжуулж ямар шинэ соргог мэдээлэл дамжуулсан нь сонирхол татав, харин тухайн судлаачийн хувьд ямар нэг нээлт хийх итгэл найдвар өвөрлөж тэр холын замыг туулсан байж таарна.

Цэнхэр гаригийн өмнөд хязгаар Антарктидад зорчсон нь

2022.04.08. Харилцаа холбоо, тээвэр логистик хөгжсөн өнөө үед цүнхээ аваад таван тивээр аялах нь хэцүү зүйл биш болсон хэдий ч дэлхийн хязгаар болох мөсөөр хучигдсан өмнөд, хойд хоёр тивд хөл тавина гэдэг хэн бүрийн биелүүлж чадах хүсэл биш хэвээрээ л буй. Тэгвэл цагаан тивд хөл тавьсан Монголын анхны эмэгтэй судлаач Н.Ялалт зургаан орны хамтарсан судалгааны экспедицийн багт багтсанаар өмнөд туйлд хөл тавьсан гарын арван хуруунд багтах монгол хүмүүсийн нэг болсон билээ. Антарктидийн мөсөн дээр 2022 оны нэгдүгээр сарын 23-ны 00:22 цагт хөл тавив. Цаг хугацаа орон зайн хувьд өөр гараг дээр байгаа мэт санагдах нь танил бус мэдрэмж байлаа. Тэнгэрийн хаяа даган, үүлсийн доор үзэгдэх мөсөн бүрхүүлүүд далайн ус, нарны өнгөтэй хослох нь хачин үзэсгэлэнтэй. Яг л зүүд шиг… Өмнөд далайн хүчтэй урсгалд дайвалзан явсаар мөсөн тивд хүрч, дэлхийн нэгэн хязгаарт хөл тавьсан өөртөө итгэж ядан, гайхсан, айсан олон мэдрэмжид автан, жингүйдэж зогссон үе эгээ л өчигдөр мэт. Дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсэг Антарктид хэмээх энэ хол газар байгаадаа итгэж ядан, сэтгэл дотор хачирхалтай мэдрэмж эрхгүй төрнө. Зүрхний цохилт хурдсаж, уртаар ойр ойрхон гүнзгий амьсгаа авах гэх мэтээр цаг тутамд л тайвшрахыг хичээж явлаа. Магад энд тархи толгой яг л байгалийнхаа жам ёсоор төвлөрөн ажиллаж байгаа тул мэдэрч байгаа зүйлс нь тийм хүчтэй байсан болов уу. Учир нь урьд өмнө нь хэзээ ч харж, мэдэрч, сонсож байгаагүй онгон дагшин байгалийн өнгө үзэмж, агаар, салхины чимээг сонордон амтлах боломж энэ байлаа. Урт хугацаа, хол замд түм буман бодолд автаж, тоолж барахын аргагүй баялаг зүйлс мэдэрснээ энэхүү тэмдэглэлдээ сорчлон оруулж, бусадтай хуваалцахыг хүссэн юм. Миний хувьд 2014 онд МУИС-ийг “Хүрээлэн буй орчны химич мэргэжил”-ээр төгсөж, 2017 оноос дэлхий судлал-геохимийн чиглэлээр БНСУ-ын “Ихуа Эмэгтэйчүүдийн Их Сургууль”-д магистраа хамгаалаад үргэлжлэн 2020 оноос докторын хөтөлбөрт суралцаж буй. Өмнө нь зөвхөн алсын зайнаас судалж, судалгааны өгүүллүүдээс уншиж, гэрэл зургаас харж төсөөлөхөөс цаашгүй байсан надад Антарктид тив, Росс тэнгис (Ross Sea), Амундзсен тэнгис (Amundsen Sea), далайн мөс (sea ice), мөсөн уулстай (iceberg) өөрийн биеэр танилцаж, судлах завшаан тохиолдсон нь гайхалтай. 2021 оны өвөл буюу арванхоёрдугаар сарын 19-нд гэрээс гаран, нийт 42,408.716 км зам туулан 2022 оны хавар буюу гуравдугаар сарын 06-нд эргэн ирсэн гурван сарын аяллын адал явдлаа дор хүүрнэе гэж зохиогч онцолсон байна.

Цагаан тивийг зорих зам

2022.01.23. Антарктид хүрэх замд 30 насны төрсөн өдөр тохиов. Бүгд Найрамдах Солонгос Улс, АНУ, Их Британи, Шинэ Зеланд, Канад, Франц зэрэг олон улсын судлаачдаас бүрдсэн Антарктидийн судалгааны том экспедицэд сургуулиа төлөөлөн (төслөө төлөөлөн) ажиллах боломж олдсон нь амьдралын минь шинэ арван эхэлж буй энэ л чухал үетэй давхацсан нь цаанаа л утга агуулгатай мэт. Учир нь гэвэл, Антарктидад ирэх боломж тийм ч их биш, ойролцоогоор 0.000001 хувийн л магадлалтай байдаг гэнэ лээ. Сөүлийн цастай хүйтэн өвөл хэдхэн цагийн (23 цаг 50 минутын дараа) дараа +25 градустай Шинэ Зеландын Крайстчөрч (Christchurch) хотын зуны улирлаар солигдож, үүнээс цааш далайд гарснаар бүрхэг, нартай, салхитай, бороотой, цас мөндөртэй олон төрлийн цаг уурын нөхцөлтэй таарч явлаа. Шөнийн цаг тул орчин тойронд сааралтсан бүрсгэр өнгө ноёлж байсан ч мөсөн тив рүү дөхөх тусам тэр харанхуй бүр мөсөн алга болов. (Антарктидад нар хамгийн өндөр цэгт манддаг 10-3 дугаар сарын хугацаанд “өдөр” үргэлжилсээр байх ба бусад саруудад харанхуй нөмөрч, цаг агаар эрс хүйтэрдэг.) Энэ урт аяллын гол зорилго нь, сүүлийн жилүүдэд хамгийн эрчимтэй хайлж, массын алдагдалд өртөөд байгаа Антарктидын мөсөн (Thwaites Glacier, Pine Island Glacier, Dotson ice shelf) хэсэгт хүрч, тухайн газар нутгийн агаар, газар, далайг цогц аргаар судлан, өмнөд тивийн масс хайлалт нь дэлхийн далайн усны түвшинд хэрхэн нөлөөлөхийг тодруулах явдал юм. Бөмбөрцгийн хойд хэсэгт байрлах БНСУ-ын Сөүл хотоос өмнөдийг чиглэн дагуу агаараар 13,413 км зам туулж Шинэ Зеланд улсын өмнөд арлын Крайстчөрч хотод буув. Крайстчөрч хотын Литтлетон боомтоос “АРАОН” (БНСУ-ын Туйлын Судалгааны Хүрээлэнгийн Антарктид болон Арктикийн судалгаанд ашигладаг хөлөг онгоц) мөс зүсэгч хөлөг онгоцонд Антарктидийн судалгааны багийн 43 гишүүд дунд монгол иргэншилтэй ганцхан судлаач нь болон суусан нь энэ. Ингээд бид “АРАОН” онгоцоор хил хязгаар нь үл үзэгдэх асар уудам далайд гарлаа. Мөсөн тив рүү ойртох тусам агаарын температур буурсаар, хөвж буй мөс үзэгдэж эхлэн, улмаар бүр битүү мөсөөр бүрхсэн хэсэгт оров. Мөсөн цөл гэмээр энэ газарт хөлөг онгоц мөсөн уулсыг дундуур нь гатлан өнгөрөв. Харж байгаа зүйлсээ хэрхэн хүлээн авахаа ч үл мэдэн гайхширна. Ингэж байтал бие биедээ ойртсон өндөр, нам, урт, богино хөвж яваа мөс тааралдах нь улам ихэслээ. Анх харж байгаа надад сонирхолтой санагдах ч “мөсөн тив зах, ирмэгээсээ бутарч, задгай далайд салан хөвж яваа нь энэ шүү дээ” гэдэг бодол байгаль орчны тогтвортой байдал талаасаа гуниг төрүүлэх аж. Далай дээр хөвж байгаа байдал, цэлийсэн тэнгэр, далайн ус… Хэзээ ч харсан анхных мэт сүрдмээр сонин санагдах нь хэвээр. Оцон шувуу, далайн хав, халим, шувууд гээд сонин содон амьтадтай хэд хэдэн удаа таарав. Нэг хэсэг газарт халим харсан бөгөөд дурандаа буулгах гэж мунгинах хэдхэн хоромд хөдөлгөөнөөс нь үүссэн долгион л үлдэж байлаа. Энэ тохиолдолд халимны зургийг дарах гэж цаг алдах биш харин нүдээрээ сайтар харж, толгойдоо тогтоож авдаг юм гэнэ. Тэнгэр цэлмэг, салхи багатай тогтуун байж, мөсөн тив өөрийн өнгө үзэмжээ харуулж байгаад талархаад ханашгүй. “АРАОН” хөлөг онгоцноос ч өндөр, том хэмжээтэй урт мөсөн уулс хажуугаар өнгөрнө. Цаашлаад “Мөсөн уулсын хаант улс” гэж хэтрүүлэн нэрийдмээр асар том мөснүүд наана цаанаа орж бөөгнөрсөн хэсэг газрыг өнгөрч явлаа. “Нүд баясна” гэдэг нь л энэ байх. Цэлийсэн том далай дээгүүрээ цагаан бүрхүүлтэй болжээ. Цагаан, хөх, цэнхэр, саарал өнгөөр хүрээлэгдсэн орчинд явсаар. Хүйтэн салхитай өдөр. Хэдхэн минут зогсоход гар бээрч, даарсандаа улайчихна. Салхи ихтэй үед хийсэх шахам тул юмнаас сайн барьж явахгүй л бол болохгүй. Цаг агаар муу тохиолдолд аюулгүй байдлын үүднээс онгоцны задгай тавцан дээр гарах, ер нь л гадаа гарах хориотой. Нарны шил, нарны тос, дулаан малгай, бээлий, хальтрахгүй гутал, салхи, ус нэвтэрдэггүй хувцас хэрэглэлтэй дотно нөхөрлөж явлаа. Далайн усанд унана гэдэг үхэлтэй шууд нүүр тулж байгаагаас ялгаагүй гэнэ. Учир нь гэвэл, уснаас татаж, гаргаж авч болох ч аврагдахаасаа өмнө хөлдсөн байдаг аж. Эсвэл бүр татаж авах ч боломжгүй болдгийг анхааруулж байлаа. Давалгааны улмаас далайн ус онгоцны тавцан дээр урсаж хөлдөнө. Хөлдүү мөсөн дээр хальтрахаас эхлээд хүчтэй салхинд хэд хэдэн удаа хийссэнээ бодоход усруу унах нь тийм ч холын аюул биш бололтой. Далайн мөс хөлөг онгоцыг маань зуурах боловч “АРАОН” хурц хошуу, нүсэр жингээрээ далайн мөсийг хагалан урагшилсаар байв. Аль ч тийшээ харсан цагаан өнгө нүд гялбуулна. Усан онгоцны нүсэр хөдөлгүүрийн дуу энэ цагаан мөсөн ертөнцөд хамгийн их чимээ гаргах бөгөөд үүнийг эс тооцвол Антарктид тэр чигээрээ амар амгалан гэмээр. Ийнхүү бид мөсөн тивд амжилттай хүрэв.

Антарктид дахь адал явдал

50 см орчим өндөртэй жижигхэн бондгор амьтад (оцон шувуу) байдгаараа нүдээ бүлтийлгэн “Энэ хэд чинь хаанаас гараад ирэв?, юу вэ?” гэх шиг л биднийг гайхан харж, яахаа мэдэхгүй балмагдан зогсоно. Үнэндээ тэр үед би ч тэднээс нэг их ялгагдах юмгүй балмагдсан байдалтай явлаа. Улаан цагаан өнгө хосолсон манай хөлөг онгоц болон улаан хувцсаар жигдэрсэн судалгааны багийнхныг хараад энэ хоёр оцон шувуу юу бодож байгаа бол гэдгийг төсөөлөхөд л тун сонирхолтой. Далайн давалгаа, салхи огтхон ч байхгүй гэж болмоор нам гүм байдал үүсэв. Далайд гарснаас хойш байгаль дэлхий биднийг ингэж тайвнаар хүлээн авсан удаагүй шахам, дандаа л хоёр тийш савлуулж байсан тул нэг л хачирхалтай, сүрдэм мэдрэмж төрнө. Нарны хурц гэрэлд мөс цагаан биш мөнгөлөг цагаан өнгөтэй үзэгдэх бөгөөд далайн усанд тусах дүрс нь огтхон ч сарнихгүйгээр үл барам бодитоосоо ч илүү мөнгөлөг саарал харагдах аж. Урт нарийссан цайвар үүл, мөс хоёрыг ялгаж харахын тулд хоёр нүдээ байн байн анивчин, хэрэндээ чармайна. Харж байгаа үзэмжээ яг тэр л хэвээр нь бусадтай хуваалцахыг хүсэх ч, харамсалтай нь жинхэнэ амьд, сүр хүчит төрхийг нь бодитоор харж байж л мэдэрч болохуйц ажээ. Уулга алдаж, удаан ажиглан зогсохоос аргагүй, үгээр илэрхийлж, бичих боломжгүй мэт гайхамшигтай өнгө үзэмж нүдний өмнө улам тодорсоор. Сүрлэг том, анир чимээгүй байдал, хүйтэн салхи, сэрүүн температур нь мөсөн тивийг тайван унтаж байгаа мэт санагдуулах ч сайтар ажиглавал захын ирмэг хэсгүүдээсээ эмтрэн хагарч, далайн гадаргуу дээр хөвж буй жижиг том мөс үзэсгэлэнт тивээс үүрд салж байгаа нь харагдана. Мөсөн тивийг сэрээчихгүй юмсан. Энэ хэвээр нь урт удаан хадгалж, хамгаалах сан.

Судалгааны явц ба хүндрэл бэрхшээлүүд

Судалгааны ажил хэрхэн явагдах бол? Алдаа гарах болов уу? Хэрхэн илүү сайн хийх вэ? гэх мэт санаа зоволт, гэр бүлээсээ хол, өвдөх эрхгүй нөхцөл, далайн өвчинд өндийж ч чадахгүй өнгөрүүлсэн өдрүүд. Нэмээд ковид19-аас өөрийгөө хамгаалан, судалгааны ажил цуцлагдан буцахаас айж сандчих сэтгэл зүй гээд амаргүй зүйлс олон байв. Судалгааны цэгүүд өөр хоорондоо ойрхон үед унтах завсар гарахгүй л байлаа. Байнга гэгээтэй байх тул хоногийн 24 цаг дахь нойр, хоолны цикл үндсэндээ алдагдав. Саяхан л оцон шувуу, мөс, цас барьж үзээд, догдлол дүүрэн зураг даруулж байсан бол одоо тэр үе дутуу нойр, толгойн өвдөлт, хоолны дуршилгүй байдал, дотор муухайралтаар солигджээ. Байрлал, гадаад орчин, сэтгэл зүйн хувьд нэг төлвөөс нөгөөрүү огцом шилжиж байв. Нойр, хоолондоо сайн байж л ажлаа амжилттай хийх тул судалгааны цэг хооронд зорчих богино хугацаанд амжиж идэж, унтах ёстой болно. Яг л утсаа цэнэглэж байж хэрэглэдэг шиг биеэ цэнэглэж байгаа мэт санагддаг. Олон өдөр дараалан ингэж ажиллахаар яг л робот эсвэл ямар нэг төхөөрөмж шиг эв хавгүй мэдрэмж авах тул унтаж чадахгүй хий хөрвөөн хэвтсээр босох үе төсөөлснөөс ч олон. Мөсөн тив хүйтэн харанхуй өвлийн улиралдаа бэлдэж байгаа гэлтэй өдөр ирэх бүр цэлмэг өдрүүдийн тоо цөөхөн болж байгаа санагдана (Өмнөд туйлд гуравдугаар сарын сүүлээс есдүгээр сарын сүүл хүртэл шөнө үргэлжилнэ). Давхар бидэнд ч бас явах цаг дөхөж буйг сануулж байгаа гэлтэй. Яг л өөр ертөнц, өөр гарагийн орон зайд шумбаж ороод буцан явах гэж байгаа мэт сэтгэгдэл төрнө.

Баяртай хэзээ ч мартахгүй Антарктид

Мөрөөдлийн Антарктид ард хоцорч, нар, сарны туяа бидний буцах замыг гэрэлтүүлэн чиглүүлэх өдөр иржээ. Ийнхүү шөнийн харанхуй эргэн ирэв. Умард зүгийг зорин “АРАОН” буцаж байна. Хэм хэмжээг тааруулан, хэт нэг туйл руу хазайлгүйгээр, утга учиртай амьдрах талаар эргэцүүлсэн, өөрийгөө таньж мэдэрсэн цаг хугацаа байлаа. Залуухан судлаач эмэгтэй, багаа төлөөлөн ганцаараа явж байгаа гэх мэт дутуу үнэлсэн, болгоомжилсон, санаа зовсон сэтгэлийг бяцхан ч гэсэн гэрэлтүүлсэн гэж бодож байна. Жижиг ч гэлээ удаан хугацаанд асан гэрэлтэж болохоо ч мэдрэв. “АРАОН” дээр байгаа хүмүүстэй англи, солонгосоор хоршуулан ярьж байсан нь олон судлаачидтай танилцах, яриа өрнүүлж, тав тухтай оршиход давуу тал болж байсныг дурдах хэрэгтэй. Хэрэндээ л монгол хүн хэмээх хүндтэй нэр дор хичээсээр ирэв. Боломж бүх хүнд байдаг. Хаанаас, ямар гараанаас эхэлсэн эсэх нь ялгаатай байж болох ч хүрэх газар, хийх зүйлс, мэдрэх мэдрэмжинд хязгаар үгүйг ойлгож авлаа. Судалгааны ажил амжилттай дууссаныг илтгэн судалгааны багийнхан нийтээрээ зургаа даруулах бөгөөд бид хамтдаа “АРАОН” онгоцоор нийт 15,432.716 км далайн замыг туулжээ. Монгол улсын далбаа Амундзсен тэнгис ба түүнтэй хиллэх Антарктидийн мөсийг тойрон анх удаа мандаж байна. Хичнээн сайхан байсан гэж санана. “Хангалттай сайн байлаа, хангалттай сэтгэл ханамжтай судалгааны ажил бас аялал байлаа” гэж өөртөө бахархалтайяа хэлмээр байна. Төсөөлж байсанаас олон хүмүүстэй танилцаж, олон зүйл сурсан аялал байлаа. Дахин хэзээ ирэх нь тодорхойгүй, ер нь дахин ирэх боломжгүй ч байж мэдэх энэ л үзэсгэлэнт тивээс авсан мэдрэмжүүд, хором мөч бүрийг насан туршдаа нандигнан дурсаж явах болно. Судалгаагаа хийх боломж олгон биднийг хүлээн авсан цэнхэр гарагийн өмнөд хязгаар Антарктид, сүрлэг мөсөн далайд талархаж байна. Энэ дэлхийд нарийн утга учир, хайраар холбогдсон гэр бүлийнхэндээ мөн талархъя. Антарктид хүрэх аяллыг хамтдаа бүтээлцсэн судалгааны багийн гишүүд, “АРАОН” онгоцны ажилчид, тусалж дэмжсэн, заавар зөвлөгөө өгсөн багш нар, лабораторийн багийнхан, ажлын хамт олон, найзууд хэн бүгдэд баярлаж байна. Байгальд ойр байх, байгалиас авах эрч хүч, аялалд дурлах, шинэ зүйлс мэдрэх, хүссэн зорьсон зүйлдээ хоёргүй сэтгэлээр тууштай хөдөлмөрлөхийн чухлыг дамжуулан хүргэхийг хүссэн урт бичвэрийг минь энэ хүртэл уншсан танд ч мөн баярлалаа. Хүндэтгэсэн, Дэлхий судлал-геохимийн магистр, БНСУ-ын “Ихуа” эмэгтэйчүүдийн их сургуулийн докторант, геохимийн лабораторийн судлаач Н.Ялалт гэжээ. Түүний аян замын тэмдэглэлээс сэтгүүлч А.Энхтуул миний дэвшүүлсэн оцон шувуу зөвхөн урд мөсөн далайд бий гэдэг нь батлагдав. Яагаад гэхээр хойд мөсөн далайд цагаан баавгай л бий. Үүнийг юунаас мэдэж болох вэ гэхээр тус улсын уран зураг, хүмүүсийнх нь нэршил гэхчлэн олон зүйлээс мэдэж болно. Мөн Антарктид хүрэхэд хамгийн ойр газар бол Шинэ Зeланд, тэндээс л явах бололцоотой гэдгийг батлав. Цаашлаад дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалж, урд мөсөн далайн мөс хайлж буй нь байгалийн гамшиг гарахад нөлөөлж буй хүчин зүйл мөн гэж миний дэвшүүлснийг түүний судалгаа бататгав. Түүний тэмдэглэлээс энэ мэт олон сонирхолтой мэдээлэл авахаас гадна, тийш зүглэх нь эрсдэл ихтэйг судлаач мөн онцолсныг анхаарах нь зөв болов уу.

Шинэ Зеландын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.11.16. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улс, Шинэ Зеланд Улстай 1975.04.08-ны өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Шинэ Зеланд Улсаас Монгол Улсад хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Жеймс Дэвид Энтони Уэйти Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Элчин сайдыг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Ерөнхийлөгч баяр хүргэж, амжилт хүсэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд Элчин сайд хүчин чармайлт гаргана гэдэгт итгэж байгаагаа хэлээд, төр, засгаас бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ  илэрхийлэв. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэг, НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд харилцааг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг тэмдэглэв. Элчин сайд  Жеймс Дэвид Энтони Уэйти харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Шри-Ланкын харилцаа

2022.04.27. Төрийн ордон. Улаанбаатар хот. Монгол Улс. Бүгд Найрамдах Ардчилсан Социалист Шри Ланка Улсаас хавсран суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Палита Т.Б. Кохона Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Элчин сайдад баяр хүргэж, нэгэн жарны түүхтэй  уламжлалт найрсаг харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа тэмдэглэв. Элчин сайд Палита Т.Б. Кохона харилцаа, хамтын ажиллагааг ялангуяа худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсролын салбарт хөгжүүлэхийн төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийлэв.

Монгол, Энэтхэгийн түүхэн харилцаа

2025.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Энэтхэг улс нь 18-20 зууны дунд үе хүртэл Британийн колони болох алхам бага багаар тавигдсан ч, 1947 онд тусгаар тогтносон улс болсон юм. Тус улс дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээрээ дэлхийд 4-т, газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд 7-т, хүн амын тоогоороо 2-рт бичигддэг улс юм. Пакистан, Хятад, Балба, Бутан, Бангладеш, Мьянмар зургаан улстай хиллэдэг ба Энэтхэгийн далайгаар хүрээлэгдэн оршдог. Англи хэлийг түлхүү ашигладаг ч, 22 албан ёсны хэлтэй бөгөөд ихэвчлэн тухайн хүний ямар шашинтайгаас хамаардаг байна. Гэхдээ Засгийн газар нь 16 хэлийг албан ёсны хэл гэж үздэг ба үүнд Хинди, Тамил, Бэнгали, Пунжаби, Санскрит хэлнүүд багтдаг байна. Монгол, Энэтхэгийн харилцааг одоогоос 3 мянган жилийн тэртээгээс эхтэй гэж судлаачид үзжээ. Энэтхэгийн зүүн хойд муж нутаг болон Хималайн сав газраар гучин сая гаруй өвөг монгол буюу монголоид угсаатан амьдардаг байна. Тэд олон зуун жилийн өмнөөс Энэтхэгт хэд хэдэн удаа нүүдэллэн очжээ. Үүний зэрэгцээ Энэтхэгийн өмнө зүгийн Андаманы аралд монгол гаралтай хүмүүс амьдардгийг 13-р зуунд Италийн аялагч Марко Поло явж байхдаа харж тэмдэглэн үлдээсэн аж. Тус улстай олон зууны өмнөөс түүхэн харилцаатай явж ирсэн ч, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс, Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улстай 1955.12.24-ний өдөр дипломат харилцаа тогтоосон байна. Тухайн үед Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс нь Монгол Улсыг тусгаар тогтнохыг хүлээн зөвшөөрсөн социалист бус анхны орон байсан бөгөөд Монгол Улсыг 1961 онд НҮБ-д элсэхэд гол дэмжлэг үзүүлсэн орон юм. Монгол, Энэтхэгийн ард түмэн газарзүйн хувьд хол оршдог ч, сэтгэл санаа, соёлын хувьд ойр байдаг оюун санааны хөрш орнууд гэж үздэг. Монгол Улс 1956 онд Дели хотод Элчин сайдын яамаа нээсэн бол, Энэтхэг улс 1971 онд Улаанбаатар хотод Элчин сайдын яамаа нээж үйл ажиллагаагаа эхлүүлжээ. Үүнээс ч өмнө монгол, энэтхэг түүхэн харилцаатай байсныг илтгэх түүх дурсгал бий. Доголон Төмөрийн удам Их Моголын эзэнт гүрний Шах Жахан хаан өөрийн хатан Мумтаз Махалд зориулж Энэтхэг улсын Агра хотод Жамна голын эрэг дээр Таж Махал бариулсан нь түүх болон хоцорчээ. Энэтхэг, Перс, Могулын архитектурын хэв шинж агуулсан уран барилга, түүхийн хосгүй үнэт бүтээл учраас ЮНЕСКО 1983 онд дэлхийн өвд бүртгэн авчээ. Таж махал өнөөдөр дэлхийн долоон гайхамшигт тоонд зүй ёсоор багтаж, тив тивийн сая сая жуулчид зорин очдог газар болжээ.

Монгол, Энэтхэгийн соёлын харилцаа

2022.06.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монголын ард түмэн эрт дээр үеэс ном сударт хүндэтгэлтэй хандаж түүнийг тууривах үйлсэд хүч, хөдөлмөр, сэтгэл , зүтгэл, оюунаа харамгүй зориулж ирсэн. Үүний ачаар олон тооны судар тэртээгээс өнөөг хүртэл уламжлагдан ирж, уншдаг ном бус, урлагийн бүтээл болсон байна. Тэдгээрээс дурдвал, Ганжуур, Данжуурын хөлгөн судруудыг нэрлэж болох юм. Ганжуурыг бурхан багшийн айлдвар гэж нэрийддэг. Тиймээс ч Энэтхэг, Жагарын орноос гаралтай гэж ойлгож болно. Бурхан багшийг таалал төгссөнөөс хойш ганжуурыг пали хэл дээр сударт буулгажээ. Энэ хэлнээс бусад улсууд өөрийн орны хэл рүү хөрвүүлж орчуулсан байдаг аж. Ганжуурыг монгол хэлнээ орчуулсан уламжлал маш эртнийх. Ганжуур нь анх 2500 жилийн тэртээ Энэтхэг, Жагарын оронд зохиогдсон 108 боть хөлгөн судар юм. Ганжуурыг анх Санскрит Төвд хэлнээс Өгөөдэй хааны зарлигаар Чу мэргэн эх хэлнээ орчуулж, Лигдэн хааны үед алтаар урлаж байсан гэлцдэг. Мөн манай улсад боловсруулсан хар цаасан дээр мөнгө, оюу, шүр, сувд, дун, алт, зэс, номин зэрэг есөн эрдэнээр үсэг, мөр сэлгүүлэн бичсэн Ганжуурын хөлгөн судар ч бий. Бурхан багшийн айлдвар буюу Ганжуурын хураангуйд шинжлэх ухааны их, бага 10 салбар багтдаг байна. Их таван ухаанд: дуун ухаан, учир шалтгааны ухаан, урлахуйн ухаан, анагаах ухаан, сэтгэл шинэчлэл зэрэг багтжээ. Бага таван ухаанд яруу найраг, бүжиг, одон орон зурхай судлал, уран барилга зэрэг багтдаг байх юм. Данжуур нь эдгээр их, бага таван ухааны тайлбарыг багтаасан 225 боть бүхий Ганжуурын тайлбар зохиол юм. Тус хөлгөн судар 3427 нэр төрлийн ном зохиолыг багтаасан 107 мянга 839 хуудастай. Төвд Данжуурын монгол хэлнээ орчуулах ажлыг 14 зууны үеэс эхлүүлсэн ч тухайн үед бүтнээр нь орчуулж дуусгаагүй юм. Харин 1742 онд энэ судрын 200 орчуулгыг Монгол Улсын бүх газраас нэгтгэн цуглуулж эх хэлнээ хөрвүүлэх ажил эхэлсэн юм. Халх монгол, Өвөр монгол, Буриад монгол, Ойрад монголоос эрдэмтэд чуулж төвд хэлнээс монгол хэлнээ буулгасан гэдэг. 1976 онд данжуурыг монгол хэлнээ бүтнээр нь орчуулж дуусган модон бараар 225 боть хэвлэсэн байдаг. Энэ бүтээлүүд Үндэсний номын санд хадгалагдаж ирсэн. Төв номын санд хадгалагдаж байсан Ганжуур, Данжуурын эртний орчуулгуудыг нэгтгэн 400 боть болгож, олны хүртээл болгох ажил 2007 оноос эхэлсэн байдаг. Үүнд Ганжуурын 108 боть, Данжуурын 225 боть, Богд Зонховын 20 боть, Жанжаа Хутагтын 9 боть, Ловон Бадамжунайн нууц тарни багтаж байв. Эдгээр 400 ботийн эхний 30 нь 2008 онд хэвлэлтээс гарч, үлдсэн ботиуд 2010 онд хэвлэгдэж дуусна гэж тухайн холбогдох хүмүүс ярьж байлаа. Ийнхүү манай улс ганжуур, данжуурыг эртний орчуулгуудыг орчин цагийн монгол хэлнээ хөрвүүлж уншигчдын хүртээл болгоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Тэгвэл Ганжуурын эртний гар бичмэлийн 113 боть өнөөг хэр нь ОХУ-ын Санкт-Петербургийн их сургуульд хадгалаатай байгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-д айлчлах үеэр Санкт-Петербургийн их сургуулийн монгол судлалын багш, оюутан, төгсөгчид ярьж байсан юм.

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Энэтхэгийн Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2016.07.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Суреш Бабуг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Элчин сайд Суреш Бабу Шадар сайдыг хүлээн авч уулзаж байгаад талархаж буйгаа илэрхийлээд ардчилсан сонгуулийн дүнд Монгол Ардын Нам ялалт байгуулж, шинэ парламент, Засгийн газар бүрдсэнд баяр хүргэлээ. Шадар сайд У.Хүрэлсүх өнгөрсөн онд Ерөнхий сайд Нарендра Моди манай улсад албан ёсны айлчлал хийсэн нь хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргахад түлхэц болсон гэдгийг онцлоод айлчлалын хүрээнд 1 тэрбум ам.долларын зээлийн хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан нь хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд онцгой ач холбогдолтой үйл явдал болсныг тэмдэглэлээ. Мөн тэрээр эдийн засгийн хөгжлийг сэргээх, өсгөх чиглэлд ажиллана гээд хоёр орны хамтын ажиллагааг эдийн засаг, худалдааны чиглэлээр өргөжүүлэх, ялангуяа хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт хамтран ажиллах боломж байгааг тодотгоод ноён Элчин сайдыг дэмжиж ажиллахыг хүслээ. Энэтхэгийн Ерөнхий сайдын айлчлалын хүрээнд Малын эрүүл мэнд, сүүний чиглэлээр  хамтран ажиллах тухай санамж бичиг байгуулсан. Энэ санамж бичиг хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн чиглэлд хамтран ажиллах түншлэлийн нэг чиглэл болох боломжтой юм гэж Элчин сайд Суреш Бабу хэллээ. Нарийн мэргэжилтнүүдээ Энэтхэг Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр чадавхжуулах сургалтад хамруулах хүсэлтэй байгаагаа Шадар сайд илэрхийлээд тус улсын тэтгэлгээр жилд 150 иргэн сургалтад хамрагддаг байсныг Ерөнхий сайд Нарендра Модигийн айлчлалын хүрээнд суралцагчдын тоог 200 болгон нэмэгдүүлсэнд талархаж байгаагаа илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр Элчин сайд Суреш Бабу Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Дотоод хэргийн сайдын илгээсэн урилгыг гардууллаа. Шадад сайдад Нью Дели хотод болох Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын хуралд оролцох урилга илгээжээ.

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Азийн сайд нарын Бага хурлын нээлтэд үг хэлнэ

2016.11.03. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын анхдугаар Бага хурал өнөөдөр Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Шинэ Дели хотноо эхэлж байна. 2018 онд хоёрдугаар Бага хурлыг Монгол Улсад зохион байгуулахтай холбогдуулан Шадар сайд У.Хүрэлсүх бага хурлын эхэнд үг хэлэх юм. Мөн БНЭУ-ын Ерөнхий сайд Моди, НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах тусгай төлөөлөгч ноён Роберт Глассер нар үг хэлнэ. ОБЕГ-ын дарга, бригадын генерал Т.Бадрал “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагааг уур амьсгалын эрсдэлийн удирдлагын стратегид нэгтгэх, хэрэгжүүлэх Улсын болон орон нутгийн стратеги” сэдэвт хуралдаанд илтгэл тавина. Мөн “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагаан дахь хөрөнгө оруулалт” сэдэвт техникийн хуралдааныг даргалах юм. ОБЕГ-ын дэд дарга, онцгой байдлын хурандаа Ц.Ганзориг “Олон нийтийн гамшигтай тэмцэх чадавхыг сайжруулах” сэдэвт сэдэвчилсэн хуралдаан, ОБЕГ-ын ахлах мэргэжилтэн, онцгой байдлын хурандаа Ч.Ариунаа “Хувийн хэвшлийн оролцоо” сэдэвт сэдэвчилсэн хуралдаанд танилцуулга хийх ажээ.

Монгол Улс гамшгийн эрсдэлийг бууруулах салбарт найдвартай түнш болж чадах алхмыг тавилаа

2016.11.02-05. Энэтхэг Улс. Дели хот. Азийн сайд нарын анхдугаар хуралдаанд Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх оролцоод ирлээ. Дэлхийн хүн амын 60 хувь амьдардаг Ази тивийн хувьд газар хөдлөлт, цунами, далайн шуурга, үер, зуд, ганд өртөх эрсдэл өндөртэй бүс нутаг. Байгаль цаг уурын өөрчлөлт болон хүний хүчин зүйлээс хамаарах эрсдэл гамшигтай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, хор хөнөөлийг арилгах асуудлыг зөвхөн нэг улс, Засгийн газар дангаараа хэрэгжүүлэх боломжгүй тул Энэтхэг Улсын Засгийн газраас НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газартай хамтран анх удаа энэхүү чуулга уулзалтыг зохион байгуулсан юм. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх сайд нарын хуралдаанд анхны илтгэлийг тавьж, гамшгийн эрсдлийг бууруулах чиглэлээр Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй бодлого, зорилтын талаар мэдээлэл хийлээ. Чуулга уулзалтын үеэр Шадар сайд У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах тусгай элч Роберт Глассертай  уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Азийн 39 орны Засгийн газрын тэргүүн, гамшгийн асуудал эрхэлсэн сайд нар чуулж 2015 онд Японы Сендай хотноо болсон Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Дэлхийн гуравдугаар бага хурлаас НҮБ-ын гишүүн 187 орон соёрхон гаргасан “2015-2030 онд хэрэгжүүлэх Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичгийн” Азийн бүс нутгийн төлөвлөгөөг батлан гаргалаа. Мөн гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад улс төрийн дээд түвшний оролцоог хангахын тулд “Делигийн тунхаглалыг” гаргасанаараа онцлог юм. Өөрөөр хэлбэл Азийн бүс нутагт ирэх 15 жилд гамшгийн эрсдэлийг хэрхэн бууруулах талаар баримт бичигтэй болж байгаа юм. Ирэх 2018 онд Монгол Улсын Засгийн газар НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газартай хамтран Азийн сайд нарын II бага хурлыг Улаанбаатар хотноо зохион байгуулна. Тийм ч учраас энэ удаагийн Азийн сайд нарын анхдугаар хуралдаан манай улсын  хувьд туршлага хуримтлуулан судлахын зэрэгцээ, Монгол Улс бүс нутгийн хэмжээнд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах салбарт улс орныг манлайлан оролцох,  найдвартай түнш болж чадах эхний алхмыг тавьжээ. 

Шадар Сайд У.Хүрэлсүх Азийн сайд нарын чуулга уулзалтад оролцож байна

2016.11.04. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Шинэ Дели хотноо болж байгаа Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын чуулга уулзалтад Шадар сайд У.Хүрэлсүх тэргүүтэй төлөөлөгчид оролцож байна. Дэлхийн хүн амын 60 хувь амьдардаг Ази тив нь газар хөдлөлт, цунами, далайн шуурга, үер, зуд, ган зэрэг гамшиг эрсдэлд 88 хувьтай өртдөг эмзэг бүс нутаг юм. Гамшиг эрсдэлтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, хор уршгийг арилгах зэргийг аль нэг улс, Засгийн газар дангаараа хийх боломжгүй тул анх удаа энэ чуулга уулзалтыг зохион байгуулж байна. Энэтхэг Улсын Ерөнхий сайд Н.Моди Засгийн газрынхаа бодлого, гамшиг ослыг эрт мэдээлэх, урьдчилан сэргийлэх, хүн ардыг мэдээллээр хангах, эрсдэл даатгалын сан үүсгэх, зам, барилгын чанарыг стандартад нийцүүлэх зэрэг 10 зүйл төлөвлөгөө, авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээний талаар танилцууллаа. Чуулга уулзалтад Азийн 39 орны төлөөлөгчид оролцож байгаагийн 34 нь сайд нар юм. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх сайд нарын хуралдаанд анхны илтгэлийг тавьж, гамшгийн эрсдлийг бууруулах чиглэлээр хийж байгаа ажил, бодлого, зорилтын талаар мэдээлэл хийлээ. Чуулга уулзалтын үеэр Шадар сайд У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах тусгай элч Роберт Глассертай уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Азийн сайд нарын чуулга уулзалт 3 хоног үргэлжлэх бөгөөд хуралдаанаас Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Засгийн газруудын хамтарсан Шинэ Делийн тунхаглал, Сендай программыг хэрэгжүүлэх Азийн хөтөлбөр зэрэг баримт бичиг гаргах юм гэжээ.

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Энэтхэгийн Хилийн асуудал эрхэлсэн Дотоод хэргийн дэд сайдыг хүлээн авч уулзав

2016.12.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын хилийн асуудал эрхэлсэн Дотоод хэргийн дэд сайд Санжийваний Куттиг хүлээн авч уулзлаа. Манай хоёр орон харилцаа, хамтын ажиллагааны олон жилийн түүхтэй. Цаашид ч улам шинэ шатанд гарч хөгжинө гэдэгт итгэдэг.  2018 онд Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах талаарх дээд хэмжээний уулзалт, хурлыг эх орондоо зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. Үүнд идэвхитэй хамтран ажиллана гэдэгт найдаж байна гэж Шадар сайд уулзалтын эхэнд хэллээ. 2015 онд БНЭУ-ын Ерөнхий сайд Наренда Модигийн айлчлалаас  хойш хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа стратегийн түвшнөөс шинэ түвшинд гарсан. Өнөөдөр бид Цагдаа, Хил хамгааллын чиглэлээр хамтран ажиллах харилцан ойлголцлын санамж бичгийг Монгол Улсын Хууль зүй дотоод хэргийн яамтай байгууллаа. Хамтарсан ажлын хэсгийн хуралдааныг хийлээ. Цаашид хэрхэн ажиллах талаараа тодорхой чиглэл шийдлийг гаргасан гэж Энэтхэг Улсын хилийн асуудал эрхэлсэн Дотоод хэргийн дэд сайд Санжийваний Кутти танилцуулжээ.

Азийн түншлэлийн хуралдаан Улаанбаатар хотод эхэллээ

2017.04.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өнөөдрийн хуралдаанаар манай улс Азийн сайд нарын бага хурлаар баталсан Нью Делигийн тунхаглал, Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичгийг хэрэгжүүлэх Азийн бүсийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан үүрэг, амлалтуудаа хэрхэн хэрэгжүүлж байгаагаа тайлагнана. Мөн бүс нутагт гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад ямар асуудлуудад анхаарч ажиллах шаардлагатай байгаа талаар хэлэлцэх юм.  Түүнчлэн ирэх онд Засгийн газар, НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газар хамтран Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын хоёр дугаар бага хурлын бэлтгэлийг хэрхэн хангах талаар ярилцахаар төлөвлөжээ. Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх хуралдааныг нээж хэлсэн үгэндээ “Азийн түншлэлийн хуралдаан нь өнгөрсөн оны 11-р сард БНЭУ-ын Нью Дели хотноо хуралдсан Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын анхдугаар бага хурлын дараа чуулж байгаагаараа өндөр ач холбогдолтой” гэж тэмдэглэлээ. Азийн түншлэлийн хуралд Австрали, Бангладеш, Бутан, БНХАУ, БНАСАУ, БНЭУ, Индонези, Япон, Лаос, Малайз, Мальдив, Мьянмар, Пакистан, Филиппин, БНСУ, Шри-Ланка, Тайланд, Вьетнам болон олон улсын Засгийн газар хоорондын байгууллага, НҮБ , олон улс, бүс нутгийн төрийн бус байгууллагууд, Азийн гамшгийн бэлэн байдлын төв, Азийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулах төв, НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газрар болон манай улсын 120 гаруй төлөөлөгч оролцож байна.

Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах ажлыг эрчимжүүлнэ

2017.11.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-ын Элчин сайд Суреш Бабуг өнөөдөр хүлээн авч уулзлаа. Түүхэн болон соёлын хэлхээ холбоо, ардчиллын үнэт зүйлс, бүс нутаг болон олон улсын энх тайван, тогтвортой байдлыг хамгаалах хоёр талын хамтын хүсэл эрмэлзэлд суурилсан Монгол, Энэтхэгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа “Стратегийн түншлэл”-ийн зарчмаар тууштай өргөжин хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд илэрхийллээ. Мөн өндөр, дээд түвшний айлчлалын үеэр яригдсан асуудлууд хэрэгжиж байгаад талархлаа илэрхийлээд БНЭУ-ын Засгийн газрын нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг үр дүнтэй ашиглахад онцгой анхаарна гэлээ. Хөнгөлөлттэй зээлийн ерөнхий хэлэлцээр, түүнд тусгасан нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дамжуулах шугам хоолойн хамт барьж байгуулах нарийвчилсан ТЭЗҮ-г боловсруулж эхэлсэн байна. Ерөнхий сайд Н.Модигийн айлчлалын үеэр яригдсан нөгөө чухал асуудал нь Мэдээллийн технологийн аутсорсингийн төв байгуулах төсөл юм. Газар зүйн байршил, дэд бүтэц, хүний нөөц зэргийг бодолцоход энэ төв цаашид мэдээллийн  Data center болж өргөжих боломжтой юм. Энэтхэгийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжих эдгээр төслийг хэрэгжүүлэх техникийн баг өнөөдөр Улаанбаатарт ирж байна, уулзалт, сургалт зохион байгуулна. Ирэх оны эхний улиралд газрын тосны үйлдвэр байгуулах тендер зарлах боломжтой гэж ноён Элчин сайд Суреш Бабу хэллээ. Онцгой байдлын ерөнхий газрын 25 албан хаагч Энэтхэг Улсад сургалтад явж байгаа. Хилийн хамгаалах ерөнхий газрын Удирдлагын төв байгуулахад техник, тоног төхөөрөмжийн дэмжлэг үзүүлнэ. Мөн харилцан туршлага солилцох, мэргэжилтэн сургах ажлыг хийнэ зэрэг ажлыг зохион байгуулж байгаа гэж Элчин сайд хэллээ. Уулзалтын үеэр яригдсан бас нэг асуудал нь Энэтхэг Монголын хооронд шууд нислэгтэй болох талаар санал солилцов. Шууд нислэгтэй болсноор бизнес, аялал жуулчлал хөгжих төдийгүй хөрөнгө оруулагчдыг татна. Мөн дээрх том төслүүдийн ажлыг эрчимжүүлэхэд тустай гэдгийг хоёр тал онцолжээ.

Ерөнхий сайд БНЭУ-ын Дотоод хэргийн сайдыг хүлээн авч уулзав

2018.06.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар айлчилж байгаа Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Дотоод хэргийн сайд Ражнат Сингхийг албан өрөөндөө хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улс нь БНЭУ-ыг хамгийн ойр дотны гуравдагч хөрш орон гэж үздэг бөгөөд Стратегийн түншлэлийн харилцаандаа тэргүүлэх чиглэл өгдөг гэдгийг Ерөнхий сайд хэлэв. Мөн БНЭУ-ын Ерөнхий сайд Н.Моди 2015 онд Монгол Улсад айлчилсан нь харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргасныг тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, МАН-ын даргаар томилогдсонд нь Дотоод хэргийн сайд Ражнат Сингх баяр хүргээд БНЭУ-д айлчлахыг урилаа. Монгол Улс бол БНЭУ-ын Зүүн Хойд Ази дахь том түнш орон. Өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлал тогтмолжиж, харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимтэй хөгжиж байгааг тэмдэглэв. Цаашид хил хамгаалах, батлан хамгаалах, боловсрол, мэдээллийн технологи, кино урлаг, аялал жуулчлал зэрэг салбарт хамтран ажиллах шаардлагатай. Ялангуяа хоёр орны хоорондын худалдааны эргэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, Улаанбаатар-Дели чиглэлд шууд нислэгтэй болохын тулд хүчин чармайлт гаргаж ажиллах ёстой гэдэгт талууд санал нэгджээ.

Азийн сайд нар Улаанбаатар хотноо чуулж эхэллээ

2018.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Энэ өдрүүдэд  “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын бага хурал” Улаанбаатар хотноо болж байна. Хоёр жил тутам болдог энэ хурлаар Азийн 50 орны хоёр мянга гаруй төлөөлөгч дэлхийн болон бүс нутагт гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад  тулгарч буй хүндрэл, бэрхшээлийг хэлэлцэн шийдвэр гаргах юм. Бага хурал нь бүс нутгийн болон хил дамнасан гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад манлайллаа үзүүлж, улс орон, ард иргэдэд үр дүнтэй шийдэл гаргах замаар тулгамдсан хүндрэл бэрхшээлийг даван туулах, шинэ арга замыг нээх боломжийг оролцогч улсуудад олгодог. Мөн хурлаар “Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ” баримт бичиг хэрэгжсэн өнгөрсөн гурван жилд хэрэгжүүлсэн гол арга хэмжээг танилцуулж, хэлэлцүүлнэ. Түүнчлэн 2016 онд болсон хурлаар батласан Шинэ Делигийн Тунхаглал, Азийн бүсийн төлөвлөгөө, 10 оролцогч талуудын сайн дурын мэдэгдэл, тэдний хүлээсэн үүрэг, амлалтын хэрэгжилтийг дүгнэх юм. “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын бага хурал-2018”-аас Улаанбаатарын тунхаглал. 2018-2020 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, Үндэсний болон орон нутгийн түвшинд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах стратегитай улс орны тоог нэмэх, оролцогч талуудын сайн дурын мэдэгдэл  зэрэг үндсэн баримт бичгийг батлан гаргана. “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын бага хурал”-ын нээлтэд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх оролцон хэлсэн үгнээс хүргэе.

НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын Тусгай төлөөлөгч, эрхэмсэг хатагтай Мизутори, Эрхэм хүндэт зочид, төлөөлөгчид өө, Хатагтай, ноёд оо,

Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын II бага хуралд хүрэлцэн ирсэн Ази, Номхон далайн бүс нутгийн орнуудын Засгийн газар, НҮБ  болон бусад оролцогч талын төлөөлөл Та бүхэнд Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа гүн талархал илэрхийлэн мэндчилье. Та бүхэн Монголын сайхан оронд тавтай морилно уу. 2015 оны “Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичиг”-т үндэсний болон бүс нутгийн хэмжээнд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагааг Гамшгийн эрсдэлийг ойлгох; Гамшгийн эрсдэлийг удирдах засаглалыг бэхжүүлэх; Гамшигтай тэмцэх чадавхийг бэхжүүлэхэд хөрөнгө оруулах; Гамшгийн бэлэн байдлыг хангах, түүний дараах сэргээн босголт, нөхөн сэргээлтэд “сайжруулан сэргээн барих” үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх гэсэн дөрвөн тэргүүлэх чиглэлд хандуулахаар тодорхойлсон билээ. Мөн онд дэлхий нийтийн хөгжлийн дараагийн 15 жилийн хөтөч болсон “Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр 2030”-ийн зэрэгцээ “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Парисын хэлэлцээр”, “Хөгжлийн санхүүжилтийн асуудлаарх Аддис Абебагийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр”, “Хотжилтын шинэ хөтөлбөр”  зэрэг чухал баримт бичиг батлагдсаныг та бид хамтран хэрэгжүүлж байна. Тогтвортой хөгжил  нь олон талыг хамарсан цогц үйл ажиллагаа тул эдгээр баримт бичгийг амжилттай, уялдаа холбоотой хэрэгжүүлэх нь та бидний өмнө тавигдаж буй эрхэм зорилго төдийгүй хэрэгцээ, шаардлага болоод байна.

Хүндэт хатагтай ноёдоо,

Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Сендайн баримт бичиг батлагдсанаас хойшхи гурван жил хагасын хугацаанд бид Азийн бүсийн төлөвлөгөө болон Шинэ Делигийн тунхаглалыг батлан хэрэгжүүлж байгаа билээ. Сүүлийн 15 жилд Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын бага хурал нь гамшигт хамгийн ихээр өртдөг манай тивийн улс орнуудын хувьд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр ярьж хэлэлцэх, санаа бодлоо солилцох, хамтран шийдвэр гаргах үүрэгтэй хамтын ажиллагааны идэвхтэй механизм болон хөгжиж байна. Өнгөрсөн хугацаанд бүс нутгийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагаанд НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газар, түүний бүсийн төвийн үүрэг оролцоо, дэмжлэг чухал ач холбогдолтой байсныг энд цохон тэмдэглэхийг хүсч байна. Энэ удаагийн бага хурлаар бид Шинэ Делигийн тунхаглал, Сендайн баримт бичгийг хэрэгжүүлэх Азийн бүсийн 2016-2018 оны төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг үнэлэн дүгнэх, 2018-2020 онд хэрэгжүүлэх бүсийн төлөвлөгөөг батлах зэрэг улс төрийн чухал шийдэл гаргах, улмаар улс орнууд сайн дурын амлалт авах, талууд харилцан туршлага солилцох боломжийг олгож байна.

Эрхэмсэг хатагтай ноёдоо,

Монгол орны газарзүй болон нийгэм, эдийн засгийн энэ өвөрмөц байдал нь гамшгийн эрсдэлийн онцгой нөхцлийг бүрдүүлж байдаг. Манай улсад хүчтэй салхи, шуурга, үер, ой, хээрийн түймэр, ган, зуд зэрэг байгалийн гамшгийн давтамж нэмэгдэж, хүн амын ахуй амьдрал, улс орны эдийн засаг, тогтвортой хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байна. Үүний зэрэгцээ Монгол Улс нь Төв Азийн газар хөдлөлтийн өндөр эрсдэлтэй бүс нутагт байрладаг бөгөөд сүүлийн жилүүдэд газар хөдлөлтийн давтамж улам бүр нэмэгдэх боллоо. Иймээс гамшгийн эрсдэлийг бууруулах нь манай төр, засгийн бодлого, үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлийн нэг яах аргагүй мөн билээ. Засгийн газар НҮБ-аас баталсан “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр 2015-2030 онд хэрэгжүүлэх Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичиг”, “Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр-2030”, “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Парисын хэлэлцээр”-ийг бүрэн дэмжиж, улсынхаа хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийг нэгдсэн удирдлагаар хангах зорилго бүхий “Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030”-ыг баталж, “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого”-оо хэрэгжүүлж байна. Сендайн баримт бичиг батлагдсанаас хойш Монгол Улс гамшгаас хамгаалах менежментээс гамшгийн эрсдэлийн менежмент рүү хурдацтай шилжиж, гамшгийн удирдлагын  тогтолцоог боловсронгуй болгох, хууль эрхзүйн орчныг шинэчлэх, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, олон нийтийн оролцоог дэмжих чиглэлээр нэлээдгүй ажил хийсэн. Тухайлбал 2017 онд УИХ-аас Гамшгаас хамгаалах хуулийг шинэчлэн баталж, үндэсний болон орон нутгийн түвшний гамшгийн эрсдлийг бууруулах тогтолцоог бүрдүүлэн, оролцогч талуудын үүргийг тодорхойлж, онцгой байдлын албаныхны эрхзүйн байдал, нийгмийн халамжийг сайжруулж, гамшгийн үеийнхүмүүнлэгийн тусламжийн зохицуулалтыг боловсронгуй болголоо. 2018 онд Засгийн газраас “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Сендайн үйл ажиллагааны хүрээг Монгол Улсад хэрэгжүүлэх дунд хугацааны стратеги”, хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг баталж, хэрэгжүүлж байна. Түүнчлэн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаанд төр, хувийн хэвшлийн болон салбар дундын хамтын ажиллагаа, иргэдийн оролцоог хангах, бодлогын зөвлөмж гаргах чиг үүрэг бүхий орон тооны бусГамшгийн эрсдэлийг бууруулах үндэсний зөвлөл байгуулав. Мөн НҮБ-ын “Гамшигт тэсвэртэй, аюулгүй хот” хөтөлбөрт бүх хот нь нэгдсэн Азийн анхны улс болсон зэргийг дурдаж болно.  Бүс нутгийн орнууд, НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газар болон олон улсын байгууллагуудын зүгээс Монгол Улсыггамшигтай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр Азидаа тэргүүлэгч орны нэг хэмээн үнэлж байгаад бид сэтгэл хангалуун байна. Монгол Улсын Засгийн газраас Азийн сайд нарын II бага хурлын үеэр бид

• “Гамшигт тэсвэртэй дэд бүтэц, хот суурин газрын гамшигтай тэмцэх чадавхийг сайжруулах нь”,
• “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад төр, хувийн хэвшлийн түншлэл, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх нь” сэдвээр хоёр онцлох хуралдааныг зохион байгуулна.

Хүндэт хатагтай ноёдоо,

Бүс нутгийн олон улс орон хөгжлийн бодлогоо шинэчилж, эдийн засгийн огцом өсөлтийг бий болгосноор сая сая хүн ядуурлаас гарч байна. Гэвч энэ ололт амжилттай зэрэгцэн дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, экологийн доройтлын улмаас бүс нутагт тохиолдох гамшгийн давтамж, хамрах цар хүрээ, нийгэм-эдийн засагт учруулах хор хохирлын хэмжээ улам бүр ихэсч байгаа нь бидний  сэтгэлийг түгшээх боллоо. Ази тивийн гамшгийн эрсдэл нь Африк тивээс дөрөв дахин, Европ болон Хойд Америкаас 25 дахин өндөр байна. НҮБ-аас гаргасан мэдээгээр Ази, Номхон далайн бүс нутагт 2000 оноос хойш жилд дунджаар 150 гаруй гамшиг тохиолдсон нь дэлхий дахинд жилд тохиолдож буй нийт гамшгийн 45 хувийг эзэлж байна. Үүний зэрэгцээ гамшгийн улмаас дэлхийн эдийн засагт учирсан хохирлын 38 хувь нь, гамшигт өртсөн хүн амын 85 хувь нь Ази, Номхон далайн орнуудад оногдож байна. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг даган бүс нутагт хотжилт эрчимтэй явагдаж байна. Ази, Номхон далайн бүс нутагт  хөдөөгийн хүн амын тоо хот, суурин газарт амьдардаг хүн амын тооноос ямагт илүү байсан бол 2018 оноос хойш эсрэгээрээ хотын хүн ам хөдөөд амьдардаг хүн амын тооноос давж гарах нөхцөл бүрджээ. Тиймээс ирээдүйд бидэнд хотжилттой холбоотой олон асуудал тулгарах нь дамжиггүй болоод байна. Олон мянган хүний амь насыг авч одсон Энэтхэгийн далайн цунами, Сычуаны газар хөдлөлт, Мьянмарын Наргис хар салхи болон эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулсан Японы зүүн эргийн  газар хөдлөлтөөс үүдэлтэй гурвалсан гамшиг, Тайландын их үер, Балбын газар хөдлөлт зэрэг томоохон гамшгийн харамсалтай түүхээс сургамж авч гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад чиглэсэн хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, улам идэвхжүүлэх хэрэгцээ шаардлага бүс нутгийн хувьд онцгой ач холбогдолтой болоод байна.

Эрхэм хатагтай ноёдоо,

Монгол Улсын Засгийн газарт гурван удаа Онцгой байдлын асуудал хариуцсан сайдаар ажиллаж байсны  хувьд улс орны тогтвортой хөгжлийг хангах нэг гол нөхцөл нь гамшгаас хамгаалах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах явдал гэдгийг би маш сайн ойлгож мэдэрсэн. Гамшгийн голомтод ажиллан гамшигт өртсөн иргэдийн зовлонг хуваалцаж, гамшгийг даван туулах тэдний асар их эр зориг, хүсэл тэмүүлэл, тэсвэр хатуужлаас эрч хүч авч, тэдэнд дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж, туршлага хуримтлуулсандаа бахархаж явдаг. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах НҮБ-ын манлайлагч төрийн түшээ хүний хувьд, Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүний хувьд бүс нутаг, дэлхий дахинд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх чиглэлээр хэд хэдэн санал дэвшүүлье.  

Нэгдүгээрт. Улс орон, холбогдох бүх талд хүртээмжтэй Гамшгийн эрсдэлийн мэдээлэл, мэдлэгийн нэгдсэн сүлжээ бий болгоё:

Мэдээллийн санд тулгуурлан  шинжлэх ухааны орчин үеийн арга хэрэгслийг ашиглан гамшгийн эрсдэлийн талаарх мэдээллийг шийдвэр гаргагчид, олон нийт, иргэдэд ойлгомжтой байдлаар хүргэх, мэдлэгийг хуваалцах сүлжээг бий болгох хэрэгтэй байна. Мөн мэдээллийн нэгдсэн сүлжээний зэрэгцээ улс орон, холбогдох талууд мэдлэг, туршлагаа харилцан солилцох, Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн сайд нарын хурлуудаас баталсан тунхаглал, бүсийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг хянах, тогтмол үнэлэх, олон нийтэд тайлагнах механизмыг бий болгох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Ингэж чадвал бид гамшгийн эрсдэлийн талаар нэгдмэл, үнэн бодитой мэдээлэл авах, түүндээ тулгуурлан оновчтой шийдвэр гаргах, хэрэгжилтийг хянах боломжтой болох юм.

Хоёрдугаарт. Гамшгийн эрсдэлийн боловсролыг бүх нийтэд олгох, гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад хүүхэд, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлье.

Гамшгаас хамгаалах, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах тухай ойлголт, мэдлэгийг албан болон албан бус боловсрол, бүх түвшний иргэний боловсрол, мэргэжлийн боловсрол, сургалтаар  дамжуулан олгох нь хүн амын амьдралын хэвшил, зан үйлийг өөрчлөхөд дэмжлэг болж, эрсдэлийг бууруулах соёл, уламжлалыг төлөвшүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэнэ. Гамшгийн эрсдэлийн боловсролыг олон нийтийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, нэн ялангуяа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, цагаач болон уугуул иргэд, хүүхэд, ахмад настан зэрэг онцлог бүлгийг хамруулсан, жендерийн мэдрэмжтэй арга, хэлбэрээр олгох нь илүү үр өгөөжтэй гэж бодож байна. Бидний ирээдүй хүүхэд, залуучуудаар дамжуулан гамшгийн эрсдэлийг бууруулах болон уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох талаарх мэдлэг, чадварыг эцэг, эх, олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлэх нь гамшгийн эмзэг байдлыг бууруулах, гамшгийг тэсвэрлэх чадварыг бэхжүүлэх үр дүнтэй арга байх болно.

Гуравдугаарт. Хөдөө аж ахуйн салбарын уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах бодлогыг дэмжье.

Ази, Номхон далайн бүсэд хоёр тэрбум гаруй хүний амьдрал зөвхөн хөдөө аж ахуйн салбараас хамааралтай байна. Хөдөө аж ахуйд учруулж буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн эрсдэлийн шинж чанарыг бүрэн дүүрэн таньж мэдэж, урьдчилан сэргийлэх оновчтой арга хэмжээ авч чадахгүй байгаагаас энэ салбарт гамшгийн эрсдэлээс хүлээх хохирол улам бүр нэмэгдэх боллоо. Өнөөдөр дэлхий дахинд тохиолдож буй байгалийн дөрвөн гамшиг тутмын гурав нь уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй бөгөөд хөгжлийн түвшнээс үл хамааран бүх улс оронд нэгэн адил нөлөөлж байна. Монгол орны хувьд уур амьсгалын өөрчлөлт нь аль эрт бодит аюул болж, ган, зуд, цөлжилт зэрэг гамшгийн давтамж болон далайц олшрон өсч, хүн амын тэр дундаа хөдөө аж ахуйд ажиллагсдын эмзэг байдал улам бүр нэмэгдэж байна. Иймд улс орнууд уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, тэсвэрлэх чадварыг хөдөө аж ахуйн салбарт нэмэгдүүлж, арга технологио шинэчлэх шаардлага зүй ёсоор урган гарч байна. Мөн улс орон бүр олон зууныг дамжин амьдарч, аж төрөхдөө аливаа гамшгийн эрсдэлийг бууруулах арга ухаан, мэдлэг туршлага хуримтлуулсан байдаг. Иймд гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад чиглэсэн улс үндэсний уламжлалт арга ухаан, үндэсний чадварыг орчин үеийн чиг хандлагатай хослуулан баяжуулж үр өгөөжийг нь дээшлүүлж байх  хэрэгтэй байна. Энэ нь бүс нутгийн болон улс орнуудын хэмжээнд уур амьсгалын өөрчлөлтийн таагүй нөлөөллийг бууруулах замаар урт удаан хугацаанд тогтвортой хөгжих гол үндэс болох юм.

Дөрөвдүгээрт. Гамшигт тэсвэртэй дэд бүтэц болон хот төлөвлөлтийг хөгжүүлье.

Ази тив бол эрчимтэй хотжиж, дэд бүтцийг далайцтай бүтээн байгуулж буй бүс нутаг юм. Иймд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, шинэ эрсдэл үүсэхээс сэргийлэхийн тулд орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтөд эрсдэлийн мэдээллийг ашиглах,  түүнчлэн хүн ам суурьшихад аюулгүй, экосистемийн үйл ажиллагааг хэвийн хадгалах боломжтой, гамшгийн эрсдэлд тэсвэртэй хот төлөвлөлтийг хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Гамшгийг тэсвэрлэх чадвартай дэд бүтцийг барих ялангуяа сургууль, эмнэлэг зэрэг нэн чухал барилга, байгууламжийг барилгын материалын стандарт, дэлхий нийтээр мөрддөг зарчмуудын дагуу эхнээс нь зөв загвар хийцээр, аюулд тэсвэртэй барих, хүчитгэл хийх, ашиглалтын засвар үйлчилгээний соёлыг хөгжүүлэн төлөвшүүлэх нь зүйтэй. Одоогоор тус бүс нутгийн дийлэнх улс орон өөрсдийн хот төлөвлөлт, дэд бүтцийн хөгжлийн бодлого, стратеги, хөтөлбөр, төлөвлөгөөтэй байгаа хэдий ч эдгээрт эрсдэлийг тооцсон эсэхийг дахин  нягтлах шаардлага байгаа гэж үзнэ. Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөд гамшгийн эрсдэлийг тооцох нь тогтвортой хөгжлийг хангах нэг үндсэн нөхцөл гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй байна.

Тавдугаарт. Гамшигт тэсвэртэй байх чадварыг бизнесийн байгууллагуудад бэхжүүлэх, төр, хувийн хэвшлийн түншлэл, хөрөнгө оруулалтыг дэмжье.

Ази, Номхон далайн бүсэд дэлхийн хүн амын 60 гаруй хувь оршин сууж, дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тэн хагасыг үйлдвэрлэж байна. Энэ утгаараа тус бүс нутгийн бүтээгдэхүүн ханган нийлүүлэлтийн сүлжээ өөр хоорондоо маш нягт уялдаатай тул ганц удаагийн гамшиг бүс нутгийн эдийн засагт бүхэлд нь сөргөөр нөлөөлж болохуйц нөхцөл үүсээд байна. Иймд ханган нийлүүлэлтийн сүлжээний бүх шатанд бизнесийн тасралтгүй ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулах, бизнесийн байгууллагууд өөр өөрийн онцлогт тохирсон гамшгийн эрсдэлийн удирдлагын загварыг  нэвтрүүлж, байгууллагынхаа гамшгийг тэсвэрлэх чадварыг бэхжүүлэх шаардлагатай байна. 2011 онд Японы зүүн эрэгт болсон газар хөдлөлт болон Тайландад болсон үер зэрэг томоохон гамшгаас авсан нэг том сургамж бол хувийн хэвшил маш сайн бэлтгэлтэй байх нь үндэсний болон бүс нутгийн эдийн засгийн хохирлыг бууруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж буй явдал юм. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэхэд зарцуулсан зардлын үр ашиг нь гамшгийн дараах аврах, хор уршгийг арилгах, сэргээн босгох үйл ажиллагааны зардлаас хавьгүй бага байдаг. Тиймээс төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд гамшгийн эрсдэлийг бууруулах талаар хамтран ажиллаж, нөөц, мэдлэг туршлагаа нэгтгэж, үр дүнтэй хөрөнгө оруулалт хийх нь маш чухал болоод байна.

Зургаадугаарт. Тогтвортой хөгжил, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлийн хамтын ажиллагааны санхүүгийн механизмыг бүрдүүлье.

Дэлхийн болон бүсийн санхүүгийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа, улс орнуудын хандив, татвар зэрэгт түшиглэн тогтвортой хөгжил, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлийн хамтын ажиллагааны санхүүгийн механизмыг бүрдүүлэх нь зүйтэй. Энэ нь бүс нутгийн гамшигт өртөмтгий хөгжиж буй орнууд, ялангуяа нэн буурай хөгжилтэй, далайд гарцгүй болон арлын жижиг хөгжиж буй орнуудын гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад тулгарч буй бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд туслах, шинжлэх ухаан, судалгааны байгууллага, хувийн хэвшил, бусад холбогдох талын гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэх, шинэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээг бий болгох, хөгжүүлэхийг дэмжих хамтын хүчин чармайлт, хөрөнгийг үр өгөөжтэй зарцуулах боломж бүрдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна.

Эрхэмсэг хатагтай ноёдоо,

Бүс нутгийн аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжлийг хангахад чиглэсэн оновчтой, өргөн хүрээтэй, хариуцлагатай шийдвэр гаргаж, туршлага солилцохоор энд хуран цугларсан төлөөлөгчид та бидний  хэлэлцүүлгийн дүн, цаашдын хамтын ажиллагаа  нь улс орнуудын гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, бүс нутгийн төдийгүй дэлхий нийтийн тогтвортой хөгжлийн хангахад  онцгой хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. “Гамшгийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлснээр тогтвортой хөгжлийг хамгаалах нь” сэдэвт Азийн сайд нарын II  бага хурлыг амжилттай зохион байгуулж, цаашид бүс нутгийн хамтын ажиллагааг дэмжиж, өргөжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар бүх талаар хамтран ажиллах эрмэлзэл төгс байгааг дахин нотолж байна. Хурлыг зохион байгуулахад дэмжлэг үзүүлсэн НҮБ-ын Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газар болон хамтран ажилласан та бүхэнд дахин чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах замаар байгаль орчинд ээлтэй, хүн бүрт тэгш хүртээмжтэй тогтвортой хөгжилд хүрэхийн төлөө хамтдаа зүтгэе гэжээ.

БНЭУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2018.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусч нутаг буцах болсонтой нь холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-аас манай оронд суугаа Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд Сураш Бабуг хүлээн авч уулзав. Хоёр улсын хооронд өндөр, дээд хэмжээний харилцан айлчлал болж, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа өргөжин хөгжихөд Элчин сайдын оруулсан хувь нэмэр их байсан гэдгийг Ерөнхий сайд тэмдэглэлээ. Тэр дундаа Энэтхэгийн Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаар Монгол Улсад Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр барих бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлж, гэрээ хэлэлцээр ажил хэрэг болж, бодит биелэлээ олоход онцгой үүрэг гүйцэтгэснийг хэллээ. Мөн, Монгол Улсад эх орноо төлөөлөн сууж байсны хувьд цаашид Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр барьж дуусгахад аль болох дэмжлэг туслалцааг үзүүлж ажиллана гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Манай хоёр орны хамтын ажиллагааны үр дүнд босгосон газрын тосны үйлдвэрийн үйл ажиллагаа нээгдэх тэр өдөр баяртай уулзахын ерөөл тавив. Монгол, Энэтхэгийн олон талт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Засгийн газар анхаарч байгааг Элчин сайд Сураш Бабу тэмдэглээд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг удахгүй Энэтхэг Улсад айлчилна гэдэгт найдаж байна гэв. Хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагаа улам тэлнэ гэж итгэж байна. Хил хамгаалах, Онцгой байдал, Батлан хамгаалах, Энергийн чиглэлээр явуулж байгаа бидний хамтын ажиллагаа үргэлжилнэ гэж бодож байгаа учир сэтгэл дүүрэн нутаг буцаж байна хэмээн ноён Сураш Бабу хэлжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Энэтхэгийн шинэ Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2019.02.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдсон Мохиндер Пратап Сингхийг хүлээн авч уулзав. Хоёр орны улс төрийн харилцаа өндөр түвшинд хөгжиж байгааг  Ерөнхий сайд тэмдэглээд түүх, соёлын эртний харилцаатай Энэтхэг Улсыг бүс нутаг дахь гол түнш, тус улстай хөгжүүлж байгаа Стратегийн түншлэлийн харилцаанд тэргүүлэх ач холбогдол өгдөг гэв. Цаашид улс төрийн яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлж, дээд, өндөр түвшний айлчлалын давтамжийг нэмэгдүүлэхийн төлөө байна гэлээ. Мөн аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, хил хамгаалах салбарын харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн салбарын хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргахын төлөө Элчин сайд идэвх санаачилгатай ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна гэв. Монгол Улс нь Энэтхэг Улсын хувьд чухал анд нөхөр, бүс нутаг дахь түнш орон. Харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллана гэдгээ Элчин сайд М.П.Сингх хэлэв. Уулзалтын үеэр Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн талаар ярилцлаа. Энэ төсөл нь харилцаа, хамтын ажиллагаанд шинэ хуудас нэмсэн, түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдэх бүтээн байгуулалт гэдэгт талууд санал нэгдэв. Энэтхэгийн тал нэмэлт санхүүжилтийг баталгаажуулах, үйлдвэрт ажиллах монгол инженер, техникийн ажилтнуудыг сургаж бэлтгэх, Инженерс Индиа Лимитед компанийн Төлөөлөгчийн газрыг Улаанбаатар хотод нээх, Энэтхэгийн Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах иргэдийн тоог нэмэгдүүлэх зэрэг чиглэлээр ажиллаж байгааг Элчин сайд М.П.Сингх хэлжээ.

Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн барилга угсралтын ажил эхэллээ

2019.10.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн гаднах дэд бүтэц бэлэн боллоо. Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд байгуулах газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийг ашиглалтад хүлээн авч, барилга угсралт, хөрөнгө оруулалтыг албан ёсоор эхэллээ. БНЭУ-ын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд 2023 онд энэ үйлдвэрийг барьж ашиглалтад оруулахаар болсон. Монгол Улсын  Засгийн  газар үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийг  байгуулах үүргээ цаг хугацаанд нь гүйцэтгэж ашиглалтад орууллаа. Хүлээн авах ёслолд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНЭУ-ын Газрын тос, байгалийн хийн сайд Дармэндр Пратхан, БНЭУ-ын Гадаад хэргийн сайдын зөвлөх К.Панкаж, БНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа элчин сайд М.П.Сингх болон УИХ, Засгийн газрын гишүүд, албаны бусад хүн оролцов. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ёслолын арга хэмжээг нээж хэлсэн үгэндээ БНЭУ-ын Засгийн газар хөрөнгө оруулалт хийснээр Монголын төрөөс сүүлийн хориод жил зорьж буй газрын тосоо дотооддоо боловсруулж, түлш шатахууны хэрэгцээгээ хангах зорилтыг бодитой ажил хэрэг болгох боломжийг бүрдүүллээ. Төмөр зам, авто зам, цахилгаан дамжуулах агаарын шугамаа татаж дууслаа. Энэ бол төрийн болон мэргэжлийн байгууллагуудын өндөр зохион байгуулалттай ажилласны үр дүн. Дотоод нөөц бололцоогоо дайчилж, бүтээн байгуулалтаа гүйцээж хийхийн нотолгоо болж байна. Монгол, Энэтхэгийн зорьж буй энэхүү хамтын бүтээн байгуулалт нь манай хоёр улсын уламжлалт найрсаг харилцаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд хүргэнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. БНЭУ-ын Засгийн газар, ард түмэнд талархал илэрхийлье гэжээ. БНЭУ-ын Газрын тос, байгалийн хийн сайд Д.Пратхан; Монгол Улсад 1,5 сая/тн хүчин чадалтай газрын тосны боловсруулах үйлдвэр байгуулж буй нь хоёр улсын нөхөрлөлийн бэлэг тэмдэг юм. Монголын талын хүсэлтээр 236 сая ам.долларын нэмэлт санхүүжилтийг манай Засгийн газраас хийхээр шийдвэрлэсэн. Хоёр орны стратегийн түншлэлийг улам хөгжүүлэхийн төлөө хамтран ажиллах болно” гэв. Дорноговь аймгийн Сайншанд хотоос зүүн хойш 18 км-т Алтанширээ сумын нутаг дэвсгэрт байгуулах газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын хүрээнд 27км төмөр зам, 17,2 км 100 тоннын хүнд даацын авто зам барьж, улсын чанартай төв автозам болон төмөр замтай холбожээ. Мөн 110 кВт-ын эрчим хүчний агаарын дамжуулах шугам барьж, үйлдвэрийн талбайг бэлтгэх, тэгшлэх ажлыг гүйцэтгээд байна. Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр нь урьдчилсан ТЭЗҮ-ээр жилд 1,5 сая/тн тос боловруулах хүчин чадалтай байх юм. Үйлдвэрийн түүхий эдийн нөөцийг тогтоох хайгуулын ажлууд бүс нутгийн хэмжээнд идэвхитэй хийгдэж байгаа бөгөөд бүрэн тогтоогдсон нь 35 сая/тн. Нефть-хими болон химийн аж үйлдвэрийн суурь, түүхий тос дамжуулах хоолой төслийн хүрээнд тавигдах юм. Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр баригдсанаар түлш  шатахууны импортын хамаарлаас гарч, валютын гарах урсгал 20 орчим хувиар буурна. Мөн Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 хувиар нэмэгдэж, улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого 150 сая ам.доллараар өсч, 600 гаруй ажлын байр шинээр бий болж, үйлдвэрийг дагасан жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжих юм. Дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад идэвхтэй оролцож, үүрэг гүйцэтгэсэн Зэвсэгт хүчний дугаар ангийн албан хаагчид, “Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр” ТӨХХК, “Цахилгаан дамжуулах үндэсний сүлжээ”, “УБТЗ” ХНН, “МТЗ” компанийн нийт ажилчдад Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Засгийн газрын талархалыг гардуулж, баяр хүргэн зарим хүнийг шагнаж урамшууллаа. Одоо газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийн ажилтан албан хаагчдын 550 айлын орон сууцны хорооллыг барьж эхлээд байна гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзав

2020.09.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзав. Элчин сайд М.П.Сингх Монгол Улсын Ерөнхий сайдад Энэтхэг Улсын Ерөнхий сайд Н.Модигийн мэндчилгээг уламжлан, Монгол, Энэтхэгийн Стратегийн түншлэлийг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд онцгой анхаарч, дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаад талархал илэрхийлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсад элэгсэг дотно ханддаг Элчин сайдтай уулзаж байгаадаа баяртай байна гээд Энэтхэг Улсын Ерөнхий сайд Н.Модигийн Монгол Улстай хийж буй харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлж буйг тэмдэглэв. Хамтын ажиллагааны эрчийг цаашид улам нэмэгдүүлэн, дээд, өндөр түвшний айлчлалын давтамжийг хадгалж, харилцааг бүхий л салбарт өргөжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Талууд Энэтхэгийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр баригдах Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхээр тохиролцов. Мөн Энэтхэг Улсад зарим бараа бүтээгдэхүүнийг экспортлох туршилтын тээвэрлэлт хийхэд хоёр тал ач холбогдол өгч, хамтран ажиллахаар ярилцав. Соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэндийн салбар дахь хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдлын талаар санал солилцсоноос гадна зарим төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Энэ онд тохиож буй Монгол, Энэтхэгийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч байгаагаа Элчин сайд М.П.Сингх хэлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалахад онцгой ач холбогдол өгч байгаагаа хэлээд, Энэтхэгт саатаад байсан монгол иргэдийг татаж авахад дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлжээ.

Энэтхэгээс захиалгат нислэгээр 219 лам хүүхдийг эх орондоо авч ирнэ

2020.06.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. БНЭУ-ын Каранатака мужид байдаг Гоман, Сэра, Жүме гэсэн гурван дацанд шашны чиглэлээр сурч, амьдарч буй нийт 597 монгол иргэн байна. Үүний 357 нь 10-18 хүртэлх насны хүүхэд аж. Тэдгээрээс 219 хүүхдийнх нь  эцэг, эх, асран хамгаалагч болон Гоман дацангийн удирдлагуудаас хүсэлт тавьсны дагуу хүүхдүүдийг эх оронд нь авч ирэхээр шийдвэрлэж, зохион байгуулж ажиллахыг Монгол Улсын Шадар сайдад үүрэг болгов. Хүүхдүүдийн амьдарч буй хийдээс 6 километрийн зайд Ковид19 вурусын тохиолдол илэрсэн нь тэдний нөхцөл байдлыг эрсдэлтэй болгосон учир чартер нислэг гарган хүүхдүүдийг эх оронд нь татан авч ирүүлэхийг хүссэн байна. Эх орондоо ирэх хүсэлтэй 219 хүүхдийн 70 хувь нь  Архангай, Баянхонгор, Завхан, Төв, Хэнтий, Увс зэрэг аймгуудаас ирсэн орон нутгийн хүүхдүүд аж. Эцэг эхчүүд нислэгийн зардлыг төлөх ч тусгаарлалтын төлбөрийг төлөх боломжгүй учир дэмжлэг үзүүлэхийг Засгийн газраас хүсчээ. Иймд тусгаарлах зардалд шаардагдах 229.9 сая төгрөгийг Хүүхдийн хөгжил, хамгааллын хөтөлбөрөөс санхүүжүүлж, насанд хүрэгчдийн адил хорио цээрийн шаардлага хангасан  тусгаарлах байранд байрлуулж, нийгэм сэтгэлзүйн үйлчилгээг үзүүлэх ажлыг даалгажээ. Дашрамд дурдахад, Улсын онцгой комиссын шийдвэрийн дагуу 2020.05.13-нд Туркийн Истанбул  хот руу тусгай үүргийн нислэг хийж, 170 орчим монгол иргэнээ татан авав. Мөн ОХУ-ын Улаан-Үд хотоос 05.14-нд 202 иргэнийг, 05.15-нд Эрхүү хотоос 200 орчим иргэнийг татан авав. Харин 05.18-нд Энэтхэг улсаас тусгай үүргийг онгоц нислэг үйлдэж, иргэдээ татан авахаар ажиллаж байсан юм.

БНЭУ-аас ойрын хугацаанд вакцин нийлүүлнэ

2021.01.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-д үйлдвэрлэж байгаа “Ковид-19” цар тахлын эсрэг вакцинаас авах хүсэлтэй байгаагаа тус улсын Ерөнхий сайд Нарендра Модид илгээсэн албан захидалдаа илэрхийлсэн байна.Талууд вакцин нийлүүлэх хүрээнд өнөөдрөөс буюу 2021 оны 01 дүгээр сарын 19-ний өдрөөс 150 монгол эмчийг цахим сургалтад хамруулж эхэллээ. Тээвэрлэлт, хадгалалт, вакцинжуулах ажил бэлэн болсон бөгөөд вакцины тоо хэмжээ, нийлүүлэх хуваарийг дипломат шугамаар тохиролцох юм. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсад дэмжлэг үзүүлэхээр шийдвэрлэсэн стратегийн түнш, гуравдагч хөрш БНЭУ-ын Засгийн газарт чин сэтгэлийн талархал илэрхийлжээ.

Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзлаа

2021.03.02. Сангийн сайд Б.Жавхлан, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон нар Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын үеэр Монгол, Энэтхэг хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэх газрын тосны үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын явц, ялангуяа түүхий тос дамжуулах хоолойн асуудлаар санал солилцов. БНЭУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах” төсөл амжилттай хэрэгжиж, төлөвлөлтийн шатнаас барилга-угсралтын шатанд шилжиж байгаа бөгөөд үйлдвэрийн технологийн бус барилга байгууламжийн ажлыг Энэтхэгийн “JMC Projects India” компани гүйцэтгэхээр гэрээ байгуулан бүтээн байгуулалтын ажлыг 2021 оны 01 сарын 15-ны өдрөөс эхлүүлсэн байна. Элчин сайд М.П.Сингх хоёр орны харилцааны бэлэг тэмдэг болсон энэхүү төслийг амжилттай урагшлуулахад Энэтхэгийн талаас бүх талаар дэмжиж хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ илэрхийлэв.

Энэтхэгийн элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзав

2020.09.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Энэ өдөр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНЭУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд М.П.Сингхийг хүлээн авч уулзлаа. Элчин сайд М.П.Сингх Монгол Улсын Ерөнхий сайдад Энэтхэг Улсын Ерөнхий сайд Н.Модигийн мэндчилгээг уламжлан, Монгол Энэтхэгийн Стратегийн түншлэлийг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд онцгой анхаарч, дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаад талархал илэрхийлэв. Талууд Энэтхэгийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр баригдах Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхээр тохиролцсон юм. Мөн Энэтхэг Улсад зарим бараа бүтээгдэхүүнийг экспортлох туршилтын тээвэрлэлт хийхэд хоёр тал ач холбогдол өгч, хамтран ажиллахаар ярилцав. Соёл, боловсрол, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэндийн салбар дахь хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдлын талаар санал солилцсоноос гадна зарим төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Энэ онд тохиож буй Монгол, Энэтхэгийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч байгаагаа Элчин сайд М.П.Сингх хэлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх КОВИД-19 цар тахлыг даван туулах, иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалахад онцгой ач холбогдол өгч байгаагаа хэлээд Энэтхэгт саатаад байсан монгол иргэдийг татаж авахад дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлсэн юм.

Энэтхэгийн элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2021.08.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд М.П.Сингх-ийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсонд нь Элчин сайд баяр хүргэж, Монгол Улсад улс төрийн тогтвортой байдал сэргэн бэхжиж байгаад баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх үедээ ч хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд онцгой ач холбогдол өгч ирснээ дурдаж, цаашид Ерөнхийлөгчийн хувиар Стратегийн түншлэлийг бэхжүүлэх, хамтарсан томоохон төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд бүх талын дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Хоёр улс цар тахлын үед ч идэвхтэй хамтран ажиллаж, бие биенээ харилцан дэмжиж ирснийг талууд онцлов. БНЭУ-аас цар тахлын эмчилгээнд ашиглах Ремдесивир эмийн 100 мянган тун тарилгыг 2021 оны 08 дугаар сарын 30-ны өдөр Монгол Улс хүлээн авсан нь иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаалахад чухал хувь нэмэртэйг тэмдэглэлээ. Хоёр улсын Стратегийн түншлэлийн бэлгэ тэмдэг болсон Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах төслийг цаг хугацаанд нь амжилттай хэрэгжүүлэх чиглэлээр үргэлжлүүлэн идэвх чармайлттай ажиллах нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр хоёр улсын хооронд худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, энэ хүрээнд БНЭУ-д коксжих нүүрс экспортлох туршилтын тээвэрлэлтийг эхлүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх талаар санал солилцлоо. БНЭУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд А.Б.Важпайн нэрэмжит Мэдээллийн технологи, холбоо, аутсорсингийн төв болон Монгол, Энэтхэгийн хамтарсан найрамдалт дунд сургууль байгуулах зэрэг хамтарсан төсөл хэрэгжиж эхэлсэнд талууд сэтгэл хангалуун байгаагаа харилцан илэрхийллээ гэжээ. 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНЭУ-ын Үндэсний аюулгүй байдал хариуцсан орлогч зөвлөх Викрам Мисриг хүлээн авч уулзлаа

2022.04.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн У.Хүрэлсүх өнөөдөр Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс /БНЭУ/-ын Үндэсний аюулгүй байдал хариуцсан орлогч зөвлөх Викрам Мисриг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монголын ард түмний оюун санааны хөрш, чухал гуравдагч түнш болох Энэтхэг улстай найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх түвшинд гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, Стратегийн түншлэлээ улам бэхжүүлэн шинэ шатанд гаргахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв. Ялангуяа хоёр орны хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөлд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувиар онцгой анхаарал хандуулж байгаагаа дурдаад, үйлдвэрийг цаг хугацаанд нь ашиглалтад оруулах нь чухал байгааг онцоллоо. Орлогч зөвлөх Викрам Мисри БНЭУ-ын Ерөнхийлөгч болон Ерөнхий сайдын мэндчилгээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид уламжилж, хоёр улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын алба хоорондын ээлжит зөвлөлдөх уулзалтаар хамтын ажиллагааны чиглэлүүд, сансар, харилцаа холбооны салбарт хамтран хэрэгжүүлэх тодорхой төсөл, хөтөлбөрүүдийн талаар дэлгэрэнгүй яриа хэлэлцээ өрнүүлснийг тэмдэглэв. Тухайлбал, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах салбарт хоёр улсын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх асуудлаар санал нэгтэй байгааг дурдлаа. Мөн Энэтхэг, Монгол Улсын хамтран хэрэгжүүлж буй Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөлд тус улсаас төр, засгийн өндөр, дээд түвшинд анхаарал хандуулж буйг хэлэв. Энэхүү төслийн хэрэгжилт нь холбогдох яамдын хариуцах ажил хэдий ч Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс онцгойлон авч үзэж буйд талархалтай хандаж байна гэлээ. Иймд тус төслийн явцад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Ажлын албаны зүгээс тусгайлан анхаарч, хяналт тавин ажиллана гэдгийг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНЭУ-ын Ерөнхийлөгч болон Ерөнхий сайдад халуун дотно мэндчилгээг нь уламжлахыг хүсээд, энэ удаагийн айлчлал өндөр үр дүнтэй болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа хэллээ.

БНЭУ-ын Батлан хамгаалахын сайдыг хүлээн авч уулзав

2022.09.06. Монгол Улс. Улаанбаатао хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч Ухнаагийн Хүрэлсүх БНЭУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Ражнат Сингхийг хүлээн авч уулзав. Оюун санааны түнш, гуравдагч хөрш БНЭУ-тай харилцаа, хамтын ажиллагаа олон салбарт өргөжин хөгжиж байгааг Ерөнхийлөгч тэмдэглэж, үүнд БНЭУ-ын Ерөнхий сайд Нарендра Моди-гийн 2015 онд Монгол Улсад хийсэн албан ёсны айлчлал болон Батлан хамгаалахын сайдын энэ удаагийн айлчлал чухал түлхэц болж байгааг онцлов. Мөн хоёр орны хооронд тогтоосон Стратегийн түншлэлийн харилцааг Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаанд хүргэх бүрэн боломж байгааг хэлэв. Ардчилал, эрх чөлөөг дээдэлдэг зэрэг ижил төстэй зүйл олон Монгол Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй ажиллахаа БНЭУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Ражнат Сингх илэрхийлэв. Уулзалтын үеэр олон улс, бүс нутгийн харилцан сонирхсон асуудал болон газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт, батлан хамгаалах, мэдээллийн технологи, кибер аюулгүй байдал, боловсрол, агаарын тээвэр, аялал жуулчлал зэрэг салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов.

Энэтхэгийн Ерөнхийлөгч баярын захидал ирүүлэв

2022.07.15. Mонгол Улc. Улaaнбaaтaр хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Ерөнхийлөгч Рам Нат Ковинд мэндчилгээ дэвшүүллээ. УГ МЭНДЧИЛГЭЭНД: Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монголын ард түмэнд Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Засгийн газар, Энэтхэгийн ард түмний нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн халуун баяр хүргэе. Энэтхэг, Монгол нь оюун санааны ойр дотно хөрш бөгөөд Стратегийн түншүүд билээ. Цар тахлын улмаас тулгарч буй сорилтуудыг үл харгалзан бидний олон талт хамтын ажиллагаа бүх талаар цэцэглэн хөгжиж байгааг тэмдэглэхэд нэн таатай байна. Саяхан болж өнгөрсөн Монгол Улсын Их дүйчэн өдрөөр Энэтхэг Улсад хадгалагдаж буй Бурхан багш Буддагийн чандарыг Монгол Улсад залж, сүсэгтэн олон, ард иргэдэд дэлгэн үзүүлсэн нь бидний Буддын шашны гүн гүнзгий хэлхээ холбоо, ижил төстэй өв соёл, шашин шүтлэгтэйг гэрчилж байна. Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Таны манлайлал дор манай хоёр орны Стратегийн түншлэл олон салбарт өргөжин тэлж, хамтын ажиллагааны шинэ гарцуудыг нээж өгнө гэдэгт миний бие итгэл төгс байна. Энэхүү завшааныг ашиглан Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд эрүүл энх, ажлын өндөр амжилт хүсэхийн зэрэгцээ Монголын ард түмэнд хөгжил цэцэглэлт, сайн сайхны ерөөл дэвшүүлье. Энэ ялдамд, Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд нэн өндөр хүндэтгэлээ дахин илэрхийлж буйг минь хүлээн авна уу гэжээ. 

ДЭМБ-ын Суурин төлөөлөгчийг хүлээн авч уулзав

2023.05.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага /ДЭМБ/-ын Монгол дахь Суурин төлөөлөгч Сокорро Эскалантег хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цар тахлын үед ДЭМБ-ын Монгол Улсад үзүүлсэн дэмжлэгийг үнэлж байдгаа хэлж, Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс талархал илэрхийллээ. Энэ жил тохиож буй ДЭМБ үүсэж хөгжсөний 75 жилийн ойн мэндийг дэвшүүлж, ДЭМБ-ын дэвшүүлсэн Эрүүл мэндийг хүн бүрд аяныг Монгол Улс дэмжиж байгаа гэлээ. Монгол Улсын эрүүл мэндийн тогтолцоог Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудтай уялдуулан хөгжүүлэх, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй Эрүүл монгол хүн, Тэрбум мод, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал хэмээх гурван тулгуурт, харилцан уялдаатай үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа хэлэв. ДЭМБ-ын Монгол дахь Суурин төлөөлөгч Сокорро Эскаланте үүрэгт ажилдаа орсноос хойш Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагаатай танилцах явцад анхан шатны эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний хүртээмж, чанар, мөн монгол эмч, мэргэжилтнүүдийн ур чадварын түвшнийг өндрөөр үнэлж байснаа хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй Эрүүл монгол хүн, Тэрбум мод, Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал үндэсний хөдөлгөөнийг ДЭМБ дэмжиж буй бөгөөд Монгол Улсад ажиллах хугацаандаа хамтын зорилтуудын хэрэгжилтийг хангахын төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллахаа илэрхийллээ. ДЭМБ, Монгол Улсын хамтын ажиллагааны ирэх 5 жилийн стратегийн баримт бичигт Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Эрүүл монгол хүн үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллах, эрүүл мэндийн аюулгүй байдлын чадавхыг хөгжүүлэх, эрүүл орчныг бүрдүүлэх, халдварт болон халдварт бус өвчинтэй тэмцэх тогтолцооны чадавхыг сайжруулах зэрэг чиглэлийг тусгахаар төлөвлөн ажиллаж байгаа гэлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ДЭМБ-ын Суурин төлөөлөгч Сокорро Эскалантед ажлын амжилт хүсэж, хамтын ажиллагааг нягт, үр дүнтэй байлгахад бүх талын дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн байгаагаа хэлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНЭУ-ын Парламентын Доод танхим Лок Сабха-гийн даргыг хүлээн авч уулзав

2023.07.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Парламентын доод танхим Лок Сабха-гийн дарга Ом Бирла-г хүлээн авч уулзав. Монгол Улс “оюун санааны хөрш”, “гуравдагч хөрш”, бүс нутаг дахь чухал түнш Энэтхэг Улстай хөгжүүлж буй “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаанд тэргүүлэх ач холбогдол өгдгийг Ерөнхийлөгч тэмдэглэв. Харилцаа, хамтын ажиллагаа аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, боловсрол, соёлын салбарт түлхүү хөгжиж буйг тэмдэглээд, цаашид уул уурхай, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд зэрэг салбарт идэвхтэй ажиллахын төлөө буйгаа онцлов. Хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд харилцан бие биеэ дэмжин, хамтран ажиллаж ирснийг улам бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа илэрхийлэв. БНЭУ нь ШХАБ болон Их-20-ийг амжилттай даргалж буйд баяр хүргэж, Монгол Улсад 2026 онд зохион байгуулах НҮБ-ын цөлжилттэй тэмцэх конвенцын оролцогч Талуудын 17 дугаар бага хурал (COP17)-д энэтхэгийн талыг оролцохыг урив. Лок Сабха-гийн дарга Ом Бирла Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНЭУ-ын Ерөнхийлөгч Дроупади Мүрмү-гийн мэндчилгээг уламжилж, Монгол Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх түвшинд өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх асуудлаарх бүс нутгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллахаа онцлов. Талууд Монгол, Энэтхэгийн хамтарсан “Нүүдэлчин заан” тусгай хүчний хээрийн сургууль болон “Хааны эрэлд” олон улсын энхийг дэмжих ажиллагааны сургуулийг хамтран  зохион байгуулж буйг сайшаав. Түүнчлэн хоёр улсын хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болсон Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг төлөвлөсөн хугацаанд нь ашиглалтад оруулахын төлөө байгаагаа илэрхийлжээ.

ДЭМБ-ын Ерөнхий захирлыг хүлээн авч уулзав

2023.07.10. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Ерөнхий захирал Тедрос А.Гебрейесусыг хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага үүсэж хөгжсөний 75 жилийн ойн баярын мэнд хүргэж,  цар тахлын хүнд үеийг хохирол багатай даван туулахад тус байгууллагын дэмжлэг, тусламж, хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэснийг тэмдэглэв. Мөн ДЭМБ-ын дэвшүүлсэн “Эрүүл мэндийг хүн бүрд” аяныг дэмжиж буйгаа илэрхийлж, Эрүүл монгол хүн”, “Тэрбум мод”, “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” гэсэн харилцан уялдаатай үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа хэлэв. Монгол Улс бусад улстай харьцуулбал ард иргэдээ богино хугацаанд дархлаажуулалтад хамруулах  зэргээр түргэн шуурхай арга хэмжээ авч, цар тахлын үеийг хохирол багатай даван гарсныг ДЭМБ-ын Ерөнхий захирал Тедрос А.Гебрейесус онцлов. Мөн эрүүл мэндийн салбартаа өмнөхөөс илүү хөрөнгө зарцуулж, эрүүл орчин бүрдүүлэх, халдварт болон халдварт бус өвчинтэй тэмцэх тогтолцоо, эрүүл мэндийн байдлын чадавхыг бэхжүүлэхийн төлөө байгааг сайшаав. Монгол Улсын төр, засаг ард иргэдийнхээ эрүүл мэндэд анхаарч, тодорхой санал, санаачилга гарган ажиллаж байгааг тэмдэглээд, энэ чиглэлээрх бодлого, зорилтуудыг дэмжиж, хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх БНЭУ-ын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2023.11.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Мохиндер Пратап Сингх-ийг эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Энэтхэгийн харилцаа 70 орчим жилийн түүхтэй хэдий ч хоёр орны ард түмэн өнө эртнээс түүх, соёл, бурхан шашны хэлхээ холбоотой гэдгийг тэмдэглэлээ. Мөн Оюун санааны хөрш Энэтхэг Улстай хөгжүүлж буй Стратегийн түншлэлийн харилцаа гүнзгийрэн хөгжиж буйд сэтгэл хангалуун байдгаа илэрхийлэв. Монгол Улсад Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа Стратегийн түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс төрийн харилцааг дээд, өндөр түвшинд бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааны түүхэнд бичигдэх томоохон төсөл, хөтөлбөрийг ажил хэрэг болгоход жинтэй хувь нэмэр оруулсныг өндрөөр үнэлж буйгаа онцлов. Элчин сайд М.Сингх аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, уул уурхай, цахим харилцаа, боловсрол, соёл, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг  өргөжүүлэх чиглэлээр хамтран ажилласандаа баяртай буйгаа тэмдэглэв. Тэрбээр цаашид хоёр орны найрсаг харилцааг бататган бэхжүүлэх, ялангуяа Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах төслийг төлөвлөсөн хугацаанд нь ашиглалтад оруулахад анхаарч ажиллахаа илэрхийллээ. Элчин сайд М.Сингх нь 2019 оноос Монгол Улсад суугаа Элчин сайдаар ажиллахдаа цар тахлын үед Энэтхэг Улсаас вакцин хандивлах, Энэтхэгийн Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Кибер аюулгүй байдлын төв,  Мэдээлэл, харилцаа холбооны аутсорсонгийн төв болон Монгол-Энэтхэгийн найрамдалт ерөнхий боловсролын сургуулийг Улаанбаатар хотноо байгуулах зэрэгт онцгой хувь нэмэр оруулсан юм.

Энэтхэгийн Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2024.04.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд БНЭУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Атул Малхари Готсурвэ Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барилаа. Элчин сайд А.М.Готсурвэг үүрэгт ажилдаа орж буйд нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч баяр хүргэн, амжилт хүсээд Оюун санааны хөрш Энэтхэг Улстай тогтоосон Стратегийн түншлэлийн харилцаа гүнзгийрэн хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байдгаа илэрхийлэв. Монгол, Энэтхэгийн харилцаа 70 орчим жилийн түүхтэй ч хоёр орны ард түмэн өнө эртнээс түүх, соёл, бурхан шашны хэлхээ холбоотойг тэмдэглэв. Харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, улс төрийн харилцааг дээд, өндөр түвшинд бэхжүүлэх, харилцааны бэлгэ тэмдэг болох төсөл, хөтөлбөр, ялангуяа Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг хугацаанд нь ашиглалтад оруулах чиглэлээр хичээн ажиллана гэдэгт итгэлтэй буйгаа хэлэв. Элчин сайд А.М.Готсурвэ хоёр орны харилцааг бэхжүүлэх, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, уул уурхай, цахим харилцаа, боловсрол, соёл, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн зэрэгцээ Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах төслийн хэрэгжилтэд онцгой анхаарч ажиллахаа илэрхийллээ. Монгол Улс, БНЭУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой ирэх онд тохионо.

Энэтхэгийн Ерөнхийлөгч мэндчилгээ ирүүллээ

2024.07.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Ерөнхийлөгч Дроупади Мурму мэндчилгээ ирүүлжээ. Энэтхэгийн Засгийн газар, ард түмэн, өөрийн нэрийн өмнөөс Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Танд болон Монгол Улсын Засгийн газар, танай найрсаг ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын халуун баяр хүргэе. Манай хоёр улс оюун санааны хөрш бөгөөд стратегийн түншүүд билээ. Бид соёл иргэншил, түүх, оюун санаа, соёлын хэлхээ холбоотой төдийгүй ардчилал, эрх чөлөөний ижил үнэт зүйлстэй. Буддын шашны нийтлэг өв соёл нь бидний харилцааг улам бүр бэхжүүлэн бататгах гүүр болдог билээ. Харилцааны чухал төсөл болох Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажилд ихээхэн ахиц гарч байна. Таны чадварлаг удирдлага дор манай Стратегийн түншлэлийн харилцаа улам хөгжиж, хамтын ажиллагаа шинэ агуулгаар баяжна гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

Монгол, Эстонийн харилцаа

2021.09.22. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Эстони Улсын Ерөнхийлөгч Керсти Кальюлайдтай уулзаж харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ярилцав. Цахим үндэстэн болох, төрийн үйлчилгээг цахимжуулахаар И-Монголиа систем хөгжүүлэхэд Эстонийн тал дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлж, энэ чиглэлээр улам идэвхтэй хамтран ажиллах нь зүйтэй гэж үздэгээ хэлэв. Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой энэ жил тохиож байгааг талууд онцолж, хүн хоорондын харилцаа, ард түмний нөхөрлөлийг бататгах үүднээс соёл, урлагийн арга хэмжээ зохиох талаар санал солилцов. Цаашид боломжит бүх салбарт, тэр дундаа инновац, мэдээллийн технологи, кибер аюулгүй байдал, боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт хоёр орны төрийн тэргүүн санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр харилцаа, хамтын ажиллагааг бүх салбарт үр дүнтэй, тогтвортой хөгжүүлэх зорилгоор Засгийн газрын түвшинд яриа хэлэлцээний байнгын механизм байгуулах талаар санал солилцлоо.

Монгол, Японы харилцаа

Монгол, Японы түүхэн харилцаа

2025.02.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Хубилай 1260 онд Юань улсын хаан сууринд өргөмжлөгдөөд даруй зургаан жил өнгөрөөд байхад Японы хаанаас Хубилай хаанд элч зарж, хүндэтгэл үзүүлсэнгүй. Гэтэл Хубилайгаас өмнөх Хятадын хаадтай Японы хаад байнгын харилцаатай байдаг байжээ. Үүнийг Хубилай хаанаас японы ванд илгээсэн анхны Жуу бичиг нотолдог байна. Хубилай хаан анхныхаа Жуу бичгийг Японы ванд 1266 онд буюу Их Монгол улс байгуулагдсаны 60 жилийн ойгоор явуулжээ. Хубилай хаан Наран мандах улстай харилцаж эхлэхээр шийдсэн нь энэ аж. Хубилай хаан 1266 оны намар Хятадад шинэ эзэнт улс тогтсон тухай хэл хүргэж, эзэн хаанд алба гувчуур төлсүгэй хэмээн Японд анхныхаа элчийг илгээжээ. Тэнгис далайг гатлахад туслагтун хэмээн солонгосчуудад зарлиг буулгахад нөгөөдүүл нь тэнгис далайн догшин давалгаа, аймшигт шуургын тухай дүрслэн ярьж элчүүдийг хуураад буцаачихсан аж. Солонгосууд Монгол Японы хоорондын харилцаанд хутгалдахаас зайлсхийж ийм арга хэрэглэсэн аж. Элч нар буцаж очиход Хубилай уурсаж харъяат ардуудад анхааруулсан жуу бичгийг 1267 оны зун бичиж, 1268 онд дахин элч мордуулж Солонгосын хааны ордонд хүргүүлэхэд, солонгосчууд туслахаас өөр гарцгүй болжээ. Элч илгээж өөрт нь алба гувчуур өргөж байхыг ёслолын болон цэргийн яамны хоёр түшмэлээрээ уламжилсан ч, япончууд түүний элчүүдийг найртай хүлээж авсангүй ээ. Японы арлууд эх газраас тасархай орших нь тэдний давуу тал байлаа. Монголчууд тэнгис, далайг гатлаад иртлээ удна гэж бодсоных биз. Ийнхүү хэдэнтээ жуу бичиг илгээж, нөгөөдүүлийнх нь зарим ая тал зассөн хариу захидал илгээхээр зэхэж байсан ч, зарим нь эрс цаараглаж байв. Хубилайн дайсан Сүн улстай япончууд сүлбэлдэж, худалдаа наймаа хийж байсан нь дургүйцлийг нь дээд цэгт нь хүргэсэн аж. Тиймээс Япончуудыг эзлэх замаар Сүн улсыг доройтуулах нь оновчтой хэмээн Хубилай үзсэн байна. Тиймээс Хубилай Японы арлуудыг дайрч довтлох, цэргүүдийг тээвэрлэх хөлөг онгоцуудыг хийхийг солонгосчуудад даалгажээ. Ингэж Юань гүрний далайн цэргийн флот байгуулагдсан түүхтэйг Хурч Хорчины товчоонд өгүүлдэг байна. 1274.11 сард 900-аад том жижиг хөлөг онгоцонд, 15000 монгол, хятад, зүрчид,солонгосуудыг суулгаж өнөөгийн Бусан хотоос Японы арлуудыг зорьжээ. Итгэхэд бэрх ч энэ бол үнэн түүх учраас монголчууд Хубилай хааны усан флот гэх дурсгалын зоосыг бүтээсэн юм.

Хубилай хааны усан флот

2024.11.12.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Япон улсын Мацүра хотын Такашима арлын далайн гүнээс илрүүлсэн Монголын Эзэнт гүрний үед холбогдох Хубилай хааны усан флотын цэргийн армийн хөлөг онгоцны дурсгал болон түүхэн үйл явдлын 750 жилийн ойг тохиолдуулан соёлын өвүүдийг сурталчлах, олон нийтэд таниулах зорилгоор Соёлын өвийн үндэсний төвийн захиалгаар Хубилай хааны усан флот дурсгалын зоосыг үйлдвэрлүүлж, худалдаанд гаргалаа. Япон улсын Фүкүока хотын Кюүшюү их сургууль дээр зохион байгуулагдсан Хубилай хааны Япон руу хийсэн довтолгооны дараах 750 жилийн түүхийн олон улсын симпозиум арга хэмжээний үеэр  тус дурсгалын зоосыг олон нийтэд танилцуулав. Зоосны нүүрэн талд далайн ёроол хэсэгт усны археологийн малтлагаар илэрсэн тухайн үед живсэн хөлөг онгоцны модон суурины ёроол хэсэг болон далайд хөвж буй Хубилай хааны хөлөг онгоцны компьютер график ашиглан сэргээсэн загварыг дүрсэлсэн. Мөн зоосны дээд хэсэгт Хубилай хааны усан Флот гэж, доод хэсэгт энэхүү олдворын илэрсэн газар болох Такашима арлын нэрийг бичжээ. Такашима нь Шонхрын арал гэсэн утгатай бөгөөд хөлөг онгоцны дээр шонхор шувууг нисэж буйгаар дүрсэлсэн. Хубилай хааны усан флот дурсгалын зоосны үзүүлэлт: 

• Технологи: Smartminting, Ultra High Relief
• Жин: 50 грамм                                          
• Он: 2024                                                           
• Нэрлэсэн үнэ: 750 төгрөг                              
• Металл: Зэс (Алтаар бүрсэн)                      
• Диаметр: 38.61 мм                                             
• Чанар: Proof                                                    
• Технологи: Smartminting, Ultra High Relief  

Хубилай хааны усан флот дурсгалын зоос дээр дүрсэлсэн зураглал болон баримтжуулалтыг сүүлийн 30 жилийн хугацаанд судалсан Япон улсын судлаачдын ажлын үр дүнгээс сэдэвлэсэн бөгөөд зоосыг бүтээхэд тус улсын Мацүра хотын захиргаа, музей, Нара их сургууль, Кокүгакүин их сургуулиас албан ёсны зөвшөөрөл авч, Фукүока дахь Монгол Улсын Өргөмжит консулын газартай хамтран ажиллажээ. Дашрамд дурдахад, Монголбанкны Эрдэнэсийн сан нь 2015 онд Хубилай хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тохиолдуулан Хубилай хаан 25 гр, мөнгөн дурсгалын зоос, 2018 онд Монгол Улс, Япон Улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол Улс-Япон Улс 1 унц, мөнгөн дурсгалын зоос, 2022 онд Монгол-Япон 50 жил 5 гр, ялтсан мөнгөн дэвсгэрт, 2024 онд Монголбанкны 100 жилийн ойн хүрээнд Хубилай хааны зарлиг ялтсан мөнгөн дэвсгэртийг /5 гр, 1 унц/ үйлдвэрлүүлэн худалдаанд гаргаж байсан ажээ.  \

Хубилай хааны зарлиг

2024.06.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж, бэхэжсэний 100 жилийн ойн өдөр тохиож байна. Тиймээс 2024.06.02-ны өдөр Чингис хаан Үндэсний музейд Банк-100 гэрэл зураг, мөнгөн тэмдэгт, маркийн үзэсгэлэнгийн нээлт болов. Эдүгээгээс 100 жилийн өмнө буюу 1924.06.02-ны өдөр Монгол-Зөвлөлийн хувь нийлүүлсэн Худалдаа ба Аж үйлдвэрийн банк анхлан байгуулагдсан нь Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцооны үүсэл, хөгжлийн эхлэл болсон билээ. Банк-100 үзэсгэлэнд Монгол Улсын банкны салбарын зуун жилийн түүхэн фото зургууд болон Монголчуудын төлбөрийн хэрэгсэл, зоос, дурсгалын зоос, мөнгөн тэмдэгтийн хөгжлийг илтгэсэн ховор нандин цуглуулга, үзмэрүүдийг нэг дор дэлгэлээ. Үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулан гаргасан Монголбанк-100 жил, Хубилай хааны зарлиг, Хос луу сэдэвт дурсгалын зооснуудыг албан ёсоор олон нийтэд мөн танилцуулав. Түүнчлэн Монгол шуудан ХК-иас банкны салбарын 100 жилийн ойд зориулан гаргасан Анхны өдөр маркийн эх зургийг нээх ёслол, маркийг Монголын маркийн музейд хадгалуулах дугтуйнд гарын үсэг зурах зэрэг ёслолууд болов. Үүний зэрэгцээ Монгол шуудан компани “Хубилай хааны зарлиг-Монгол банкны 100 жил” сэдэвт торгон маркыг үйлдвэрлэж, шуудангийн үйлчилгээнд нэвтрүүлж, гүйлгээнд борлуулж эхлэв. Хубилай хааны зарлиг-Монгол банкны 100 жил марк нь Монгол улсын маркны 1148 дахь сэдвийн нэг бөгөөд 21000 ширхэгийг хэвлэн шуудангийн үйлчилгээнд нэвтрүүлжээ. Чингис хаан Монголын нэгдсэн тулгар төрийг үүсгэн байгуулж, Сүхэс нэртэй алт мөнгөн зоос цутгуулж улмаар, 1227 онд дэлхийд анх удаа цаасан тэмдэгт хэвлүүлж гүйлгээнд хэрэглэж эхэлсэн тухай илэрхийлсэн түүхэн сэдэвтэй зургаар уг маркийг бүтээсэн аж. Тус маркын эх зураг нь Монголбанкинд хадгалагдаж байна. Маркны баруун дээд талд төвбанкны лого, зүүн доод буланд шуудангийн лого байршуулжээ. Энэ удаагийн марк торгон гэдгээрээ онцлог бөгөөд манай улс ийм төрлийн маркийг 1982, 2006, 2024 онд тус тус үйлдвэрлэсэн байна. Шуудангийн марк бол дэлхийд монгол улсыг сурталчлах төдийгүй тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болдог үнэт зүйлс юм. Энэ мэт Хубилай хааны зарлигаар дусргалын төдийгүй, урлагийн бүтээл туурвиж байгаагаааc Хубилай хааны зарлигт чухам юу өгүүлж вэ гэдэг хүн бүрийн анхаарлыг татдаг. Тэгвэл, Хубилай хааны зарлиг /1277-1289/ Мөнх тэнгэрийн хүчинд Их суу залийн ивээлд Хаан зарлиг маань цэргүүдийн ноёдод, цэрэг ардад балгадын даргаст, ноёдод, зорчин явах элч нарт, иргэдэд дуулгах зарлиг Чингис ханы ба хааны зарлигт тойд, эрхүүд, сэншинүүд аливаа алба гувчуур үл үзэн тэнгэрийг залбирч ерөөл өгөн атугай хэмээгдэгсэд ажгуу. Эдүгээ бээр бөгөөс урьдны зарлигийн ёсоор аливаа алба гувчуур үл үзэн тэнгэрийг залбирч ерөөл өгөн атугай хэмээн Рунд бүхэн лхарж Сангабалаа барьж явах зарлиг өгөв. Түүнд харьяатан сүмд, хийдэд нь илч бүү буутугай. Улаа шүүс бүү барьтугай. Сан тамга бүү өгтүгэй. Сүмд харьяатан газар, ус, цэцэрлэг, тээрэм юу хээг нь булааж татаж бүү автугай. Энэ бас л харж Сангабал зарлигт хэмээж ёс үгүй үйлс бүү үйлдтүгэй. Үйлдвээс үл айх уу? Мөн зарлиг маань үхэр жил хаврын тэргүүн сарын гучнаа Дайдуд бүхийд бичвэй гэсэн зарлиг байдаг ажээ. Энэ тухай Б. Түвшинтөгс, Г. Баттогтох нарын Монгол бичиг номын өв зохиолын 211-р талд өгүүлдэг байна. Төрийн түүхийн музейд Их хаадын захидал үзэсгэлэнд зориулж хуулбарласан бүтээл мөн байдаг аж.

Mонгол, Японы гадаад харилцаа

2025.01.24. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол, Япон хоёр улс Хубилай хааны үеэс түүхэн харилцаатай явж ирснийг дээрх тоо баримт судалгаа илтгэдэг. Тэгвэл орчин цагийн харилцаа БНМАУ, Япон улсын хооронд 1971 оноос дипломат харилцаа тогтоох урьдчилсан хэлэлцээр хийснээр эхэлсэн байна. 1972 оны 2 дугаар сард Монгол Улс Япон улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоох түүхэн үйл явдал болж, 1972.02.24-ний өдрийн 11 цагт Москва хот дахь Япон улсын Элчин сайдын яамнаа БНМАУ-ын Онц бөгөөд бүрэн Эрхт Элчин сайд Нямын Лувсанчүлтэм, Япон улсын Онц бөгөөд бүрэн Эрхт Элчин сайд К.Нийзэки нар БНМАУ, Япон улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосныг нотолж, нот бичиг солилцсон байна. Энэ ёслолд Монголын талаас Москвад суугаа ЭСЯ-ны зөвлөх Б.Дашцэрэн, нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Ч.Хунжав, атташе Б.Нацагдорж, Японы талаас Элчин зөвлөх Т.Хасэгава, зөвлөх К.Чиба, нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга К.Нишида, атташе Х.Үэда нар байлцжээ. Энэ өдрийг хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосон өдөр гэж хоёр тал албан ёсоор тооцож байхаар тогтсон түүхтэй. 1977.03.17-нд гарын үсэг зурсан БНМАУ, Япон Улсын хооронд эдийн засгийн талаар хамтран ажиллах тухай хэлэлцээрийн дагуу Япон Улсын  Засгийн газар 5 тэрбум иенийн (тэр үеийн ханшаар 17 сая ам.доллар) буцалтгүй тусламжаар Улаанбаатарт ноос, ноолуурын Говь үйлдвэрийг барьж, 1981 онд ашиглалтад өгснөөр дайны төлбөрийн асуудал хаагдсан болно. 1980-аад оны дунд үеэс ЗХУ-д өөрчлөн байгуулалт эхэлж, гадаад харилцаанд нь улс төрийн шинэ үзэл санаа хэрэгжин Зөвлөлт, Америкийн харилцаа сайжирч, манай оронд ч өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлого явагдан дэлхийн улс орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөтгөн тэлэхэд анхаарч эхэлсэн юм. Энэ чиг хандлага Япон улстай харилцах харилцаанд тусгалаа олж, 1987 онд Монгол Улсын Гадаад явдлын яамны сайд Мангалын Дүгэрсүрэн Япон улсад анх удаа, 1989 онд Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Сосукэ Үно (1987-1989) өндөр хөгжилтэй орны Гадаад хэргийн сайд нараас анх түрүүн манай улсад албан ёсны айлчлал хийсэн байна. Хэдэн арван жилийн турш үзэл суртлын өөр системд хамааран, бие биеэс нь тусгаарлах хөшиг хаалттай байсан ч нэгэн тивд оршдог, эдийн засгаа гайхалтай хурдацтай сэргээн босгож, дэлхийн өндөр хөгжилтэй орон болж чадсан бодит байдал нь Япон улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөтгөх явдлыг Монгол Улсын тухайд чухал шаардлага, зүй тогтол болгосон юм. Эцэст нь, Зөвлөлтийн өөрчлөн байгуулалтын нөлөөгөөр манай улсад дэлхийн улс орнуудтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа бэхжүүлэх үндсэн дээр улс орноо, эдийн засгаа үндэсний язгуур эрх ашигт тулгуурлан хөгжүүлэх чиг шугамыг чухалчлах болсон үйл явц нь Япон улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөтгөн хөгжүүлэх таатай боломжийг бий болгож, үүгээр хоёр орны харилцаанд цоо шинэ үе шат нээгдсэн байна. 1974 онд байгуулсан Соёлын харилцааны тухай хэлэлцээрийн  дагуу оюутан, багш, мэргэжил дээшлүүлэгчид, урлаг, спортынхныг солилцож, найрамдлын нийгэмлэгүүд 1970-аад оны эхнээс харилцаж байв. Монгол, Японы нийгмийн байгуулалт, үзэл суртлын ялгаа мөн Монгол Улсын Зөвлөлт Холбоот Улсаас улс төрийн хараат байсан байдал зэргээс үүдэн 1990-ээд оныг хүртэл хоёр орны харилцаа дорвитой хөгжих боломж хязгаарлагдмал байсан юм гэж википедиад өгүүлжээ.

Шадар сайд Японы Парламентын гишүүдтэй уулзлаа

2015.03.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. НҮБ-ын хуралд оролцоод буцах замдаа Монгол Улсын Шадар сайд У.Хүрэлсүх Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн  танхимын гишүүн, Япон Монголын найрамдлын бүлгийн дарга  Мотоо Хаяаши, Японы Парламентын гишүүн, Япон-Монголын найрамдлын бүлгийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Хирофуми Рью,Японы Парламентын гишүүн, Япон-Монголын найрамдлын бүлгийн дэд дарга Шин Такебе нартай Токио хотноо уулзлаа. Сүүлийн жилүүдэд Монгол, Японы харилцаа улам гүнзгийрч, харилцан итгэлцэл бэхжин, хоёр талын төдийгүй бүс нутаг, олон улсын тавцанд идэвхитэй хамтран ажиллаж байгаа. Үүнд Японы Парламент дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн гишүүд жинтэй хувь нэмэр оруулж байгаад Шадар сайд У.Хүрэлсүх талархлаа илэрхийллээ.  Саяхан хоёр орны Ерөнхий сайд “Эдийн засгийн түншлэлийн гэрээ”-нд гарын үсэг зурсан нь Монгол Улсын анхны чөлөөт худалдааны хэлэлцээр болсныг онцлон тэмдэглээд, энэхүү гэрээ хэлэлцээрийг байгуулахад идэвхитэй оролцсон байгууллага, албаны хүмүүст Шадар сайд талархаж байгаагаа илэрхийллээ.Монгол Улсын орчин үеийн хөгжилд  Япон Улсын зээл тусламж онцгой үүрэг гүйцэтгэж ирснийг Монголын төр засаг, ард түмэн өндрөөр үнэлж, талархаж байдгийг Шадар сайд У. Хүрэлсүх хэлээд, цаашид ч тодорхой хугацааны туршид  Япон Улсын тусламж дэмжлэг Монгол Улсад, тэр дундаа боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт шаардлагатай байгааг дурьдлаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга нар саяхан Япон Улсад албан ёсны айлчлал хийж, ирэх 5 дугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Япон Улсад зохион байгуулагдах “Азийн форум”-д оролцох болсон нь хоёр орны харилцаа улам бүр хөгжиж байгаагийн илрэл гэж үзэж байгаагаа Япон-Монголын найрамдлын бүлгийн дарга ноён Мотоо Хаяаши илэрхийллээ. Хоёр орны түншлэл, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө төр, засгийн хэмжээнд төдийгүй, бүхий л түвшинд харилцан холбоог бэхжүүлэх чиглэлээр цаашид ажиллах шаардлагатай байгаагаа хоёр тал онцлон тэмдэглэлээ. 

Шадар сайд У.Хүрэлсүх Элчин сайд Т.Шимизүд талархал илэрхийлэв

2016.11.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Шадар сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Т.Шимизүг нутаг буцах болсонтой нь холбогдуулан өнөөдөр хүлээн авч уулзлаа. Элчин сайд Т.Шимизүг манай улсад албан үүргээ гүйцэтгэх хугацаанд нь хоёр улсын Стратегийн түншлэлийн харилцаа амжилттай хөгжсөнд сэтгэл хангалуун байгаагаа Шадар сайд илэрхийллээ. Харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, соёлын солилцоо нэвтрүүлэх чиглэлээр 40 орчим жилийг зарцуулсан нэрт дипломатч төдийгүй Монголч эрдэмтэн судлаачийнх нь хувиар талархаж буйгаа онцоллоо. Элчин сайд Т.Шимизү нутаг буцаж буй ч Монгол Улсыг сурталчлах, хоёр орны бизнес эрхлэгчдийг хооронд нь холбох, хөрөнгө оруулалт татахад тусалж, дэмжиж байна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа Шадар сайд У.Хүрэлсүх хэлээд түүнд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсэв.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Элчин сайдыг хүлээн авч уулзлаа

2017.10.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Масато Такоакаг хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хоёр улсын гадаад бодлогын залгамж чанарыг хадгалж, Стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдол өгнө гэлээ. Хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн ойн хүрээнд олон ажил хийснийг дурдаад, хууль тогтоох дээд байгууллагын удирдлага харилцан айлчилсан нь харилцааны түүхэнд шинэ үйл явдал боллоо гэв. ОУВС-ийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд Япон Улс 850 сая ам.долларын санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх болсон, “Улаанбаатар хотын бага ба дунд боловсролын сургуулийн барилга байгууламжийг сайжруулах төсөл”-ийг хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэнд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх талархаж буйгаа илэрхийлэв. Япон Улсын Элчин сайд Масато Такоака “Дээрх төслийн нэгдүгээр шат ойрын өдрүүдэд хэрэгжиж эхэлнэ. Мөн Хөшигийн хөндий дэх олон улсын нисэх буудлын барилга байгууламжид оролцож буй хоёр тал хариуцсан ажлаа түргэсгэж, ойрын хугацаанд ашиглалтад оруулах саналаа илэрхийлжээ.

Ерөнхий сайд ЖАЙКА-ын Тэргүүн дэд ерөнхийлөгчийг хүлээн авч уулзлаа

2017.12.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага/ЖАЙКА/-ын Тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Казүхико Кошикаваг хүлээн авч уулзлаа. Ерөнхий сайд Монгол Улсад хийж байгаа ажлын айлчлалд нь амжилт хүсээд ОУВС-аас хэрэгжүүлж буй “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”, түүний дотор Япон Улсаас үзүүлж буй дэмжлэг нэн ач холбогдолтой юм. Монгол Улсад олгож буй зээлийн эхний шатны 32 тэрбум иенийн санхүүжилтийн хэлэлцээрт гарын үсэг зурсанд Казүхико Кошикава танд  талархал илэрхийлье гэв. ЖАЙКА байгуууллага боловсрол, дэд бүтэц,  хөдөө аж ахуй, худалдаа хөрөнгө оруулалт зэрэг салбарт дэмжлэг үзүүлж байгааг тэмдэглэв. Япон Улсаас Монгол Улсад олгож буй зээлийн хэлэлцээрийг богино хугацаанд амжилттай соёрхон батлуулна гэдэгт итгэлтэй байна гэж Казүхико Кошикава хэллээ. Уулзалтын үеэр Хөшигийн хөндийн шинэ нисэх буудлын үйл ажиллагааг товлосон хугацаанд нь эхлүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийн салбарыг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хамтын ажиллагааны хүрээгээ өргөжүүлэх зэрэг чиглэлээр санал солилцжээ.

Ерөнхий сайд “The Japan Times” сонинд ярилцлага өгөв

2018.02.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх  “The Japan Times” сонинд ярилцлага өглөө. Монгол Улсын Засгийн газар нийгэм, эдийн засгийн чадавхийг нэмэгдүүлэх талаар ойрын хугацаанд болон ирээдүйд хэрэгжүүлэх бодлого, Монгол Японы найрамдалт харилцааны түүх, харилцаагаа өргөжүүлэх зорилтын тухай тэдний асуултад хариуллаа. Ирэх жилүүдэд Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн чиглэлээр Японы хөрөнгө оруулагчидтай хамтарч ажиллах эрмэлзэлтэй байгаагаа Ерөнхий сайд хэллээ. “The Japan Times” сонин нь 122 дахь жилдээ тасралтгүй хэвлэгдэж, 40 гаруй мянган дугаараа уншигчдад хүргэжээ. Японд онлайнаар сард 1 сая орчим хүн уншдаг байна. Тус сонин Монгол Улс, Монгол Улсын Засгийн газрын бодлогын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл гаргахаар төлөвлөж тусгай сурвалжчлагчдыг манай оронд ажиллуулж байгаа гэжээ.

Ерөнхий сайд ОУВС-гийн дэд тэргүүнийг хүлээн авч уулзав

2018.06.17.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Олон улсын валютын сангийн дэд тэргүүн Мицүхиро Фурусаваг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улс эдийн засгийн хүндрэлтэй тулгарсан үед ОУВС, бусад банк, санхүүгийн байгууллага, түншлэгч орон хамтран “Өргөтгөсөн санхүүгийн хөтөлбөр” батлан хэрэгжүүлсэн нь үр дүнгээ өгч, эдийн засаг сэргэн, өсөлт нэмэгдэж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Хөтөлбөрийн III шатны үнэлгээ амжилттай хийгдэж, ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөлийн хурлаар дэмжигдсэн, дараагийн шатны үнэлгээний Ажлын хэсгийн дүгнэлт ч нааштай гарч байгаа болон ОУВС байнгын дэмжлэг, бодлогын зөвлөгөө үзүүлж байгаад талархлаа илэрхийллээ. Хэдийгээр эдийн засаг өсч, макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайжирч байгаа ч сүүлийн гурван жил гаруй нэмээгүй байгаа төрийн албан хаагчид, үүний дотор төрийн үйлчилгээний албан хаагчдын цалин хөлсийг нэмэх асуудлыг зайлшгүй авч үзэх шаардлагатай байгаа. Үүнийг Засгийн газар, ОУВС-гийн Ажлын хэсэгтэй хамтран судалж, шийдвэрлэх арга замуудыг тодорхойлох саналаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” хэрэгжиж, богино хугацаанд нааштай үр дүнгээ өгч байгаад баяртай байна гэдгээ ОУВС-гийн дэд тэргүүн М.Фурусава хэллээ. Гэхдээ түүхий эдийн экспорт, үнээс ихээхэн хамааралтай Монгол Улсын хувьд цаашид учирч болох эрсдэлээс сэргийлэх, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх нь чухал гэв. Мөн хөтөлбөрийн хүрээнд тохирсон бодлого, зорилтуудыг хэрэгжүүлж, үр дүнд хүргэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын манлайлал, бодлогын тууштай байдал ихээхэн хувь нэмэр оруулна” гэж тэмдэглэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайдад Япон Улсын Ерөнхий сайдын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх бараалхлаа

2018.08.28. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайдын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх К.Соноүраг хүлээн авч уулзлаа. Монгол, Японы найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа жилээс жилд өргөжин тэлж, өндөр, дээд түвшний харилцан айлчлал тогтмолжсон. Энэ удаад мөн Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг эх орондоо хүлээн авч, албан ёсны айлчлал хийхийг урихаар зэхэж буйг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх К.Соноура мэдэгдэв. Монгол, Японы дипломат харилцаа хөгжихийн зэрэгцээ Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн тогтвортой, аюулгүй байдлыг хангах тал дээр болон Ази, Номхон далайн бүс нутгийн асуудалд ижил байр суурь баримталдаг нь бидний хамтын ажиллагаанд ч эерэг тусгалаа олдог гэдэгт талууд санал нэгдэв. Мөн “Улаанбаатарын  яриа хэлэлцээ” олон улсын бага хурлыг Монгол Улс өөрийн оронд зохион байгуулж, бүс нутгийн тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулж буйд японы тал талархал илэрхийлэв.  Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжихийн сацуу манай хоёр орны ард түмэн харилцан бие биедээ тусалж, байгалийн гамшиг тохиолдсон үед ч дэм үзүүлж байгаа нь Засгийн газрын түвшин төдийгүй иргэд хоорондын чин сэтгэлийн харилцаа батжиж байгааг илтгэж байна гэж талууд тэмдэглэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОУВС-ийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд Япон Улсын Засгийн газраас манай улсад 850 сая ам.долларын дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлж, японы тал санхүү, эдийн засгийн бэрхшээлийг даван туулж, эдийн засгаа тогтворжуулж, улмаар өсгөж байгаа Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагаагаар бахархаж байна гэдгээ илэрхийлэв. Уулзалтад Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд М.Такаока болон албаны бусад төлөөлөгчид байлцав гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий Сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсад айлчилна

2018.12.10. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар тус улсад 2018 оны 12 дугаар сарын 12-15-ны өдрүүдэд албан ёсны айлчлал хийнэ. Айлчлалын үеэр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Япон Улстай харилцах манай “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогыг нотолно. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын парламентын удирдлагад бараалхаж, Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн удирдлага, гишүүд, Япон, Монголын найрамдал, олон нийтийн байгууллагуудын төлөөлөлтэй уулзана. Мөн Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА), Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банк (ЖБИК) зэрэг байгууллагын удирдлага Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхана. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх  айлчлалынхаа үеэр Монгол, Японы төр, хувийн хэвшлийн IX зөвлөлдөх уулзалт, Монгол Улсын Засгийн газар, МҮХАҮТ болон Японы Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих байгууллага (ЖЕТРО)-аас хамтран зохион байгуулах “Монгол, Японы бизнес форум”-д тус тус оролцож, үг хэлнэ гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Япон Улсад хийсэн айлчлалын дүн

2018.12.16. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар тус улсад 2018 оны 12 дугаар сарын 12-15-ны өдрүүдэд албан ёсны айлчлал хийлээ. Айлчлалын үеэр Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ-тай албан ёсны хэлэлцээ хийж, Япон Улсын Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Т.Оошимад бараалхав. Түүнчлэн Япон Улсын Парламентын Зөвлөхүүдийн болон Төлөөлөгчдийн танхим дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлэг, Засгийн газрын зарим гишүүд болон Японы эдийн засаг, бизнес, олон нийтийн байгууллагын төлөөлөлтэй уулзаж, Монгол, Японы төр, хувийн хэвшлийн ээлжит зөвлөлдөх уулзалт, Монгол-Японы бизнес форумд тус тус оролцож, үг хэлэв.

1. Айлчлалын үеэр хоёр тал эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, эрх зүйт төр зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс, Япон Улс нь чухал түнш улсууд болохыг нотлож,  улс төрийн итгэлцлийг гүнзгийрүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тогтов.
2. Талууд Монгол Улс, Япон Улсын Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай Дунд хугацааны хөтөлбөр (2017-2021)-т үнэлэлт дүгнэлт өгч, харилцаа, хамтын ажиллагааны байдал, цаашдын төлвийн талаар тохиролцож, Монгол Улс, Япон Улсын Стратегийн түншлэлийг улам бүр бэхжүүлэх тухай хамтарсан мэдэгдэл гаргав.
3. Япон Улсын Засгийн газраас Монгол Улсад ОУВС-ийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд “Төсөв, нийгэм болон эдийн засгийн шинэчлэлийн хөгжлийн бодлогын зээл”-ийн 2 дахь шатны санхүүжилтийгМонгол Улсад олгохоо нотолж, хугацааг Монголд Япон Улсын засгийн газрын ХАЁТ-ийн хүрээнд хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрийн явцтай уялдуулахаа мэдэгдэв.
4. Хоёр улсын Засгийн газар Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудал төслийн менежментийн Концессийн гэрээг 2019 оны 1 дүгээр сард багтааж эцэслэн тохиролцох, түүнчлэн нисэх онгоцны шинэ буудлыг шуурхай ашиглалтад оруулах чиглэлд явуулж буй үйл ажиллагааг дэмжиж ажиллахаар тогтов.
5. Айлчлалын үеэр болсон Монгол, Японы төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан IX зөвлөлдөх уулзалт болон Монгол, Японы бизнес форумын  хүрээнд хоёр талын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн байдал, хамтын ажиллагааны боломжуудын талаар ярилцав. Энэхүү форумын үеэр монголын талаас уул уурхай, хүнс, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбарын хамтын ажиллагааны асуудлуудаар танилцуулга хийж, хувийн хэвшлийн төлөөллүүд харилцан мэдээлэл солилцов.
6. Талууд Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн Хамтын ажиллагааны хамтарсан Дэд хорооны анхдугаар хуралдааныг айлчлалын өмнө хуралдуулсан бөгөөд цаашид уг хэлэлцээрийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлж, хоёр талын хувийн хэвшлийнхэнд тулгамдаад буй асуудлыг шийдвэрлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор уг дэд хороог тогтмол хуралдуулж байхаар тогтов.
7. Монгол Улсын Засгийн газрын тохируулагч агентлаг Үндэсний хөгжлийн газрын дэргэд 2019 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад зориулсан “Нэг цэгийн үйлчилгээний төв” үйл ажиллагаагаа эхлүүлэхээр шийдвэрлэснийг танилцуулж, Японы хувийн хэвшил уг шийдвэрийг талархан хүлээн авав.
8. Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллагын техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар “Хөдөө аж ахуйн салбарыг тогтвортой хөгжүүлэх замаар нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгох Мастер төлөвлөгөө” боловсруулахаар шийдвэрлэснийг талууд сайшааж, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний бэлтгэл, боловсруулалт, хадгалалт, тээвэрлэлт, дотоодын болон гадаадын зах зээлд борлуулах тогтолцоог бүрдүүлэх чиглэлд нягт хамтран ажиллахаар тогтов.
9. Монгол Улсын Ерөнхий сайд айлчлалынхаа хүрээнд Хоккайдо мужид зочилж, уур амьсгалын хувьд манай улстай ижил төстэй тус мужийн хөгжлийн туршлага, нэн ялангуяа хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлж ирсэнтэй танилцаж, Хоккайдогийн туршлага, хөрөнгө оруулалтыг Монголд нэмэгдүүлэх талаар ярилцав.
10.  Японд монгол иргэд хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй зэрэг салбарт амжилттай үйл ажиллагаа явуулж буй талаар нэвтрүүлэг, баримтат кино хийх, Монгол Улстай энэ чиглэлийн бизнес эрхэлдэг аж ахуй нэгжүүд, хувь хүмүүсийг оролцуулсан аяллын бүрэлдэхүүнийг 2019 оны 6,7 дугаар сард багтаан харилцан айлчлуулах асуудлыг зохион байгуулахаар тогтов.
11. Монголын ЖДҮ-ийн сангийн шинэчлэлийг дэмжих чиглэлд талууд яриа хэлэлцээ өрнүүлж, үргэлжлүүлэн санал солилцож, хамтран ажиллахаар ярилцав.
12. “Мал эмнэлэг, мал, аж ахуйн хүний нөөцийг хөгжүүлэх чадавхийг бэхжүүлэх” төслийн дараачийн шатанд орон нутгийн мал эмнэлгийн боловсон хүчинг бэлтгэх чиглэлд дэмжлэг авахаар ярилцаж, төслийн ач холбогдлыг тэмдэглэв.
13. Хүлэмжийн хийг бууруулах “Нүүрс төрөгч багатай хөгжлийн түншлэл”-ийн хүрээнд хэрэгжиж буй “Хамтарсан кредит олгох механизм” Монгол, Японы бизнесийн түншлэлд нэн чухал болохыг тэмдэглэж, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэхээр тогтов.
14. Цаашид хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүч, аялал жуулчлал, мэдээллийн технологийн чиглэлд түлхүү хамтран ажиллахаар талууд санал нэгдэв.
15. Монгол Улсын ЗХА-ийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг Япон Улс тууштай дэмжихээ нотлов.
16. Монгол Улсын Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалтад оролцох эрмэлзлийг  Япон Улс дэмжиж байгаагаа албан ёсоор илэрхийлэв.
17. Талууд бүс нутгийн интеграцчлал, нээлттэй хөгжил, хамтын ажиллагааг дэмжих хүрээнд “Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай”-г цогцлоох чиглэлд хамтран ажиллахаар санал нэгдэв.

Монгол, Япон хоёр улсын Ерөнхий сайд нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, хамтарсан мэдэгдэл гаргав

2018.12.13. Япон Улс. Япон Улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ-тай энэ сарын 13-ны өдөр уулзаж, албан ёсны хэлэлцээ хийв. Яриа, хэлэлцээний дүнд талууд Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг улам бэхжүүлэх тухай Хамтарсан мэдэгдэл гаргав. Уулзалтын эхэнд Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ “Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсоныхоо дараа анх удаа манай улсад айлчилж буй Ерөнхий сайд танд баяр хүргэе. Япон Улс Монгол Улстай Стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгдөг” болохыг онцлов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Манай гуравдагч хөрш Япон Улстай Стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл бөгөөд Ерөнхий сайд Та Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаанд онцгой ач холбогдол өгч манай улсад 3 удаа айлчилсанд талархдаг” хэмээн дурдав. Ерөнхий сайд Ш.Абэ-гийн урьд өмнө дэвшүүлсэн “Эрч”, “Эрч+” санаачилгуудыг манай тал өндрөөр үнэлдэг бөгөөд эдгээр санаачилгыг тууштай хэрэгжүүлэхийн төлөө байгаагаа мөн тэмдэглэв. Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний чадавхийг нэмэгдүүлэх чиглэлд үзүүлж ирсэн дэмжлэгээ цаашид ч үргэлжлүүлэхээ нотлов. Дашрамд дурдахад, эдүгээ зам барилга, инженер, цэргийн эмнэлгийн чиглэлд японы тал сургалт зохион байгуулах, сургагч багш нарыг бэлтгэх, мэргэжилтэн илгээх зэргээр дэмжлэг үзүүлж байгаа билээ. Манай хоёр улс байгаль орчны чиглэлд амжилттай хамтран ажиллаж, энэ өдөр хоёр улсын байгаль орчны асуудал хариуцсан яам хооронд хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулж байгаад Ерөнхий сайд Ш.Абэ баяр хүргэв. Тэрээр мөн “Улаанбаатар хотын нисэх онгоцны шинэ буудал нь манай хоёр улс төдийгүй бүс нутгийн хувьд чухал ач холбогдолтой” гэдгийг онцлов. Холбогдох талуудын яриа хэлэлцээг шуурхайлж, гэрээ байгуулан, улмаар онгоцны буудлыг ойрын хугацаанд ашиглалтад оруулахын төлөө байгаагаа хоёр тал нотлов. У.Хүрэлсүх, Ш.Абэ нар Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр (ЭЗТХ)-ийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлж, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг өсгөхийн төлөө байгаагаа илэрхийлж, Монгол Улсын Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлалын үеэр олон чухал арга хэмжээ болсныг сайшаан тэмдэглэв. Тухайлбал, энэ сарын 12-ны өдөр Монгол, Японы төр, хувийн хэвшлийн 9 дүгээр зөвлөлдөх уулзалт, 13-ны өдөр Монгол, Японы Бизнес форум зохиогдсоны сацуу Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн айлчлалаас хэдхэн хоногийн өмнө ЭЗТХ-ийн Хамтын ажиллагааны дэд хорооны хуралдааныг анх удаа зохион байгуулсныг онцлов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай улсын эдийн засаг сэргэж, өсөн тэлж байгааг дурдаад энэхүү өсөлтийг хангахад Япон Улсын Засгийн газраас үзүүлж буй төсвийн дэмжлэг чухал хувь нэмэр оруулж байгааг тэмдэглэв. Энэхүү төсвийн эхний шатны дэмжлэгийн хэрэгжилтийг сайтар хангахын сацуу дараачийн шатны дэмжлэгийг шуурхай авч хэрэгжүүлэх хүсэлтэй байгаагаа мөн илэрхийлэв. Япон Улстай хамтран амжилттай хэрэгжүүлсэн ЖДҮ-ийг дэмжих хоёр үе шаттай иений зээлийн хамтын ажиллагааны туршлагадаа тулгуурлан цаашид энэ чиглэлд түлхүү хамтран ажиллах сонирхолтой байгааг мөн дурдав. Ерөнхий сайд Ш.Абэ саяхан БНХАУ-д айлчлах үеэрээ тус улстай хамтран гуравдагч улс орнуудад төсөл хэрэгжүүлэх талаар ярилцсанаа танилцуулав. Монголын тал энэхүү хамтын ажиллагааны шинэлэг механизмыг сонирхож байгаагаа илэрхийлэн, үүнийг Ерөнхий сайд Ш.Абэгийн дэвшүүлсэн нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн сүлжээ бий болгоход чиглэсэн “Эрч+” санаачилгатай хоршуулан хөгжүүлэх боломж байгааг дурдав. Тухайлбал, хөдөө аж ахуйн салбарт хамтарсан үйлдвэр байгуулж, бүтээгдэхүүнээ БНХАУ, ОХУ-д гаргах боломж байгааг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцлов. Талууд соёл, олон нийт, боловсрол, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн чухлыг тэмдэглэв. Манай хоёр улс зөвхөн хоёр талын хүрээнд төдийгүй, олон улс, бүс нутгийн талбарт бие биеэ дэмжиж ирснийг Ерөнхий сайд нар санал нэгтэй тэмдэглэв. Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалтад Монгол Улс оролцохыг Япон Улсын Засгийн газар дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Япон Улс “Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай”-г цогцлоох чиглэлд тодорхой хүч чармайлт гарган бүс нутгийн улс орнуудтай хамтран ажиллаж байгаа талаараа танилцуулав. Тэрээр “Бүс нутгийн энх тайван, тогтвортой байдлыг хангахад хувь нэмэр оруулж буй Монгол Улстай энэ чиглэлд хамтран ажиллахын төлөө” байгаагаа нотолсныг Монгол Улсын Ерөнхий сайд дэмжин хүлээн авав. Албан ёсны яриа, хэлэлцээний дараа У.Хүрэлсүх, Ш.Абэ нар хоёр улсын Байгаль орчны яам хооронд Хамтран ажиллах Санамж бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцож, дараа нь хоёр улсын хэвлэл мэдээллийнхэнд хандаж мэдээлэл хийв. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон түүнийг дагалдан яваа төлөөлөгчдөд хүндэтгэлийн зоог барив. Уулзалт, яриа хэлэлцээ найрсаг дотно уур амьсгалд болов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн албан ёсны айлчлал үргэлжилж байна гэжээ.

Монгол Улс, Япон Улсын Стратегийн түншлэлийн дунд хугацааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явцыг танилцуулав

2018.12.13. Япон Улс. Монгол Улс, Япон Улсын Засгийн газар хооронд 2017 оны 3 дугаар сард байгуулсан Стратегийн түншлэлийг 2017-2021 онд хөгжүүлэх Дунд хугацааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн явц дараах байдалтай байна. Үүнд:

1.  УЛС ТӨРИЙН САЛБАРЫН ХАРИЛЦАА БОЛОН ЯАМ, АГЕНТЛАГ ХООРОНДЫН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА

Ø  Дээд түвшний уулзалт, яриа хэлэлцээ, Гадаад харилцааны сайд нарын уулзалт, Парламентын гишүүд болон Парламент дахь найрамдлын бүлгүүд хоорондын солилцоо тогтмол хэрэгжиж, хоёр талын яамд, агентлаг хооронд үр дүнтэй хамтын ажиллагаа өрнөж байна. Талууд Дунд хугацааны хөтөлбөрийн хүрээнд хоёр улсын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх чиглэлд бүхий л түвшинд уулзалт, яриа хэлэлцээ, солилцоог үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлнэ. 

Зохион байгуулсан ажил, арга хэмжээ

(1)  Дээд, өндөр түвшний уулзалт, яриа хэлэлцээ

·  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ нар ОХУ-ын Владивосток хотноо Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтын үеэр 2017 оны 9 дүгээр сар болон 2018 оны 9 дүгээр сард тус тус уулзав. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 12 дугаар сард Япон Улсад албан ёсны айлчлал хийв.

·  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын тангараг өргөх ёслолд 2017 оны 7 дугаар сард Ерөнхий сайд Ш.Абэ Тусгай элч илгээж оролцуулав.

·  Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил 2017 оны 3 дугаар сард, Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар 2018 оны 2 дугаар сард Япон Улсад айлчилж, Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Ф.Кишида, Гадаад хэргийн сайд Т.Коно нартай тус тус уулзав. Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар, Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Коно нар 2018 оны 12 дугаар сард Токио хотноо дахин уулзав.

(2)  Парламент болон Парламент дахь найрамдлын бүлгүүдийн хамтын ажиллагаа

·  Монгол Улсын Их Хурлын дарга М.Энхболд 2017 оны 3 дугаар сард Япон Улсад айлчлав.

·  Япон Улсын Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга T.Оошима тэргүүтэй төлөөлөгчид 2017 оны 7 дугаар сард, Зөвлөхүүдийн танхимын дэд дарга А.Гүнжи тэргүүтэй төлөөлөгчид 2018 оны 10 дугаар сард тус тус  Монгол Улсад айлчлав.

·  Япон Улсын Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүд 2017 оны 9 дүгээр сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Монгол Улсын Их Хурлын дэд дарга Л.Энх-Амгалан тэргүүтэй төлөөлөгчид 2018 оны 6 дугаар сард Япон Улсад айлчлав.

2017 оноос хойш  хоёр талаас түс бүр 30 орчим Парламентын гишүүн харилцан айлчлав.

(3)  Гадаад харилцааны яам хоорондын уулзалт, яриа хэлэлцээ

·  Гадаад харилцааны яам хоорондын Стратегийн III зөвлөлдөх уулзалт 2018 оны 4 дүгээр сард Токио хотноо болов.

(4)  Хоёр улсын яамд, агентлаг хоорондын хамтын ажиллагаа

·  Япон Улсын Ерөнхий хэргийн дэд сайд К.Харада 2017 оны 5 дугаар сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Хоёр улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам хооронд 2017 оны 2 дугаар сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулав.

·  Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хороо болон Япон Улсын Статистикийн товчоо хооронд 2017 оны 2 дугаар сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулав. 

·  Монгол Улсын Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах газар болон Япон Улсын Шударга худалдааны хороо хооронд 2017 оны 3 дугаар сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулав.

·  Монгол Улсын Санхүүгийн зохицуулах хороо болон Япон Улсын Санхүүгийн үйлчилгээний агентлаг хооронд 2017 оны 3 дугаар сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулав. 

·  Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Япон Улсын Хөдөө аж ахуй, ой, загас агнуурын яам хоорондын техникийн 7 дугаар зөвлөлдөх уулзалт 2017 оны 5 дугаар сард Токио хотноо болов.

·  Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газрын ажилтан, албан хаагчид Япон Улсын Сангийн яамны Татварын газраас хэрэгжүүлсэн “Гарал үүслийн дүрэм” сэдэвт сургалтад 2017 оны 6 дугаар сард хамрагдав.

·  Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яамны харъяа Нислэг, техникийн осол, зөрчлийг шинжлэн шалгах алба болон Япон Улсын Зам, тээврийн яамны харъяа Тээврийн аюулгүй байдлын зөвлөл хооронд 2017 оны 6 дугаар сард Улаанбаатар хотноо Нисэхийн осол, зөрчлийг шинжлэн шалгах чиглэлээрх хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулав.

·  Монгол Улс, Япон Улсын Байгаль орчны яам хоорондын бодлогын 11 дүгээр зөвлөлдөх уулзалт 2017 оны 12 дугаар сард Токио хотноо болов.

·  Монгол Улсын Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл 2018 оны 4 дүгээр сард Япон Улсад болсон Өвчтөний аюулгүй байдлын асуудлаарх Дэлхийн сайд нарын 3 дугаар чуулга уулзалтад оролцож, энэ үеэр Япон Улсын Эрүүл мэнд, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Т.Като-той уулзав.

·  Монгол Улсын Эрүүл мэндийн яам болон Япон Улсын Эрүүл мэнд, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хооронд 2018 оны 4 дүгээр сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг Токио хотноо байгуулав. 

·  Монгол Улсад 2018 оны 7 дугаар сард болсон “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах Азийн Сайд нарын V бага хурал”-д Япон Улсын ЗГХЭГ-ын дэд сайд Ж.Акама оролцов.

·  Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны албан хаагчид 2018 оны 8 дугаар сард Токио хотноо болсон Япон Улсын Хууль эрх зүйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд Арилжааны хуулийн асуудлаарх хамтарсан семинарт оролцов.

·  Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Япон Улсын Байгаль орчны яам хооронд  2018 оны 12 дугаар сард хамтын ажиллагааны санамж бичиг шинэчлэн байгуулав.

2.  АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ, БАТЛАН ХАМГААЛАХ САЛБАРЫН ХАРИЛЦАА

Хоёр улсын холбогдох байгууллага хоорондын уулзалт, яриа хэлэлцээ өргөжиж, батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаа гүнзгийрч байна. Нэн ялангуяа Япон Улсын Батлан ​​хамгаалах яамны зүгээс хэрэгжүүлж буй Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний чадавхийг бэхжүүлэх дэмжлэгийг “япон хэв маягийн, нарийн аргачлалд суурилсан хөтөлбөр” гэж монголын тал өндрөөр үнэлэв. Талууд тус хөтөлбөр нь хоёр улсын батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн сацуу бүс нутаг, олон улсын энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулж буйг тэмдэглэж, хөтөлбөрийн хүрээнд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаар тогтов.

Зохион байгуулсан ажил, арга хэмжээ

1.  Монгол, Японы гадаад бодлого, аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын асуудал эрхэлсэн байгууллага хоорондын IV зөвлөлдөх уулзалтыг 2017 оны 8 дугаар сард Улаанбаатар хотноо зохион байгуулав.

2.  Монгол Улсаас НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлж буй “Хааны эрэлд” олон улсын хамтарсан сургуулилтад японы тал 2017 оны 7-8 дугаар сар,  2018 оны 6 дугаар сард тус тус оролцов.

3.  Япон Улсын Үндэснийн Батлан хамгаалах академид 2018 онд Монгол Улсаас 4 оюутан суралцав. Монгол Улсаас тус академийн сургалтад өнөөг хүртэл нийт 72 оюутан хамрагдаад байна.

4.  Япон Улсын Батлан хамгаалах яамны зүгээс Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний чадавхийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн  дараах сургалтыг зохион байгуулав. Үүнд:

·  Энхийг сахиулах ажиллагааны хүрээнд 2017 оны 8-9 дүгээр сар, 2018 оны 7-8 дугаар сард Монголын цэргийн инженерийн нэгжийн зам, барилгын салбар дахь хүний нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх сургалт хэрэгжүүлэв.

·  Монгол Улсын цэргийн эмч нарыг онцгой байдлын үеэрх эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний талаарх сургалтад 2018 оны 2 дугаар сард хамруулав.

3.  БҮС НУТАГ, ОЛОН УЛСЫН ТАВЦАН ДАХЬ ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА

Ø  Эрх чөлөө, ардчилал, хүний ​​эрх, эрх зүйт төр зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс нь бүс нутагт зохих үүрэг гүйцэтгэхийг эрмэлзэж буй. Энэ хүрээнд Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улс Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт (EAS)-д нэгдэхэд дэмжлэг үзүүлэхээ мэдэгдэв.Талууд “Стратегийн түншлэл”-ийн хүрээнд эл чиглэлээрх бодит хамтын ажиллагаагаа идэвхжүүлнэ.

Зохион байгуулсан ажил, арга хэмжээ

1.  Монгол Улс Зүүн Азийн хамтын ажиллагааны олон талт механизмд нэгдэн орох эрмэлзлийн тухайд

·  Эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, эрх зүйт төр зэрэг Япон Улстай нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс нь цаашид яриа хэлэлцээний бүхий л механизмаар дамжуулан бүс нутагт зохих үүрэг гүйцэтгэхэд японы тал дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв.  

2.  Японы тал “Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлцээ” олон улсын ээлжит бага хурлуудад төлөөлөгч оролцуулав.

·  Уг бага хуралд 2017 оны 6 дугаар сард ГХЯ-ны Ази, Номхон далайн газрын дэд захирал Ш.Такизаки, 2018 оны 6 дугаар сард ГХЯ-ны Ази, Номхон далайн газрын зөвлөх Т.Шимизү нар тус тус оролцов.

3.  Монгол Улс, Япон Улс, АНУ-ын гурван талт уулзалтыг зохион байгуулав. Үүнд:

·  Монгол Улс, Япон Улс, АНУ-ын гурван талт II уулзалт 2017 оны 8 дугаар сард Улаанбаатар хотноо, Монгол Улс, Япон Улс, АНУ-ын гурван талт III уулзалт 2018 оны 4 дүгээр сард Токио хотноо тус тус зохиогдов.

4.  Гамшгаас сэргийлэх салбарт дараах төслийг хэрэгжүүлэв. Үүнд:

·  Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА)-ын техникийн хамтын ажиллагааны хүрээнд “Газар хөдлөлтийн гамшгийн эрсдлээс сэргийлэх чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2016 оноос 2019 он хүртэл хэрэгжүүлнэ.

·  ЖАЙКА-гийн Өвсний үндэс хөтөлбөрийн хүрээнд “Ховд аймаг дахь уур амьсгалын өөрчлөлтөөс үүдэлтэй байгалийн гамшгаас хамгаалах боловсрол мэдлэгийг дээшлүүлэх төсөл”-ийг 2017-2022 онд хэрэгжүүлж байна.

·  Дэлхийн банкны шугамаар “Орон нутгийн иргэдийн зуд болон ой хээрийн түймрийн эсрэг арга хэмжээ авах чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2020 он хүртэл хэрэгжүүлнэ.

·  ТББ-ын үйл ажиллагааг дэмжих буцалтгүй тусламжийн шугамаар “Зудын гамшгийн эсрэг авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ” төслийг 2017 онд хэрэгжүүлж дуусгав.

4.  ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА

Ø  Япон Улсын Засгийн газраас Төсвийн дэмжлэг хэлбэрээр олгож буй иенийн хөнгөлөлттэй зээл нь Монгол Улсын Засгийн газрын төсвийн шинэчлэлд чиглэсэн үйл ажиллагааг дэмжив.

Ø  Улаанбаатар хотын Олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлыг ойрын хугацаанд ашиглалтад оруулах чиглэлээр үргэлжлүүлэн хамтран ажиллаж, Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг тууштай хэрэгжүүлэх, Монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэх (ялангуяа хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй, аялал жуулчлал, байгаль орчин зэрэг салбарт), орон нутгийн эдийн засгийг сэргээн хөгжүүлэх зэрэг чиглэлээрх хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэв. 

Ø  Эдийн засгийн салбар дахь хамтын ажиллагааны гол яриа хэлэлцээний талбар болох “Төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан зөвлөлдөх уулзалт”-ын механизм зэрэгт тулгуурлаж хоёр улсын эдийн засгийн харилцаа, түүний дотор хувийн хэвшил хоорондын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэв.

Зохион байгуулсан ажил, арга хэмжээ

(1)  Монгол Улсын Засгийн газраас эдийн засаг, санхүүгийн хүндрэлийг даван туулах,эдийн засгийн дунд болон урт хугацааны өсөлт, тогтвортой байдлыг хангах чиглэлд хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны хүрээнд талууд дараах хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлэв. Үүнд:

·  Японы тал Монгол Улсад төсвийн дэмжлэг хэлбэрээр иенийн хөнгөлөлттэй зээл олгох тухай Засгийн газар хооронд Солилцох ноот бичигт талууд 2017 оны 12 дугаар сард гарын үсэг зурж, мөн сардаа японы тал 32 тэрбум иенийг монголын талд шилжүүлэв.

(2)  Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр (ЭЗТХ)-ийгхэрэгжүүлэх  чиглэлд дараах ажлыг зохион байгуулав. Үүнд:  

·  ЭЗТХ-ийн хамтын ажиллагааны асуудлаарх Хамтарсан дэд хорооны анхдугаар хуралдааныг 2018 оны 12 дугаар сард Улаанбаатар хотноо  зохион байгууулав.

·  Монгол Улсын Гаалийн Ерөнхий газрын ажилтнууд нар 2017 оны 6 дугаар сард Японы Гаалийн хамтын ажиллагааны газрын шугамаар “Гаалийн үнэлгээ” сэдэвт сургалтад  хамрагдав.

(3)  Төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан VIII зөвлөлдөх уулзалт 2017 оны 7 дугаар сард Улаанбаатар хотноо, IX зөвлөлдөх уулзалт 2018 оны 12 дугаар сард Токио хотноо  болов.

(4)  Хөрөнгийн зах зээлийн эрх зүйн орчинг бэхжүүлж, хөрөнгө оруулагчдыг сургалтад хамруулах чиглэлд ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар ”Хөрөнгийн зах зээлийн дүрэм, журам, хяналтын тогтолцооны чадавхийг дээшлүүлэх төсөл”-ийг  2014 оны 7 дугаар сараас 2017 оны 7 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлэв.

(5)  Нийгмийн хамгааллын салбарт ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны хүрээнд “Нийгмийн даатгалын үйл ажиллагааны чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2016 оны 5 дугаар сараас 2020 оны 5 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлж байна.

(6)  Монголын аж үйлдвэрлэлийг төрөлжүүлэхэд дараах дэмжлэг үзүүлэв. Үүнд:

·  Япон Улсын Засгийн газрын Хөгжлийн албан ёсны тусламж (ХАЁТ)-ийн иенийн хөнгөлөлттэй зээлийн шугамаар “Инженер, технологийн дээд боловсрол” төслийг 2014-2023 онд хэрэгжүүлж байна.

·  ЖАЙКА-ийн сэдэвчилсэн сургалтын шугамаар Японы “Коосэн” сургалтын системийг Монголд нэвтрүүлэх хүрээнд багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийн чадавхийг бэхжүүлэх төслийг 2015 оны 7 дугаар сараас 2018 оны 3 дугаар сард хэрэгжүүлэв.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар “Монгол, Японы хүний нөөцийн хөгжлийн төв дэх бизнесийн салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх, хамтын ажиллагааны суурь, чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2015 оны 4 дүгээр сараас 2020 оны 4 дүгээр сар хүртэл хэрэгжүүлж байна.  

·  Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам болон Япон Улсын Хууль зүйн яам, Гадаад хэргийн яам, Эрүүл мэнд, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хооронд “Ур чадварын дадлагажигчийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх тухай хамтын ажиллагааны санамж бичиг”-т талууд 2017 оны 12 дугаар сард гарын үсэг зурав. Уг санамж бичгийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан ажил хэргийн түвшний анхдугаар уулзалт болон Монголын дадлагажигч ажилтан илгээгч байгуулагуудад зориулсан семинарыг  2018 оны 5 дугаар сард Улаанбаатар хотноо тус тус зохион байгуулав.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар “Барилгын салбарын хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын менежментийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2017 оны 6 дугаар сараас 2021 оны 6 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлж байна.

·  ЖАЙКА-ийн шугамаар “Ашигт малтмалын салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх төсөл”-ийг 2013-2020 онд, “Уул уурхайн салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх төсөл”-ийг 2015-2019 онд тус тус хэрэгжүүлж байна.

·  Азийн хөгжлийн банк, “Нихон шинтакү” сангийн санхүүжилтээр “Хөдөө аж ахуйн нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх төсөл”-ийг 2015 оны 10 дугаар сараас 2019 оны 3 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлнэ.  

·  ЖАЙКА-ийн “Өвсний үндэс” хөтөлбөрийн хүрээнд “Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний эргэлтийг сайжруулах, хөрс сайжруулах технологи нэвтрүүлэх замаар тариаланчдын орлогыг нэмэгдүүлэх төсөл”-ийг 2016 оны 3 дугаар сараас 2019 оны 3 дугаар сард хэрэгжүүлж байна.

·  ЖАЙКА-ийн “Өвсний үндэс” хөтөлбөрийн хүрээнд “Зөгийн аж ахуйг дэмжих замаар өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх төсөл”-ийг 2015 оны 4 дүгээр сараас 2018 оны 3 дугаар сард хэрэгжүүлэв.

·  ЖАЙКА-ийн сэдэвчилсэн сургалтын хүрээнд “Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, молекул биологийн болон хүнсний нэмэлтэд хийх шинжилгээний ур чадварыг дээшлүүлэх сургалт”-ыг 2016 оны 4 дүгээр сараас 2018 оны 3 дугаар сард зохион байгуулав.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар “Мал эмнэлэг,  мал аж ахуйн салбарын хүний нөөцийн хөгжлийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2014 оны 4 дүгээр сараас 2019 оны 3 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлнэ.

·  ЖАЙКА-ийн “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх шинжлэх ухаан, технологийн хамтарсан судалгаа-САТРЕПС”-ийн шугамаар Монгол оронд тохиолддог малын цусны шимэгч, эгэл биетнээр үүсдэг өвчний тархалтын судалгаа, оношилгооны оновчтой арга боловсруулах төсөл”-ийг 2014 оны 6 дугаар сараас 2019 оны 5 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлнэ.

(7)  Эдийн засгийн харилцааг улам бүр эрчимжүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагаа

·  Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банк (ЖБИК)-тай байгуулсан “Экспортын зээлийн шугам нээх тухай хэлэлцээр”-ийн хүрээнд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллав. 

·  Байгаль орчны салбар дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх хүрээнд Монгол Улс, Япон Улсын Байгаль орчны яам хоорондын 11 дэх удаагийн бодлогын зөвлөлдөх уулзалтыг 2017 оны 12 дугаар сард зохион байгуулав.

·  Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын “Нүүрстөрөгч багатай хөгжлийн түншлэл”-ийн хүрээнд Хамтарсан кредит олгох механизм (ХКОМ)-ийн Хамтарсан хорооны V дугаар хурлыг 2017 оны 10 дугаар сар, VI хурлыг 2018 оны 11 дүгээр сард тус тус Улаанбаатар хотноо зохион байгуулав.

·  ХКОМ-ын хүрээнд “Дархан хотын 10 МВт-ын нарны цахилгаан станцын төсөл” 2017 оны 1 дүгээр сар,  “Моннаран 10 МВт-ын нарны цахилгаан станц байгуулах төсөл”-ийг  2017 оны 12 дугаар сард тус тус хэрэгжүүлэв.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны шугамаар “Уул уурхай, ашигт малтмалын салбарын хүний нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”-ийг 2013 оны 2 дугаар сараас 2020 оны 2 дугаар сар хүртэл хэрэгжүүлж байна.

·  ЖАЙКА-ийн сургалтын шугамаар “Уул уурхайн салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх төсөл”-ийг  2015-2019 онд хэрэгжүүлж байна.

·  2017 оны 6 дугаар сард Японы Эдийн засаг, аж үйлдвэрийн яам Монголын Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам хоорондын Цэвэр нүүрсний технологийн талаарх хамтын ажиллагааны санамж бичигт тулгуурлан Японы нүүрс-химийн салбарын мэргэжилтнүүдийг Монголд илгээв.

·  Японы Эдийн засаг, аж үйлдвэрийн яам болон Олон улсын судалгаа, сургалтын хүрээлэн (IIST)-гээс “Хоккайдо, Монголын эдийн засаг, аж үйлдвэрийн салбарын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хөтөлбөр”-ийн хүрээнд “Монгол, Хоккайдогийн бизнес форум”, Монгол, Хоккайдогийн хувийн хэвшил хоорондын “бизнес матчинг” арга хэмжээг тус тус Улаанбаатар хотноо 2017 оны 9 дүгээр сар болон 2018 оны 9 дүгээр сард зохион байгуулав.

·  IIST хүрээлэнгээс “Азийн ирээдүйтэй удирдагчдын хөтөлбөр”-ийн хүрээнд “Хоккайдо, Монголын бизнес форум” 2018 оны 2 дугаар сард зохион байгуулав.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны хүрээнд “Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын хяналтын чадавхийг бэхжүүлэх төсөл”, Японы ЖДҮ-ийг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд “Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн автобусны дизель хөдөлгүүрт DPF (Diesel Particulate Filter) тортог шүүгчийг суурилуулж хөдөлгүүрээс ялгарах тортогжилтыг бууруулах туршилтын төсөл”, олон улсын байгууллагын шугамаар “Улаанбаатар хотын хог хаягдлын дахин боловсруулалт”-ын төслийг тус тус  хэрэгжүүлэв.

·  Хоёр улсын ноос, ноолуурын холбоод хооронд хамтын ажиллагааны санамж бичиг 2016 оны 8 дугаар сард байгуулав. Тус санамж бичигт тулгуурлан японы тал манай улсад мэргэжилтэн илгээх, ноос, ноолуурын салбарынхныг хүлээн авч дадлага хийлгэх, олон улсын үзэсгэлэнгийн үеэр сурталчилгааны ажил зохион байгуулах зэргээр хамтран ажиллав.

5.  СОЁЛЫН ХАРИЛЦАА, ИРГЭД ХООРОНДЫН СОЛИЛЦОО

Ø  Соёлын харилцаа, иргэд хоорондын солилцоогоор дамжуулан хоёр ард түмний харилцан ойлголцлыг гүнзгийрүүлэх нь харилцааны чухал үндэс суурь гэдгийг талууд тэмдэглэж, хоёр улсын Засгийн газар ирээдүй хойч үеийн төлөөлөл болох хүүхэд залуучууд хоорондын солилцоог бүхий л боломжоор дэмжиж ажиллав.

Ø  Орон нутаг хоорондын солилцоог хөгжүүлж, нийтэд хүртээмжтэй нийгмийг цогцлоон бүтээхэд чиглэсэн дэмжлэгийг эрчимжүүлэв.

Ø  2020 оны Токиогийн Олимп, Паралимпийн наадмыг угтан спортын салбарын солилцоог идэвхжүүлэв.

Зохион байгуулсан ажил, арга хэмжээ

(1)  Хүүхэд залуучуудын солилцоо

·  “JENESYS-2017” хөтөлбөрийн хүрээнд манай улсаас 93 хүүхэд залуус Японд зочлов.

·  “JENESYS-2018” хөтөлбөрийн хүрээнд манай улсаас 101 хүүхэд залуус Японд зочлохоор төлөвлөж байна.

(2)  Соёлын солилцоог дэмжихэд чиглэсэн үйл ажиллагаа

·  Хоёр улсын Дипломат төлөөлөгчдийн газруудаас хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ

·  Монгол Улсын Соёлын элч нарын анхдугаар форум, “Хаврын баяр”, “Намрын баяр” арга хэмжээ, “Билгүүн Ундрага”, “Их татлага”, “Увертюра” хамтлаг болон “Түмэн эх” чуулгын аялан тоглолт, “Хөгжмийн үдэшлэг”, “Трио концертын үдэшлэг” зэрэг 12 арга хэмжээг Токио дахь Монгол Улсын ЭСЯ, Осака дахь ЕКГ-аас хэрэгжүүлэв.

·  Поп урлагийн наадам, япон хэлээр уран илтгэгчийн тэмцээн, япон дууны уралдаан, Япон Улсын Элчин сайдын нэрэмжит жүдо бөхийн цомын тэмцээн, Кэндогийн тэмцээн зэрэг 11 арга хэмжээг Улаанбаатар дахь Япон Улсын ЭСЯ-наас хэрэгжүүлэв.

·  “Япон сан”-гийн шугамаар хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ

·  “Япон киноны 11 дэх удаагийн өдөрлөг” 2017 оны 5 дугаар сард Улаанбаатар хотноо зохион байгуулж, 4 бүтээл толилуулав.

·  “Struggling Cities” үзэсгэлэн 2017 оны 10-11 дүгээр сард Улаанбаатар хотноо гаргав.

·  Монголын олон нийтийн телевизийн сувгаар 2017-2018 онд Японы нийт 21 нэвтрүүлэг толилуулав.

·  Япон киноны долоо хоногийг 2018 оны 5 дугаар сард зохион байгуулж, 4 кино Монголын үзэгчдэд толилуулав.

·  “Нэцүкэ-Японы уламжлалт гар урлал өнөө цагт” үзэсгэлэн 2018 оны 11 дүгээр сарын 6-наас 12 дугаар сарын 1-ний өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо гаргав.

·  “Genji Monogatari” номыг монгол хэл рүү хөрвүүлэх ажлыг 2018 онд санхүүжүүлэв.

·  2018 онд Японы телевизийн 9 нэвтрүүлэгийг Монголын үзэгчдэд толилуулж байна.

·  Японы Хөлбөмбөгийн холбоотой хамтран “Дасгалжуулагч бэлтгэх сургалт” 2018 оны 3 дугаар сарын 21-23-ны өдрүүдэд зохион байгуулав.

·  “Монгол, Японы хууль эрх зүйн орчны өнөөгийн байдал, Арилжааны тухай хууль” семинарыг 2017 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдөр Улаанбаатар хотноо зохион  байгуулав.

·  “Дэлхийн өв Бурхан Халдун уул болон түүний ойр орчмын ариун дагшин газар нутгийн судалгаа, хадгалалт, хамгаалалт” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлыг 2018 оны 9 дүгээр сарын 26-29-ний өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулав.

·  “Япон хэл хэлэлцүүлэг хэлбэрээр суралцах явц” сэдэвт судалгааны тэтгэлэгт хөтөлбөрийг  2018-2019 онд хэрэгжүүлж байна.

·  Япон хэлнийсургалт 

·  Япон хэлний сургалт эрхэлдэг Монголын 4 байгууллагад 2017 онд дэмжлэг үзүүлэв. Япон хэлний 1 мэргэжилтэн томилон ажиллуулав. Япон хэлний багш нарын сургалтад 2 багш, япон хэлний мэргэжлийн сургалтад 3 төрийн албан хаагч, япон хэл суралцагч тэргүүний оюутан нараас Японд урих хөтөлбөрт 1 оюутан, тэргүүний сурагчийг Японд урих хөтөлбөрт 1 оюутан тус тус хамрагдав.

·  Япон хэлний сургалт эрхэлдэг Монголын 6 байгууллагад 2018 онд дэмжлэг үзүүлэв. Япон хэлний мэргэжилтэн томилон ажиллуулав. Япон хэлний багш нарын сургалтад 1 багш, магистрантурын сургалтад 1 оюутан, япон хэлний мэргэжлийн сургалтад 2 хүн, Японд тэргүүний оюутан нараас урих хөтөлбөрт 1 оюутан тус тус хамрагдав.  

·  Орон нутгийн засаг захиргааны нэгж  хоорондын солилцоо 

·  Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболд 2017 оны 4 дүгээр сард Япон Улсад айлчлав.

·  Мияаконожо хотын захирагч, хотын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга нар 2017 оны 5 дугаар сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Тоттори мужийн захирагч 2017 оны 7 дугаар сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Шизүока мужийн захирагч 2017 оны 8 дугаар сар, 2018 оны 8 дугаар сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Мүсашимураяма хотын дарга 2018 оны 7 дугаар сард Монгол Улсад айлчлав.

·  Аялал жуулчлалын салбар

·  2017 онд Японд болсон “Аялал жуулчлалын бараа бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн”-д Монгол Улс оролцов.

·  “Аялал жуулчлалын ЭКСПО-2018”-д Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Н.Цэрэнбат оролцож, Япон Улсын Зам тээвэр, газар, дэд бүтцийн сайд Н.Иший-тэй уулзав. Тус ЭКСПО-д монголын тал павильон гаргав.

·  Боловсролын салбар

·  Япон Улсын Засгийн газар “Улаанбаатар хотын бүрэн дунд боловсролын сургуулийн барилгыг сайжруулах төсөл”-ийг хэрэгжүүлж, 2017 оны 11 дүгээр сард энэ талаарх Солилцох ноот бичигт хоёр тал гарын үзэг зурав.

·  Япон Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр 2017 он, 2018 онд тус тус 20 гаруй оюутан Япон Улсад суралцав. Япон Улсын ГХЯ-нд 2018 онд 1 монгол оюутан богино хугацааны дадлагад хамрагдав.

·  ЖАЙКА-ийн техникийн хамтын ажиллагааны хүрээнд “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, иргэдэд чиглэсэн тусламж үйлчилгээг сайжруулах төсөл” хэрэгжүүлж, Сайн дурын гишүүн томилон ажиллуулж, Өвсний үндэс хөтөлбөр болон олон талт холбогдох хөтөлбөрийн хүрээнд  дэмжлэг үзүүлэв.

·  2020 оны Токиогийн Олимп, Паралимпийн наадмын хүрээнд хэрэгжүүлж буй биеийн тамир, спортын солилцоо

·  Японы 16 орон нутгийн засаг захиргааны нэгж  Монголын тамирчдын “Хүлээн авагч хот”-оор бүртгүүлэв.

·  Монголын охидын “U-14” хөл бөмбөгийн баг 2018 оны 7 дугаар сард Японд зочлов.

·  Японы Агаарын теннисний холбооноос Монголын Агаарын теннисний холбоонд 2017 оны 11 дүгээр сард агаарын теннисний хэрэгсэл бэлэглэв.

·  Японы Кэндогийн холбооноос Монголын Кэндогийн холбоотой хамтран Кэндогийн аварга шалгаруулах тэмцээн 2017 оны 12 дугаар сард зохион байгуулж, кэндогийн хэрэгсэл бэлэглэв.

Ерөнхий сайд нар Хамтарсан мэдэгдэл гаргалаа

2018.12.13. Япон улс. Токио хот. Япон Улсын Ерөнхий сайдын урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүх, Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэ нар 2018 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдөр Токио хотноо албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэлэлцээний дүнгээр дараах Хамтарсан мэдэгдлийг гаргав.

1. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг цаашид улам бэхжүүлэхээр тохиролцов. Ерөнхий сайд Ш.Абэ эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх,  эрх зүйт төр зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс нь Япон Улсын бүс нутаг дахь чухал түнш болохыг тэмдэглэж, хоёр улсын өргөн хүрээтэй, олон талт хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэн хөгжүүлэхийн сацуу бүс нутаг болон олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө тулгамдсан асуудлуудаар харилцан уялдаа холбоотой ажиллах эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын “гуравдагч хөрш” улсууд дотроос нэн тэргүүнд “Стратегийн түншлэл”-ийн харилцаа тогтоосон чухал түнш Япон Улстай харилцаа, хамтын ажиллагаагаа  улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх эрмэлзлээ нотлов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын зүгээс өнөөг хүртэл Монгол Улсад үзүүлж ирсэн өргөн хүрээтэй дэмжлэг туслалцаа нь Монгол орны орчин үеийн хөгжлийн суурийг тавихад чухал ач холбогдолтой болсныг тэмдэглэж, Япон Улсын Засгийн газар, ард түмэнд  гүн талархал илэрхийлэв. Мөн Ерөнхий сайд Ш.Абэ Япон Улсад энэ онд учирсан байгалийн гамшигтай холбогдуулан Монгол Улсын төр, засаг болон ард түмний зүгээс халуун дотно илгээлт ирүүлж, дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлэв.

2. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2017 оны 3 дугаар сард байгуулсан “Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх Дунд хугацааны хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтэд үнэлэлт, дүгнэлт өгч, улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа, худалдаа, эдийн засаг, соёл, олон нийтийн солилцоо зэрэг өргөн хүрээнд харилцаа бэхжиж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын Засгийн газар “Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийн талаарх танилцуулгыг олон нийтэд зориулан гаргав. Цаашид  хоёр улсын харилцааг энэхүү Дунд хугацааны хөтөлбөрт тулгуурлан үргэлжлүүлэн хөгжүүлэх эрмэлзлээ хоёр тал нотлов. 

3. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх  Япон Улсын Батлан хамгаалах яамнаас Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний чадавхийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн дэмжлэгийг сүүлийн зургаан  жилийн турш үзүүлж, хоёр улсын батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн сацуу бүс нутаг, олон улсын энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулж буйг өндрөөр үнэлэв. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний чадавхийг нэмэгдүүлэх чиглэлд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахын сацууМонгол Улс болон АНУ-ын хамтран зохион байгуулж буй “Хааны эрэлд” олон улсын хамтарсан сургуулилтад Япон Улс үргэлжлүүлэн идэвхтэй оролцох эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

4. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар энэ оны 12 дугаар сарын 12-ны өдөр Япон, Монголын төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан IX зөвлөлдөх уулзалт амжилттай зохион байгуулагдсаныг сайшаахын сацуу энэхүү зөвлөлдөх уулзалтын механизмд тулгуурлан хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн харилцааг улам бүр бэхжүүлэх чиглэлд хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэн хөгжүүлнэ гэдэгт санал нэгдэв. Мөн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол Улсын Засгийн газрын тохируулагч агентлаг Үндэсний хөгжлийн газар нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад зориулсан “Нэг цэгийн үйлчилгээний төв”-ийг 2019 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс нээж, үйл ажиллагааг нь эхлүүлэхээр болсныг сайшааж, тус төвөөр дамжуулжМонгол дахь Японы хөрөнгө оруулалтыг тэлэх чиглэлд  дэмжлэг үзүүлж ажиллахаа нотлов. Түүнчлэн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн Хамтын ажиллагааны дэд хороо 2018 оны 12 дугаар сарын 4-ний өдөр анхдугаар хуралдаанаа амжилттай зохион байгуулсныг сайшааж,хэлэлцээрийн хүрээн дэх хамтын ажиллагааг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор тус дэд хороог тогтмол хуралдуулж байхаар санал нэгдэв. Мөн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монголын Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, Японы Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих байгууллага (ЖЕТРО)-аас энэ сарын 13-ны өдөр Токио хотноо  хамтран зохион байгуулсан бизнес форум нь хоёр улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хөгжилд хувь нэмэр оруулсныг үнэлж,  баяр хүргэв.

5. ОУВС-ийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн хүрээнд Япон Улсын Засгийн газраас Монгол Улсад олгож буй “Төсөв, нийгэм болон эдийн засгийн шинэчлэлийн хөгжлийн бодлогын зээл” нь Монгол Улсын макро эдийн засгийн тогтвортой удирдлага, нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүст үзүүлэх тусламжийг дэмжих, эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсныг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв.

6.  Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудал нь Монгол, Японы хамтын ажиллагааны шинэ бэлгэ тэмдэг болж, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, иргэдийн солилцоог өргөжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт найдаж буйгаа илэрхийлэв. Монгол Улсын Засгийн газар болон Японы консорциум хоорондын яриа хэлэлцээ бодитоор урагшилж, ойрын хугацаанд тохиролцоонд хүрэхэд хоёр улсын Засгийн газар үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлэхээ нотлов. Монгол Улсын Засгийн газар 2019 оны 1 дүгээр сард багтааж Концессын гэрээг эцэслэн тохиролцох, түүнчлэн олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлыг ирэх онд багтааж шуурхай ашиглалтад оруулах чиглэлээр ажиллаж буйгаа мэдэгдэж, Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улсын Засгийн газрын баримталж буй чиглэлийг хүндэтгэн дэмжиж, нисэх онгоцны буудлын аюулгүй үйл ажиллагааны менежментийг хангах нөхцөлтэйгээр аль болохуйц богино хугацаанд ашиглалтад оруулах чиглэлд Японы консорциумын үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн дэмжиж ажиллах эрмэлзэл илэрхийлэв. Монгол Улсын Засгийн газар шинэ нисэх онгоцны буудлыг саадгүй ашиглалтад оруулахад гэрээний дагуу бэлтгэл ажлыг эрчимжүүлж, Монгол Улсын Засгийн газар хариуцаж буй холбогдох байгууламжийн бүтээн байгуулалтын ажлыг бүрэн дуусгаж, үйл ажиллагааны менежментийн бүрэлдэхүүнийг байгуулж, олон улсын болон дотоодын бүхий л арилжааны нислэгийг нүүлгэн шилжүүлэх болоод шинэ нисэх онгоцны буудлын үйл ажиллагааны менежментэд шаардлагатай холбогдох яам, агентлаг, байгууллагыг нүүлгэх ажлыг нээлтээс өмнө бүрэн дуусгахаа нотлов. Мөн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар тус нисэх онгоцны буудалд түшиглэн хоёр улсын агаарын тээврийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж,  Монгол Улсын цаашдын хөгжилд хувь нэмэр оруулах чиглэлд яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлэхээр тохиролцов. 

7. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол Улсад аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх  үлэмж нөөц бололцоо байгааг тэмдэглэж, аялал жуулчлалын салбар дахь төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхээ илэрхийлэв. Түүнчлэн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Япон Улсын Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр ноолуурын чиглэлд үйл ажиллагаа эрхэлдэг хоёр талын байгууллагууд хамтран ажиллаж, Монголын ноолуурын үйлдвэрлэлийн чадавхийг бэхжүүлж Япон дахь экспортыг дэмжихэд чиглэсэн техникийн хамтын ажиллагаа болон Японы зах зээл дэх  сурталчилгааг идэвхжүүлж буйг сайшаав.

8. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар сургалтын эмнэлгийн барилгын ажил урагшилж буйг сайшааж, тус эмнэлэгт зохистой менежментийг нэвтрүүлж, Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарын хөгжилд хувь нэмэр оруулах чиглэлд хоёр тал хамтран ажиллахаа нотлов.

9. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Хамтарсан кредит олгох механизм (ХКОМ)-ыг Япон Улстай Монгол Улс хамгийн анх байгуулж хэрэгжүүлсэн болохыг дурдаж, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн хоёр улсын хамтын ажиллагааг улам хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгааг талууд нотлов. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болон Япон Улсын Байгаль орчны яам хооронд “Байгаль орчны салбарт хамтран ажиллах тухай санамж бичиг” энэ өдөр байгуулсныг сайшаав. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар энэ оны 11 дүгээр сард болсон Хамтарсан кредит олгох механизмын Хамтарсан хорооны 6 дугаар хуралдааны үр дүн болон энэ онд зохион байгуулагдах хоёр улсын Байгаль орчны яам хоорондын Бодлогын 12 дугаар зөвлөлдөх уулзалтын механизмаар дамжуулан глобаль түншүүдийн хувьд уур амьсгалын өөрчлөлт болон байгаль орчны салбар дахь бусад холбогдох асуудлаар хоёр талын хамтын ажиллагааг улам гүнзгийрүүлэхээр тогтов. 

10. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд хөдөө аж ахуйн салбарыг улам бүр хөгжүүлэхийн чухлыг онцолж, энэхүү салбарт хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр тогтов. Энэ хүрээнд монголын талаас санал болгосон “Хөдөө аж ахуйн салбарыг тогтвортой хөгжүүлэх замаар нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгох мастер төлөвлөгөө” төслийг хэрэгжүүлэхээр албан ёсоор шийдвэрлэснийг талууд сайшаан хүлээн авав.

11. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 оны Токиогийн Олимп, Паралимпийн наадмыг угтаж Япон Улсын 16 орон нутгийн захиргааны нэгж Монгол Улсын “Хүлээн авагч хот”-оор бүртгүүлээд байгаа нь хоёр улсын ард иргэд хоорондын солилцоо нэн өндөр түвшинд хүрснийг илтгэн харуулж байгааг тэмдэглэн сайшаав. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар2020 оны Олимп, Паралимпийн наадамд оролцох баг тамирчиддаа амжилт хүсэхийн сацуу тус наадмыг биеийн тамир, спорт, иргэд хоорондын солилцоог улам бүр гүнзгийрүүлэх талбар болгоно гэдэгт санал нэгдэв.

12. Ерөнхий сайд нар бүс нутаг болон олон улсын тавцан дахь хуулийн засаглал, энх тайван, тогтвортой байдал, хамтын ажиллагаа болон хөгжил цэцэглэлтийг хангахад НҮБ-ын дүрэм, олон улсын хууль журмын суурь зарчим болон төрт улсын тусгаар тогтнол ба бүрэн эрхт байдлыг хүндэтгэх явдалд суурилсан чөлөөт, нээлттэй олон улсын дэг журмыг чанд мөрдлөг болгохын ач холбогдлыг онцлов.

13. Японы тал “Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай”-г цогцлоох чиглэлд гаргаж буй хүч чармайлтынхаа талаар мэдээлж, Монгол Улстай хөгжүүлж болохуйц хамтын ажиллагааны талаар цаашид хоёр улсын зөвлөлдөх уулзалт, Монгол Улс, АНУ, Япон Улсын гурван талт уулзалт болон бусад механизмаар дамжуулан үргэлжлүүлэн санал солилцох эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Монголын тал Ази, Номхон далайн бүс нутгийн интеграцчлалд идэвхтэй оролцох сонирхолтой байдгаа нотолж, Япон Улсын “Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай” үзэл санаа нь тус бүс нутгийн улс орнуудыг хамарсан, интеграцчлалыг дэмжсэн, нээлттэй хөгжил, хамтын ажиллагааны санаачилга хэмээн ойлгож байгаагаа тэмдэглэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар “Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай”-г  цогцлоох чиглэлд хамтран ажиллахаар санал нэгдэв.

14. Хоёр улсын Засгийн газар олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах хүрээнд хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэхийн хамт НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн шинэчлэлийн асуудлаарх Засгийн газар хоорондын яриа хэлэлцээг эрчимжүүлж, уг шинэчлэлийг ойрын хугацаанд хэрэгжүүлэх чиглэлд хамтран ажиллана. Япон Улс НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн болохыг Монгол Улсын Засгийн газар цаашид ч тууштай дэмжинэ.

15. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар НҮБ-ын Далайн эрх зүйн тухай конвенц (UNCLOS)-д тусгагдсан зүйлсийг хамруулсан олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээнд нийцүүлж, хуульд суурилсан эрх чөлөөт, нээлттэй далайн дэг журмыг дэмжих амлалтаа нотлов. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар усан болон агаарын хөлөг онгоцоор чөлөөтэй зорчих, худалдааг саадгүй хийх, хүлээцтэй байх, эрх зүйн болон дипломат үйл явцыг бүрэн хүндэтгэж, олон улсын эрх зүйд суурилсан энхийн замаар маргааныг шийдвэрлэхийн чухлыг онцлов. Мөн хоёр улсын Ерөнхий сайд нар өнөөгийн нөхцөл байдлыг өөрчлөх, хурцадмал байдлыг нэмэгдүүлэхээс урьдчилан сэргийлэх зарчмыг баримталж ажиллах нь  чухал гэдэгт санал нэгдэв.

16. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нармөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх Монгол Улсын чадавхийг бэхжүүлэхэд үргэлжлүүлэн хамтран ажиллахаа нотлов.

17. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Япон Улстай нэгдмэл үнэт зүйлстэй Монгол Улс нь бүс нутаг, олон улсын хамтын нийгэмлэгт улам бүр идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт найдаж буйгаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Ш.Абэ Монгол Улсын Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалтад нэгдэх эрмэлзлийг нааштай үнэлж, Япон Улс тус уулзалтад Монгол Улсыг нэгдэхийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв.

18. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар  Солонгосын хойгт сүүлийн үед өрнөж буй нааштай үйл явцууд, түүний дотор АНУ-БНАСАУ болон БНСУ-БНАСАУ-ын хооронд болсон дээд түвшний уулзалтууд нь маргаантай асуудлуудыг цогцоор шийдвэрлэхэд чиглэсэн алхам болсон хэмээн сайшаан тэмдэглэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар БНАСАУ үй олноор хөнөөх бүхий л зэвсэг, бүхий л тусгалын баллистик пуужингаасаа бүрмөсөн, хяналттайгаар, эргэлт буцалтгүйгээр ангижрах асуудлыг баталгаажуулахын тулд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн холбогдох тогтоолуудыг НҮБ-ын нийт гишүүн улс орон бүрэн хэрэгжүүлэхийн чухлыг нотлов.  Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар маргаантай асуудлуудыг дипломат аргаар шийдвэрлэхийг дэмжиж байгаагаа мөн нотлов. Монгол Улс эдгээр зорилтын хүрээнд “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилгыг дэвшүүлж, олон улсын бага хурлыг жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулж байгаа бөгөөд  японы тал бүс нутгийн асуудлуудыг хэлэлцэх Зүүн хойд Азийн энх тайван, тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” зэрэг Монгол Улсын санаачилга, байр суурийг ойлгон хүлээн авч байгаагаа илэрхийлэв.  Ерөнхий сайд Ш.Абэгийн зүгээс хулгайлагдсан иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэхийн ач холбогдлыг онцолж, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн Япон Улсын байр суурийг дэмжихээ илэрхийлэв. Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар хулгайлагдсан иргэдийн асуудлыг богино хугацаанд шийдвэрлэхийн төлөө үргэлжлүүлэн нягт хамтран ажиллана гэдэгт санал нэгдэв.

19. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Азийн Буддистуудын энх тайвны бага хурлын 50 жилийн ой тохиож буй 2019 онд Монгол Улсын Засгийн газрын санаачилгаар Улаанбаатар хотноо Олон улсын хурал зохион байгуулахаар төлөвлөж байгааг мэдэгдэв. Энэ мэт Монгол Улсын олон улсын хамтын нийгэмлэгийн энх тайван, тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулахад чиглэсэн эрмэлзлийг Ерөнхий сайд Ш.Абэ сайшаав гэжээ.

Токиод Монгол Улсын худалдааны төлөөлөгчийн газар нээнэ

2018.12.12. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын Япон Улс дахь албан ёсны айлчлал эхэллээ. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд Японы гадаад худалдааг дэмжих байгууллага ЖЕТРО-ын ерөнхийлөгч Х.Ишигэ бараалхлаа. Уулзалтын үеэр Япон, Монголын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэх явцын талаар харилцан санал солилцсон бөгөөд хоёр орны худалдааны эргэлт, бизнесийн харилцаа нэмэгдэж буйд баяртай байгааг ЖЕТРО-ын ерөнхийлөгч Х.Ишигэ илэрхийлсэн юм. Мөн Японд Монгол инженерүүд бэлтгэх ажилд өндөр ач холбогдол өгч байгааг  тэмдэглэв. Монголоос Японд суралцаж байгаа оюутны тоо 2017 оны байдлаар 2517 байгаа нь хүн амын тоотой харьцуулахад өндөр тоо гэдгийг ЖЕТРО-ын ерөнхийлөгч дурдаж байлаа. Түүнчлэн ноён Х.Ишигэ Японы хувийн хэвшлүүд Монголд бизнес эрхлэхэд зарим хүндрэлүүд гардаг гэдгийг онцлоод, үүнд анхаарч ажиллахыг Ерөнхий сайдаас хүссэн юм. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах асуудалд Монгол Улсын засгийн газар онцгой ач холбогдол өгч ажиллаж байгааг хэлээд, гадаадын хөрөнгө оруулагч, аж ахуйн нэгжүүдэд хөрөнгө оруулалтын нэгдсэн мэдээлэл өгөх, бизнесийг нь өргөжүүлэх боломжийг нэмэгдүүлэх үүднээс Монгол Улсын худалдааны төлөөлөгчийн газрыг Токио хотноо байгуулахаар ажиллаж байгааг энэ үеэр хэллээ. 2019 оны 1-р сарын 1-ээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад зориулсан “Нэг цэгийн үйлчилгээний төв”-ийг нээж ажиллуулахад бэлэн болоод байгаа юм байна. 2016 оны 6 сард хүчин төгөлдөр болсон “Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр” чухал ач холбогдолтой тул хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг хангах, үр ашгийг дээшлүүлэх чиглэлээр ЖЕТРО-той нягт хамтран ажиллах хүсэлтэй байгааг илэрхийлсэн юм. Японы Гадаад худалдааг дэмжих байгууллага ЖЕТРО /Japan External Trade Organization, JETRO/ нь 1958 оны 7 дугаар сард Япон Улсын Олон улсын худалдаа, үйлдвэрийн яамны дэргэд гадаад орнуудтай хийж буй худалдаанд дэмжлэг үзүүлэх зорилготойгоор байгуулагдсан. Уг байгууллага нь Японы бараа бүтээгдэхүүнийг гадаадад таниулах, гадаад орнуудын Японы хэрэглэгчдэд шаардлагатай импортын бүтээгдэхүүнийг судлах, тэдгээр бараа материалыг үзэсгэлэн яармаг зохиох хэлбэрээр сурталчлах, бизнесийн төлөөлөгчдийг хүлээн авах зэрэг үйл ажиллагааг явуулдаг байна. ЖЕТРО нь олон улсын худалдааны өндөр мэдлэгтэй мэргэжилтэнг худалдааны түнш орондоо илгээж, тухайн орноос Японы зах зээлд борлогдох бараа, бүтээгдэхүүний судалгаа хийлгэх, Японы зах зээлд нэвтэрч болохуйц бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж, борлуулах “ноу-хау”-г газар дээр нь зааж, маркетингийн зөвлөлгөө өгч ирсэн нь ялангуяа хөгжиж буй орнуудын хувьд чухал ач тустай юм гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайдад Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2019.06.16. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Коно Таро бараалхаж, тэд Монгол, Японы сургалтын эмнэлгийн үйл ажилагааг нээж, нээлтийн туузыг хайчлав. Уулзалтын эхэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай улсад албан ёсны айлчлал хийж буй Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Коно Тарод  Монгол Улсын Засгийн газраас эдийн засаг, хамтын ажиллагааны хүрээнд явуулж буй бодлогын талаар товч танилцуулав. Улмаар хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагааны хүрээнд гурван чиглэлд анхаарч ажиллах зорилготой. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, чөлөөт худалдааны хамтын ажиллагааны гэрээ, хэлэлцээрийг дэмжиж ажиллах, Япон Улс, НҮБ хоорондын ойлголцолд идэвхитэй байр сууринаас оролцоход анхаарч ажиллах болно. Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн шилжилтийн үеийн жилүүдэд Японы ард түмний үзүүлж байсан тусламж дэмжлэг, халуун сэтгэлийг үргэлж санан дурсаж, талархаж байдаг гэсэн юм. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Коно Таро Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд талархал илэрхийлээд манай хоёр орон гадаад бодлого, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт идэвхитэй хамтран ажиллаж буйг тэмдэглэв. Иймд ажиллах хүч импортлогч орны нэгээр Монгол Улсыг сонгосон нь манай хоёр орны харилцаа хамтын ажиллагааны хүрээг тэлэхэд түлхэц болно хэмээн итгэж байна гэв. Хоёр орны ард түмэн чин сэтгэлийн найрамдалт харилцаатай нь сүүлийн жилүүдэд тохиосон байгалийн гамшигт үзэгдлийн дараах Монголын ард түмнээс Япончуудад үзүүлсэн хандив тусламжаас харагдаж байна. Япон, Монгол Улс засгийн газар, улстөрийн түвшинд төдийгүй ард түмний элгэмсэг дотно харилцаатай билээ гэв. Монгол Улсын Ерөнхий У.Хүрэлсүх: Монголчуудын эрүүл, чанартай амьдралын нөхцлийг бүрдүүлэхэд Монгол, Японы сургалтын эмнэлэгийн үүрэг чухал юм гэв. Уулзалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Коно Таро нар Монгол, Японы сургалтын эмнэлэгийн үйл ажилалгааг нээх ёслолд оролцож үг хэлэв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд хэлсэн үгэндээ өндөр мэдлэг ур чадвартай багш, эмч, эмнэлгийн мэргэжилтнүүдтэй сүүлийн үеийн техник технологи, тоног төхөөрөмжтэй сургалт, судалгаа оношилгоо эмчилгээний гурвалсан чиг үүрэг бүхий цогц үйл ажиллагааг Япон стандартын менежментээр явуулах болж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн. Монгол Улсын Засгийн газар иргэдийнхээ эрүүл, энх, ая тухтай, урт удаан чанартай амьдрах нөхцлийг хангахын төлөө онцгой анхаарч байгаа. Үүнд энэхүү сургалтын эмнэлгийн үйл ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэх нь дамжиггүй. Мөн анагаахын сургуулийн эмнэлзүйн сургалтад мэдэгдэхүйц дэвшил гарч, чадварлаг эмч эмнэлгийн мэргэжилтнүүд бэлтгэгдэж эх орондоо эмчилж чадахгүй байгаа өвчний тоо буурч, гадаад улс орон руу эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авахаар явдаг иргэдийн урсгал багасна гэдэгт итгэж байна. Монгол, Япон сургалтын эмнэлгийн удирдлага, менежментийн баг, эрдэмтэн багш, доктор профессорууд, эмч, эмнэлгийн ажилтнууд, оюутнуудад идэвх санаачлагатай бусдыгаа манлайлж ажиллах өндөр хариуцлага ирж байна гэсэн юм. Монгол, Япон сургалтын эмнэлэг нь Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт баригдсан бөгөөд шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн ололтод тулгуурласан өндөр хүчин чадал бүхий тархины мэс заслын аппарат, хорт хавдрыг эсийн түвшинд оношлох дуран дүрс оношилгооны иж бүрдэл гэх мэт 360 гаруй нэр төрлийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон. Хүүхэд, эмэгтэйчүүд, дотор, мэс засал болон сэхээн амьдруулах, яаралтай тусламж зэрэг нийт 17 чиглэлийн төрөлжсөн эрүүлийн мэндийн тусламж үйлчилгээг үзүүлнэ. Сургалт-судалгаа-оношилгоо, эмчилгээний гурвалсан чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ. Тус эмнэлэгт ажиллах 3000 гаруй эмч мэргэжилтнүүдийг 24 удаагийн сургалтад хамруулж бэлтгэсэн байна гэжээ. 

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ДЭМБ-ын бүсийн захирлыг хүлээн авч уулзав

2019.06.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Номхон далайн баруун бүсийн захирал, доктор Такеши Касай тэргүүтэй төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Засгийн газар, ДЭМБ хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаанд сэтгэл хангалуун байдагаа Ерөнхий сайд илэрхийлэв. ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун бүс нь эрүүл мэндийн салбарт явуулж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг дэмжин, техникийн туслалцаа үзүүлж ирснийг тэмдэглэв. Засгийн газар өвдсөн хойно нь эмчлэх бус, өвчлөхөөс урьдчилан сэргийлж, үндэсний эрүүл мэндийн тогтолцооны чадавхийг бэхжүүлэхийг зорьж байгааг хэлэв. Мөн Хэнийг ч үл орхигдуулах зорилтын хүрээнд бүх иргэн, тэр дундаа эмэгтэйчүүд, өндөр настан, зорилтот бүлгийнхэнд эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэхийн тулд шаардлагатай бүх арга хэмжээг авч байгааг онцлов. Монгол Улсын Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яамтай нягт хамтран ажиллаж байгааг ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун бүсийн  захирал, доктор Такеши Касай тэмдэглэв. Халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх нь зөвхөн эрүүл мэндийн салбарынхны ажил бус, бүх салбар оролцож хамтран ажиллаж байж үр дүнд хүрнэ гэж үздэгээ илэрхийлэв. Эрүүл мэнд бол хэрэглээ биш хөрөнгө оруулалт. Иргэд нь эрүүл байж тухайн улс орон хөгжинө гэдэгт талууд санал нэгдэв. ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун бүсийн захирал, доктор Такеши Касай “Эрүүл мэндийн аюулгүй байдал-салбар дундын хамтын ажиллагаа” сэдэвт өндөр түвшний хуралдаанд оролцохоор иржээ.

Шинэ нисэх буудлын менежментийг Монгол, Японы хамтарсан компани хариуцна

2019.07.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудал” төслийн менежментийг Монгол Улсын “Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудал” ХХК, Японы Улсын “Жапан Эйрпорт Менежмент” ХХК-ийн хамтарсан “Нью интернэйшнл эйрпорт” компанид шилжүүллээ. Менежментийг шилжүүлэх ёслолын үеэр талууд “Хөрөнгө оруулах-ашиглах-шилжүүлэх” нөхцөлтэй, 15 жилийн хугацаатай концессын гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Концесс эзэмшигчид 10 сарын дотор өөрийн хөрөнгөөр үлдсэн ажлаа бүрэн дуусгаж нисэх буудлыг ашиглалтад оруулах юм. Япон Улсын менежмент, үйлчилгээний соёл шинэ нисэх онгоцны буудалд нэвтэрч, нислэгийн болон зорчигчдын тоо нэмэгдэн, аялал жуулчлал хөгжиж энэ хэрээр нийгэм, эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ гэж тооцоолж байна. Ёслолд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Япон Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Такаока Масато болон албаны бусад хүн оролцов. Өнгөрсөн онд Япон Улсад албан ёсны айлчлал хийхдээ шинэ нисэх онгоцны буудал барих төслийн менежментийн гэрээг шуурхай байгуулах талаар ярилцаж, онцгой анхаарч ажилласныг Ерөнхий сайд хэлэв. Төр, хувийн хэвшлийн нийгмийн түншлэлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх менежментийн гэрээ нь иргэний агаарын тээврийн боловсон хүчний хөгжлийг дэмжих, Япон Улсын шинэ технологи, туршлага, үйлчилгээний жишгийг нутагшуулах давуу талтай тэмдэглэж, хоёр улсын харилцан ашигтай, урт хугацааны хамтын ажиллагааны нэг шинэ хуудас эхэлснийг онцлов. Мөн энэ түүхэн бүтээн байгуулалтад оролцсон төр, хувийн хэвшлийн байгууллага, хүмүүст Монгол Улсын Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа талархал илэрхийлэв. “Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудал” төслийн менежмент эхэлж байгаа нь хоёр улсын Стратегийн түншлэлийн харилцаа улам батжиж байгаагийн илрэл гэж Япон Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Такаока Масато хэлэв. Одоогийн “Чингис хаан“ нисэх буудал жилд нэг сая зорчигч хүлээн авдаг бол шинэ нисэх буудал жилд гурван сая зорчигч, 22 мянган онгоц хүлээн авах хүчин чадалтай. Цаашид өргөтгөл хийн зорчигчдийн тоог таван сая хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Менежментийг эхлүүлэх ёслолын үеэр “МИАТ” ТӨХК-ийн агаарын хөлгөөр шалгах нислэг гүйцэтгэн Хөшигийн хөндий дэх олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудалд амжилттай газардсан тухай рапортыг агаарын хөлгийн дарга Б.Амарсанаа  Монгол Улсын Ерөнхий сайдад илтгэв. Мөн өдөр шинэ нисэх буудалд үйл ажиллагаа явуулах төрийн тусгай чиг үүрэг бүхий байгууллагууд, агаарын тээвэрлэгч компаниуд “Нээлттэй хаалганы өдөрлөг” зохион байгуулав гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон улсыг зорилоо

2019.10.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито-г Эзэн Хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах төрийн ёслолд оролцохоор өнөө өглөө Токио хотыг зорилоо. Энэхүү төрийн ёслолд Япон Улстай дипломат харилцаатай 195 улс орон, НҮБ, Европын Холбоо зэрэг олон улсын байгууллага, Холбооны өндөр түвшний зочид төлөөлөгчид уригдсан байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх мөн энэ үеэр Ерөнхий сайд Абэ Шинзотой хоёр талын уулзалт хийж, хоёр орны харилцааны талаар ярилцана гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У. Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Абэ Шинзо-тай уулзлаа

2019.10.21. Япон Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг Япон Улсын Ерөнхий сайд Абэ Шинзо энэ сарын 21-ний өдөр Төрийн хүндэтгэлийн ордонд хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын эхэнд Абэ Шинзо Япон Улсын зарим бүсийг дайрсан Хагибис хар шуурга, байгалийн гамшигтай холбогдуулан Монгол Улсын Засгийн газраас эмгэнэл илэрхийлж, хүмүүнлэгийн дэмжлэг үзүүлсэнд талархал илэрхийлээд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх өнгөрсөн онд Япон Улсад айлчлах үеэр хоёр талын ярилцсан асуудлууд эдүгээ амжилттай хэрэгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байна гэв. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлын менежментийн гэрээг талууд богино хугацаанд байгуулж, ирэх онд ашиглалтад оруулахаар эрчимтэй ажиллаж буйг тэмдэглэв. Абэ Шинзо мөн мөнгөний бодлогодоо зохистой өөрчлөлт оруулж  банк, санхүүгийн зарим хүндрэлээ шийдсэний дараа Япон Улсын Засгийн газраас олгох хоёр дахь шатны төсвийн дэмжлэгийг үзүүлэхэд бэлэн байна гэлээ. Ерөнхий сайд У. Хүрэлсүх Ерөнхий сайд Абэ Шинзо-тай дахин уулзаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн цагаас хойш Япон Улсын Засгийн газар, ард түмэн нь нийгэм, эдийн засгийн бүх салбарт тууштай дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ирсэнд Монголын ард түмэн, Засгийн газар гүнээ талархдаг гэв. Монгол Улс, Япон Улсын идэвхтэй энх тайванч гадаад бодлого, мөн Абе Шинзогийн дэвшүүлсэн Энэтхэг-Номхон далайн үзэл санааг дэмжиж байгаагаа дахин илэрхийлэв. Хоёр улсын Стратегийн түншлэлийн харилцааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, түүний дотор хоер улсын найрамдал нөхөрлөлийн бэлгэ тэмдэг болохуйц эдийн засгийн хамтын ажиллагааны томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх хүсэлтэй байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлэв. Талууд хоёр улсын найрсаг харилцааны үндэс суурь болсон иргэд хоорондын найрамдал, нөхөрлөлийг улам бүр бэхжүүлэхээ илэрхийлж, хоёр улсын харилцааг бүс нутаг, олон улсын тавцанд гүнзгийрүүлж ажиллахаа нотлов.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Нарухитог эзэн хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах ёслолд оролцов

2019.10.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх гэргий Л.Болорцэцэгийн хамт Япон Улсын Цог Жавхлант эзэн хаан Нарүхито-г эзэн хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах төрийн ёслолд оролцлоо. Төрийн ёслолд Япон Улстай дипломат харилцаатай 195 улс орон, НҮБ, Европын Холбоо зэрэг улс, олон улсын болон бусад байгууллагын өндөр түвшний зочид, төлөөлөгчид оролцлоо. Монгол Улсын Засгийн тэргүүний хувьд Ерөнхий сайд У. Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант эзэн хаан Нарүхито-г эзэн хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах төрийн ёслолд оролцож байгаа нь Монгол, Япон хоёр орны стратегийн түншлэл, найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагаанд өндөр ач холбогдол өгч байгаагийн илрэл юм. Эзэн хаан Нарухито ёслолын эхэнд Касикодокоро сүмд морилж Нарны бурханд мөргөсөн байна. Төрийн ёслол хааны ордонд үргэлжилж Ерөнхий сайд Абэ Шинзо эзэн хаанд урт наслахыг ерөөсөн уламжлалт мэндчилгээ дэвшүүллээ. Нарухито Үндсэн хууль, эзэн хааны гэр бүлийн тухай хуульд заасны дагуу хаан ширээнд сууж Япон Улсад шинэ үе ирснийг зарлалаа. Тэрээр ард түмнийхээ эв нэгдлийн бэлгэдэл болох үүргээ нэр төртэй биелүүлэхээ тангараглав. Эзэн хааны эцэг Акихито 30 гаруй жил хаан ширээнд суухдаа ард иргэдтэйгээ хамт баяр баясгалан, уй гашууг хуваалцаж байсныг тэрээр онцоллоо.

Ерөнхий сайд Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийг хүлээн авч уулзав

2019.10.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант эзэн хаан Нарүхито-г Эзэн хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах төрийн ёслолд оролцох үеэр тус улсын Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын А.Такэбэ, Т.Фукуда, Н.Сузуки, К.Ооно, Т.Кобаяаши зэрэг зарим залуу гишүүнтэй уулзаж, хоёр орны түүх, соёлын онцлог, харилцаа, хамтын ажиллагааны хөгжил зэрэг сэдвээр найрсаг дотно яриа өрнүүллээ. Уулзалтад оролцсон гишүүдийн нэг А.Такабэ Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхим дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хоёр улсын найрсаг харилцаанд үе залгамжлан хувь нэмрээ оруулж байна. Түүний аав Ц.Такабэ нь Япон, Монголын Парламентын найрамдлын бүлгийн дарга, Японы эрх баригч Либерал Ардчилсан намын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан юм. Т.Фукуда гишүүний өвөө Т.Фукуда, аав Я.Фукуда нар мөн Японы Ерөнхий сайд байсан бөгөөд өвөө Т.Фукуда-г Гадаад хэргийн сайд байхад буюу 1972 онд манай хоёр улс дипломат харилцаа тогтоож байв. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Японы залуу улс төрчид хоорондын харилцан ойлголцлыг гүнзгийрүүлэх нь харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал ач холбогдолтойг тэмдэглэж, гишүүдийг Монгол Улсад зочлохыг урив.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Кобаяши Хироюкиг хүлээн авч уулзав

2020.02.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монголыг сайн мэддэг Япон Улсын шилдэг дипломатч манай улсад томилогдож, итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсанд баяр хүргэж, цаашдын ажилд нь амжилт хүсэв. Тэрээр Монгол Улс ардчилсан хөгжлийн замыг сонгосноор Хэйсэй-гийн эринд манай хоёр улс маш богино хугацаанд Стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд харилцаа, хамтын ажиллагаагаа  хүргэж чадсаныг дурдаад, Рэйвагийн эринд энэхүү харилцааг уламбүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд онцгой ач холбогдол өгч ажиллахаа нотлов. Япон Улсын Засгийн газар, ард түмэн Монгол орны орчин үеийн хөгжлийг бүх талаар дэмжиж, ямагт туслалцаа үзүүлж ирсэнд бид талархалтай ханддаг. Япон Улсын Хөгжлийн албан ёсны тусламжийн хүрээнд Улаанбаатар хотын Олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудал, Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн дэргэдэх Монгол-Японы сургалтын эмнэлэг зэрэг хоёр орны харилцааны бэлгэ тэмдэг болохуйц олон төсөл хэрэгжсэнд баяртай байгаагаа  илэрхийлэв. Элчин сайд Х.Кобаяши Монгол Улсад 3 дахь удаагаа томилогдон ажиллах болсондоо баяртай байгаагаа илэрхийлж, өөрийн хоёр дахь эх орондоо ирсэн мэт сэтгэгдэл төрж байна гэв. Элчин сайд Х.Кобаяши хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний айлчлал, улс төрийн яриа хэлэлцээ чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн гээд 2018 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын Япон Улсад хийсэн албан ёсны айлчлал нь нэн ялангуяа худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсныг онцлов. Мөн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхитог Эзэн Хааны сэнтийд залах төрийн ёслолд Монгол Улсыг төлөөлөн оролцсонд талархал илэрхийлээд, цаашид хоёр орны эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэх, Японы зах зээлд чиглэсэн Монголын экспортыг нэмэгдүүлэх, бизнесийн орчинг сайжруулах чиглэлд онцгой анхаарч ажиллахаа илэрхийлэв гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суух Элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2020.08.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Х.Кобаяши-г хүлээн авч уулзав. Элчин сайд Х.Кобаяши Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар дахин томилогдсонд нь баяр хүргэж амжилт хүсэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ш.Абэ-гаас баярын захидал ирүүлсэнд талархал илэрхийлээд Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг улам бэхжүүлж, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхийн төлөө байгаагаа тэмдэглэв. Ковид-19 цар тахалтай тэмцэхэд улс орнуудын хамтын ажиллагаа нэн чухал гэдгийг Элчин сайд Х.Кобаяши хэлээд, Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улсад олон талт харилцааны хүрээнд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэхээр ажиллаж байгааг танилцуулав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх үүнд талархал илэрхийлээд Ковид-19-ийн улмаас эдийн засгийн хүндрэл учирч байгаа өнөөгийн нөхцөлд нягт хамтран ажиллах шаардлагатай байгааг онцлов. Талууд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тэмдэглэх бэлтгэлийг сайтар хангах талаар санал солилцов. Мөн НҮБ болон олон улсын хамтын ажиллагааны бусад байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллахаа нотлов гэжээ.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд Т.Мотеги бараалхав

2020.10.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги 2020.10.9-10-ны өдрүүдэд манай улсад албан ёсны айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаадаа баяртай байна гээд 2019 онд Гадаад хэргийн сайдаар анх томилогдсон цагаасаа Монгол Улсад айлчлахыг төлөвлөж байсан гэдгээ илэрхийлэв. Энэхүү айлчлал нь хоёр орны харилцааг шинэ шатанд хүргэх болно гэдэгт итгэж байгаагаа цохон тэмдэглэсэн юм. Яриа хэлэлцээ найрсаг дотно уур амьсгалд болж, талууд хоёр улсын харилцааны өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт, үйл ажиллагааны талаар дэлгэрэнгүй санал солилцсон юм. Манай улсын гуравдагч хөрш, ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий  Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н энэ удаагийн айлчлал манай улсад парламентын сонгууль болж, шинэ Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд удаагүй байгаа цаг үед, мөн Япон Улсад Ерөнхий сайд Ё.Сүгагийн Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлсний дараахан болж байгаагаараа онцлог болж байна. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг улам бэхжүүлж, хамтын ажиллагаанд түлхэц өгнө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын үед бүс нутгийн улс орнууд үйл ажиллагаагаа уялдуулж, нягт хамтран ажиллахын чухлыг онцлоод Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй Стратегийн түншлэлийн харилцааг цаашид ч өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Тэрээр Япон Улсын Засгийн газар манай улсад нэн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 0,01 хувийн хүүтэй 25 тэрбум иенийн буюу 230 гаруй сая ам.долларын зээл олгохоор шийдвэрлэснийг мэдэгдэв. Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Япон Улсын Засгийн газраас иргэд харилцан зорчих урсгалыг шат дараатай нээх хүрээнд бизнесийн зорилгоор зорчих, урт хугацаанд Япон Улсад оршин суух манай иргэдэд Япон Улсад зорчих визийг олгож эхэлснээ танилцуулав. Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр үр дүнгээ өгч эхэлж буйг онцлоод Япон Улсын хөрөнгө оруулалт, дэвшилтэт технологи, ноу-хау-г идэвхтэй татаж, эдийн засгаа төрөлжүүлэх, экспортоо нэмэгдүүлэх чиглэлд тус улстай түлхүү хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийллээ. Мөн эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх хүрээнд холбогдох дэд хороодын хуралдааныг ойрын үед зохион байгуулах санал тавив. Талууд яриа хэлэлцээний үеэр ойрын үед хоёр талдаа хэрэгжүүлэх дээд, өндөр түвшний айлчлал, арга хэмжээний талаар санал солилцож, улс төр, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, иргэд консулын гээд өргөн хүрээтэй салбарт Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг гүнзгийрүүлэн бэхжүүлэхээр тохиролцов. Мөн 2022 онд тохиох Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар ярилцав. Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгааг талууд нотолж, 2021-2025 онд хэрэгжүүлэх дараагийн хөтөлбөрийн агуулгыг ойрын үед тохирохоор болов. Манай хоёр улс олон улс, бүс нутгийн талбарт идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг дурдаад, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн сацуу Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн хөгжил цэцэглэл, Солонгосын хойгийн аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэхийн төлөө цаашид ч нягт хамтран ажиллахаа талууд нотоллоо. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улсад хийж буй 5 дахь айлчлал юм. Өмнө нь Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд С.Уно 1989 онд, Ё.Кавагүчи 2004 онд, К.Окада 2010 онд, Т.Коно 2019 онд тус тус Монгол Улсад айлчилсан юм. Айлчлалын үеэр Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхсан юм. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэгийн айлчлал нь Монгол, Японы Стратегийн түншлэл өндөр түвшинд хөгжиж байгаагийн илрэл болж байгааг тэмдэглэв. Түүнчлэн Япон улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд ихээхэн ач холбогдол өгч байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн манай гуравдагч хөрш Японтой харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд энэ оны зургаадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулиар ялалт байгуулж, Засгийн газраа эмхлэн байгуулсанд баяр хүргээд Монгол, Японы Засгийн газрын тэргүүн нар цаашид нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нь нэн чухал зорилт гэдэгт хоёр тал санал нэгдэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай эдийн засгийг төрөлжүүлэх, экспортыг нэмэхэд чиглэсэн үйлдвэрлэлийн салбаруудад Японы хөрөнгө оруулалт, техник, технологийг нэвтрүүлэх нь нэн чухал болохыг тэмдэглэсэн юм. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, олон улсын түвшинд хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болж өндөрлөлөө.

Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслол болов

2021.07.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслолд оролцож, үг хэллээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Хөшигийн хөндийд баригдсан шинэ нисэх буудал буюу Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслолын үйл ажиллагаа болж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх оролцож, нээлтийн үг хэллээ. Монгол Улс, Япон Улсын Засгийн газраас хамтран хэрэгжүүлсэн томоохон төслүүдийн нэг болох Чингис хаан олон улсын шинэ нисэх буудлын бүтээн байгуулалтаар:

• Жилд 3 сая зорчигч хүлээн авах хүчин чадал бүхий Зорчигч үйлчилгээний барилга,
• 24 агаарын хөлөг зогсох перрон талбай,
• 43 метр өндөр Нислэгийн хөдөлгөөний барилга,
• 8,000 тонны багтаамж бүхий шатахууны агуулах,
• Жилд 11,900 тонн карго ачаа шуудан нэвтрүүлэх хүчин чадал бүхий карго терминал,
• Олон улсын C9 зэрэглэлтэй Аврах гал унтраах барилга,
• Бие даасан дулааны станц болон цахилгаан шугам сүлжээний дэд барилгууд,
• Хоногт 800 шоо метр цэвэр болон бохир ус цэвэрлэх, ариутгах, татуурга ус цэвэршүүлэх байгууламж зэрэг үндсэн 30 гаруй барилга, байгууламжаас бүрдсэн, олон улсын стандартад нийцсэн шинэ нисэх буудал баригдсан юм.

Шинэ нисэх буудлын анхны нислэгийг үндэсний агаарын тээвэрлэгч МИАТ ТӨХК-ийн OM501 аяллын дугаартай, Boeing 737-800 агаарын хөлөг Японы Токио, Нарита чиглэлд амжилттай гүйцэтгэлээ. Анхны нислэгийн ёслолын эхэнд нисэх буудлын зорчигчийн танхим дахь Монгол-Японы Найрамдлын дурсгалын цогцолборын хөшөөг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кобаяши Хироюки нар албан ёсоор нээв. Дараа нь ёслолыг нээж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Өлзий дэмбэрэл бүрдсэн өгөөмөр сайхан энэ өдөр Монгол Улсын томоохон бүтээн байгуулалтуудын нэг, Монгол, Японы харилцаа, хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг, манай хоёр орны ард түмний хамтын ажиллагааны бэлгэдэл болсон, далайд гарцгүй Монгол Улсыг дэлхий ертөнцтэй холбож байгаа Хөшигийн хөндийн олон улсын шинэ нисэх буудал албан ёсоор ашиглалтад орж, анхныхаа нислэгийг үйлдэж байгаа энэ сайхан бэлгэ дэмбэрэлтэй, торгон дурсамжтай агшинд оролцож байгаадаа миний бие баяртай байна. Өнөөдрийн арга хэмжээнд хүрэлцэн ирсэн эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид, Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Танд болон Элчин сайдын яамны хамт олон Та бүхэнд чин сэтгэлээсээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Өөдлөх айл үүднээсээ гэж ардын сайхан үг бий. Энэ шинэ нисэх буудал Монголын ард түмний үүд хаалга, манай улсын хөгжил цэцэглэлтийн бэлгэ тэмдэг болж шинээр нээгдэж байгаад чин сэтгэлээсээ баяртай байна. Одоогоос гурван жилийн өмнө буюу 2018 онд миний бие Япон Улсын Ерөнхий сайдын урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийх үеэр хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа, Стратегийн түншлэлийн чиглэлээр олон асуудал яригдсаны дотор хамгийн ихээр онцгойлон ярьсан нэг асуудал нь энэ нисэх буудлын барилгыг барьж, ашиглалтад оруулах байсан бөгөөд энэ талаар хоёр орны Ерөнхий сайд нар санал бодлоо солилцож, хамтарч ажиллахаар болсон юм. Түүнээс хойш шинэ нисэх буудлын төслийн олон ажил эрч хүчтэй явагдан, өнгөрсөн жил бид нар шинэ нисэх буудлаа хүлээн авсан. Цар тахлын харгайгаар энэ ажил тодорхой хугацаанд хойшлогдсон ч өнөөдөр албан ёсоор Монгол Улсаас Япон Улсын Токио хотын чиглэлд анхны нислэгээ үйлдэх түүхэн үйл явдал болж байна. Манай хоёр орны ард түмний харилцаа, хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болсон, ийм сайхан үйл явдал болж байна. Жилдээ гурван сая хүн хүлээж авах хүчин чадалтай нисэх онгоцны буудалд зөвхөн иргэний агаарын тээврийн онгоцуудаас гадна хүнд даацын онгоцууд бууж, Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг, ард түмний маань аж амьдрал дээшлэх, нэн ялангуяа аялал жуулчлал хөгжиж, эдийн засаг өсөн дэвжихэд шинэ нисэх буудал асар их ач тусаа өгнө гэж бодож байна. Эзэн Чингис хааныхаа нэрээр овоглосон шинэ нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслолын ажиллагаанд оролцож байгаа Та бүхэнд дахин талархал илэрхийлье. Манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг болсон энэ нисэх буудлыг барьж байгуулахад төр, засгийн түвшинд хамтран ажилласан хүмүүс, Монгол, Японы бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүд, энэ том бүтээн байгуулалтыг удирдан зохион байгуулсан удирдлагын баг, хамт олон, оролцсон бүх компани, тэдгээрийн ажилтнууд, инженер, техникийн ажилчид, гар бие оролцсон бүх хүмүүст Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувиар талархал дэвшүүлж байгааг минь хүлээн авна уу. Энэ нисэх буудал ашиглалтад орсноор улс орны маань хөгжил дэвшилд асар том ач холбогдолтой. УИХ-аар батлагдсан Шинэ Зуун мод хотыг хөгжүүлэх бүрэн боломж нь бүрдэж байна. Монгол Улсад ложистикийн шинэ төв нээгдэж байна. Энэ нисэх буудлыг дагаж шинээр амьдрал цэцэглэнэ. Шинэ Зуун мод хот хүн ард маань суурьшиж амьдрах, бизнес, эдийн засаг, худалдааны том бүс болон хөгжинө гэдэгт миний бие бат итгэлтэй байна. Өнөөдрийн арга хэмжээнд хүрэлцэн ирсэн Та бүхэнд дахин баяр хүргэе! Монгол, Японы ард түмний ган бат найрамдал, манай хоёр орны Стратегийн түншлэл улам хөгжиж, дэвжин цэцэглэхийн өлзийтэй сайхан ерөөлийг өргөн дэвшүүлье! Та бүхэнд баярлалаа гэлээ. Үүний дараа Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кобаяши Хироюки:2018 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувиар Япон Улсад айлчлах үедээ тухайн үеийн Ерөнхий сайд Абэ Шинзотой шинэ нисэх буудлыг шуурхай ашиглалтад оруулах тал дээр санал нэгдэн, түүнийг хэрэгжүүлэхэд манлайлан ажилласан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Эрхэмсэг ноён У.Хүрэлсүх Танд хүндэтгэл үзүүлэн, гүнээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Өнөөдөр ийнхүү үйл ажиллагаагаа эхлүүлж буй шинэ нисэх буудлын нээлтийн арга хэмжээнд Эрхэмсэг ноён Ерөнхийлөгч Та өөрийн биеэр оролцож байгаа нь нэр төрийн хэрэг юм гэлээ. Шинэ нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслолыг тохиолдуулан Япон Улсын Ерөнхий сайд Сүга Ёшихидэ мэндчилгээ ирүүлснийг Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кобаяши Хироюки уншиж сонордууллаа. Дараа нь Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын менежментийг ирэх 15 жилд хариуцан ажиллах Монгол, Японы хамтарсан Нью Улаанбаатар Интернэйшнл Эйрпорт ХХК (НУБИЭ)-ийн Гүйцэтгэх захирал Като Такэо шинэ нисэх буудлын үйл ажиллагаа нээгдэж буйг тунхаглан зарлав. Тэрбээр Бид Монгол Улсын агаарын үүд хаалга болох энэхүү шинэ нисэх буудлын үйл ажиллагаагаар дамжуулан Монгол Улсын иргэд болон дэлхийн өнцөг булан бүрээс Монгол Улсыг зорин ирэх бүх зочид, үйлчлүүлэгчид сэтгэл ханамжтайгаар үйлчлүүлдэг нисэх буудал байлгахын төлөө ажиллах тул цаашид дэмжин ажиллахыг Та бүхнээс хүсэж байна гэлээ. Ийнхүү шинэ нисэх буудал ашиглалтад орсноор хуучин нисэх буудал буюу Буянт-Ухаа нисэх буудлыг ерөнхий зориулалтын агаарын тээврийг хөгжүүлэх болон сургалтын зориулалтаар ашиглаж, Хөшигийн хөндийд баригдсан Чингис хаан олон улсын нисэх буудлаар дамжуулан гадаад болон дотоодын арилжааны бүх нислэгүүдийг үйлдэх юм. Чингис хаан олон улсын шинэ нисэх буудлаас агаарын тээврийн Mongolian Airlines /MIAT/, Aero Mongolia, Hunnu Air, Eznis Airways LLC, Air China Limited, Aeroflot, Turkish Airlines, Korean Air, Asiana Airlines Inc., Air Busan, SCAT Airlines зэрэг компаниуд нислэг үйлдэнэ. Шинэ нисэх буудлын анхны нислэгийн ёслолд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кобаяши Хироюки, Нью Улаанбаатар Интернэйшнл Эйрпорт ХХК (НУБИЭ)-ийн Гүйцэтгэх захирал Като Такэо зэрэг албан ёсны зочид, төлөөлөгчид оролцжээ.

Монгол, Японы дипломат харилцааны ойг хамтран тэмдэглэнэ

2021.08.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Х.Кобаяшиг хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх уулзалтын эхэнд цар тахлын хүнд нөхцөл байдалд Япон Улс, японы ард түмэн Олимпын наадмыг амжилттай зохион байгуулсанд баяр хүргээд, Монгол Улсын баг тамирчдыг Олимпын наадамд оролцоход японы тал дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ирсэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв. Тэрбээр Монгол, Японы харилцаа, хамтын ажиллагаа өргөн хүрээтэй талбарт амжилттай хөгжиж байгааг тэмдэглээд, цаашид  гуравдагч хөрш Япон Улстай Стратегийн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлж, ард иргэдийн найрамдал нөхөрлөлийг бэхжүүлэн, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг бүх талаар нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж ажиллахаа илэрхийлэв. Элчин сайд Х.Кобаяши Олимпын наадамд Монголын баг тамирчид амжилттай оролцож, дөрвөн медаль хүртсэнд баяр хүргээд, нээлтийн ажиллагаанд Монгол Улсаас Ерөнхий сайдын түвшинд ирж оролцсон, мөн энэ үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Япон Улсад айлчилж Ерөнхий сайд Ё.Сүга-тай Монгол, Японы харилцааны асуудлуудаар дэлгэрэнгүй санал солилцсонд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Ирэх онд Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиохтой холбогдуулан 2022 оныг Монгол, Японы хүүхэд, залуучуудын найрамдал, солилцооны жил болгон зарлах тухай Ерөнхий сайд Ё.Сүга-гийн саналыг талархан хүлээн авч байгаа бөгөөд харилцааны ирээдүйг авч явах залуучуудыг хамарсан олон арга хэмжээ зохион байгуулахын төлөө байгаагаа Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлон тэмдэглэв. Мөн ойг тохиолдуулан японы талаас дээд, өндөр түвшинд хүндтэй зочдыг хүлээн авч, Монгол, Японы найрамдал, хамтын ажиллагааг бататган бэхжүүлнэ хэмээн найдаж байгаагаа илэрхийлэв. Мөн Япон Улс КОВИД-19 цар тахлын үед манай улсад вакцины болон эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн нэн чухал дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ирсэнд талархал илэрхийлэв. Өнөөг хүртэл Япон Улсын Засгийн газар, ард түмний зүгээс үзүүлж ирсэн дэмжлэг тусламжид талархахын сацуу цаашид харилцан ашигтай, хамтын ажиллагааг түлхүү хөгжүүлэхийн төлөө анхаарч ажиллана гэв. Япон Улсаас суралцах зүйл их байгаа. “Япон лугаа адил хөгжье” хэмээх санаачилга бол бид бүхний хамтын санаачилга гэж ойлгоорой. Мөн Японы хөрөнгө оруулагчид Монголд олноор орж ирээсэй, хоёр улсын хувийн хэвшлийг холбоход Элчин сайд Та манай холбогдох байгууллагуудтай идэвхтэй ажиллаарай хэмээн захив. “Чингис Хаан” олон улсын нисэх буудал, Япон, Монголын сургалтын эмнэлэг шиг хоёр орны хамтын ажиллагааны дараа дараагийн төслүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг 2017-2021 онд бэхжүүлэх тухай Дунд хугацааны хөтөлбөр хэрэгжээд дуусгавар болж байна. Одоо байгуулахаар бэлтгэж буй шинэ Дунд хугацааны хөтөлбөр (2022-2025) нь бидний цаашдын хамтын ажиллагааны замын зураг болно гэдэгт итгэлтэй байна гээд үүнтэй холбоотой бэлтгэл ажлыг сайтар хангаж хэрэгжүүлэхийг ГХЯ-нд үүрэг болгов. Элчин сайд Х.Кобаяши Монгол Улсад ажиллах хугацаандаа Монгол, Японы эдийн засаг, хувийн хэвшил, бизнесийн хамтын ажиллагааг идэвхтэй дэмжиж ажиллахаа мөн тэмдэглэв.

Соёлын өв, эд зүйлсийн хуулбарыг хүлээлгэн өгөв

2021.11.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Япон Улсын Токүшима дахь Өргөмжит консул Каваүчи Широ бараалхлаа. Өргөмжит консул Япон Улсын Эзэн хааны ордонд хадгалагдаж буй “Юань гүрний цэргийн довтолгооныг дүрсэлсэн хуйлмал гар зургууд” болон Нара мужийн “Тэнри” их сургуулийн номын санд хадгалагдаж буй Чингис хааны “Гэрэгэ”-ний А хуулбарыг хүлээлгэн өгөв. Эдгээр хуулбарыг хийхэд дэмжлэг үзүүлсэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлж, хуулбарууд “Чингис хаан” музейн гол үзмэрийн нэг болно гэдэгт итгэж байгаагаа хэлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Х.Кобаяши-г хүлээн авч уулзав

2022.01.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оны 1 дүгээр сарын 14-ний өдөр Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Х.Кобаяши-г Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой 2022 онд тохиож буйтай холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оныг манай хоёр улс “Монгол, Японы хүүхэд, залуучуудын найрамдал, солилцооны жил” болгон зарлаж байгаад баяртай байгаагаа  илэрхийлээд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов.Элчин сайд Х.Кобаяши энэ онд тохиож буй дипломат харилцааны ойг жилийн турш тэмдэглэхээр бэлтгэл ажлыг хангаад байгаагаа танилцуулав. Мөн ойг тохиолдуулан хоёр талдаа дээд, өндөр түвшний айлчлал хэрэгжүүлж, Стратегийн түншлэлийн харилцааг эрчимжүүлэхээр ажиллахаа нотлов. Тэрбээр нэн ялангуяа хоёр улсын харилцааны ирээдүйг авч явах хүүхэд, залуучуудыг хамарсан олон арга хэмжээ зохион байгуулахын төлөө байна гэв. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөр (2017-2021) амжилттай хэрэгжиж, дуусгавар болж байгааг тэмдэглээд энэ онд дараачийн Дунд хугацааны хөтөлбөрийг тохиролцохын чухлыг онцлов. Талууд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, бизнесийн хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхээр ярилцав. Элчин сайд Х.Кобаяши Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн нь дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхэд чиглэсэн цагаа олсон чухал алхам гээд, энэ чиглэлд нягт хамтран ажиллахаа мөн илэрхийлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2022.05.02. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаа Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Хаяши Ёшимаса Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Японы Улсын Гадаад хэргийн сайдын айлчлал нь Монгол, Японы Стратегийн түншлэл өндөр түвшинд хөгжиж байгаагийн илрэл гэдгийг тэмдэглэв. Мөн энэ онд тохиож буй дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг талууд “Монгол, Японы хүүхэд, залуучуудын найрамдал, солилцооны жил”-ээр зарлан, ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, ойн хүрээнд Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито-г Монгол Улсад айлчлахыг урив. Түүнчлэн цар тахлыг хүндрэл багатай даван туулахад тусламж, дэмжлэг үзүүлсэн Япон Улсын Засгийн газар, ард иргэдэд талархал илэрхийлэв. Цаашид уул уурхай, байгаль орчин, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, соёл, боловсрол гээд бүх салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж үздэгээ Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлов. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Ё.Хаяши Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд өндөр ач холбогдол өгдөгийг тэмдэглээд, цаашид бүх талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Тэрбум мод” санаачилгыг дэмжихээ илэрхийлж, энэ хүрээнд хамтран ажиллах хэлбэрээ судалж байгааг хэлэв. Дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг бүрэн ашиглах нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр хувийн хэвшил болон иргэд хоорондын харилцааг хөгжүүлэх, түүний дотор хүүхэд, залуучуудын солилцоог нэмэгдүүлэх, бүс нутаг, олон улсын нөхцөл байдлын талаар санал солилцов.

Др.Такеши Касайг хүлээн авч уулзлаа

2022.06.14. Mонгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Номхон далайн баруун бүсийн захирал Др.Такеши Касайг хүлээн авч уулзлаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ковид-19 цар тахлын хүнд цаг үеийг даван туулахад дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага болон Монгол дахь Суурин төлөөлөгчийн газар их хэмжээний тусламж, дэмжлэг үзүүлснийг онцолж, Монголын ард түмний нэрийн өмнөөс талархал илэрхийлэв. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Номхон далайн баруун бүсийн захирал Др.Такеши Касай Монгол Улсын төр, засгийн зүгээс Ковид-19 цар тахлын үеэр түргэн шуурхай арга хэмжээ авч ажиллан халдварыг 10 сарын турш дотооддоо алдаагүй, мөн зорилтот бүлгийн иргэдээ богино хугацаанд дархлаажуулалтад хамруулж, өндөр үр дүн гаргасныг онцоллоо. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилтийн нөлөөллийг бууруулах зорилгоор Тэрбум мод, ирэх таван жилд хүнсний гол нэрийн 19 төрлийн бүтээгдэхүүнээр хэрэгцээгээ дотоодоос хангах Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, эрүүл амьдралын хэв маягийг дэмжиж, архи, согтууруулах ундааны соёлтой хэрэглээг төлөвшүүлэх Эрүүл монгол хүн үндэсний хөдөлгөөнийг санаачлан хэрэгжүүлж байгаа тухай товч танилцуулав. Хөрсний доройтлыг бууруулснаар хүнсний чанар сайжирч, энэ хэрээр хүн амын эрүүл мэндийг сахин хамгаалах зорилт үр дүнгээ өгнө гэж үздэгээ хэлэв. Мөн үндэсний хөдөлгөөнүүдийн хүрээнд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагатай бүх талаар хамтран ажиллана гэдгээ Ерөнхийлөгч хэллээ. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Номхон далайн баруун бүсийн захирал Др.Такеши Касай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан хэрэгжүүлж буй үндэсний хөдөлгөөнүүд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын зорилтуудтай нягт уялдаж буй бөгөөд бүс нутгийн болон гишүүн орнуудад туршлага болохуйц ажил болж байгааг тэмдэглэв. Цаашид энэ чиглэлд Монгол Улстай өргөн хүрээнд хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийллээ. 

Жайкагийн Ерөнхийлөгч Танака Акихиког хүлээн авч уулзав

2022.10.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллагын  ерөнхийлөгч Танака Акихико болон Япон улсаас Монгол улсад суугаа элчин сайд Кобаяши Хироюки тэргүүтэй төлөөлөгчдийг өнөөдөр Сангийн сайд Б.Жавхлан хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтаар хоёр улсын Засгийн газрын хамтран хэрэгжүүлсэн төслүүдийн үр дүн, цаашдын хамтын ажиллагааны талаар харилцан санал солилцсон бөгөөд одоогийн байдлаар Япон Улсын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр 5 төсөл,  буцалтгүй тусламжийн 3,  төслийн бус буцалтгүй тусламжийн 2,  техникийн туслалцааны 25 төсөл, өвсний үндэс, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах буцалтгүй тусламжийн хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Япон Улсын Засгийн газар 1991 оноос хөгжлийн тусламжийг Монгол улсад олгож эхэлсэн. 2022 оны хагас жилийн байдлаар 120.6 тэрбум иений буцалтгүй тусламж, 55.7 тэрбум иений техник туслалцаа, 182.4 тэрбум иений хөнгөлөлттэй зээл, нийт 358.4 гаруй тэрбум иений (3.3 тэрбум гаруй ам.доллар) зээл, тусламжийг үзүүлээд байна. Сангийн сайд Б.Жавхлан ЖАЙКА-тай хамтын ажиллагааны 30 жил, төлөөлөгчийн газрын үйл ажиллагаа нээсний 25 жилийн ой тохиож байгаад баяр хүргэж хоёр орны хамтын ажиллагаа улам бэхжин, нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгааг илэрхийлэв.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон улсад айлчилна

2022.11.22. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тохиолдуулан 2022.11.29-ний өдрөөс 2022.12.02-ны өдрүүдэд Япон Улсад төрийн айлчлал хийнэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито-д бараалхаж, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида-тай албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Х.Хосода, Зөвлөхүүдийн танхимын дарга Х.Оцүжи нарыг хүлээн авч уулзана. Айлчлал Монгол, Японы харилцааг гүнзгийрүүлэх, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэх, хагас зуун жилийн хамтын ажиллагааг дүгнэж, ирэх 50 жилд хөгжүүлэх хэтийн төлөв, чиглэлийг тодорхойлох чухал ач холбогдолтой. Энэ удаагийн айлчлал Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2010 оноос хойш 12 жилийн дараа болох гэж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсад төрийн айлчлал хийж байна

2022.08.29. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Япон Улсын Гадаад хэргийн дэд сайд Ш.Такэи, Гадаад хэргийн яамны Ёслолын газрын захирал Т.Шимада, Монгол Улсаас Япон Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Батжаргал нарын албаны хүмүүс угтав. Айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито-д бараалхаж, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида-тай албан ёсны хэлэлцээ хийнэ. Мөн Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Х.Хосода, Зөвлөхүүдийн танхимын дарга Х.Оцүжи болон Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхим дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн дарга М.Хаяши, хүндэт зөвлөх Т.Никай нарыг хүлээн авч уулзана. Монгол Улсын төрийн тэргүүний түвшинд 2010 оноос хойш 12 жилийн дараа Япон Улсад хэрэгжиж буй төрийн айлчлал нь Монгол, Японы харилцааг гүнзгийрүүлэх, ард түмний найрамдал, нөхөрлөлийг бэхжүүлэх, хоёр улсын хагас зуун жилийн хамтын ажиллагааг дүгнэж, ирэх 50 жилд хөгжүүлэх хэтийн төлөв, чиглэлийг тодорхойлоход ач холбогдолтой болно.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Япон, Монголын Эдийн засгийн хорооны гишүүдийг хүлээн авч уулзав

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Япон, Монголын Эдийн засгийн хорооны тэргүүн Цүбай Хироюки тэргүүтэй гишүүдийг хүлээн авч уулзлаа. Тус хороо харилцаа, хамтын ажиллагаа, ялангуяа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирснийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч  тэмдэглэв. Энэ удаагийн айлчлалын үеэр хоёр орны төр, хувийн хэвшлийн ээлжит зөвлөлдөх уулзалт зохион байгуулах гэж буйг дурдаж, эдийн засгаа төрөлжүүлэн, олон тулгуурт эдийн засгийн бүтэцтэй болгох,  экспортын чадавхыг дээшлүүлэхийн чухлыг тэмдэглэв. Цаашид эдийн засгийн тэргүүлэх салбаруудад Япон Улсын хөрөнгө оруулалт, техник технологи, ноу-хауг нэвтрүүлэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Япон Улсын томоохон 11 аж ахуйн нэгж нэгдсэн Япон, Монголын Эдийн засгийн хороо нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмжих чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Япон Улсын Ерөнхий Сайд Ф.Кишида угтлаа

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Япон Улсад төрийн айлчлал хийж буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийг Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида албан ёсоор угтав. Угтах ёслолын үеэр цэргийн найрал хөгжимд Монгол Улс, Япон Улсын Төрийн дуулал эгшиглэж, Япон Улсын хүндэт харуул хүндэтгэл үзүүллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Япон Улсын Ерөнхий сайд нар хоёр талын албан ёсны төлөөлөгчдийг танилцуулснаар угтах ёслол өндөрлөж, албан ёсны хэлэлцээ эхлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида-тай албан ёсны хэлэлцээ хийв

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар тус улсад хийж буй төрийн айлчлалын хүрээнд Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишидатай Ерөнхий сайдын өргөөнд нь албан ёсны хэлэлцээ хийв. Албан ёсны хэлэлцээ элэгсэг дотно, найрсаг уур амьсгалд болж, талууд Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 50 жилийн хамтын ажиллагааг дүгнэж, цаашдын зорилт, хэтийн төлөвийн талаар болон олон улс, бүс нутгийн тавцан дахь хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улсын ардчилал, шинэчлэл, тогтвортой хөгжлийг тууштай дэмжиж ирсэнд талархал илэрхийлж, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, зах зээлийн эдийн засаг зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий гуравдагч хөрш Япон Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов.

Ерөнхий сайд Ф.Кишида Япон Улс, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Япон Улсад төрийн айлчлал хийж буйд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Тэрбээр хоёр улсын харилцааны ололт, амжилтыг бататгаж, итгэмжилсэн харилцааг улам гүнзгийрүүлж, бүс нутаг, олон улсын талбар дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд хоёр тал нягт хамтран ажиллаж ирсэнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлээд, Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийг Япон Улс цаашид ч тууштай дэмжихээ нотлов. Албан ёсны хэлэлцээний үр дүнд талууд Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааны түвшинг ахиулан Монгол Улс, Япон Улсын энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн зарчимд тулгуурлан  хөгжүүлэхээр тогтов. Мөн цаашид эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, зах зээлийн эдийн засаг зэрэг нийтлэг үнэт зүйлсдээ тулгуурлан бүхий л салбарын хүн төвтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийн сацуу дэлхий нийтийн өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд хамтдаа хувь нэмэр оруулж, нягт хамтран ажиллахаар болов.

Талууд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны замын зураглал болж ирсэн Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөрийг шинэчлэн Монгол, Японы Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн 10 жилийн Үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг байгуулж, Улс төр, аюулгүй байдал, Эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагаа, Хүн төвтэй хөгжил, иргэд хоорондын харилцан солилцоо, Дэлхий нийтийг хамарсан нийтлэг асуудлаарх хамтын ажиллагаа зэрэг дөрвөн үндсэн чиглэлд хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээр тохиролцов. Япон Улс нь Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбар дахь үйл ажиллагааг тууштай дэмжиж ирсэн тэргүүний хандивлагч улс гэдгийг онцолж, энэ удаагийн айлчлалын үеэр Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Дарханы дэд станцад бага чадлын баттерейн цэнэг хураагуур суурилуулах, Монгол Улсын эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах төсөлийг хэрэгжүүлэхээр тохирч, хоёр улсын Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичигт гарын үсэг зурж байгааг талууд сайшаан тэмдэглэв.

Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, дотоодын үйлдвэрлэл, түүний дотор хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг өсгөн нэмэгдүүлэх, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, Япон Улсаас хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор хууль эрх зүйн болон бизнесийн орчныг сайжруулах чиглэлээр хоёр тал нягт хамтран ажиллахаар санал нэгдэв. Монгол Улсын эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлд Япон Улсын хөрөнгө оруулалт, техник технологи, ноу-хауг Монголд нэвтрүүлэх, Хөшигийн хөндийн бүтээн байгуулалт, газрын ховор элемент, ховор металл зэрэг ашигт малтмал болон Устөрөгчийн үйлдвэрлэл ба дагалдах бүтээгдэхүүн боловсруулах чиглэлд японы талтай хамтран ажиллах сонирхлоо монголын тал нотлов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн айлчлалын хүрээнд Монгол, Японы төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан 10 дугаар зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулж буйг талууд сайшааж, Монгол, Японы улс төрийн харилцааны бат бэх сууринд тулгуурлан эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргаж, төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх чиглэлд идэвхтэй хамтран ажиллахаа талууд нотлов.

Талууд бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийн үндэс суурь нь хүн хэмээн санал нэгдэж, хүний нөөцийг чадавхжуулах хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлж, цаашид хоёр орны ард түмний хоорондын найрсаг харилцааг хөхиүлэн дэмжин, хоёр улсын ирээдүй хойч үеийг түүчээлэх залуучуудын солилцоог гүнзгийрүүлэхээр тохиролцов. Талууд бүс нутаг, олон улсын тавцанд идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд цаашид  ч уялдаа холбоотой ажиллахаа нотлов. Зүүн хойд Азийн энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах чиглэлд хоёр улс үргэлжлүүлэн хувь нэмэр оруулж, хамтран ажиллахаа нотолж, японы тал манай Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ санаачилгыг сайшааж, үргэлжлүүлэн дэмжиж ажиллахаа нотлов. Төр, засгийн тэргүүн нар дэлхийн нийтийн тулгамдсан асуудал болох байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаар цаашид хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлэхээр санал нэгдэв. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлан дэвшүүлсэн Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөнийг дэмжиж, Япон Улсын Засгийн газраас Монгол Улсад 50 мянган мод тарьж, ойжуулах төсөл болон монголын 20 мянган хүүхэд, залуучуудад байгаль орчин, цөлжилт, байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр танин мэдэхүйн сургалт зохион байгуулж, сургагч багш нарыг бэлтгэн бодит ажил хэрэг болгоход тууштай дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Албан ёсны хэлэлцээний дараа хоёр улсын төр, засгийн тэргүүн нар хэвлэл мэдээллийнхэнд хандаж мэдээлэл хийв. Энэ удаагийн айлчлалын дүнгээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нар “Монгол Улс, Япон Улсын энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэл”-ийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн Хамтарсан мэдэгдэл гаргав. Мөн “Монгол, Японы энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэл”-ийн 10 жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг шинэчлэн байгуулав. Түүнчлэн Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх “Монгол Улсын эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах төсөл”-ийн тухай хоёр улсын Засгийн газрын хооронд солилцох ноот бичигт Монгол Улсын Сангийн сайд Б.Жавхлан, Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Ё.Хаяши нар гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Япон Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна.

Албан ёсны хэлэлцээний дараа хоёр улсын төр, засгийн тэргүүн нар хэвлэл мэдээллийнхэнд хандаж мэдээлэл хийв

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Энэ удаагийн айлчлалын дүнгээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нар Монгол Улс, Япон Улсын Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн Хамтарсан мэдэгдэл гаргав. Мөн Монгол Японы Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн 10 жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг шинэчлэн байгуулав. Түүнчлэн Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжүүлэх Монгол Улсын эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах төсөлийн тухай хоёр улсын Засгийн газрын хооронд солилцох ноот бичигт Монгол Улсын Сангийн сайд Б.Жавхлан, Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Ё.Хаяши нар гарын үсэг зурав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Япон Улсад хийж буй төрийн айлчлал үргэлжилж байна.

Монгол Улс, Япон Улс хамтарсан мэдэгдэл гаргалаа

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нарын албан ёсны хэлэлцээний дүнгээр Монгол Улс, Япон Улсын энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн Хамтарсан мэдэгдэл гаргав. Хамтарсан мэдэгдэлд: Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд 2022 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар төрийн айлчлал хийв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нар 2022.11.29-ний өдөр албан ёсны хэлэлцээ хийж, хэлэлцээний дүнгээр энэхүү Хамтарсан мэдэгдлийг гаргав. Хоёр улсын төр, засгийн тэргүүн нар Монгол Улс, Япон Улс хоорондын харилцааг цаашид улам бэхжүүлэхийн зэрэгцээ цаашдын хамтын ажиллагааны хүрээнд бүс нутаг, олон улсын тавцанд хоёр улс тус тусдаа Чөлөөт, нээлттэй, Энэтхэг, Номхон далайн үзэл санааны хүрээнд дэлхий нийтийг хамарсан нийтлэг асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийг зорилго болгон Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийг байгуулахаар санал нэгдэв гэж тусгажээ. 

Өнөөг хүртэлх хоёр улсын харилцааны ололт, амжилт

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Хоёр улсын төр, засгийн тэргүүн нар (цаашид Талууд гэх) дипломат харилцаа тогтоосноос хойших 50 жилийн хамтын ажиллагааг дүгнэж, Монгол Улс 1990 онд ардчилал, зах зээлийн чөлөөт эдийн засагт шилжих үед Япон Улс дэлхийн улс орныг түүчээлэн дэмжлэг туслалцаа үзүүлсний дүнд хоёр улсын харилцаа үсрэнгүй хөгжиж, өнөө цагт эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, хуулийн засаглал зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Стратегийн түнш болсныг дахин нотолж, үүнийг өндрөөр үнэлэв. Талууд хоёр улсын дараах хамтын ажиллагааг өнөөг хүртэлх хугацаанд, тэр дундаа 1996 онд Иж бүрэн түншлэл, 2010 онд Стратегийн түншлэлийг байгуулснаас хойш доор дурдсан хамтын ажиллагааны хүрээнд ололт амжилт, туршлага хуримтлуулахын сацуу хоёр улсын ард иргэдийн найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсныг онцолж, талархан хүлээн авав. Үүнд:

• Улс төр, аюулгүй байдлын салбарт дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлал, Засгийн газар хоорондын харилцан ойлголцол гүнзгийрч, батлан хамгаалах салбарын хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж ирсэн.
• Япон Улс нь Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбар дахь үйл ажиллагааг тууштай дэмжиж ирсэн тэргүүний хандивлагч улс юм. Түүнчлэн, Монгол Улс нь Япон Улстай Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг анх удаагаа байгуулсан бөгөөд Япон Улсаас Монгол Улсад харилцаа, холбоо болон тээвэр, логистикийн салбарт томоохон хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх зэргээр эдийн засгийн хамтын ажиллагааг нягт хөгжүүлж ирсэн.
• Боловсрол, соёл, хүмүүнлэг, иргэд хоорондын харилцаа, Өвсний үндэс хөтөлбөрийн хүрээнд найрсаг солилцоо, харилцан ойлголцол гүнзгийрч, бүхий л салбар дахь хүний нөөцийг дэмжих хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлж байна.
• Бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хоёр талын нягт хамтын ажиллагаа нь НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн шинэчлэлийн үйл явцад илрэлээ олж, бодит түвшинд хөгжиж байна.
• Монгол Улсын Засгийн газар болон ард иргэд 2011 онд Япон Улсын зүүн бүс нутаг байгалийн гамшигт нэрвэгдэх үед нэн даруй тусламжийн гараа сунгасан зэргээр харилцан хүмүүнлэгийн туслалцаа үзүүлж ирсэн.

Монгол, Японы харилцааны хэтийн төлөв

2022.11.29. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын ойр дотно гуравдагч хөрш болох Япон Улсын зүгээс тус улсын хөгжил, цэцэглэлтэд хувь нэмэр оруулж ирсэнд талархал илэрхийлж, сүүлийн 70 гаруй жилийн хугацаанд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн энх тайван, тогтвортой байдалд Энх тайванч улсын хувиар Япон Улсын оруулсан хувь нэмрийг өндрөөр үнэлэв. Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида өнөөгийн хувьсан өөрчлөгдөж буй бүс нутаг, олон улсын нөхцөл байдалд далайд гарцгүй газар зүйн онцлог бүхий Монгол Улс эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрх, хуулийн засаглал зэрэг үнэт зүйлсийг хамгаалж, олон улсын хамтын нийгэмлэгт хувь нэмрээ оруулан, нэр хүндтэй байр суурь эзэлсээр ирснийг өндрөөр үнэлэв. Талууд өнөөг хүртэлх хоёр улсын хамтын ажиллагааны ололт, амжилтыг ирэх 50 жилд үргэлжлүүлж, нийтлэг үнэт зүйлстэй түнш улс орнуудын хувьд эрх чөлөө, ардчиллын мөн чанарыг хадгалж, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг улам бүр бэхжүүлж, хамтдаа хөгжих хүсэл эрмэлзэлтэйгээ нотлов.

Үүний зэрэгцээ талууд бүс нутаг, олон улсын нөхцөл байдал ихээхэн өөрчлөгдөж байгаа үед хуулийн засаглалд суурилсан чөлөөт, нээлттэй олон улсын дэг журмыг хадгалж, бэхжүүлэх, эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийг бий болгох, энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах асуудал урьд өмнө байгаагүйгээр чухлаар тавигдаж буйг дахин нотлов. Мөн энэ хүрээнд аливаа бүс нутагт нөхцөл байдлыг хүчээр, нэг талын шийдвэрээр өөрчлөх асуудлыг үл хүлээн зөвшөөрч, олон улсын хууль, журамд үндэслэн мөргөлдөөнийг энх тайвны аргаар шийдвэрлэхийн чухлыг дахин нотлов. Эдгээр нөхцөл байдлын улмаас бүс нутаг, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийг бий болгохын төлөө цаашид хамтран ажиллаж, хувь нэмэр оруулах зорилгоор хоёр улсын харилцааг шинэ түвшинд хүргэж, Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийг байгуулахаар санал нэгдэв.

Талууд дараах чиглэлд хамтран ажиллахаар тохиролцов

• Улс төр, аюулгүй байдлын салбар

Улс төр, аюулгүй байдлын салбар дахь талуудын хамтын ажиллагааг дээд, өндөр түвшинд хадгалах бөгөөд энэхүү хамтын ажиллагааг шинэ шатанд хүргэх зорилгоор батлан хамгаалахын инженерийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх болон техникийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ.

• Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа

Япон Улсын Засгийн газраас Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд шаардлагатай хамтын ажиллагааг цаашид ч үргэлжлүүлнэ. Хоёр улсын Засгийн газар Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр, Төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан зөвлөлдөх уулзалт зэргээр дамжуулан уян хатан, харилцан үр өгөөжтэй худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлж, улам бэхжүүлэхийг зорьж ажиллана. Монгол, Японы хамтын ажиллагааны шинэ бэлгэ тэмдэг болсон Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудал нь Япон зэрэг бусад гадаад улс орноос хөрөнгө оруулалт татахад ач холбогдолтой болохыг харгалзан цаашид тус нисэх онгоцны буудлын менежментийн хэвийн үйл ажиллагааг хангаж, агаарын тээврийн чиглэлийг нэмэгдүүлэн идэвхжүүлэх зэргээр дэмжлэг үзүүлнэ. Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, дотоодын үйлдвэрлэл, түүний дотор хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг өсгөн нэмэгдүүлэх, хүнсний аюулгүй байдал, Япон Улсаас хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор хууль эрх зүйн болон бизнесийн орчинг сайжруулах, эрдэс баялаг, нэн ялангуяа газрын ховор элементийн хайгуул, олборлолтын салбарт хамтран ажиллах боломжийг судлах, эрчим хүчний салбарт тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх, хот, хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжлийг бий болгох чиглэлээр хамтран ажиллана

• Хүнд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт

Бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийн үндэс суурь нь хүн хэмээн санал нэгдэж, хүний нөөцийг хөгжүүлэх хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлж, цаашид хоёр орны ард түмэн хоорондын солилцоог дэмжин, харилцан ойлголцлоо үргэлжлүүлэн гүнзгийрүүлнэ. Ялангуяа хоёр улсын ирээдүй хойч үеийг түүчээлэх залуучуудын солилцоог гүнзгийрүүлнэ.

• Дэлхий нийтийг хамарсан нийтлэг асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагаа

НҮБ-ын дүрэм болон хуулийн засаглалд суурилсан олон талт хамтын ажиллагааг мөрдлөг болгон ажиллана. Мөн олон улсын энх тайван, аюулгүй байдлын төлөөх хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлж, НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн шинэчлэл болон НҮБ-ын үйл ажиллагааг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагааг өрнүүлнэ. Энэ хүрээнд энхийг сахиулах ажиллагаан дахь Монгол Улсын Зэвсэгт хүчнийг чадавхжуулахад чиглэсэн Япон Улсын дэмжлэг чухал ач холбогдолтойг онцлов. Бүс нутаг болон олон улсын хамтын нийгэмлэгийн энх тайван, тогтвортой байдлыг хангахад энэхүү үйл ажиллагааг үргэлжүүлэн хэрэгжүүлэхээр тогтов. Мөн олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө тулгарч буй эдийн засгийн шинэ сорилтыг даван туулахын тулд эдийн засгийн аюулгүй байдлын салбар дахь хамтын ажиллагааг бэхжүүлнэ. Хүний эрхийг хамгаалах олон талт хамтын ажиллагаа болон дэлхий дахин дахь хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр явуулж буй үйл ажиллагааг дэмжиж ажиллана.

Цөмийн дайн нь хүн төрөлхтөн, соёл иргэншил, хүрээлэн буй орчинд мөхөл, сүйрлийн үр дагавартай гэдэгт санал нэгдэж, олон улсын түвшинд цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх, хураах эрх зүйн тогтолцооны суурь болсон Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх тухай гэрээг тууштай мөрдөж, бэхжүүлэхийн төлөө нягт хамтран ажиллана. Япон Улс Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид байх статусыг дэмжинэ. Монгол Улс Хирошимагийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний дагуу цөмийн зэвсгийг хураах чиглэлээр Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишидагийн авч хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааг дэмжиж, цөмийн зэвсгээс ангид байх дэлхий ертөнцийн төлөөх олон улсын эрдэмтдийн зөвлөл байгуулахыг сайшаана. Үүнээс гадна талууд цөмийн зэвсэг хэрэглэх эрсдэл улам нэмэгдэж, олон улсын аюулгүй байдлын орчин эрс доройтож байгаад гүнээ санаа зовниж, цөмийн дайнд ялагч хэзээ ч байхгүй тул цөмийн дайн хийхгүй гэдгээ нотлохыг бүхий л улс орнуудад уриалав.

Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах, Зүүн хойд Азийн энх тайван, тогтвортой байдлыг хангах хүрээнд БНАСАУ-ыг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн холбогдох тогтоолыг бүрэн хэрэгжүүлж ажиллахыг уриална. Мөн хулгайлагдсан иргэдийн асуудлыг нэн даруй шийдвэрлэхийг уриална. Талууд НҮБ-ын дүрэм, улс орнуудын бүрэн эрх болон эрх тэгш байх зарчим, тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх, заналхийлэл болон хүч хэрэглэхийг хориглох тухай олон улсын эрх зүйн өндөр ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэв. НҮБ-ын Далайн эрх зүйн тухай конвенц (UNCLOS)-д заасны дагуу усан болон агаарын хөлөг онгоцоор чөлөөтэй зорчих зэрэг эрх болон эрх чөлөөт байдлыг тууштайгаар хэрэгжүүлэхийн чухлыг онцлов. Талууд дэлхийн тулгамдсан асуудал болох байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаар цаашид хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлнэ.

Энэ хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэвшүүлж буй Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Япон Улсын Засгийн газраас Монгол Улсад ойжуулах төсөл болон 20 мянган монгол хүүхэд, залуустай мод тарих үйл ажиллагаа зохион байгуулах зэргээр байгаль орчин, байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх чиглэлээрх танин мэдэхүй, сургалтын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж, тууштай дэмжлэг үзүүлнэ. Монгол Улсын Засгийн газар эдгээр төслийг шуурхай, үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд бүх талаар хамтран ажиллана. Талууд дээрх чиглэлд үндэслэн Монгол Улс, Япон Улсын хооронд ирэх 10 жилд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг байгуулав. Талууд ирэх 50 жилд хоёр улсын хамтын ажиллагааг улам эрчимжүүлж, Монгол, Японы ард иргэд бие биенээ улам сайн танин мэдэж, харилцан итгэлцлийг гүнзгийрүүлж, хоёр улсын хөгжил цэцэглэл болон бүс нутаг, даян дэлхийн энх тайван, тогтвортой байдлын төлөө хамтдаа хүчин чармайлт гаргаж, хоёр улсын шинэ түүхийг бүтээлцэхийн төлөө ажиллах хүсэл эрмэлзлээ нотолж, гарын үсэг зурав.

Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тохиолдуулан төрийн одон, медаль гардуулав

2022.11.30. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тохиолдуулан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан Япон Улсын иргэдийг төрийн одон, медалиар шагнах тухай зарлиг гаргасан. Зарлигийн дагуу шагналыг гардуулах ёслол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн Япон Улсын Засгийн газрын урилгаар тус улсад хийж буй төрийн айлчлалын үеэр боллоо.

ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЬЯАНЫ УЛААН ТУГИЙН ОДОНГООР:

• Японы Либерал Ардчилсан намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан, Япон Улсын Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн, Төлөөлөгчдийн танхим дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн хүндэт зөвлөх Никай Тошихиро,
• Японы Либерал Ардчилсан намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан, Хоккайдо мужийн Саппоро хот дахь Монгол Улсын Өргөмжит консул Такэбэ Цүтомү,

АЛТАН ГАДАС ОДОНГООР:

• Монгол судлалын холбооны тэргүүн, эрдэмтэн Конагая Юүки,
• Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны ЖАЙКА байгууллагын ерөнхийлөгч Танака Акихико,
• Сакү, Монголын найрамдлын нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Харүхара Акио,
• Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд асан Шимизү Такэнори,

• Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд асан Такаока Масато,
• Heart saving project төслийн зүрхний мэс засалч Тамүра Масамичи,
• Мабүчи Мотор хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хүндэт ерөнхийлөгч Мабүчи Такаичи,
• Шима Сейки хувьцаат компанийн ерөнхийлөгч Шима Масахиро,

НАЙРАМДАЛ МЕДАЛИАР:

• Төлөөлөгчдийн танхимын үйл ажиллагааны хорооны дарга Ямагүчи Шүничи,
• Монгол судлаач, эрдэмтэн Миявакэ Жюнко,
• Глобал олон улсын рашаан судлалын төвийн захирал, судлаач Мацүда Таданори нарыг шагналаа.

Mонгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Х.Хосода-г хүлээн авч уулзав

2022.11.30. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Х.Хосода, Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхим дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн дарга М.Хаяши, хүндэт зөвлөх Т.Никай нарыг хүлээн авч уулзаж, хоёр талын харилцаа, парламент хоорондын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцов. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол, Японы найрсаг харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд Япон Улсын Парламент, Парламент дахь Япон, Монголын найрамдлын бүлэг чухал үүрэг гүйцэтгэж ирснийг дурдаад Япон Улсад хийж буй энэ удаагийн төрийн айлчлалын дүнгээр Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг шат ахиулан Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн шинэ түвшинд бэхжүүлэн хөгжүүлэхээр болсонд баяртай байгааг онцлон тэмдэглэв.

Мөн Япон Улс Монгол Улсын ардчилал, шинэчлэл, тогтвортой хөгжлийг тууштай дэмжиж ирсэнд талархал илэрхийлж, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, зах зээлийн эдийн засаг зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Япон Улстай харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт бэхжүүлэхийн сацуу дэлхий нийтийн өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэх, бүс нутгийн энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөө хамтдаа хувь нэмрээ оруулж, хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа нотлов.

Японы Парламентын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Х.Хосода хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд хоёр улсын парламент, парламент дахь найрамдлын бүлгийн солилцоо, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд чиглэсэн олон ажил, арга хэмжээг зохион байгуулсныг дурдаж, Япон, Монголын найрсаг харилцааны бат бэх үндэс сууринд тулгуурлан хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулан хөгжүүлэхэд Японы Парламентын зүгээс цаашид ч дэмжиж, хамтран ажиллахаа илэрхийлэв.

Японы Парламентын Зөвлөхүүдийн танхимын дарга Х.Оцүжи-г хүлээн авч уулзав

2022.11.30. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Японы Парламентын Зөвлөхүүдийн танхимын дарга Х.Оцүжи-г 2022.11.30-ны өдөр хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх бүс нутгийн стратегийн дотно түнш, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэсэн нийтлэг үнэт зүйлс бүхий гуравдагч хөрш Япон Улстай найрсаг, харилцаа, хамтын ажиллагааг улам гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв. Тэрбээр энэ удаагийн айлчлалын үеэр Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааны түвшинг шат ахиулж, Дунд хугацааны хөтөлбөрийг шинэчлэн 10 жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг байгуулж, хоёр улсын харилцааны ирэх 50 жилийн шинэ түүхийг эхлүүлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Монгол, Японы найрсаг харилцааг өнөөгийн түвшинд хүргэж, өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд хоёр улсын Парламент хоорондын хамтын ажиллагаа үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирснийг тэмдэглэж, Японы Зөвлөхүүдийн танхимын зүгээс харилцааны хөгжилд үргэлжлүүлэн анхаарч, тууштай дэмжлэг үзүүлэн ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгааг илэрхийлэв. Мөн Монголын төр, засаг, парламентын зүгээс Япон лугаа хөгжье хэмээх санаачилгыг дэвшүүлэн идэвхтэй ажиллаж байгааг дурдаж, цаашид ч Парламентын солилцоо, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Японы Парламентын Зөвлөхүүдийн танхимын дарга Х.Оцүжи Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Монгол Улсын төрийн тэргүүн Япон Улсад төрийн айлчлал хийж байгаад баяртай байгааг илэрхийлж, Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаанд Япон Улс онцгой ач холбогдол өгдөг гэдгийг тэмдэглэж, цаашид ч хоёр улсын ган бат харилцааг улам бэхжүүлж, харилцааны эрх зүйн орчинг төгөлдөржүүлэхэд Японы Парламентын зүгээс дэмжиж ажиллахаа илэрхийлэв.

Японы эзэн хаан Нарүхито, эрхэм дээд хатан Масако нарт бараалхав

2022.11.30. Япон Улс. Токио хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм Дээд Хатан Масако нарт Эзэн Хааны ордонд бараалхав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Япон Улсад айлчилж, Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхитод бараалхаж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлж, Эзэн Хаан Нарүхито болон Японы найрсаг ард түмэнд Монголын ард түмний халуун дотно мэндчилгээг уламжлав. Мөн Японы Хэйсэй-гийн он жилүүдэд цэцэглэн хөгжсөн манай хоёр орны Стратегийн түншлэлийн харилцаа Рэйва-гийн шинэ эринд улам батжин бэхжинэ гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийллээ. Япон Улсад хийж буй энэ удаагийн айлчлалаар Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн шинэ шатанд хүргэн хамтын ажиллагааны хэтийн төлөв, зорилтыг тодорхойлж, хоёр улсын харилцан ашигтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхээр тохирсонд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм Дээд Хатан Масако нарыг тааламжтай цагтаа Монгол Улсад айлчлахыг урив. Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн түүхэн ой энэ жил тохиож, хоёр орны ард түмний найрамдал, нөхөрлөл улам батжин бэхжиж байгааг тэмдэглээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Япон Улсад хийж буй төрийн айлчлалд амжилт хүсэв. Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито 2007 онд Угсаа залгамжлах Хунтайжийн хувиар Монгол Улсад айлчлах үеэр Монгол Хаадын эртний өлгий нутаг болох Хархоринд зочилсон болон Монгол Улсын филармонийн уран бүтээлчидтэй хамтран К.Сен Саны Хун аялгууг хийл хөгжмөөр тоглож байсан тухай дурсамжаасаа хуваалцан Монгол Улсад хөгжил цэцэглэлтийг ерөөв. Бараалхалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, гэргий Лувсандоржийн Болорцэцэгийн хамт Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм Дээд Хатан Масако нарыг хүндэтгэн Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хаалтын арга хэмжээ болгон Токио хотноо зохион байгуулж буй Монгол Улсын филармонийн дэргэдэх Морин хуур чуулгын тоглолтыг хамтдаа үзэж сонирхов. Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд хоёр улсын Засгийн газар 2022 оныг Монгол, Японы хүүхэд, залуучуудын найрамдал, солилцооны жилээр зарлан жилийн турш ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлж, соёл, урлагийн 100 гаруй арга хэмжээг хамтран зохион байгууллаа. Японы NHK телевизийн их танхимд Морин хуур чуулга бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ анх удаагаа тоглолт хийж, Японы олон нийтэд морин хуурын гайхамшигт эгшиг аялгууг сонордуулав.

Mонгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхитогийн хамт NHK Hall-д морин хуур чуулгын тоглолт үзэв

2022.11.30. Японы Улс. Токио хот. Монгол Улс-Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтооосны түүхт 50 жилийн ойн хүндэтгэлийн тоглолт Япон Улсын NHК Hall концертын танхимд болж өндөрлөлөө. Соёл урлагийн салбарын хамтын ажиллагааны хүрээнд 2022.11.30-ны өдрөөс 2022.12.20-ны өдрүүдэд зохион байгуулагдах Улсын Филармонийн Морин хуурын чуулгын аялан тоглолтын анхны тайз болох NHK Hall нь Япон Улсын нэр хүндтэй томоохон танхимуудын нэг юм. Энэ нь NHK Hall-д Монгол Улсаас бүрэн хэмжээний тоглолтоо сонирхуулж байгаа Монголын анхны найрал хөгжим болж байна. Морин хуурын чуулга нь 1997 оноос хойш Япон Улсад 33 удаагийн айлчлан тоглолтыг зохион байгуулж нийт 200 гаруй тоглолт, арга хэмжээнд уригдан оролцсон байна. Монгол Улс, Япон Улсын найрамдалт харилцаа, соёл урлагт үзүүлж байгаа хувь нэмрийг үнэлж 2018 онд Япон Улсын Гадаад Хэргийн сайдын өргөмжлөл хүртээж, 2022 онд Монгол Улсын Соёлын элчээр томилсон. 2021 оны долдугаар сард болж өнгөрсөн хоёр орны Ерөнхий сайд нарын уулзалтын үеэр 2022 оныг Монгол, Японы хүүхэд залуучуудын найрамдал, солилцооны жил болгон зарлаж, улмаар 50 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх арга хэмжээний хүрээнд бүтэн жилийн турш улс төр, эдийн засаг, соёл урлагийн олон арга хэмжээг зохион байгуулсан юм.

Японы Гадаад хэргийн сайд бараалхав

2022.05.02. Монгол улс. Улаанбаатар хот. Төрийн ордон. Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаа Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Хаяши Ёшимаса Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд бараалхав. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Японы Улсын Гадаад хэргийн сайдын айлчлал нь Монгол, Японы Стратегийн түншлэл өндөр түвшинд хөгжиж байгаагийн илрэл гэдгийг тэмдэглэв. Мөн энэ онд тохиож буй дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг талууд Монгол, Японы хүүхэд, залуучуудын найрамдал, солилцооны жилээр зарлан, ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, ойн хүрээнд Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхитог Монгол Улсад айлчлахыг урив. Түүнчлэн цар тахлыг хүндрэл багатай даван туулахад тусламж, дэмжлэг үзүүлсэн Япон Улсын Засгийн газар, ард иргэдэд талархал илэрхийлэв. Цаашид уул уурхай, байгаль орчин, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, соёл, боловсрол гээд бүх салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж үздэгээ Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлов. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Ё.Хаяши Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд өндөр ач холбогдол өгдөгийг тэмдэглээд, цаашид бүх талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн Тэрбум мод санаачилгыг дэмжихээ илэрхийлж, энэ хүрээнд хамтран ажиллах хэлбэрээ судалж байгааг хэлэв. Дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг бүрэн ашиглах нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. Уулзалтын үеэр хувийн хэвшил болон иргэд хоорондын харилцааг хөгжүүлэх, түүний дотор хүүхэд, залуучуудын солилцоог нэмэгдүүлэх, бүс нутаг, олон улсын нөхцөл байдлын талаар санал солилцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишидатай уулзав

2023.09.21. АНУ. Нью-Йорк хот.АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болж байгаа НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцож буй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх энэ сарын 20-ны өдөр Япон Улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмиотой айлын талын хүсэлтээр хоёр талын уулзалт хийв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Япон Улсад хийсэн төрийн айлчлалын дүнгээр талууд ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий хоёр улсын Стратегийн түншлэлийг шат ахиулж, Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээр тохирсныг сайшаан тэмдэглэв. Тэрбээр уг түншлэлийн ирэх арван жилийн замын зураглал болох үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангахад Монгол, Японы төр, Засгийн газар нягт хамтран ажиллаж буйд баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Хоёр улсын бүс нутаг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагаа НҮБ болон олон улсын байгууллагын хүрээнд бодит илрэлээ олж, гүнзгийрэн хөгжиж буйг тэмдэглэв. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мөн Монгол Улс тогтвортой хөгжлийн төлөөх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтад хувь нэмрээ оруулахыг зорьж буйг онцолж, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй тэмцэх асуудлаарх хамтын ажиллагааг бүс нутгийн хүрээнд өргөжүүлэх хүсэл эрмэлзлээ илэрхийлэв. Талууд харилцаа, хамтын ажиллагаа, бүс нутаг, олон улсын нөхцөл байдал зэргийн талаар ярилцан, Чөлөөт, нээлттэй Энэтхэг, Номхон далай үзэл санааны хүрээнд бүс нутгийн энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөө хувь нэмрээ оруулж, дэлхий нийтийг хамарсан нийтлэг асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх нэгэн санаа зорилгын дор хамтдаа хүчин зүтгэхийн төлөө буйгаа нотлов. Уулзалтын дараа Японы Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг хүндэтгэн үдийн зоог барилаа. Тэд 2021 онд Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалтын үеэр Глазгоу хотод, 2022 онд Токио хотноо уулзаж байсан юм.

Японы элчин сайдыг хүлээн авч уулзав

2023.11.20. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Япон Улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Кобаяши Хироюкийг эх орондоо бүрмөсөн буцахтай нь холбогдуулан хүлээн авч уулзав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд Япон Улсад хийсэн төрийн айлчлалын дүнгээр талууд Стратегийн түншлэлийг шат ахиулж, Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхээр тохирсныг тэмдэглэв. Элчин сайд Монгол Улсад ажиллах хугацаандаа харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэх, ялангуяа харилцааг шат ахиулахад онцгой хувь нэмэр оруулсныг онцлов. Сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаанд томоохон ахиц дэвшил гарсныг Элчин сайд Кобаяши Хироюки тэмдэглэж, цаашид харилцааг бүх салбарт улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө өөрөөс шалтгаалах бүхнээ зориулахаа илэрхийлэв. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулсан хувь нэмэр, хүчин чармайлтыг нь үнэлж Элчин сайдыг Алтан гадас одонгоор шагналаа. Элчин сайд Кобаяши Хироюки өнгөрсөн хугацаанд бүх талын дэмжлэг үзүүлж байсан Монгол Улсын төр, засаг болон ард түмэнд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлэв.

Японы Эзэн хаан болон Ерөнхий сайд мэндчилгээ дэвшүүллээ

2022.07.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Япон Улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмио мэндчилгээ дэвшүүлэв. Монгол Улсын Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Япон Улсын Засгийн газар болон Японы ард түмнийг төлөөлөн Эрхэмсэг ноён Танд болон Монголын ард түмэнд чин сэтгэлээсээ баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Япон, Монгол хоёр улс нь эрх чөлөө, ардчилсан ёс, хүний эрх, хууль дээдлэх ёс зэрэг нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Стратегийн түнш билээ. Энэ жил хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн түүхэн тэмдэглэлт ой тохиож байгаа бөгөөд хоёр оронд олон тэмдэглэлт арга хэмжээ зохион байгуулагдаж байна. Эрхэмсэг ноён Тантай 50 жилийн ойн жил биечлэн уулзаж, хоёр орны ирээдүйн талаар илэн далангүй санал бодлоо солилцох хүсэлтэй байна. Хоёр орны найрсаг хамтын ажиллагааг улам бэхжүүлэхийн тулд Эрхэмсэг ноён Тантай гар нийлүүлэн хамтран ажиллахыг хүсэж байна. Эрхэмсэг ноён Танд эрүүл энх, ажлын амжилтыг мөн Монгол орон улам бүр цэцэглэн хөгжихийг чин сэтгэлээсээ хүсэн ерөөе гэжээ.

2024.07.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарухито Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд баярын мэндчилгээ ирүүллээ. Мөн Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Япон Улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмио баярын мэндчилгээ дэвшүүлжээ. Мэндчилгээнд Япон Улс, Монгол Улсын хооронд соёлын харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг угтан энэ жил ард түмэн, тэр дундаа хойч үеийг авч явах залуучууд хоорондын солилцоо идэвхтэй өрнөж байгаад туйлын баяртай байна. Хоёр орны харилцааг Энх тайван хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэл болгон шат ахиулах үеэр Эрхэмсэг ноён Тантай бүхий л салбар дахь харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхийн үндэс суурь бол хүн гэдэгт санал нэгдэж, дахин нотолсон билээ. Энэ хүрээнд иргэд хоорондын солилцоо улам өргөжин хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна. Танд болон монголын ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын баярын мэнд хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан, хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе гэжээ. 

Кишида Фүмио мэндчилгээ ирүүлэв

2023.07.15. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Үндэсний их баяр наадмыг тохиолдуулан Япон Улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмио Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд мэндчилгээ ирүүлэв. Япон Улсын төр, засаг болон ард түмний нэрийн өмнөөс Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, монголын ард түмэнд Үндэсний их баяр наадмын баярын мэнд хүргэж, эрүүл энх, сайн сайхан, хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Япон Улс, Монгол Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Япон Улсад хийсэн төрийн айлчлалын үеэр хоёр улсын харилцааг Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай Стратегийн түншлэлийн түвшинд шат ахиулж, ирэх 50 жилийн хамтын ажиллагааны замын зураглалыг тодорхойлсондоо баяртай байна. Цаашид ардчилалын нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байна гэжээ.

Сангийн сайд Б.Жавхлан Токио хотноо ажиллаж байна

2023.02.13. Япон улс. Токио хот. Олон Улсын Валютын Сан болон Япон Улсын олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага /ЖАЙКА/-аас хамтран зохион байгуулж байгаа ХӨГЖИЖ БУЙ АЗИЙН ОРНУУДЫН ЦАР ТАХЛЫН ДАРААХ ЭДИЙН ЗАСГИЙН СЭРГЭЛТ, ТӨСВИЙН ТОГТВОРТОЙ БОДЛОГО сэдэвт бага хурал болж байна. Тус бага хуралд Сангийн сайд Б.Жавхлан Ковид-19 цар тахлын дараах эдийн засгийн нөхцөл байдал, Монгол Улсын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого үйл ажиллагааны талаар болон төсвийн бодлогын талаарх мэдээллийг бага хуралд оролцсон төлөөлөгчдөд өглөө. ОУВС-ын ази, номхон далайн газрын захирал Кришна Сринивасан болон ОУВС-ийн дэд захирал Окамүра Кэнжи нартай тус тус уулзан Олон Улсын Валютын Сангийн тайлан, эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар санал солилцлоо. Мөн 2023.02.13-ны өдөр Сангийн сайд ЖАЙКА-ын Ерөнхийлөгч Танакатай уулзалт хийж, одоо хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийн талаар болон эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар санал солилцсон. Түүнчлэн Монгол Японы энх тайван, хөгжилд цэцэглэлийн төлөөх тусгай стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагааны дунд хугацааны /2022-2031 он/ хөтөлбөрийн талаар санал солилцсон юм гэжээ. 

Япон Улсын Элчин сайд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив

2023.12.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Япон Улсаас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Игавахара Масарү Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхэд Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барив. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол, Японы харилцаа, хамтын ажиллагаа ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх нийтлэг үнэт зүйлсэд тулгуурлан “Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэл”-ийн өндөр түвшинд өргөжин хөгжиж буйг онцоллоо. Мөн хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг 2022 онд ёслол төгөлдөр тэмдэглэснийг сайшаав. Монгол, Японы харилцааны дараагийн хагас зуун жилийн эхлэл тавигдсан “Рэйва”-гийн шинэ он тооллын цаг үед томилогдон ирсэн Элчин сайд харилцааны ололт амжилтыг улам бүр бататгана гэдэгт итгэлтэй буйгаа илэрхийлж, амжилт хүсэв. Элчин сайд М.Игавахара “хүн төвтэй” харилцаа, хамтын ажиллагааг худалдаа, эдийн засаг, соёл, боловсрол зэрэг бүх салбарт бэхжүүлэх, Японоос хөрөнгө оруулалт татах, дэд бүтцийн томоохон төсөл, хөтөлбөрийг урагшлуулах, эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй ажиллахаа илэрхийлэв. Уулзалтаар дээд, өндөр түвшний солилцоог улам бүр эрчимжүүлж, бүс нутаг болон олон улсын тавцан дахь хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө буйгаа нотлов.

Япон Улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмио Монгол Улсад айлчилна

2024.08.08. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида 2024.08.11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийнэ. Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида айлчлалын үеэрээ Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэтэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан нарт бараалхана. Монгол Улсын гуравдагч хөршийн бодлогын хүрээнд Япон Улстай Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, уг түншлэлийн Үйл ажиллагааны 2022-2031 оны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах, хамтын ажиллагааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцоход айлчлалын зорилго оршиж байна. Япон Улсын Ерөнхий сайдын түвшинд 2016 оноос хойш 8 жилийн дараа хэрэгжиж буй энэхүү айлчлал нь Монгол Улсын цаашдын хөгжлийн бодлого, зорилтын хүрээнд ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Япон Улстай хүн төвтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л чиглэлээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болно. Монгол Улс, Япон Улс нь 2022 оноос Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлж байна гэжээ. 

Айлчлал хойшлогдсонтой холбоотойгоор Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нар утсаар ярилцав

2024.08.24.  Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишидатай Японы талын хүсэлтийн дагуу 2024.08.13-ны өдөр утсаар ярилцав. Ярианы эхэнд Ерөнхий сайд Ф.Кишида-гийн зүгээс Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн урилгаар 2024.08.11-12-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийхээр төлөвлөгдөж байсан хэдий ч тус улсын Миязаки мужид 2025.08.08-ны өдөр болсон газар хөдлөлтийн улмаас учирч болзошгүй эрсдлийг бууруулах, гамшгийн эсрэг авах арга хэмжээг хэрэгжүүлж ажиллах шаардлагын улмаас энэ удаагийн айлчлалыг цуцлаад буй нөхцөл байдлын талаар тайлбарлалаа. Тэрээр уг айлчлалын бэлтгэлийг хангаж ажилласанд Монголын талд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлж, Монгол Улсад энэ удаа албан ёсны айлчлал хийх боломжгүй болсонд харамсаж буйгаа илэрхийлэхийн сацуу цаашид нөхцөл байдлыг харгалзан айлчлалыг хэрэгжүүлэхийн төлөө буй гэв. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Япон Улс дахь газар хөдлөлт, байгалийн гамшгаас үүдсэн дотоодын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишидагийн  манай улсад хийхээр төлөвлөж байсан албан ёсны айлчлал энэ удаа цуцлагдах болсон тухай нөхцөл байдлыг маш сайн ойлгон, хүлээн авч буй гээд энэхүү цаг үед Монгол Улсын Засгийн газар, Монголын ард иргэд бидний нийтлэг үнэт зүйлс бүхий чухал гуравдагч хөрш, Тусгай стратегийн түнш Япон Улс, Японы ард иргэд, анд нөхөдтэйгөө сэтгэл зүрхээрээ хамт байгааг онцлов. Талууд хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс, Япон Улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд бүхий л салбарт гүнзгийрэн хөгжиж буйг тэмдэглэж, улс төрийн итгэмжилсэн байдлыг батжуулах, бүхий л түвшний яриа хэлэлцээ, харилцан айлчлалыг улам бүр эрчимжүүлэх, эдийн засгийн харилцан үр өгөөжтэй хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх талаар ярилцаж, бүс нутаг, олон улсын талбарт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн төлөө буйгаа нотлов. Монгол Улс, Япон Улсын хооронд Соёлын харилцааны 50 жилийн ой тохиож буй 2024 онд манай хоёр улсын хүн төвтэй харилцаа, хамтын ажиллагаа улам бүр бэхжиж буйг сайшаан тэмдэглэж, харилцаанд залуу үеийн төлөөллийг түлхүү хамруулж, ард иргэдийн солилцоо, найрамдал нөхөрлөлийг улам бүр өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө буйгаа илэрхийллээ гэжээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсын Ерөнхий сайд Ф.Кишида нар уулзав

2024.09.24. AНУ. НҮБ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганы өмнө зохион байгуулагдаж буй Ирээдүйн асуудлаарх дээд түвшний уулзалтaд оролцох үеэрээ Япон Улсын Ерөнхий сайд Фүмио Кишидаг хүлээн авч уулзав. Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс, Япон Улсын харилцаа Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн өндөр түвшинд гүнзгийрэн хөгжиж, хоёр улс НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээнд идэвхтэй хамтран ажиллаж буйг сайшаав. Талууд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны шатыг ахиулан хөгжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахын төлөө буйгаа илэрхийллээ. Тусгай стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн бодит хэрэгжилтийг хангаж, харилцан үр өгөөжтэй хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт өргөжүүлэх, хоёр талын болон олон талт яриа хэлэлцээг гүнзгийрүүлж, давтамжийг нэмэгдүүлэх, бүс нутаг, олон улсын тавцанд нэгдмэл зорилгын хүрээнд улам бүр нягт хамтран ажиллахын төлөө буйгаа нотлов.

Сангийн сайд Б.Жавхлан эдийн засгийн тэргүүлэх салбаруудад Японы хувийн хэвшлийнхнийг хөрөнгө оруулж, хамтарч ажиллахыг уриалав

2025.01.17. Монгол Улсаас Япон Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Б.Баярсайханыг Итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсантай холбогдуулан Гадаад харилцааны яамнаас хоёр улсын эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, манай улс руу чиглэсэн жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх зорилгоор энэ сарын 15-нд Токио хотноо хүндэтгэлийн арга хэмжээг зохион байгууллаа. Арга хэмжээнд Монгол Улсын Сангийн сайд Б.Жавхлан оролцож Монгол Улсын Засгийн газар болон Монгол Улсын Хөгжлийн банк Япон улсын хөрөнгө оруулагчдаас хүлээлгэсэн итгэлийг хариуцлагатайгаар ухамсарлаж, Монгол Улсын Хөгжлийн банкнаас Япон улсын санхүүгийн зах зээлд гаргасан 30 тэрбум иений “Самурай” бондын эргэн төлөлтийг 2023 оны 12 дугаар сарын 25-ны өдөр банкны өөрийн эх үүсвэрээр бүрэн төлж барагдуулсныг танилцуулав. Уг бондын эх үүсвэрээр Монгол Улсын Хөгжлийн банк зам тээвэр, барилга байгууламж, хөдөө аж ахуйн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж, Монгол Улсын хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсныг онцлон тэмдэглэсэн юм. Сангийн сайд Б.Жавхлан 50 гаруй жилийн түүхэн харилцаатай манай хоёр улсын хамтын ажиллагааг шинэ агуулгаар баяжуулах, Монгол Улсын Засгийн газраас дэвшүүлсэн “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд эдийн засгийн тэргүүлэх салбаруудад Японы хувийн хэвшлийнхнийг хөрөнгө оруулж, хамтарч ажиллахыг уриалав. Түүнчлэн Монгол Улсын Засгийн газраас гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах, төрийн үйлчилгээний салбарт төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх, хэвшлийн оролцоо, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, татварын болон хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах чиглэлээр хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэн ажиллаж байгааг танилцуулсан юм. Тус хүндэтгэлийн арга хэмжээнд Япон улсын Парламентын Зөвлөхүүдийн болон Төлөөлөгчдийн танхимын Япон, Монголын найрамдлын бүлгийн 17 гишүүн, Гадаад хэргийн дэд сайд Ё.Цүгэ, Батлан хамгаалахын дэд сайд Ш.Миякэ, Сангийн дэд сайд М.Канда, манай улстай найрсаг харилцаатай муж, хотын дарга нар, Японы томоохон хувийн хэвшлийн удирдлагууд зэрэг улс төр, эдийн засаг, хувийн хэвшил, олон нийт, соёл зэрэг бүхий л салбарын 600 гаруй төлөөлөл оролцов.

Монголчуудын тухлах дуртай The New Otani

2025.01.25. Монгол улс. Улаанбаатар. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Япон Улсад айлчлахад бүрэлдэхүүнд явсан хүмүүс The New Otani зочид буудлын өмнө ярилцлага өгч харагдав. Тиймээс New The Otani зочид буудлын тухай хэдэн мөр бичиж үлдээхийг хүсэв. 1962 онд Японы засгийн газар Токиогийн Олимпийн наадамд оролцохоор 30000 орчим гадаадын жуулчдыг хүлээн авах томоохон бүтээн байгуулалтыг хоёрхон жилийн дотор дуусгах сорилттой тулгарав. Эндээс The New Otani зочид буудлын түүх эхэлж үүсгэн байгуулагч Yonetaro Otani эзэн хааны ордны ойролцоох Киоичо дахь өөрийн эзэмшил газартаа дорно дахины хамгийн шилдэг зочид буудлыг барьж, улмаар японы аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэх үндэсний стратегид хувь нэмрээ оруулахаар тохиролцжээ. Түүний дизайны үзэл баримтлал нь үзэсгэлэнт газар нутаг, чулуун ханыг хадгалж үлдэхийн зэрэгцээ 1000 гаруй зочдыг хүлээн авах дэлхийн жишигт нийцсэн буудал, хурлын танхим, лобби зэргийг тухайн үеийн орчин үеийн барилгын техникээр хангах явдал байв. Зочид буудал 1964 оны есдүгээр сард нээлтээ хийсэн бөгөөд хүлээн авалтын өрөөний хивсэнцэр, ханан дахь хээ, үүдний танхимийн тогорууны зураг зэрэг уламжлалт чимэглэл нь Otani-ийн мөнхийн уур амьсгалыг бий болгох хүсэл эрмэлзлийг бүрэн дүүрэн илэрхийлж чаджээ. Японы нэрийн хуудас болсон Фүжи уулыг зочин бүр үзэх ёстой гэж Otani үзсэн байна. Түүний мөрөөдөл 17 давхарт байрлах Blue sky lounge-ийн дизайнд биеллээ олжээ. Одоо view & dining the sky буфет ресторанаар үйл ажиллагаа явуулж буй тус лоунжны цонхоор хоол идэж байх зуураа японыг бүхэлд нь тольдож болох юм. The New Otani зочид буудал нь амарч тухлах тохиромжтой байршлаас гадна, бизнесийн үйл ажиллагааны чанараараа олонд танигдаж, токиогийн дээд хэмжээний уулзалтын өмнөх гурван уулзалтын үндсэн байраар сонгогдсоноор нэр хүндтэйд тооцогддог. Тиймээс япон болон гадаадын төрийн тэргүүнүүд олон улсын шилдэг зочид буудалд тооцогддог The New Otani зочид буудалд буудлахыг илүүз үздэг. The New Otani зочид буудлын өмнө Монгол Улсын Төрийн далбаа намирч байгаагаас монголчуудын олон жилийн өмнөөс саатдаг байсан газар, тухлах дуртай газрын нэг гэдэг нь илт юм.

Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм дээд Хатан Масако нар Монгол Улсад анх удаа айлчилна

2025.01.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Япон Улсын 126 дахь Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм дээд Хатан Масако нар Монгол Улсад 2025 оны 07 дугаар сарын эхээр төрийн айлчлал хийхээр төлөвлөж байна. Тус айлчлал нь Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм дээд Хатан Масако нарын Монгол Улсад хийх анхны төрийн айлчлал юм. Энэхүү төрийн айлчлал нь ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий Монгол Улс, Япон Улсын “Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэл”-ийг гүнзгийрүүлж, “хүн төвтэй” харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулах түүхэн ач холбогдолтой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2019 онд Ерөнхий сайд байхдаа Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито-г “Эзэн Хааны сэнтийд заларсныг тунхаглах төрийн ёслол”-д оролцож байсан. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх гэргий Л.Болорцэцэгийн хамт Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойн хүрээнд 2022 онд тус улсад төрийн айлчлал хийж, Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм дээд Хатан Масако нарт бараалхсан. Мөн “Эн-Эйч-Кэй” их танхимд Морин хуурын чуулгын хүндэтгэлийн тоглолтыг хамтдаа үзэж сонирхон элгэмсэг дотно, итгэмжилсэн харилцаагаа бэхжүүлсэн билээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн энэхүү түүхэн айлчлалаар Монгол Улс, Япон Улсын харилцааг “Энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх Тусгай стратегийн түншлэлийн түвшин”-д шат ахиулан, Улс төр, аюулгүй байдал, Эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагаа, “Хүн төвтэй” хөгжил, иргэд хоорондын харилцан солилцоо, Дэлхий нийтийг хамарсан нийтлэг асуудлаарх хамтын ажиллагаа гэсэн дөрвөн үндсэн чиглэлээр идэвхтэй хамтран ажиллахаар болсон юм. Энэхүү айлчлалаар харилцаа, хамтын ажиллагааны ирэх 50 жилийн үндэс суурийг тодорхойлж, төрт ёсны эртний түүхтэй хоёр улсын найрсаг харилцааны тулгын чулуу болсон ард түмэн хоорондын найрамдал, нөхөрлөлийг бататган бэхжүүлсэн билээ. Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито 2019 оны 05 дугаар сарын 01-ний өдөр Эзэн Хааны сэнтийд заларч, мөн өдрөөс Япон Улсад “Рэйва” он тоолол эхэлсэн. Эзэн Хаан Нарүхито сэнтийдээ заларснаас хойш Эрхэм дээд Хатан Масакогийн хамт хоёр удаа гадаад улсад айлчлаад байна.

Монголбанкны 100 жилийн ойн өдөр 2024.06.02-ны өдөр тохиож байна. Монголбанкны анхны дэд Ерөнхийлөгч Б.Аюуш аавдаа зориулж А.Энхтуул охин нь Монголбанкны 100 жилийн ойг тохиолдуулан Дүгрэгээс төгрөг хүртэл нийтлэлээ бичив. Монголын эзэнт гүрэн, Богдын Засгийн газар, Ардын Засгийн газар, Монгол Улс гэсэн түүхийн 4 үeд монголчууд бартер, зоос, цаас, цахим гэсэн 4 төрлийн мөнгө хэрэглэж, монгол улсын төлбөрийн хэрэгсэл зоосон дүгрэгээс цахим төгрөг хүртэл хөгжиж ирснийг аав ярьж өгснийг тоо баримт, үлдээсэн ажил, судалгаанд үндэслэж эмхэтгэв. Монголбанкны анхны Дэд Ерөнхийлөгч Балбарын Аюуш аав маань төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих тэр мөчид дэлхийн олон оронд айлчилж, туршлага судалж, Монгол Улсын эдийн засаг, банк санхүүгийн салбарт ихийг бүтээсэн хүн бөгөөд хоёр шатлалт банкны тогтолцоог амжилттай нэвтрүүлсэн хүн билээ. Түүнчлэн шинэ мөнгөн дэвсгэртийг мэргэжлийн өндөр түшинд гүйлгээнд нэвтрүүлэх, түүнд түүх дурсгалыг нь оруулж өгөх зэрэг хийсэн, бүтээсэн, үлдээсэн ажлыг нь тоочиж барамгүй юм. Тиймээс олон түмэнд хүндтэй, надад эрхэм хүн учраас “Дүгрэгээс төгрөг” нийтлэлийн эхмэтгэлээ аавынхаа хэлж ярьснаас, үлдээсэн ажлаас, эхлүүлсэн ажлыг нь үргэлжлүүлж буй ах дүүс, хамт олон, найз нөхдийнх нь эдийн засаг, банк санхүүгийн талаарх мэдээ, нийтлэл, ярилцлагыг эмхэтгэж бүтээсэн болно. Одоогоор ажлынх нь хамт олны эдийн засаг, банк санхүүгийн салбарт эхлүүлсэн ажлыг нь үргэлжлүүлж буй хамт олных нь мэдээ, нийтлэл, ярилцлагаг эмхэтгэж дууссан болно. Залгуулаад аавын минь эхлүүлсэн ажлыг үргэлжүүлж яваа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, УИХ-ын гишүүн У.Отгонбаяр, Сангийн сайд Б.Жавхлан ахынхаа мэдээг нэгтгэж буй юм. Үргэлжлүүлээд аавынхаа талаарх дурсамжийг эмхэтгэх бодол өрөвтөлж явдаг тул ах дүүс, найз нөхөд, ангийн болон ажлын хамт олон хэн ч байсан Б.Эрхэмбаяр эгч шиг аавын минь талаар бичсэн дурсамжаа надруу илгээвэл таатай хүлээн авахаа энэ дашрамд дуулгахад таатай байна.

Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдаж, цаасан болон зоосон мөнгө гүйлгээнд нэвтрэв

Чулуун зэвсгийн үед хүн төрөлхтөн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүн, ан амьтнаар хооллодог байлаа. Он тоолол улиран өнгөрөхийн хэрээр тэд энэ сэтгэхүйгээсээ ангижирч хэрэгцээт зүйлээ өөрсдөө бүтээхийг эрмэлзэх болжээ. Хэдэн зууны дараа нэг хэсэг нь газар тариалан эрхэлж, нөгөө хэсэг нь мал маллаж, бие биеэсээ ялгаатай олон янзын хөдөлмөр эрхлэх болов. Энэ үеэс хүмүүс өөрсдийн бүтээсэн зүйлээ хэрэгцээт зүйлээрээ сольдог бартерийн харилцаанд шилжсэн байна. Энэ нь мөнгө үүсэх эхлэл болсон гэж судлаачид үздэг. Гэвч барааг бараагаар солих бартерийн харилцаа тийм ч оновчтой хувилбар байсангүй. Буудайгаа малаар солиход цаг хугацаа их шаарддаг байжээ. Тиймээс хүн төрөлхтөн энэ болхи аргаас татгалзаж, зарим тодорхой нэр төрлийн бараагаар хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг болсон байна. Зэс, төмөр, мал, малын арьс шир, буудай зэрэг тогтсон нэр төрлийн бараагааар хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг тогтолцоо руу шилжжээ. Гэвч энэ нь бас л төгс хувилбар байсангүй. Тиймээс зоосон мөнгө цутгаж гүйлгээнд хэрэглэх болжээ. Мөнгө бол нэг төрлийн бараа. Энэ бараагаар төлбөр гүйцэтгэдэг. Тиймээс мөнгө нь үнэ цэнээ алдахгүй байх ёстой хэмээн суплаачид тодотгодог. Мөнгө бий болсноор арилжаа наймаа цаг алдалгүй түргэн шуурхай хийгдэж, таваар мөнгөний харилцаа боловсронгуй болж эхлэв. Монголчууд Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгар, Кидан гүрний үед зоосон мөнгөөр гүйлгээ хийж байсан гэдэг. Тухайлбал, Зүүн үзүүрт хутган мөнгө, Өлгий мөнгө, Их хааны нэвтрэх эрдэнэ зэргийг энд нэрлэж болох аж. Үүнээс гадна, 1206 онд Чингис хаан Монголын нэгдсэн тулгар төрийг үүсгэн байгуулж алт, мөнгө, зэс зоос гүйлгээнд гаргасан байна. Эдгээр нь Чингисийн музейд хадгалаатай байдаг бөгөөд араб хэл дээрх зоосны бичээсийг тэд дараах байдлаар тайлжээ.

• Чингис хааны алтан динар: Зоосны нүүрэн талд хаадын хаан аугаа их Чингис хаан 1221 он, Газни, Афганистан. Ард талд нь Калима бичсэн байх ба мөн Багдадын Халиф Насирын нэрийг бичсэн байжээ.
• Чингис хааны алтан динар: Зоосны нүүрэн талд аугаа их эзэн Чингис хаан 1221-1227 он, Бухар, Үзбекистан. Ар талд нь Бухар, Калима хэмээн бичжээ. 
• Чингис хааны мөнгөн дирхем: Зоосны нүүрэн талд аугаа их Чингис хаан, Газни, Афганистан. Ар талд Багдад дахь Халиф Насирын нэр, цолыг бичжээ.
• Чингис хааны зэс зоос. Зоосны нүүрэн талд Чингис болон Өгөөдэй хааны тамгыг дүрсэлсэн бол, ар талд нь Калима бичжээ. 
• Чингис хааны зэс зоос. Аугаа их Чингис хааны зарлигаар, Газни, Афканистан. Ард талд нь Калима бичсэн байдаг байна. 

Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийн үнэт зүйлсээс эмхэтгэлд Чингис хааны алтан зоос 4,7 грамм, мөнгөн зоос 3,1 грамм, зэс зоос 4,1 грамм жинтэй байсан тухай өгүүлдэг билээ. Эртний зоосыг алт, мөнгө, зэсээр цутгадаг байсан нь ийнхүү түүхэн олдворуудаар нотлогддог. Зоосон мөнгийг дайн байлдаан, худалдаа наймаа хийхээр хол газар авч явахад хүнд учраас хөнгөн, авсаархан, хялбар байдлыг бодолцож Чингис хаан ардаа алт, мөнгөн баталгаатай цаасан мөнгө хэвлүүлж, 1227 онд гүйлгээнд гаргасан болохыг өгүүлдэг. Энэ нь монголын төдийгүй, дэлхийн мөнгөний хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан түүхэн үйл явдал байлаа. Ийнхүү Чингис хаан алт,  мөнгө, зэс, цаасан мөнгө гүйлгээнд гаргаснаас хойш үүнийг нь өв залгамжлагчид нь уламжлал болгон хадгалсаар иржээ. Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорин хотын туурийг Монгол- Германы хамтарсан шинжилгээний анги 1999 оноос судалж эхэлсэн. Хархорин хотын туурийн малтлагын ажил 2000-2006 онд Өгэдэй хааны үндэслэн байгуулсан Их харшид төвлөрөн явагджээ. Малтлагаар 1237-1238 онд Өгэдэй хааны дэлдүүлсэн Хархорум хэмээх араб бичээстэй мөнгөн зоос, 1371 онд Хархорумд хаан ор суусан Билэгт буюу Аюушридар хааны Сангийн явдлын яамны эрхэлсэн түшмэлийн тамга зэрэг сонирхолтой олдворууд илэрсэн нь түүхийг нэмж судлах бололцоо олгож буй юм. Өгөөдэй хаан 1236 онд төрөл бүрийн хэмжээ жинтэй зоосон мөнгийг нэгтгэж, ижил хэмжээ жинтэй зоосон мөнгө гаргаж, мөнгөний шинэтгэл явуулж байсан гэдэг. Өгөөдэй хааны мөнгөн зоос 2,5 грамм жинтэйг төвбанкныхан хэлдэг юм. Эндээс харахад Өгээдэй хааны гаргасан зоос бүгд 2,5 ижил жинтэй байжээ гэж ойлгогддог. Өгөөдэй хааны мөнгөн зоосны нүүрэн талд Тэнгэрийн хүчин дор 1241 он. Ар талд нь аугаа их эзэн хаан хэмээн бичсэн байдаг байна. Харин Өгөөдэй хааны Дөргөнэ хатны мөнгөн зоосны нүүрэн талд анч нохой дагуулсан морьтон дайчин харваж буйг дүрсэлж, 1241 он, Нахачиваны, Азарбейжан хэмээн бичжээ. Тэгвэл Гүюг хааны мөнгөн зоосны нүүрэн талд язгууртны хөрөг дүрсэлж, зоосны ар талд Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Гүюг хаан хэмээн бичиж, 1247 онд Тбилис хотод дэлдүүлсэн нь түүхийн олдворуудаар нотлогдсон байна. Үүнээс гадна, Гүюг хааны дараагийн өөр нэгэн мөнгөн дирхемийн нүүрэн талд тамга дүрсэлж, түүний дор монгол бичгээр Хорум гэж бичжээ. Харин ар талд их орд гэж арабаар бичиж, түүний дор Хорум гэж сийлжээ. Энэ нь Хархорин хотыг илтгэж буй ажээ. Харин түүний дараа 1254 онд Мөнх хаан цаасан болон зоосон мөнгө их хэмжээгээр гаргаж, Мөнгөний хэрэг эрхлэх газар байгуулжээ. Чингисийн музейнхний тайлснаар Мөнх хааны алтан динарын нүүрэн талд аугаа их Мөнх ертөнцийн ариун эзний суу алдар бадартугай хэмээсэн байна. Харин Мөнх хааны мөнгөн дирхемд Мөнх хаан, Их хаан дэлдүүлэв. 1255 он, Азербайжан хэмээжээ. Тэгвэл Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийнханы тайлснаар Мөнх хааны зэс зоос 3,75 грамм жинтэй байсан байна. Их Монгол Улсын 5 дахь хаан Аригбөхийн үед ч зоосон мөнгө гаргаж гүйлгээнд хэрэглэх уламжлал тасалдаагүй байна. Түүний мөнгөн дирхемийн нүүрэн талд аугаа их Аригбөх хаан, 1260, Булгар хот, Орос. Харин зоосны ар талд Аригбөх хааны тамгыг дүрсэлж, Булгарт дэлдүүлэв гэжээ. Үүнээс гадна, түүний гаргасан өөр мөнгөн дихрем байх ажээ. Үүний нүүрэн талд аригбөх хааны тамга, 1266 он гэж бичсэн байх ажээ. Ийнхүү Тэмүүжин, Өгөөдэй, Гүюг, Мөнх, Аригбөх гэсэн Их Монгол Улсын таван хааны үед гаргасан дээрх зооснууд дийлэнх нь араб бичигтэй гэдгээрээ онцлог. Хубилайн хаанчлалын үед зоосон болон цаасан мөнгө хэвлүүлж гүйлгээнд гаргаж байсан баримт бас бий. Үүнийг нотлох түүхийн олдвор бол Монгол Улсын Чингис хааны музейд хадгалагдаж буй 13-14 зууны үеийн 19,6 см өндөр, 13,7 см өргөн хүрлээр цутгасан Хубилай хааны үеийн цаасан дэвсгэртийн хэв юм. Үүнээс гадна, Хэнтийн аймгийн, Дэлгэрхаан сумын, Аваргын балгасаас 13-14 зууны үед хамаарах Хубилай хааны зоосон мөнгө олдсоныг Чингисийн музейд дэлгэжээ. Хубилай хааны зоосны тухай өөр бас нэг баримт бол мөнгөн зоос нь 3 грамм жинтэй байсан байгаа юм. Хубилай хааны гүйлгээнд гаргасан мөнгөн дэвсгэртийг Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэрт гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд ардаа алт, мөнгөн баталгаатай байв. Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэртийг хэлхээгээр хэмждэг байсан гэдэг. Ингэхдээ 1 хэлхээ нь 1 лан мөнгөтэй, 10 хэлхээ нь 1 лан шижир алттай тэнцдэг байжээ. Хубилай хааны мөнгөн тэмдэгт голоороо нүхтэй, хэлхэхэд хялбар учраас ийн хэлхээгээр хэмждэг байсан байж болох талтай. Хубилай хаан 1260 онд аравт, хорьт, зуут, мянгатын дэвсгэрт бүхий мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулж, Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархоринд Мөнгө тушаах банк байгуулж, улмаар 1280 онд цаасан мөнгөний шинэтгэл хийж, 1282 онд худалдааны төвүүдэд банкны салбарууд байгуулж, 1327 онд хуучирсан дэвсгэртийг устгах газар байгуулж, үүнд мужийн түшмэл гэрчээр оролцдог журам тогтоосон тухай төвбанкныхан мөн хуучилдаг юм. Хубилай хаанаас хойш 1294 онд Өлзийт хаан Иран дахь Монголын хаант улсдаа цаасан мөнгө гүйлгээнд гаргажээ. Энэ нь ойрхи дорнод болон европт цаасан мөнгө үүсэх үндэс болсон гэж судлаачид үздэг юм. Үүнээс хойш 1309 онд Хайсан хааны үед, 1330 онд Тогоон төмөр хааны үед цаасан мөнгө гүйлгээнд мөн нэвтрүүлжээ. Чингисийн үе залгамжлагчид Монголын эзэнт гүрнийг хаанчлах үед буюу 1227-1330 оны хооронд 100 гаруй төрлийн алт, мөнгө, зэс, цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргаж хэрэглэсэн гэдэг. Тэгвэл үүнээс ч их байж магадгүй баримт цөөнгүй байна. Тухайлбал, Чингисийн музейд Их Монгол Улс, Монголын эзэнт гүрэн, Юань гүрэн, Ил хаант улс, Цагаадайн улс, Алтан ордны улсын нийт 260 алт, мөнгө, зэс зоосон мөнгө тавигджээ. Үүнд:

• Их Монгол Улс – 13
• Монголын эзэнт гүрэн- 145
• Юань гүрэн- 2
• Ил хаант улс – 25
• Цагаадайн улс – 25
• Алтан ордны улс -50

Их Монгол Улс, Монголын эзэнт гүрэн, Юань гүрэн, Ил хаант улс, Цагаадайн улс, Алтан ордны улсын цаасан дэвсгэрт үлдэж хоцорсон нь цөөн аж. Зөвхөн Хубилай хааны цаасан мөнгө үйлдвэрлэж байсан хэв хоцорсон байна. Тэгвэл зоосон мөнгөнүүд нь төдийгөөс өдийг хүртэл бүгд хадгалагдаж үлджээ. Бүгд өөр өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой учраас мянга сонсохоор нэг үзэх нь зүйтэй болов уу. Эдгээрийг Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас гадна, Чингисийн музейгээс үзэх боломжтой. Хэдэн мянган жилийн настай түүхийн үнэт олдворуудыг тэд хадгалж, хамгаалж, үзүүлж буй нь Монголын түүхийг дэлхий нийтэд сурталчлаад зогсохгүй, Монгол Улсын банк, санхүү, мөнгөний хөгжлийг давхар таниулж буй ховор завшаан билээ.

Богдын засгийн газар байгуулагдаж бага болзоот гүйлгээнд нэвтрэв

Монголчуудын цаасан болон зоосон мөнгө гүйлгээнд хэрэглэж ирсэн эртний баялаг уламжлал монгол орон манжид эзлэгдсэн он жилүүдэд буюу 17-19 зууны үед тасалдаж, энэ үед мөнгөний үүргийг мал, малын гаралтай түүхий эд, арьс шир, хадаг, цай зэрэг гүйцэтгэж байжээ. Азаар 1911.12.29-ний өдөр Монголд үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж, 200 гаруй жилийн дараа Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо дахин мандуулж, VIII Богд Жибзундамба хутагтыг шашин, төрийг хослон баригч Богд хаанаар өргөмжилж, Богдын засгийн газрыг байгуулав. Ингээд улсын төсвийн тодорхой хувийг бүрдүүлэхээр 1913.01.15-ны Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн, сангийн сайд Г.Чагдаржав нар оросын консул Коростовецтой гэрээ байгуулж, 3 сая рублийг 30 жилийн хугацаатай зээлэхээр тохиролцов. Оросын засгийн газар хүсэлтийг хүлээн авсан ч, оронд нь манай улсад санхүүгийн зөвлөхөө ажиллуулах болзол тавьжээ. Богдын засгийн газар үүнийг хүлээн авах боломжгүй гэж үзэж, нийт аймгуудаас 700 мянган лан мөнгөний татвар хурааж, улсын төсвөө өөрсдөө бүрдүүлэхээр оролдцсон ч, ердөө 25 хувийг нь улсын сан хөмрөгт төвлөрүүлж чадсан юм. Тиймээс Богдын засгийн газар Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байсан Дайчин улсын банк /Дачин улсын банк буюу Манж улсын банк/-наас зээл авахыг оролдов. Манж дайчин улсын сангийн яам монгол иргэд болон худалдаачдад өндөр хүүтэй зээл олгож, дундаас нь ашиг олох зорилгоор 1906 онд Дайчин улсын банкны салбарыг Миймаа болон Улиастайд нээсэн байдаг юм. Сангийн яамнаас гаргасан судалгаанаас харахад, 1911 онд монгол улсын иргэд Дайчин улсын банкинд 800 мянган лан мөнгөний зээлтэй байжээ. Монголчуудын энэ өрийг барагдуулбал Богдын засгийн газарт зээл олгох боломжтой гэсэн болзлыг Дайчин улсын банк тавьсан байна. Үүнийг төлүүлэхийг Богд хаан Сангийн яаманд даалгаж, 1913 оны эцэст монголчуудын нийт өрийн 25 хувийг барагдуулжээ. Гэвч манжийн банк амлалтаасаа ухарч, Монголын засгийн газарт мөнгө зээлээгүй учраас үйл ажиллагааг нь зогсоох шийдвэрийг Богдын Засгийн газраас гаргав. Ингээд Богдын Засгийн газар Оросын засгийн газрын болзолыг хүлээн авч 1913.12.25-ны өдөр санхүүгийн зөвлөхтэй гурван жилийн хугацаатай гэрээ байгуулсан байна. Тэрбээр 1914.05.13-ны өдөр ажилдаа орж, монголчууд уул уурхайн баялагтай, малын тоо толгой ихтэй учраас зээлээ эргүүлэн төлөх бололцоотой юм. Тиймээс Монгол Улсад зээл олгоно уу гэсэн ноот бичгийг өөрийн улсад илгээсэн байна. Ингээд 1914.09.30-ны өдөр хойд хөрш манай улсад 3 сая рублийн зээлийг 30 жилийн хугацаатай олгохоор шийдвэрлэв. Үүний 1 сая рублийг тэр дор нь авсан бол, үлдсэнийг нь зургаан сарын зайтай хуваан авчээ. Үүнээс гадна, оросын харъяат Юферов 1912 онд Англи, Францын пүүстэй хөрөнгө нийлүүлсэн хувийн банк байгуулах саналыг Богдын засгийн газарт уламжилж зөвшөөрөл авчээ. Гэвч тэрбээр Монголын Засгийн газраас авсан банк байгуулах зөвшөөрлөө цааш нь дамлаж Оросын Засгийн газарт худалдсан байж. Удалгүй 1913 онд оросууд манай улсад хандаж, Юферовт олгосон банк байгуулах эрхийг бид худалдаж авахаар боллоо. Монгол улсад банк байгуулж болох эсэхийг даруй мэдэгдэнэ үү. Юферовын Богдын засгийн газартай байгуулсан банк байгуулах гэрээг Оросын засгийн газар зөрчихгүй хэмээн албан бичиг ирүүлжээ. Манжийн банк манай улсад дахин үйл ажиллагаагаа сэргээхийг эрмэлзэж байсан учир оросын болзолыг хүлээн авахаас өөр аргагүйд хүрсэн тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн нь бий. Ингээд 1915 онд Монгол-Оросын Засгийн газар тохиролцоонд хүрч, Монгол цаас, зоос үйлдэх Монгол улсын сангийн банкийг байгуулж, монголчуудын албан хэрэгцээнд зориулж 6 хувийн хүүтэй зээл олгох, банкны жил тутмын цэвэр ашгийн 14 хувийг Монголын Засгийн газарт шилжүүлж байхаар тохиролцсон байна. Гэвч уг банк гэрээгээ зөрчиж, зоосон болон цаасан мөнгө гүйлгээнд огт гаргасангүй. Тус банк зөвхөн хувь хүн, пүүс хоршоонд мөнгө зээлж, хүүгээс нь үлэмж хэмжээний ашиг олж байлаа. Цаашлаад 1917 он хүртэл банкныхаа орлого, зарлагын тайланг Сангийн яаманд ирүүлээгүй бөгөөд банкныхаа ашгийн 14 хувийг монголын талд өгөөгүй байна. Тэр ч байтугай Монголын Засгийн газрын хэрэгцээнд шаардлагатай зээлийг олгоогүй байгаа юм. Монгол Улсын засгийн газар 1915 онд 200 мянган рубль, 1917 онд 300 мянган рубль, 1918 онд 200 мянган рублийн зээлийг Сангийн банкнаас хүссэн ч авч чадаагүй аж. Сангийн банк Богдын засгийн газарт зээл олгох бус, монгол худалдаачин, пүүс, хоршоонд өндөр хүүтэй зээл олгож, ашиг олох зорилгоор байгуулагдсаныг холбогдох албан тушаалтнууд тухайн үед анзаарч, тус банкны эрхийг түдгэлзүүлэх арга хэмжээ авсан байна. Тодруулбал, Монгол Улсын сангийн банкны үйл ажиллагааг бүр мөсөн хориглох санал боловсруулж, 1918 онд улсын дээд болон доод хурлаар хэлэлцүүлж дэмжүүлсэн байна. Энэ даруй оросын талаас Монголын Засгийн газарт нэгэн захидал ирүүлжээ. Энэ захидалд европт дэгдсэн дайнаас болж, тус банкны хөрөнгө, мөнгө хямралд орж, анх тохиролцсон гэрээгээ зөрчсөн. Монгол Улсын Сангийн банк 1915-1918 оны хооронд 19,4 сая рублийн гүйлгээ хийсэн. Үүнийхээ цэвэр ашгаас Монголын талд 14 хувийг өгөхөд татгалзах зүйлгүй гэсэн санал тусгасан байна. Энэ саналыг хүлээн авалгүй Монгол Улсын Сангийн банкны үйл ажиллагааг албан ёсоор зогсоосон байна. Ингээд санхүүгийн бэрхшээлээ шийдэхийн тулд Манж Дайчин Улсын Банкны эрхийг сэргээхээр болж, 1918.10.14-ний өдөр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байх юм. Ингэхдээ, 14 зүйлийг гэрээгээр тохиролцож, банкны салбарыг Хиагт, Улиастай, Ховдод нээхээр болж, Дундад иргэн улс /ДИУ/-ын мөнгөн тэмдэгт, цаасыг гүйлгээнд чөлөөтэй хэрэглэхийг Засгийн газраас нийтэд ухуулан зарлаж байжээ. Энэ гэрээнд монголчууд тус банкинд мөнгө хадгалуулах бол 3 хувийн хүү төлнө. Монголын засгийн газар 8 хувийн хүүтэй зээл авна. Монголчуудын өмнө аваад төлөөгүй өрийг гурван жилийн дотор барагдуулна гэж тусгажээ. Дайчин улсын банкныхан монгол улсад үйл ажиллагаа эргэн сэргээсэн нь нэг талаас ашиг олох, нөгөө талаас өмнөх өрөө барагдуулахад оршиж байсан гэж түүхчид үздэг. Ийнхүү Богдын засгийн газар байгуулагдаж,  төсөв санхүү бүрдүүлэх Сангийн яамтай болсон ч, өөрийн улсын банкгүй гадаадын банкны салбарууд энэ мэт ээлжлэн үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Монголбанкнаас эрхлэн гаргасан Эрдэнэсийн сангийн үнэт зүйлсээс эмхэтгэлээс тэр үед Орос-хятадын банкны салбар, Дайчин улсын банк, Оросын хөрөнгөтний үүсгэн байгуулсан Монголын үндэсний банк, Хятадын банкны салбар зэрэг банкууд үйл ажиллагаа явуулж байсан нь тодорхой харагддаг. Тэд монголчуудтай хэл амаа ололцож чадвал нээгдэх нь нээгдэж, хаагдах нь хаагдаж байсан цаг үе. Ийнхүү манай улсад гадаадын банкны салбар үйл ажиллагаа явуулж байсан 1911-1921 оны хооронд монголчууд оросын рубль, хятадын ембүү, жингийн мөнгө зэргийг дотоодын зах зээлд түлхүү хэрэглэж байжээ. Энд оросын 1 рублийн зоосон мөнгө, Хятадын Юань Ши Кайн хөрөгтэй мөнгөн зоос, Хятадын Луут хэмээх зоосон долларыг дурдаж болох юм. Мөн Хаант Орос Улсын банкны 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 500 рублийн дэвсгэрт хэрэглэдэг байжээ. Үүнээс гадна, хутагт гэгээнтнүүд өөрийн хийд, харъяа нутагтаа хэрэглэхээр олон төрлийн цаасан баталгаат бичиг буюу тийз тэмдэгтүүд гаргаж гүйлгээнд хэрэглэж ирсэн байна. Ингэхдээ, Хүрээний их сангийн тийз-5000, Их сангийн тийз -300, Арван шар цай тийзийг гүйлгээнд хэрэглэдэг байжээ. Энэ нь манай улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнолд сөргөөр нөлөөлж байсан нь мэдээж. Аль ч улс өөрийн гэсэн үндэсний мөнгөн тэмдэгтгүйгээр эдийн засаг, санхүүгийн хувьд биеэ дааж чаддаггүй. Тиймээс Богдын засгийн газар үндэсний мөнгөн тэмдэгтэй болох шийдвэр гаргаж, 1921.04.20-ны өдөр 250 мянган мексик доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгөн дэвсгэртийг гүйлгээнд оруулжээ. Богд хаант засгийн газраас 5 хошуу малаар баталгаажуулж, модоор барлаж, богино хугацаанд гаргасан энэ дэвсгэртийг Бага болзоот гэж нэрийддэг. Модон барыг Монгол улсын эрдэнийн хаш тамгыг сийлсэн уран сийлбэрч Лувсангомбо хийсэн гэж түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Энэ нь улс орны эдийн засаг сэргэхэд түлхэц үзүүлсэн түүхэн үйл явдал байлаа. Бага болзоотыг 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэртээр гаргасан юм. Бага болзоотыг 6 сарын хугацаанд, 6 хувийн хүүтэй гүйлгээнд хэрэглэхээр төлөвлөсөн ч, дараагийн мөнгөн тэмдэгт гарах хүртэл ашиглажээ.

Ардын засгийн газар байгуулагдаж, төгрөг гүйлгээнд нэвтрэв

Монгол Улсад 1921 онд ардын хувьсгал ялж, тусгаар тогтносон Монгол Улсыг зарлан тунхаглаж, Монгол ардын засаг үйл ажиллагаагаа эхлэв. Ардын засгийн газраас эдийн засгийн төрөл бүрийн арга хэмжээг дэс дараатай авч хэрэгжүүлсний нэг нь Монгол Улсад Үндэсний банк байгуулах явдал байсан юм. Ингээд Ардын засгийн газар Орос улстай хамтран Монгол-Оросын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банк байгуулж, 1924.06.02-ны өдрөөс үйл ажиллагааг нь эхлүүлжээ. Өнөөгийн Монголбанкийг тухайн үед оросуудтай хамтран байгуулсан ч, 1954 онд манай улсад 100 хувь хүлээлгэн өгсөн юм. Монголбанк үйл ажиллагаагаа эхэлсэн анхны өдрөөс улсын эрдэнэсийн нөөцийг бүрдүүлж эхэлсэн байдаг. Улмаар тус банк 1924 онд шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд оруулах тухай санал Засгийн газарт оруулав. Энэ санал Засгийн газраар дэмжигдэж 1925.02.22-нд мөнгөний шинэчлэлт явуулах тогтоол гарчээ. Ингэхдээ үндэсний мөнгөний нэгжийг төгрөг хэмээгээд, үүнийг гаргах эрхийг Монголбанкинд олгосон байна. Зоосон мөнгө дүгрэг хэлбэртэй байдаг учраас үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг дүгрэг хэмээх үгнээс гаралтай төгрөг хэмээн нэрийджээ. Ингэхдээ Монголбанкны эрдэнэсийн нөөцийн өсөлттэй уялдуулан 1925.12.09-нд нэг нь 18 грамм цагаан мөнгөний баталгаатай үндэсний шинэ мөнгө тэмдэгт төгрөгийг гүйлгээнд нэвтрүүлсэн байна. Анх 200 мянган төгрөгтэй тэнцэх 1, 2, 5, 10, 20, 25, 50, 100-тын цаасан дэвсгэрт гаргахаас гадна, 10, 15, 50-тын болон 1 төгрөгийн зоосон мөнгө гүйлгээнд нэвтрүүлжээ. Монгол улсын зах зээлд 1925 оны байдлаар 20 гаруй сая янчан эргэлдэж байсан тоо баримт бий. Тухайн үед хятадын янчан монгол төгрөгөөс илүү ханштай байсан учир энэ дэвсгэртийг монголчууд хэрэглэхийг илүүд үздэг байсан гэлцдэг. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргаж байх тэр үед төгрөг, янчан ийнхүү зах зээлд зэрэгцэн хэрэглэгдэж байв. Анх 1 төгрөг 0,88 янчантай тэнцэж байсан бол, 1926 оны сүүлчээр 1 янчантай тэнцэх болжээ. Ийнхүү төгрөг зах зээлд амжилттай нэвтэрч, ханш нь чангарч, хүн амын төгрөгт итгэх итгэж сэргэлээ. Тиймээс 1927.01.01-ний өдрөөс бүх албан газар, үйлдвэр, аж ахуйн байгууллагын төлбөр тооцоог төгрөгөөр тооцож, худалдаа бэлтгэлийн ажиллагааг санхүүжүүлэх, зах зээлийн барааны хангамж, үнийн хөдөлгөөнийг тодорхой хэмжээгээр зохицуулахад нөлөөлж, ардын аж ахуйтанд зээл олгох арга хэмжээ авч эхэлсэн нь дотоодын зах зээлээс хятадын янчаныг бүр мөсөн шахахад нөлөөлсөн тухай түүхэн эх сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний шинэчлэлтийн бодлого явуулж, хятадын янчан болон гадаадын бусад валютыг дотоодын зах зээлээс бүрэн шахаж, монгол улс санхүү эдийн засгийн хувьд бүрэн тусгаар тогтнож, үндэсний мөнгөн тэмдэгт бэхжиж чадсан гэж ойлгож болох юм. Үүний дараа төвбанк төгрөгийг алтан баталгаанд оруулав. Чингисийн үеэс хэрэглэж ирсэн цаасан дэвсгэртүүд ардаа алтан баталгаатай байсан шиг дэлхийн улсууд хүртэл ийм мөнгөний бодлого баримталж иржээ. Гэхдээ цаасан мөнгөний цаадах баталгаа нь улс орнуудад харилцан адилгүй байсан тул дэлхий нийтээрээ алтан стандартад албан ёсоор шилжсэн байна. Ингэхдээ Парист 1867 онд улс орнуудын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр дэлхийн улсууд мөнгөн дэвсгэртээ алтан баталгаанд оруулах шийдвэрт хүрсэн байгаа юм. Парисын хэлэлцээрээр алтыг дэлхийн мөнгөний нэгдсэн хэлбэр гэж хүлээн зөвшөөрч, аливаа улсын валют ардаа алтан баталгаатай байх, валютуудын алтан баталгаатай уялдуулан тэдгээрийн алтан харьцааг тогтоох, валютууд алт руу чөлөөтэй хөрвөх зэрэг чухал асуудлыг хэлэлцэн тохирсон байдаг. Үүний дараа дэлхийн дийлэнх улс алтан стандартад шилжсэн гэдэг. Ингэхдээ өөрийн орны алтны нөөцөд тулгуурлан, түүнтэй тэнцэх хэмжээний цаасан дэвсгэртийг гүйлгээнд хэрэглэх болжээ. Энэ цагаас эхлэн алтны нөөц ихтэй орны мөнгөн тэмдэгтийн ханш чанга, нөөц багатай орнуудынх сул явж иржээ. Алтан стандартын гол онцлог энэ. Ийнхүү улс орнууд алтаар баталгаажсан цаасан мөнгийг нийтээр гүйлгээнд хэрэглэж, алтны нөөцөөсөө хамаарч үндэсний мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг тогтоож байлаа. Монголбанк эрдэнэсийн нөөцийн өсөлттэйгөө уялдуулан төгрөгийг 1925.12.09-ний өдөр 1 нь 18 грамм цагаан мөнгөний баталгаатай гүйлгээнд нэвтрүүлсэн ч, 1928.08.01-ний өдөр дэлхийн нийтийн стандартад нийцүүлж алтан баталгаанд шилжүүлсэн юм. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд цагаан мөнгөний нөөц эрэлтээс давж ханш нь унах болжээ. Энэ нь цагаан мөнгөнд суурилсан төгрөгийн ханш унахад нөлөөлж болзошгүй байсан учраас Монголбанкинд хуримтлагдсан алтны нөөцөд түшиглэн төгрөгийг алтан баталгаанд оруулах шийдвэрийг Улсын бага хурал 1927 онд гаргасан байна. Ингэхдээ төгрөгийг үе шаттайгаар алтан баталгаанд оруулсан байдаг. Тухайлбал, 1927.01 сард дотоодын зах зээлд эргэлдэж байсан төгрөгийн 17 хувийг, 1928.01 сард 40 хувийг, 1928.07 сард 64 хувийг алтаар баталгаажуулсан байна. Ингэж явсаар 1928.08.01-ний өдөр төгрөгийг албан ёсны алтан баталгаанд оруулж, нэг төгрөгийг 51.8 америк центийн албан ханшаар зарлажээ. Үүгээр 1925 онд эхлүүлсэн мөнгөний шинэчлэлтийн ажил үндсэндээ дууссан юм. Монгол Улс 1925 онд төгрөгийг анх гүйлгээнд гаргасан бол, улсын банкны сан хөмрөгийг сэлбэж арвижуулах зорилгоор 1939, 1941, 1955 онуудад төгрөгийг дахин шинээр хэвлүүлэн гүйлгээнд гаргасан байна. Улс орны эдийн засаг, аж ахуйн салбарын хөгжлийн дүнд, хүн амын мөнгөн орлого өсч, барааны эргэлт нэмэгдсэн учраас 1940 онд гүйлгээн дэх бэлэн мөнгөний хэмжээг 53.9 сая төгрөгт хүргэжээ. Тэгвэл 1925, 1927, 1935 оны дэвсгэртийг 1966 онд гүйлгээнээс татаж, оронд нь БНМАУ-ын сүлдтэй шинээр хэвлүүлсэн мөнгөн дэвсгэртийг гүйлгээнд нэвтрүүлсэн байна. Энэ ажлыг 1967.04.01-ний өдрөөр дуусгавар болгосон бол, 1968 онд багтаан 1925, 1927, 1935 онд үйлдвэрлэсэн бутархай мөнгөнүүдийг гүйлгээнээс татаж дуусчээ. 1966 онд гүйлгээнд оруулсан БНМАУ-ын сүлдтэй дэвсгэртийг манай улс 1993 он хүртэл хэрэглэсэн юм. 

Монгол Улс байгуулагдаж шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд нэвтрэв

АНУ-ын Бреттон Вудс хотноо 1973 онд зохиогдсон хөгжингүй орнуудын Сангийн сайд нарын уулзалтаар алтан стандартыг халж, долларын эрин үе эхлэв. Бреттон Вүүдсийн системээр засгийн газрууд алтаа АНУ-ын төрийн санд худалдах боломжийг олгосон байна. Энэ үеэс бүх улсын валют доллартай харьцаж эхэлсэн байна. Ингэхдээ аль ч орны валют долларын эсрэг хэдэн хувиар өсч, уруудаж болохыг тогтоож өгчээ. Ер нь нэг хувиар өсч, уруудаж болно гэж тогтоож өгсөн гэлцдэг. Хэрэв аливаа орны валют долларын эсрэг огцом өсч, буурвал тухайн орны төвбанк интервенци хийх замаар үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг тогтвортой барина гэж Бреттон Вудсийн хэлэлцээрээр тохиролцсон аж. Энэ маягаар алтан стандарт халагдаж, долларын эрин үе эхэлж, дэлхийн улс орнууд мөнгөн тэмдэгтийн ханшаа уг валютын ханштай ойролцоо түвшинд барихыг эрмэлзэж байлаа. Гэвч энэ тогтолцоог 1976 онд Ямайкийн Кингстон хотноо зохиосон олон улсын валютын системийн хурлаар өөрчилсөн гэдэг. Үүгээр ганц доллар гэлтгүй голлох валютын стандартад шилжих шийдвэр гарсан байгаа юм. Ингэснээр хэд хэдэн тэргүүлэх валютад суурилж, олон улсын төлбөр тооцоог чөлөөтэй хөвөгч валютаар хийдэг болжээ. Энэ цагаас дэлхийн дийлэнх улс орон зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээс хамаарч валютын ханшийг чөлөөтэй тогтоодог болсон байна. Энэ нь дэлхий дахинд өнөөг хүртэл мөрдөгдөж, манай улс ч 1990.07.01-ний өдрөөс төгрөгийн америк доллартай харьцах суурь ханшийг мөрдөж эхэлсэн байдаг. Монголбанкны Валют эдийн засгийн судалгааны газрынхан: Манай улс 1990 оноос хойш валютын ханшийг зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн зарчмаар тогтоож ирсэн. Нэг ёсондоо дэлхийн дийлэнх улсад мөрдөгдөж буй валютын ханшийн тогтолцоог баримталж ирсэн хэмээн тайлбарладаг. Энэ дагуу манай улс нэг америк долларын албан ханшийг 1992 онд 40 төгрөгөөр, 1993 онд 150 төгрөгөөр, өнөөдөр 3375 төгрөгөөр зарлаж байна. Ийнхүү дэлхийн валютын системд өөрчлөлт гарч дэлхийн дийлэнх улсуудын мөнгөн тэмдэгт голлох валютуудтай харьцаж эхлэв. Үүний хажуугаар манай улс 1992 онд ардчилсан шинэ үндсэн хуулиа баталж, БНМАУ гэсэн нэрээ өөрчилж, Монгол Улс болсонтой холбоотойгоор мөнгөн тэмдэгтээ өөрчлөх шаардлага тулгарав. Ингээд БНМАУ-ын мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнээс татаж, Монгол Улсын шинэ мөнгөн тэмдэгтийг Монголбанк 1993 онд гүйлгээнд оруулсан юм. Тухайн үед монгол улсын шинэ мөнгөн тэмдэгт 8 төрлийн дэвсгэртээс бүрдэж байлаа. Анх 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргажээ. Шинэ мөнгөн тэмдэгтийн 1-тийн дэвсгэртийн нүүрэн талд арслангийн дүрс, ар талд төрийн соёмбыг дүрсэлэн өмөрмөц хийцтэй. Харин 5-100 хүртэлх дэвсгэртийн нүүрэн талд 1921 оны ардын хувьсгалын удирдагч Д.Сүхбаатарын хөргийг байрлуулсан бол, ар талд нь адуу бэлчээрлэсэн хөдөө нутаг, дуниартсан хөндий, ногоон ой, мөнх цаст сарьдагуудтай байгалийн зураг хэвлэжээ. Тэгвэл 500, 1000-тын дэвсгэртийн нүүрэн талд эзэн Богд Чингис хааны хөрөг зургийг байрлуулж, ард талд нь эзэн хааны үеийн Их нүүдэл түүхэн зураг хэвлэжээ. Шинэ мөнгөн тэмдэгтийн 5000, 10000 дэвсгэртийн нүүрэн талд эзэн Богд Чингис хааны хөрөг зургийг байрлуулсан бол, ард талд нь Хархорин хотод сүндэрлэж байсан эртний мөнгөн модыг байршуулсан байдаг. Эндээс манай улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгт төлбөр тооцооны хэрэгслээс гадна, түүхийн болон урлагийн бүтээл мэт сэтгэгдэл өөрийн эрхгүй төрүүлдэг юм. Тухайлбал, 5000, 10000 шинэ дэвсгэрт дээрх эртний Хархорин хотын Мөнгөн модны тухай Виллиам де Рубрук өөрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн нь бий. Мөнгөн модны ёроолд цоргон амтай дөрвөн мөнгөн арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь хүртэл дөрвөн босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус бүрийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай үйлдэж сүүлээр нь мөнгөн модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, нөгөөгөөс айраг, гурав дахиас балын ундаа, дөрөв дэхээс шар айраг гоождог байв. Амттан ундааг юүлэх тусгай мөнгөн савнуудыг хоолой бүрийн дор тосон байрлуулжээ. Мөнгөн модны орой дээр бүрээ барьсан ангел хэмээх тэнгэрийн элчийн дүрийг урлан босгожээ. Ундааг сөгнөх хүмүүс тэнд хүлээн зогсох ажээ. Модны мөчир, навч, жимс бүгдийг цул мөнгөөр урлажээ хэмээн Францын дархан Вильгельмийн урласан мөнгөн модыг Виллиам де Рубрук ийнхүү дүрслэн бичиж үлдээсэн байдаг юм. Эндээс санаа авч мөнгөн модыг дүрсэлснийг өнөөгийн 5000, 10000 шинэ мөнгөн дэвсгэрт дээрээс харж болох юм. Үүнийг үзсэн хэн ч монгол улсын мөнгөн дэвсгэрт төлбөр тооцооны хэрэгслээс гадна, урлагийн бүтээл мэт гэж дуу алдах нь дамжиггүй. Эдгээрээс гадна, бүх шинэ дэвсгэртийн нүүрэн талын баруун гар талд Монголын нэгдсэн тулгар төрийн цагаан тугийг байрлуулж, түүнтэй давхцуулан Монгол Улс гэсэн үгийг эвхэмэл үгээр бичиж, зүүн гар талд нь төрийн соёмбыг байрлуулж, Чингис хааны зарлигийг пайзын дэвсгэрт бүрийн ар, өвөр талд давхацуулан байрлуулсан байдаг. Дээрх шинэ мөнгөн тэмдэгтүүдийг Монголбанк болон Томас Де Ла Рүе компанийн хоорондын хамтын ажиллагааны үндсэн дээр бүтээсэн гэдэг. Тус компани нь мөнгөн тэмдэгт, үнэт цаас үйлдвэрлэх талаар дэлхийд дээгүүр байранд ордог бөгөөд Их Британи, Мальт, Хонг-Конг, Сингапур болон Шриланкад хэвлэх салбар үйлдвэртэй. Томас Де Ла Рүе компани мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэх захиалгыг анх Маурит улсаас 1860 онд авч, үүнээс хойш 100 гаруй орны мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэсэн туршлагатай гэдэг. 1993 онд шинээр хэвлүүлсэн дээрх мөнгөн дэвсгэртүүд нь хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалсан 10 гаруй тусгай хийцтэй. 

1. Дэвсгэрт бүрийг гэрлийн эсрэг харахад үргэлжилсэн шулуун шугам буюу металл утас үзэгдэнэ
2. Дэвсгэрт бүрт Чингис хааны дүрстэй усан хээ харагдана
3. Дэвсгэрт бүрт байгаа Чингис хааны зарлигийн пайзны оосорын нүхний ар, өвөр талын зураг яг давхцаж байна
4. Дэвсгэрт бүр хоёр өөрийн дугаартай
5. Дэвсгэртүүдийг гэрлийн дагуу хазайлгаж харахад тухайн дэвсгэртийн үнэ тодорч үзэгдэнэ
6. Дэвсгэрт бүрийн зарим зураг, бичиг хийцийг товгор хэвлэлийн аргаар үйлдвэрлэсэн тул хуруугаар тэмтрэхэд мэдрэгддэг.

Манай улс 1993 онд 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан бол, 1997 онд 5000, 10000-тын дэвсгэрт, 2006 онд 20000-тын дэвсгэртийг шинээр гүйлгээнд гаргасан юм. Өмнөх мөнгөн дэвсгэртүүд дээрх нууцлалтай бол, шинэ 20000 дэвсгэрт цонх гэсэн нууцлалын хэсэг нэмэгдсэн тухай төвбанкныхан өгүүлж байсан удаатай. Эдгээр мөнгөн дэвсгэртийг монголчууд өнөөдрийг хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байна.

Цахим эринд шилжиж, цахим мөнгө нэвтрүүлэв

Бартерийн харилцаанаас эхлэлтэй мөнгө гэх бараа цаг үеийн шаардлагаасаа хамаарч түүхийн явцад зоосон, цаасан, цахим болж хувьсан өөрчлөгдсөөр ирэв. Орчин цагт технологийн шийдлийн тусламжтайгаар хүн төрөлхтөн цахим мөнгө хэрэглэж, төлбөрийн карт, интернет банк, мобайл банкаар төлбөр тооцоо гүйцэтгэж, цаг хугацаа хөрөнгө мөнгө хэмнэхийг илүүд үзэж байна. Тиймээс Монголбанк 2009 оноос эхлэн Монгол Улсын үндэсний төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийг таван жил тутамд батлан хэрэгжүүлж ирсэн билээ. Энэ хүрээнд:

Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ: Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээг нэвтрүүлснээр төлбөр тооцоо гүйцэтгэх илүү хялбар болов. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө аль ч байгууллагын ажилтан цалингаа төлбөрийн картаар дамжуулан авдаг ч, арилжааны банкуудын төлбөрийн карт өөр банкны АТМ-д уншигддаггүй байсан сул тал ажиглагдаж байлаа. Төвбанкны өмнөө тавьсан стратеги зорилтын хүрээнд энэ хоцрогдлыг арилгаж, 2010 онд бүх банкуудын төлбөрийн картыг аль ч банкны АТМ-д уншуулж, төлбөр тооцоо гүйцэтгэж болдог болов. 2010.06 сард уг сүлжээнд Хаан, Худалдаа хөгжлийн банк үндсэн гишүүнээр элссэн бол, дэд гишүүнээр Капитал, Улаанбаатар банк нэгдсэн юм. Харин Монгол Улсын төлбөрийн картын бэлэн бус гүйлгээний 50 орчим хувийг дангаараа эзэлдэг Голомт банк, сүлжээний дэд гишүүд Хас, Капитрон, Төрийн зэрэг банкууд Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээнд 2010.10.18-ны өдөр нэгдсэн юм. Энэхүү нэгдсэн сүлжээг байгуулахад ХААН, Худалдаа хөгжил, Голомт, Капитал, Хас, Төрийн, Капитрон, Улаанбаатар банк ихээхэн санаачлагатай ажилласан гэдэг. Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ бий болсноор банк санхүүгийн үйлчилгээ илүү хялбар, найдвартай, шуурхай болж, бэлэн бус төлбөр тооцооны хэрэглээ өссөн байна. Монголбанкны зүгээс цаашид Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээний тасралтгүй, найдвартай ажиллагааг хангах тал дээр илүүтэй анхаарч, Монгол Улсын үндэсний брэнд төлбөрийн картыг гаргах зорилт тавьж байгаагаа тухай үед мэдэгдэж байсан нь удалгүй биеллээ олсон билээ. Монголбанк 2012 онд үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг билэгдэн нэрлэсэн үндэсний брэнд ₮ картыг банкуудтай хамтран гаргах ажлыг амжилттай зохион байгуулж зах зээлд нэвтрүүлсэн юм.

₮ картыг EMV чип технологид шилжүүлэв: Монголбанк, Мастеркарт байгууллагатай M/Чип технологийн лицензийн гэрээг 2019 онд байгуулснаас хойш хоёр жилийн хугацаанд хамтран ажилласнаар Үндэсний брэнд ₮ картыг EMV чип технологид суурилсан нууцлал, аюулгүй байдлыг өндөр түвшинд хангасан чип технологид шилжүүлсэн байдаг. Монголбанк нь төлбөрийн системийг хөгжүүлэх, боловсронгуй болгох зорилтын хүрээнд гадаад, дотоодын банкуудтай хамтран соронзон туузтай ₮ картыг олон улсын жишигт нийцсэн EMV чип технологид ийнхүү шилжүүлэв. М/Чип технологийг нэвтрүүлснээр соронзон туузтай картын мэдээллийг хуулбарлах, дуураймал картаар гүйлгээ хийх эрсдэл буурч, үндэсний брэнд ₮ картын нууцлал, аюулгүй байдал эрс сайжирч, өмнөх соронзон туузтай карт ашиглаж байхад үүсч байсан эрсдэлийг бүрэн арилгажээ. Өмнөх соронзон туузтай карт ашиглаж байхад үүсч байсан нууцлал, аюулгүй байдлын эрсдэлийг бүрэн арилгаж, картыг зайнаас уншуулах боломжтой болохын зэрэгцээ, карт эзэмшигч төлбөр тооцоогоо чиптэй картаар гүйцэтгэхэд илүү хялбар, түргэн, шуурхай болов. Түүнчлэн чиптэй ₮ картад суурилсан QR кодоор гүйлгээ хийх, ₮ картын мэдээллийг токенжуулах (tokenization) суурь тавигдсан байна. Мөн, карт эзэмшигч ₮ картаараа нийтийн тээвэр, автомашины зогсоол, замын төлбөр гэх мэт үнийн дүн багатай гүйлгээнд пин код ашиглахгүйгээр картаа зайнаас уншуулж, төлбөр тооцоогоо хийх боломж бүрдсэн юм. Тиймээс чип технологид суурилсан төлбөрийн ₮ карт нь өнөөдөр манай улсын банк санхүүгийн салбар, эдийн засагт ашиглаж буй төлбөрийн үндсэн хэрэгсэл болж, төлбөр тооцооны системд томоохон үүрэг гүйцэтгэж байна. Ингэснээр 2021 оны II улирлын байдлаар төлбөрийн картын нийт зах зээлийн 59.4 хувийг ₮ карт эзэлж байсан бол, 2022 оны II улиралд зах зээлийн 62 хувийг эзэлж, нийт 2.6 сая карт эзэмшигчтэй болсон нь томоохон ололт билээ. Энэ нь Монголын хэрэглэгчид төдийгүй, бизнес эрхлэгчдэд ихээхэн ашиг тусаа өгөх дэвшил юм гэж Ази Номхон далайн бүсийн Ерөнхийлөгч хэлж байсан удаатай. Монгол Улсын тогтвортой, хүртээмжтэй хөгжилд тэргүүлэх зорилтоо биелүүлсэн томоохон ажлын нэг юм. Иймд, Мастеркарт нь Монголын үндэсний төлбөрийн системийн хөгжилд идэвхтэй хувь нэмрээ оруулж, чип технологийг нэвтрүүлж, Монгол Улсын төлбөр тооцооны эко-системийг үр дүн, өгөөжтэй хөгжүүлж байгаадаа баяртай байна хэмээн дурдсан нь бий. Монголбанк нь Maстеркарт байгууллагатай M/Чип технологийн лицензийн гэрээг байгуулсан нь Ази Номхон далайн бүс нутгийн хэмжээнд бэлэн мөнгөний хэрэглээгүй эдийн засаг бий болгоход чухал алхам болсон билээ. Монголбанк, Мастеркарт байгууллагын энэхүү хамтын ажиллагааны үр дүнд Сидней, Шинэ Өмнөд Уэльс, Сингапур зэрэг орнуудын хэрэгжүүлсэн ухаалаг хот, санхүүгийн хүртээмж хурдасгах, дижиталжуулах гэх мэт шинэлэг технологийг Монгол Улсад нэвтрүүлэх суурь тавигдсан гэж үздэг юм.

₮ картыг EMV/NFC технологид шилжүүлэв: Монголбанк нь төлбөрийн системийн оролцогчдоос гадна, олон улсын байгууллагуудтай нягт хамтран ажиллаж ирсэн. Монголбанк, Азийн хөгжлийн банктай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийг 2022 онд хэрэгжүүлж дууссан бөгөөд төслийн хүрээнд хийж гүйцэтгэсэн ажлыг нэгтгэн танилцуулсан юм. Төслийн хүрээнд төлбөрийн системийн суурь дэд бүтэц болох банк хоорондын төлбөр тооцооны Автомат клиринг хаус, Төлбөрийн картын систем, Төв банкны үндсэн бүртгэлийн системийг шинэчилсэн зэрэг ач холбогдол бүхий томоохон ажлуудыг хийж гүйцэтгэжээ. Монголбанкнаас Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэйгээр дотоодын банкууд, финтек компаниуд болон төлбөрийн системийн оролцогч бүх талтай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийн үр дүнд манай улсын төлбөр тооцооны систем олон улсын жишигт хүрч, дэлхийн санхүүгийн системтэй нэг хэлээр ярих боломж бүрдсэн байдаг. Энэ хүрээнд арилжааны банкууд EMV/NFC технологи бүхий зайнаас уншуулах үндэсний брэнд ₮ карт гаргаснаар манай улсын иргэд нууцлал, аюулгүй байдлын олон улсын стандартыг хангасан картаар төлбөр тооцоогоо түргэн шуурхай, найдвартай гүйцэтгэж байна. Монголбанк 2009 оноос эхлэн Монгол Улсын үндэсний төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийг таван жил тутамд батлан хэрэгжүүлж, 2022 онд ажлаа дүгнэж цаашдын буюу гурав дахь стратегийн баримт бичгийн төслийг боловсруулсан байдаг. Үүгээр 2026 онд Монгол Улсад өрсөлдөөн, инновацид тулгуурласан, хүртээмжийг нэмэгдүүлж, эрсдэлийг бууруулсан, найдвартай, аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангасан дэд бүтцээр дамжуулан төлбөр тооцоог гүйцэтгэж, төлбөр тооцоог улам бүр дижитал болгох зорилтыг дэвшүүлээд байна. Энэ дагуу дотоодын ₮ картын хэрэглээг нэмэгдүүлэх, хилийн чанадад бусад төлбөрийн картын сүлжээнд хүлээн авах гарцыг бий болгох ажлыг эхлүүлээд байгаа юм. Энэ хүрээнд Монголбанк болон БНСУ-ын КТ группийн охин компани болох BC Card компанийн хооронд 2022.12.13-ны өдөр харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулж, дотоодын ₮ картаар БНСУ-д, ВС card компанийн төлбөрийн картаар Монгол Улсад төлбөр тооцоо харилцан гүйцэтгэх боломж бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. БНСУ-ын харилцаа холбооны томоохон операторын нэг болох КТ группийн охин BC Card компани нь 1983 онд үүсгэн байгуулагдсан ба БНСУ-ын анхны төлбөрийн картын үйлчилгээ эрхлэгч компаниудын нэг юм. Одоогийн байдлаар 30 сая орчим карт гаргаж, 3.2 сая байгууллагын гүйлгээг хүлээн авч, жилд 5 тэрбум гүйлгээг дамжуулж байгаа үзүүлэлт нь судалгаагаар Nilson Report, 2020 Ази-Номхон далайн бүсийн хамгийн том карт хүлээн авагчаар нэрлэгдэж байна. 

Хааны сангаас Эрдэнэсийн сан

Улсын Эрдэнэсийн нөөцийг арвижуулахад онцгой анхаарал тавьж ажилласны үр дүнд Монгол Улсын түүх, соёлын ховор нандин үнэт зүйлсийн баялаг цуглуулгатай болж, БНМАУ-ын сайд нарын зөвлөлийн 1983 оны 101 дүгээр тогтоолоор Монголбанкинд Үнэт зүйлс, эрдэнэсийн улсын фондыг тусгаарлан байгуулсан билээ. 1991 онд Улсын Их Хурал Банкны тухай хуулийг баталж, түүний дагуу зохион байгуулагдсан хоёр шатлалтай банкны тогтолцооны цөм болсон Монголбанк Улсын Эрдэнэсийн Сангийн үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн эрхэлж ирэв. 1992 онд Эрдэнэсийн сангийн дүрэм боловсруулан мөрдөж, үүнд тулгуурлан 1994 онд Эрдэнэсийн Сангийн тухай хууль УИХ-аар батлагдсан нь улсын эрдэнэсийн сангийн үйл ажиллагааг хуульчилж, түүний халдашгүй байдлыг баталгаажуулжээ. Чиг үүргийнхээ дагуу Эрдэнэсийн сангийн түүх, соёлын дурсгалт ховор нандин зүйл, үнэт металл, эрдэнийн чулуун эдлэл зэргийг цуглуулах, түүний нөөцийг арвижуулах чиглэлээр Монголбанк идэвхитэй ажиллаж ирсэн. Монгол Улсад банкны тогтолцоо үүсч бэхэжсэний 80 жилийн тэмдэглэлт ойг тохиолдуулан Эрдэнэсийн сангийн музейг нээж, үнэт зүйлсийнхээ зарим хэсгийг дэлгэн үзүүлж байсан юм. Энд Чингис хааны үеийн түүхэн зоосууд, үнэт металлаар хийсэн дурсгалын зоосууд, Монголын шашин төрийг хослон баригч Богд хааны алт, мөнгө, хаш тамгууд, манж, төвд хятадаас Богд хаанд ирүүлсэн алтан өргөмжлөлүүд зэрэг түүхийн ховор нандин зүйлс болон түүхэн хүмүүсийн эдэлж хэрэглэж байсан үнэт эдлэл, ард иргэдээс цуглуулсан алт, мөнгөн ховор нандин эдлэл, хэрэглэлүүдийг байршуулж, ард түмэндээ дэлгэн үзүүлж байсныг дурдаж болох юм. Тэгвэл Монгол Улсын Эрдэнэсийн сангийн цуглуулга түүхийн эрт үеийн олдворуудаар баяжигдсаар ирсэн билээ. Тухайлбал, Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг дахь Хүннүгийн язгууртны дурсгалт газар Гол мод 2-ыг 2001 онд археологичид илрүүлсэн байдаг. Гол мод-2 дурсгалт газраас олон үнэт олдворууд гарсны дотор эвэртэй, нохой биетэй, хос алтан луу гарсан нь түүхийн сурвалж дахь хэд хэдэн таамгийн тайлал болж чадсан хосгүй үнэт олдвор болсон юм. Археологичдын малтлага судалгаагаар олж илрүүлсэн Монгол Улсын түүх, соёлын хосгүй үнэт зүйлийн жагсаалтад бүртгэгдсэн алт, мөнгө, хаш эдлэл, эртний Ромын шилэн аяга, хүрэл эдлэлүүдийг Монголбанкны Эрдэнэсийн санд шилжүүлэн авч үзмэрийн танхимдаа дэлгэн байршуулж үзэгчдийн хүртээл болгоод багагүй хугацаа өнгөрсөн. Тэгвэл эдгээрийг Чингисийн музей рүү шилжүүлжээ. Энэхүү гол мод – 2, Хүннүгийн язгууртны цогцолборын зарим олдворыг АНУ-ын археологийн хүрээлэнгийн Археологи сэтгүүлээс 2019 оны дэлхийн шилдэг 10 олдворын хэмээн зарласан байдаг. Ийм ховор олдворуудаар Монголбанк Эрдэнэсийн сангаа арвижуулж ирсэн юм. Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас 2021 онд тохиосон Монгол улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүссэний 30 жилийн ой, Үндэсний төлбөрийн ₮ карт EMV чиптэй болсныг тэмдэглэж, төлбөрийн картны хэмжээтэй 9496-1924-1991-2021 дугаар бүхий ₮-Карт дурсгалын зоос худалдаанд гаргасан байдаг. Мөн хэдхэн жилийн өмнө Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхим нээв. Мөнгөн тэмдэгтийн танхимд Эрдэнэсийн санд хадгалагдаж буй эртний зоос, Монгол Улсад төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан эд зүйлс, цаасан болон зоосон мөнгөн тэмдэгт, дурсгалын зоос зэрэг нэн ховор, түүхэн ач холбогдолтой үзмэрүүд хадгалагдаж байна. Тухайлбал 20 килограмм хунз цай, Манж Чин улсын үе, 1926 оноос өнөөг хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байсан зоосон мөнгө, төлбөрийн хэрэгслүүдийн иж бүрэн цуглуулгыг нэрлэж болох юм. Монгол Улсын төлбөрийн хэрэгслийн хөгжлийн түүхийг олон нийтэд харуулах энэхүү танхимд сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологийг ашиглаж 6D хэмжээст хөдөлгөөн мэдрэгчид суурилсан боловсрол, сургалт, танин мэдэхүйн контент, интерактив самбар болон АR дэлгэцэнд суурилсан Санхүүгийн боловсрол, мультимедиа контентын үндсэн аппликейшн зэргийг нэвтрүүлсэн бөгөөд үүгээр дамжуулан төлбөрийн хэрэгслийн мэдээллийг илүү сонирхолтой, ойлгомжтой байдлаар хүргэсэн юм гэж Дүгрэгээс-төгрөг хүртэлх нийтлэлийг товчоор бэлтгэв. Харин дор салбар бүрээр нь задалж бичсэнийг уншигч авхай та таалан болгооно уу.

Монголын эдийн засаг: Уламжлал ба орчин үе

1 БҮЛЭГ. Монголбанк ба Сангийн яамны үүсэл хөгжил…………..………..

1.1 100 жилийн тэртээх сангийн яам ба сайд……..…………………..….…

1.2 Богдын засгийн газрын санхүү……………………..…………..….…………

1.3 Монголд зөвлөхөөр С.А.Козин ирэв…………………………..………….…

1.4 Монгол улсад банкны салбар үүссэн нь……………….………..…..……

1.5 Зоосон, цаасан, цахим мөнгө…………………………………………………….……

2. БҮЛЭГ Сангийн яам ба төсөв……………………………………………………………………

2.1 Төсвийн шинэчлэл ба үнийн өсөлтийн татвар……………..

2.2 68 хувийн татвартай болсон нь……………………………………………..

2.3 Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав…………………………….

2.4 68 хувийн татварыг хүчингүй болгов………………………….…………

2.5 Тогтворжуулалтын сан мэндлэв…………………………………………….

2.6 Зэсийн баяжмал ба цэвэршүүлэх үйлдвэр……………………………..

2.7 Алт ба цэвэршүүлэх үйлдвэр…………………………………………….……

3.БҮЛЭГ.Дэлхийн банк ба санхүүгийн хямрал……………………………..

3.1. АНУ-ын санхүүгийн хямрал………………………………………………….

3.2. Европын санхүүгийн хямрал………………………………………………..

3.3. Грекийн санхүүгийн хямрал……………………………………………….

3.4. Азийн санхүүгийн хямрал…………………………………………………….

3.5. Зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын санхүүгийн хямрал

3.6. Хятадын санхүүгийн хямрал………………………………………………..

3.7. Монголын санхүүгийн хямрал………………………………………………

3.8. Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга чуулзалт……….

3.9. Санхүүгийн хямрал ба хандивлагчид……………………………………

3.10. Хямралаас гарах төлөвлөгөөг богино, дунд хугацаанд хэрэгжүүлэв………………………………………………………………………………………..

3.11.Монгол улс санхүүгийн хямралаас гарахад юуг анхаарах ёстой байсан бэ……………………………………………………………………………………………………….

3.12. Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой талаар илэрхийлэв…………………………………………………………………

3.13. Дэлхийн банкнаас монголын эдийн засагт хийсэн ээлжит судалгаанууд………………………………………………………………………………………………….

3.14. Дэлхий нийт санхүүгийн хямралаас хэрхэн гарсан бэ………………..

4 БҮЛЭГ. Монголбанк ба арилжааны банкууд

4.1 Банк санхүүгийн доголдол ба шинэчлэл……………………

4.2 Халагтай хадгаламж зээлийн хоршоод…………………………….

4.3 Банкуудын дампуурал давтагдав……………………………………….

4.4 Анод банк татан буугдлаа……………………………………………………

4.5 Зоос банк татан буугдлаа……………………………………………………

4.6 Биржэд хувьцаа гаргасан банкууд дампуурав………………………

4.7 Хадгаламж банк татан буугдав……………………………………………

4.8 Олон овоот олныг төөрөгдүүлэв…………………………………………

4.9 Кредит свиз Голомтын хувь нийлүүлэгч болсонгүй……………

4.10 Транс банкны хувьцааг худалдсан нь…………………………………

4.11 Капитал банкинд нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө байршуулав………………………………………………………………………………

4.12 Банкны шинэчлэл хэрхэн өрнөх вэ……………………………………

4.13 Арилжааны банкуудын нууц эзэд………………………………………

4.14 Хадгаламжийн даатгалтай болов………………………………………

4.15 Арилжааны банкуудын хадгаламжийн ба зээлийн хүү…..…

4.16 Арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болно……………………………………………………………………………….…

5 БҮЛЭГ. Хөгжлийн банк байгуулагдаж дэлхийн зах зээлд бонд гаргав…………………………………………………………………………………………

5.1 Чингис бонд гадаад зах зээлд арилжив………………………………..

5.2. Самурай бонд босгов…………………………………………………………..

5.3 Номад бонд дэлхийн зах зээлд арилжаалав…………………..……

5.4 Мазаалай бондын төлбөрийг барагдуулав…………………………

5.5 Чингис болон Гэрэгэ бондын төлбөрийг бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлэв……………………………………………………………………………

6 БҮЛЭГ: Монголын хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил………….

6.1 Хөрөнгийн бирж 30 нас хүрэв………………………………………………

6.2 Лодонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтрав…………………………

6.3 Д.Энхзул: 14.2 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан…………………

6.4 Миллениум айти арилжааны систем нэвтрүүлэв………………

6.5 FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов…………………………

6.6 Сангийн яамны мэдэлд хөрөнгийн бирж очив……………………

6.7 TDB capital брокерийн эрх авсан нь………………………………………

6.8 Арилжааны банкууд андеррайтер хийвэл……………………………

6.9 Эрсдэлээс хамгаалах жор………………………………………………………

7 БҮЛЭГ. Аж үйлдвэрлэлийн салбар ……………………………………….

7.1 Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжив……………………………………………

7.2 Ноолуурын зах зээл……………………………………………………………

7.3 Арьс ширний зах зээл………………………………………………………..

7.4 Атрын дөрөвдүгээр аян………………………………………………..……

7.5 Сүүний урамшуулал олгов………………………………………………

8 БҮЛЭГ: Стратегийн ач холбогдол бүхий ордууд……………………………

9.БҮЛЭГ. Сайншандын аж үйлдвэрийн арк

9.1 Сайншандын аж үйлдвэрийн паркт 200 мянган ажлын байр бий болгохоор тооцож байжээ.

9.2 Коксын үйлдвэр цаасан дээр сүндэрлэв

9.3 Нэг тонн нүүрс олборлоход, нэг шоо метр хий алддаг

9.4 Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах боломжтой

10 БҮЛЭГ. Газрын тосны үйлдвэр ба хийн хоолойн төсөл

10.1 Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлж дотоодын хэрэгцээгээ хангаж эхлэв

10.2 Газрын тосны хайгуулын ажлыг дахин сэргээж бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулав

10.3 Петро чайна дачин тамсаг, Доншен газрын тос монгол компаниуд хэрхэн нефть хайж эхэлсэн бэ

10.4. Монгол улсад 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөц тогтоогдов

10.5 Зүүнбаян болон Тамсагийн сав газраас нефть экспортолж эхлэв

10.6 Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун импортлов

10.7 Импортлогчдын алдагдлыг улсын төсвөөс төлж байжээ

10.8 Солонгосын Эс Кей зэрэг бусад эх үүсвэрээс шатахуун импортолж эхлэв

10.9 Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэв

10.10 Дарханд газрын тосны үйлдвэр барихаар төлөвлөж байсан нь

10.11 Энэтхэг улстай хамтран газрын тосны үйлдвэр барьж эхлэв

10.12 Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн EPC-1 багц ажил төлөвлөсөн хугацаанд ашиглалтад орно

10.13 Г.Ёндон: Шатахууны үнийг тогтвортой байлгаж, нөөц нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна

10.14 Орчин цагийн торгоны зам ба хийн хоолой

11 БҮЛЭГ: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниуд……….

11.1 Дэлхийн зах зээлээс хэрхэн хувьцаа авдаг вэ………………………

11.2 MEC Хөшөөтөд хөл тавив……………………………………………………

11.3 MMC IPO хийв……………………………………………………………………

11.4 Соут гоби ресурсийн оролдлого ба бүтэлгүйтэл……………..…

11.5 Харанга ресурсес төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв……

12 БҮЛЭГ. Гадаад харилцаа ба эдийн засгийн хамтын ажиллагаа………………………………………………………………………………..

12.1 Монгол болон БНСУ-ын гадаад харилцаа……………………….…

12.2 Монгол болон БНХАУ-ын харилцаа………………………………….

12.3 Монгол болон Японы харилцаа……………………………..………

12.4 Монгол ба Америкийн харилцаа………………………..……………

12.5 Монгол ба Оросын харилцаа……………………………………………

12.6 Монгол ба Казахстаны харилцаа……………………………………

12.7 Монгол ба Туркийн харилцаа…………………………………………

12.8 Монгол ба Европын холбоо……………………………………………..

13. БҮЛЭГ. Дэлхийн валютуудын ханш………………………………………..

13.1. Хятадын юанийн ханш яагаад сул байж ирсэн бэ…………….

13.2. Хятад АСЕАН-тай юаниар худалдаа хийхээр болсон нь бусад валютад хэрхэн нөлөөлсөн бэ…………………………………………………………

13.3. Хятадын экспорт, импорт, инфляциас юанийн ханш хэрхэхийг таамаглаж болно………………………………………………………………………………..

13.4. Хямралаас хойш хятадын юанийн ханш хоёр дахин өсөв…..

13.5. Оросын газрын тосны борлуулалтын орлого рублийн ханшид нөлөөлөх нь бий…………………………………………………………………………………………

13.6. Европын холбоонд Эстони улс нэгдэхээр болсон нь еврогийн ханш өсөхөд нөлөөлжээ……………………………………………………………………….

13.7. Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш өсөхөд нөлөөллөө…………………………………………………………………………………………………

13.8. Америкийн өр дээд хязгаараа давж долларын ханш дэлхийн зах зээлд уруудав………………………………………………………………………………………..

13.9. Америк долларын ханш унаж, дэлхийн зарим улсууд уг валютаар гадаад худалдаа хийхээс татгалзав………………………………………………………………..

13.10. Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй……………

13.11.Америк доллар талер гэх үгнээс үүсчээ………………………………………………

13.12.Валютын эрэлт, нийлүүлэлт ямар үед өсч, буурдаг вэ……………………

13.13. Б.Жавхлан: Эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй………………………………….

13.14. Ам.долларын ханшид гадаад хүчин зүйл нөлөөлөх нь бий………….

13.15.Үндэсний статистикийн хороо ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………

13.16. Сангийн яам ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ…………………………………………………………………………………………………………………………..

13.17. Монголбанк ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………………………………………….

13.18.Валют арилжааны төвүүд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ……………………………………………………………………………………………

13.19.Валют арилжааны төв буюу ченж хэрэгтэй юу………………………………

13.20.Валют арилжааны төвүүдийг цэгцлэв……………………………………………..

13.21.Валютын зохицуулалтын тухай хууль……………………………………………..

13.22. Гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн газрууд……………………………

13.23. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдод алдагдалтай…………………………………………………………………………

13.24. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ өсвөл экспортлогчдод ашигтай…………………………………………………………………………..

13.25.Ам.долларын ханш өсч, буурах нь импортлогчдод хэрхэн тусдаг вэ………………………………………………………………………………………………………………………

13.26.Хямралын үед валютын нөөц яагаад буурсан бэ…………………………..

13.27.Хямралын үед гадаад валютын нөөц огцом буурав………………………

13.28.Хямралаас хойш валютын нөөц 10 дахин нэмэгдэв………………………

13.29.Гадаад валютын нөөцийг өсгөхийн тулд ямар бодлого явуулсан бэ…………………………………………………………………………………………………………………………

13.30.Валютын нөөцийг ямар валютаар бүрдүүлдэг вэ…………………………..

13.31.Хямралын үед ам.долларын ханш хаврын тэнгэр шиг зангаа хувиргав…………………………………………………………………………………………………………

13.32. Стратегийн ордууд ашиглалтад орвол долларын нийлүүлэлт нэмэгдэхээр байв………………………………………………………………………………………

13.33. Монголбанк гадаад валютыг банк хоорондын захад дуудлага худалдаагаар арилждаг болов……………………………………………………………..

1 БҮЛЭГ. Монголбанк ба Сангийн яамны үүсэл хөгжил

1.1 100 жилийн тэртээх сангийн яам ба сайд

Одоогоос нэгэн зууны тэртээ билгийн тооллын цагаагчин гахай жилийн өвөл, аргын тооллын 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан. Энэ өдөр наймдугаар Жавзандамба хутагтыг шашин, төрийг хослон баригч Богд хаанаар өргөмжилж, Богдын засгийн газрыг таван яамтайгаар байгуулсан юм. Тухайлбал, сангийн яам, цэргийн яам, гадаад хэргийн яам, дотоод хэргийн яам, шүүх яамыг богдын засгийн газрын дэргэд байгуулсан түүхтэй. Монгол улсын ууган яамдын нэг болох сангийн яам тухайн үед Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам нэртэйгээр байгуулагдаж байсан бөгөөд анхны сайдаар нь Түшээт хан аймгийн засаг ноён Гадинбалын Чагдаржав томилогдож байлаа. Тэрбээр 1870 онд Түшээт хан аймгийн Говь түшээт ханы Чин вангийн хошуу буюу одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай суманд төрсөн байна. Тэрбээр, 27 насандаа эцгээсээ угсаа залгамжлан засаг түшээ гүн болсон бол, 30 насандаа, Түшээт хан аймгийн дэд дарга, 39 насандаа аймгийнхаа засаг дарга болсон байна. Гадинбалын Чагдаржав нь монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг санаачлагчдын нэг юм. Тиймээс ч, монгол улсыг сэргээн тогтооход, хүчин зүтгэсэн түүний хөдөлмөрийг үнэлж, Богд хаан Жавзандамба анхны сангийн сайд Чагдаржавт үе улиран түшээт цол, төрийн жүн ван, чин ван хэргэмийг олгож байжээ. Ганинбалын Чагдаржав сангийн сайдын албыг хашихдаа, Манжид албан гувчуур төлөх явдлыг бүр мөсөн таслан зогсоосноос гадна, монгол улсын сан хөмрөгийг арвижуулахад хувь нэмрээ оруулсан түүхэн хүн юм. Харин дэд сайдуудаар Сэцэн хан аймгийн засаг ноён бишрэлт ван Пүрэвжавын Доржцэрэн, Засагт хан аймгийн засаг ноён сартуул сэцэн ван Насанбуянжаргалын Жалчингомбоцэдэн нар томилогдож, сангийн яамны түшмэлээр зайсан лам Лувсанбалдан, түшмэлээр Нэринванчиг нар томилогдож байжээ. Тэд, монгол улсын санхүү төсвийн бүх хэргийг захирч, улсын сан хөмрөгийг нэмэгдүүлэх бодлогыг тодорхойлж байснаас гадна, олон төрлийн татварыг санаачилсан түүхэн хүмүүс юм. Тухайлбал, 1911 оны арванхоёрдугаар сарын сүүлчээр, гадаадын иргэдээс газрын түрээсийн татвар авч эхэлсэн байна. Ингэхдээ гадаадын иргэд монгол улсын нутаг дэвсгэрээр мал тууварлавал бэлчээрийн түрээсийн татвар төлж эхэлжээ. Нэг тэмээнээс лан мөнгө, үхэр адуунаас таван цэн алт, хонь ямаанаас хоёр цэн алтны татвар жилд хоёр удаа авч байсан байх жишээтэй. Үүнээс гадна гадаадын иргэд монгол улсын нутаг дэвсгэрээс өвс хадвал жилд 2 цэн алтны газрын түрээсийн татвар мөн авч байсан байна. Харин гадаадын иргэд тариалангийн талбай түрээслүүлэх бол, тухайн газрын үржил шим, хөрс, зам суурины ойр холыг харгалзан үзэж, талбайгаа дээд, дунд, доод зэрэгт ангилж шатлалтайгаар татвар ногдуулж байж. Тухайлбал, дээд зэргийн талбайгаас жилд 3 цэн алт, дунд зэргийн талбайгаас жилд 2.5 цэн алт, доод зэргийн талбайгаас жилд 2 цэн алтны татвар авч байжээ. Үүн дээр тариалангийн талбай эзэмшүүлсний төлбөрт нэг цэн алт давхар авдаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна. Хэдийгээр сангийн яамыг байгуулж, сангийн сайдаар ахлуулсан албан тушаалтнууд газрын түрээсийн татварыг бий болгосон ч тухайн үед улсын сан хөмрөг хүндхэн байж. Тиймээс төсвийн хөрөнгийн нэмэгдүүлэх зорилгоор экспорт, импортын бараанаас гаалийн татвар авч эхэлсэн байна. Энэ дагуу, Богд хаант засгийн газар  1912 онд Гаалийн хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх яам байгуулж, яамны харъяа хороодыг Нийслэл хүрээ, Миймаа хот, Улиастай, Хиагтад нээсэн байна. Энэ үеэс эхлэн гаднаас оруулж ирсэн бараа, гадагшаа гаргаж буй таваараас гаалийн татвар авч эхэлжээ. Ер нь тухайн үед импортоор оруулж ирсэн цай зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүнд 5 хувийн татвар, архинд 10 хувийн татвар ногдуулж байсан байна. Харин Монголоос экспортолсон мал, ноос, арьс, шир, бугын эвэр, хүдрийн заар, мөөг, мод, хунчир, бохир алт, эрдэнийн чулуу зэрэгт 5 хувийн татвар ногдуулдаг байж. Үүнээс гадна монгол иргэдийн худалдан борлуулсан бүтээгдэхүүнд таван хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн байна. Энэ татварыг тухайн үед дотоод гаалийн татвар гэж нэрлэдэг байжээ. Ийнхүү гаалийн яамыг байгуулж экспорт, импорт, дотоод гаалийн татвар авч эхэлсэн ч, улсын сан хөмрөг санасан хэмжээнд хүрээгүй тул төсвийн хөрөнгийн хэмнэх зорилгоор гаалийн яамны орон тоог цөөлж сангийн яаманд нэгтгэжээ. Энэ цагаас сангийн яам гааль хураах, гадаад хүү, дотоод хүү гэсэн гурван хэлтэстэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн байна. Гааль хураах хэлтэс нь экспорт, импорт, дотоод гаалийн татварыг хураан авч орлогоо дотоод хүүгийн хэлтэст хүлээлгэн өгдөг байж. Гадаад хүүгийн хэлтэс нь газрын түрээсийн татварыг хураан авч түүнийгээ дотоод хүүгийн хэлтэст хүлээлгэн өгдөг байсан байна. Харин Дотоод хүүгийн хэлтэс нь гаалийн болон түрээсийн татварын орлогыг цалин, хөлс олгоход зарцуулж байснаас гадна, бараа бүтээгдэхүүн худалдан авч, ханган нийлүүлэх үүрэгтэй байжээ. Тухайн үед яамдын тэргүүн сайдууд 290 лан мөнгө, дэд сайдууд 180 лан мөнгөний цалин авдаг байсан байна. Сангийн яамны дотоод хүүгийн хэлтэс бүх яамдын ажилчдын цалинг энэ мэт бодож олгохоос гадна, яамыг нүүрс лаа зэргээр хангах ажил хийдэг байжээ. Анх таван хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан Сангийн яам Гаалийн яамтай нэгдсэнээсээ хойш орон тоо нь эрс өссөн. Бусад яамдаа бодвол хамгийн их ажилтантай нь тухайн үед Сангийн яам байлаа. Сангийн яамны дотоод хүү, гадаад хүү, гааль хураах хэлтсийг эрхэлсэн түшмэл, дэс түшмэл гэсэн гурван хүн удирддаг байсан бөгөөд тэдний доор 80 орчим хүн ажиллаж байсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна.

1.2 Богдын засгийн газрын санхүү

Сангийн болон Гадаад яам хамтарч 1911 оны сүүлчээр алтны гаалийн татварыг шинэчлэн тогтоолоо. Өмнө нь монгол улсын нутаг дэвсгэрээс олборлож, худалдан борлуулсан алтны үнийн дүнд жилд 2 хувийн татвар ногдуулдаг байсныг халж, сард 16.5 хувийн татвар авдаг болов. Ийнхүү төрөл бүрийн татвар нэвтрүүлсэн ч тухайн үед улсын сан хөмрөг хүндхэн, орлого зарим үед тооцоолж байсан хэмжээнд хүрдэггүй байж. Тухайн үед хүн амын дийлэнх нь татвараас чөлөөлөгддөг байсан учраас хүндхэн санхүүтэй байсан нь мэдээж. Тэр үеийн засаг ноёд, хутагт хувилгаад, 25-аас доош бодтой хошууны захирагч, туслагч, залан, занги бүгд алба гувчуураас чөлөөлөгддөг байсан тул төсвийн орлогыг бүрдүүлэхээр мөнхийн хөрш оросоос зээл хүссэн байх юм. Тус улс манай саналыг хүлээн авч 1912 оны тавдугаар сард 100 мянган рублийг 10 жилийн хугацаатай олгожээ. Энэ нь манай эдийн засагт нэмэр болсон ч, цэрэг иргэний зардалд үүнээс их хөрөнгө шаардагдаж байсан нь нууц биш. Тиймээс 1913 нэгдүгээр сарын 15-нд Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн, сангийн сайд Г.Чагдаржав нар оросын консул Коростовецтой гэрээ байгуулж, 2 сая рублийг 20 жилийн хугацаатай зээлэхээр тохиролцов. Үүнээс зургаан сарын дараа Манай засгийн газар Оросын консулаар дамжуулан хойд хөршөөс дахиад зээл хүслээ. Энэ хүсэлтийг нөгөө тал хүлээн авсан ч, оронд нь нэг болзол тавьсан нь Монгол улсад Оросын санхүүгийн зөвлөхийг урьж ажиллуулах байлаа. Богдын засгийн газар үүнийг хүлээн авах боломжгүй гэж үзэн бүх аймгуудаас татвар авч, төсвийн орлогоо дотоодоосоо бүрдүүлэх гэж оролдсон гэгддэг. Ингэхдээ, Түшээт хан аймгаас 246 мянган лан, Сайн ноён хан аймгаас 82 мянган лан мөнгөний татвар авахаар төлөвлөжээ. Тухайн үед нийт аймгуудаас 700 мянган лан мөнгө /1 лан ойролцоогоор37 грамм/- ний татвар хураахаар төлөвлөсөн ч, ердөө 25 хувийг нь улсын сан хөмрөгт төвлөрүүлж чадсан байна. Энэ нь санхүүгийн бүх хэрэгцээг хангахад хүрэлцээгүй учир Богдын засгийн газар зээлийн эрэлд дахиад мордлоо. Ингэхдээ монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байсан Дайчин улсын банкны салбараас зээл хүссэн гэгддэг. Гэвч тус банкныхан оросын нэгэн адил манай талд өөрсдийн болзлоо тавих нь тэр. Энэ банкинд монгол улсын дундаж өрхийн өр мянган лан мөнгөөр хэмжигдэж байсан гэх. Энэ өрийг барагдуулж байж Богдын засгийн газар зээл авах боломжтой гэсэн болзлыг тус банк тавьсан байгаа юм. Богдын засгийн газар иргэдийн энэ өрийг ямар нэгэн аргаар төлүүлэх арга хэмжээ авахыг даалгаж, Сангийн яам иргэдээс өрөө төлөхийг шаардсан байна. Үүний үр дүнд дээрх банкинд төлөх монголчуудын нийт өрийн 25 хувийг 1913 оны эцэст барагдуулсан ч, тусыг эс оллоо. Дайчин улсын банкны салбар Богдын засгийн газарт мөнгө зээлсэнгүй. Ийнхүү манай улс энд тэндээс зээл хүссэн ч бүтэл муутай байсан тул Оросоос авах зээлээ 3 сая рубльд хүргэх санал тавьжээ. Хойд хөрш эхний ээлжинд 2 сая рублийн зээл олгох ба дөрөвний нэгийг Монголд байгуулах цэргийн сургуулийн зардалд, үлдэх мөнгийг нь төсвийнхөө зардалд зарцуулж болно. Зээлийг 30 жилийн хугацаанд барагдуулах ёстой ч, оросын зөвлөхийг авч ажиллуулаагүй цагт зээл олгох бололцоогүй гэсэн болзол дахин тавьжээ. Ингээд Богдын засгийн газарт С.А.Козин санхүүгийн зөвлөхөөр ажиллахаар болж, манай улс хойд хөршөөс хүссэн зээлээ авах бололцоо бүрдсэн юм.

1.3 Монголд зөвлөхөөр С.А.Козин ирэв

Богдын Засгийн газар оросоос удаа дараа зээл хүссэний эцэст хойд хөршөөс 3 сая рублийн зээл авахаар болжээ. Оросууд тухайн үед манай улсад зүгээр ч нэг мөнгө зээлсэнгүй. Богдын засгийн газарт зээлсэн 3 сая рублийг зөв зохистой захиран зарцуулах төлөөлөгч болох С.А.Козинг Монгол Улс руу давхар илгээсэн юм. Ингээд Богдын засгийн газар 1913 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр С.А.Козинтой  гэрээ байгуулсан байна. Гэрээг гурван жилийн хугацаатай байгуулсан бөгөөд С.А.Козин 1914 оны тавдугаар сарын 13-нд манай улсад ирж, эдийн засгийн зөвлөхөөр ажиллаж эхэлжээ. Оросоос ирсэн эдийн засгийн зөвлөхийн хийх ёстой гол ажил бол, Монгол Улсын сан хөмрөгийн хөрөнгийг захиран зарцуулахад зөвлөгөө өгч, татвар хураамжийг хэмжээг тодорхойлох, санхүүгийн эх үүсвэр бүрдүүлэхэд чиглэсэн шинэлэг санаа олж, улсын төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд Сангийн яамтай хамтран ажиллах явдал байлаа. С.А.Козин хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол Улсын иргэдийн аж амьдрал, эдийн засгийн нөхцөл байдалтай биеэр танилцаж, ашигт малтмалын ордуудыг нээж, мал аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэхийн тулд ургамлын бүтэц, газрын үржил шимийг судлах шаардлага тулгарч байжээ. Тиймээс тэрбээр ирсэн даруйдаа манай улсын санхүүгийн байдал, орлогын гол эх үүсвэрүүдийг судалж эдийн засгийн нөөц бололцоог нэмэгдүүлэх гарц хайж эхэлсэн байна. Манай улс уул уурхайн баялаг ихтэйгээс гадна, малын тоо толгой их учир эдгээрийг оросын зах зээлд нийлүүлэх боломжтойг тэрээр олж харжээ. Тиймээс Монгол улс зээлээ эргүүлэн төлөх нөөц бололцоотой тул зээл олгох боломжтой гэсэн ноот бичгийг өөрийн улсдаа илгээсэн байх юм. Ингээд 1914 оны есдүгээр сарын 30-нд хойд хөрш манай улсад 3 сая рублийн зээлийг 30 жилийн хугацаатай олгох шийдвэр гаргажээ. Ингэхдээ, эхний 1 сая рублийг тэр даруй олгосон бол, үлдэх мөнгийг зургаан сарын зайтай 500 мянган рублиэр таслан олгосон байна. Энэ мөнгийг улсын төсөв, санхүүд зарцуулахаас гадна тариалан, мал аж ахуйг сайжруулах, уурхайн баялаг ашиглах, оросын сургагч нарын сургалтын зардал, иргэдийн боловсролыг дээшлүүлэхэд зарцуулахаар тохирчээ. Зээлийг 30 жилийн дотор барагдуулах ёстой бөгөөд эцсийн зээл олгосон өдрөөс эхлэн жил тутам 100 мянган рублийг төлөхөөр тохиролцсон байна. Ийнхүү хойд хөршөөс урт хугацаатай зээл авахад С.А.Козины оролцоо туслалцаа их байсан юм. Тэрээр 1915 онд улсын орлого зарлагын данс үйлдэж, нэгдсэн төсөв зохиох, тайлан гаргах журам боловсруулсан бол, 1916 онд Санхүүгийн зөвлөх газрыг байгуулж хойд хөршөөс эдийн засагч, инженер, хөдөө аж ахуйн нарийн мэргэжлийн 25 хүн авчирж ажиллуулжээ. Тус газар манай улсын санхүү, төсөвт тулгамдаж байгаа гол хүндрэлүүдийг тухайн үед хэрхэн тодорхойлж байсан нь их сонин. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын иргэд орон нутгийн эрх баригчидтай үгсэж татвараа бараг төлдөггүй. Мөн гадаадын иргэд зөвшөөрөлгүй талбайд бэлчээр болон тариалангийн газар ашиглахын зэрэгцээ ашигт малтмал олборлож татвар төлдөггүй зэрэг олон хүндрэлийг олж харсан байна. Үүнийг татвар хураах нэгдсэн журам байдаггүйгээс гадна, түрээсийн хураамжид хяналт тавьдаггүйтэй холбон тайлбарлажээ. Тиймээс ч, татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлж, хяналтыг сайжруулах хэрэгтэй гэж тэд Богдын засгийн газарт зөвлөж байлаа. Ингэхийн тулд, гадаад хүүгийн хэлтэс, дотоод хүүгийн хэлтэс, гааль хураах хэлтэстэйгээр анх байгуулагдсан Сангийн яаманд улсын ашиг орлогыг бадруулах хэлтэс байгуулахыг зөвлөсөн байна. Энэ хэлтэс байгуулагдсан даруйдаа,  Сангийн яамны ажилтнуудын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлж, данс тооцоо тайлан тэнцлийг тодорхой журамтай болгож, монгол улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэр, үйлчилгээ, аж ахуй эрхлэгчдийн орлогод хяналт тавьж, тэднээс авах татварын хувь хэмжээг тодорхойлж эхэлжээ.

1.4 Монгол улсад банкны салбар үүссэн нь

Монгол улсад 19-р зууны эхээр өөрийн гэсэн банк байсангүй. Зөвхөн гадаадын банкны салбарууд үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Монгол улсад хамгийн анх үйл ажиллагаа явуулж байсан банк бол Дайчин улсын банк юм. Манж дайчин улсын сангийн яам монгол иргэд болон худалдаачдад өндөр хүүтэй зээл олгож, дундаас нь ашиг олох зорилгоор 1906 онд банкныхаа салбарыг Миймаа болон Улиастайд нээсэн гэдэг. Энэ үеэс хойш монгол иргэд тус банкнаас нэлээд хэмжээний мөнгө зээлсэн байна. Сангийн яамнаас 1911 онд гаргасан мэдээнээс харахад, монгол улсын иргэд Дайчин улсын банкинд 800 мянган лан мөнгөний зээлтэй байжээ. Үүнийгээ цагтаа төлдөг монгол иргэд тухайн үед цөөхөн байсан байна. Тиймээс монголчуудын энэ өрийг барагдуулбал Богдын засгийн газарт зээл олгох боломжтой гэсэн болзлыг Дайчин улсын банк тавьж байжээ. Манжийн дарлалаас ангижраад байсан Богдын засгийн газарт тухайн үед улсын сан хөмрөгийг нэмэгдүүлэх хөрөнгө, мөнгө ихээр шаардагдаж байсан нь мэдээж. Тиймээс Дайчин улсын банкинд өгөх ёстой монголчуудын өрийг ямар нэг аргаар төлүүлэхийг Богд хаан Сангийн яаманд даалгаж байжээ. Сангийн яамныхан энэ дагуу 1911 оны эцсээр монголчуудын нийт өрийн 25 хувийг Дайчин улсын банкинд төлүүлж чаджээ. Гэвч энэ нь тусыг олсонгүй. Дайчин улсын банк Монголын засгийн газарт өгсөн амлалтаасаа ухарч, мөнгө зээлээгүй байна. Тиймээс Монгол Улсад Дайчин улсын банкийг ажиллуулахгүй байх шийдвэрийг Богдын Засгийн газар гаргасан байна. Ингэж л хятадын банкны салбар монгол улсад үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй болсон юм. Гэвч үүний дараа оросын банкны салбар монгол улсад нээгдсэн байна. Энэ нь монголыг гарын таван хуруу шигээ мэддэг оросын иргэн Юферовтой нягт холбогддог. Тэрээр 1912 онд Англи, Францтай хамтран Монголд хувийн банк байгуулах саналыг Богдын засгийн газарт уламжилж зөвшөөрөл авчээ. Гэвч тэрбээр Монголын Засгийн газраас авсан банк байгуулах зөвшөөрлөө цааш нь дамлаж Оросын Засгийн газарт худалдсан аж. Удалгүй 1913 онд оросууд манай улсад хандаж, Юферовт олгосон банк байгуулах эрхийг бид худалдаж авахаар боллоо. Монгол улсад банк байгуулж болох эсэхийг даруй мэдэгдэнэ үү. Юферовын Богдын засгийн газартай байгуулсан банк байгуулах гэрээг Оросын засгийн газар зөрчихгүй хэмээн албан бичиг ирүүлжээ.

Үүнийг Монголын Засгийн газар хүлээн авахыг хүсээгүй ч арга буюу зөвшөөрсөн юм. Манж дайчин улсын банк Монголд дахин үйл ажиллагаагаа сэргээхийг эрмэлзэж байсан учир оросын болзлыг хүлээн авахаас өөр аргагүйд хүрсэн тухай түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Ингээд 1915 онд Монгол-Оросын Засгийн газар тохиролцоонд хүрч гэрээ байгуулсан байна. Уг гэрээнд оросууд Монгол улсын сангийн банкийг байгуулж, монголчуудын албан хэрэгцээнд зориулж 6 хувийн хүүтэй мөнгө зээлнэ. Мөн банкны жил тутам олсон ашгийн 14 хувийг Монголын Засгийн газарт өгнө гэж тусгажээ. Гэвч оросууд гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй байна. Тухайлбал 1917 он хүртэл банкныхаа орлого, зарлагын тайланг Сангийн яаманд ирүүлээгүй гэх. Банкныхаа ашгийн 14 хувийг монголын талд өгөөгүй байна. Тэр ч байтугай Монголын Засгийн газрын хэрэгцээнд шаардлагатай зээлийг олгоогүй байгаа юм. Монгол Улсын засгийн газар 1915 онд 200 мянган рубль, 1917 онд 300 мянган рубль, 1918 онд 200 мянган рублийн зээлийг Сангийн банкнаас хүссэн ч авч чадаагүй аж. Оросын банк Засгийн газарт бага хүүтэй зээл олгох бус, монгол худалдаачдад өндөр хүүтэй зээл олгож, ашиг олох зорилгоор байгуулагдсаныг холбогдох албан тушаалтнууд тухайн үед анзаарч, гадаадын банкны эрхийг түдгэлзүүлэх арга хэмжээ авсан байна. Тодруулбал, монгол улсын сангийн банкны үйл ажиллагааг бүр мөсөн хориглох санал боловсруулж, 1918 онд улсын дээд болон доод хурлаар хэлэлцүүлж дэмжүүлсэн байна. Энэ даруй оросын банкны удирдлагууд Засгийн газарт нэгэн захидал ирүүлжээ. Энэ захидалд европт дэгдсэн дайнаас болж тус банкны хөрөнгө мөнгө хямралд орж анх тохиролцсон гэрээгээ зөрчсөн. Монгол улсын сангийн банк 1915-1918 оны хооронд 19,4 сая рублийн гүйлгээ хийсэн. Үүнийхээ цэвэр ашгаас Монголын талд 14 хувийг өгөхөд татгалзах зүйлгүй гэсэн санал тусгасан байна. Энэ саналыг манай тал хүлээн авалгүй Сибирийн худалдааны харъяа Монгол улсын сангийн банкны үйл ажиллагааг албан ёсоор зогсоосон байна.

Ингээд санхүүгийн бэрхшээлээ шийдэхийн тулд Манж дайчин улсын банкны эрхийг сэргээхээр болж 1918 оны аравдугаар сарын 14-ний өдөр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байх юм. Энэ гэрээнд монголчууд тус банкинд мөнгө хадгалуулах бол гурван хувийн хүү төлнө. Монголын засгийн газар 8 хувийн хүүтэй зээл авна. Монголчуудын өмнө аваад төлөөгүй өрийг гурван жилийн дотор барагдуулна гэж тусгажээ. Дайчин улсын банкныхан монгол улсад үйл ажиллагаа эргэн сэргээсэн нь нэг талаас ашиг олох, нөгөө талаас өмнөх өрөө барагдуулахад оршиж байсан гэж түүхчид үздэг юм. 
Харин 1924 оны зургаадугаар сарын 2-ны өдөр Монгол, Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банкийг байгуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн Монголбанкны  суурийг оросуудтай хамтарч тавьсан гэсэн үг юм. Энэ банкийг 1954 онд оросууд манай улсад 100 хувь хүлээлгэн өгсөн аж. Монголбанк 1980-аад оны сүүлч хүртэл мөнгөний шинэчлэл явуулах, үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг гүйлгээнд гаргах, үнийн хөдөлгөөний зохицуулах, иргэд болон худалдаачдад зээл олгох үйл ажиллагаа эрхэлж байлаа. Харин 1990-ээд оны эхээр Монгол Улс хоёр шатлалт банкны тогтолцоотой болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк болон арилжааны банк гэсэн хоёр шатлалт тогтолцоотой болсон юм. 2012 оны 07 сарын 17-ны өдрийн байдлаар Монголбанк аймгуудад 17 салбартайгаар, Лондон хотод 1 төлөөлөгчийн газартайгаар, арилжааны 14 гаруй банкны үйл ажиллагааг хянаж байлаа. Харин арилжааны 14 банк 436 салбараараа дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд хадгаламж, зээлийн үйлчилгээ үзүүлж байсан юм.

1.5 Зоосон, цаасан, цахим мөнгө

-Барааг бараагаар солих бартерийн харилцаа үүссэн нь-

Чулуун зэвсгийн үед хүн төрөлхтөн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүн, ан амьтнаар хооллодог байлаа. Он тоолол улиран өнгөрөхийн хэрээр тэд энэ сэтгэхүйгээсээ ангижирч хэрэгцээт зүйлээ өөрсдөө бүтээхийг эрмэлздэг болжээ. Хэдэн зууны дараа нэг хэсэг нь газар тариалан эрхэлж, нөгөө хэсэг нь зэрлэг амьтан гаршуулан маллаж бие биеэсээ ялгаатай олон янзын хөдөлмөр эрхлэх болжээ. Хүн төрөлхтөн энэ үеэс өөрсдийн бүтээсэн зүйлээ хэрэгцээт зүйлээрээ сольдог бартерийн харилцаанд шилжсэн байна. Энэ нь мөнгө үүсэх эхлэл болсон гэж Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн Засгийн Сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн багш, доктор, профессор Л.Оюун үздэг юм. Гэвч барааг бараагаар солих бартерийн харилцаа цаг хугацаа их шаардаж байснаас гадна, тийм ч оновчтой хувилбар байсангүй. Тариачин буудайгаа малаар солих малчин олох хэрэг гарах нь дамжиггүй. Энэ нь ихээхэн цаг хугацаа шаарддаг байжээ. Тиймээс хүн төрөлхтөн энэ болхи аргаас татгалзаж, зарим тодорхой нэр төрлийн бараагаар хэрэгцээт зүйлээ худалдан авдаг болжээ. Тухайлбал, эртний соёлт улсууд буудай, зэс, төмөр, мал, малын арьс шир зэргээр хэрэгцээт бараагаа худалдан авдаг байжээ. Гэвч энэ нь бас л төгс хувилбар байгаагүй тул хүн төрөлхтөн зоосон мөнгө цутгаж гүйлгээнд хэрэглэх болсон байна. Зоосон мөнгө гүйлгээнд гаргаж нийтээр хэрэглэх болсноор арилжаа наймаа цаг алдалгүй түргэн шуурхай хийгддэг болов. Зоосон мөнгийг хятадын нутаг дэвсгэрт амьдарч байсан лоулангчууд анх гүйлгээнд гаргасан гэж үздэг ч, зарим түүхэн сударт МЭӨ 643-630 онуудад бага азид оршин тогтнож байсан Лидийн хаант улс анхны зоосон мөнгийг цутгаж гүйлгээнд гаргасан гэж тэмдэглэсэн байх юм. Гэвч МЭӨ 7 зуунд тус улсыг Персийн хаан Их Кар эзэлсэн тэр цагаас зоосон мөнгө цутгахаа больсон гэдэг. Дэлхийн улс орнуудад зоосон мөнгө үүссэн түүхээс дурдахад энэ. Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Болдбаатар: Мөнгө нь нэг төрлийн бараа. Энэ бараагаар төлбөр гүйцэтгэдэг. Тэр ч утгаараа мөнгө нь үнэ цэнээ алдахгүй байх ёстой хэмээн тайлбарладаг билээ.

-Анхны цаасан мөнгийг гүйлгээнд нэвтрүүлэв-

Бидний өвөг дээдэс ч мөн эртний соёлт улсуудын нэгэн адил зоосон мөнгө цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байсан баримт цөөнгүй бий. Тухайлбал, Хүннүгийн үеэс монголчууд зоосон мөнгө хэрэглэж байжээ. Энэ уламжлал Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгар, Кидан гүрний үед үргэлжилж зоосон мөнгөөр таваар мөнгөний гүйлгээг хөгжлийн өндөр түвшинд хийж иржээ. Тухайлбал, Зүүн үзүүрт хутган мөнгө, Өлгий мөнгө, Их хааны нэвтрэх эрдэнэ зэргийг энд нэрлэж болох аж. Үүнээс гадна, 1206 онд Чингис хаан Монголын нэгдсэн тулгар төрийг үүсгэн байгуулж Сүхэс нэртэй алт, мөнгөн зоос гүйлгээнд гаргаж байсан гэдэг. Ер нь эртний зоосыг алт, мөнгөөр цутгадаг байсан нь түүхэн олдворуудаас харагддаг. Энэ нь алт, мөнгөний физик шинж чанартай нь холбоотой гэж эрдэмтэд үздэг юм. Алт мөнгө исэлддэггүй, зэвэрдэггүй, өнгөө алддаггүй, байгальд ховор тохиолддог, амархан хуваагддаг учир гол төлөв эдгээр металлаар зоос цутгаж гүйлгээнд хэрэглэдэг байжээ. Гэхдээ зоосон мөнгийг хол газар дайн байлдаан, худалдаа наймаа хийхээр авч явахад хүнд тул хөнгөн, авсаархан, хялбар байдлыг бодолцож Чингис хаан 1227 онд ардаа алт, мөнгөн баталгаатай цаасан мөнгө анх удаа хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан түүхэн хүн болохыг Монголбанкны Мөнгөн тэмтэгдийн хэлтсийн захирал Халтар гуай хуучилж байсан удаатай. Энэ нь дэлхийн мөнгөний хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан түүхэн үйл явдал байлаа. Чингисээс хойш түүний үе залгамжлагчид болох Өгөөдэй хаан 1236 онд төрөл бүрийн хэмжээ жинтэй зоосон мөнгийг нэгтгэн, ижил хэмжээ жинтэй зоосон мөнгө гаргаж мөнгөний шинэтгэл явуулж байжээ. Үүний дараа 1254 онд Мөнх хаан цаасан болон зоосон мөнгө их хэмжээгээр гарган Мөнгөний хэрэг эрхлэх газар байгуулж байсан байна. Хубилай хаан 1260 онд аравт, хорьт, зуут, мянгатын дэвсгэрт бүхий мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулж, Хархоринд Мөнгө тушаах банк байгуулж байжээ. Түүний гүйлгээнд гаргасан мөнгөн дэвсгэртийг Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэрт гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд алт, мөнгөн баталгаатай гаргаж байсан гэдэг. Зарим эх сурвалжид Хубилай хааны мөнгөн дэвсгэрт хэлхээгээр хэмжигддэг байж. 1 хэлхээ нь 1 лан мөнгөтэй. 10 хэлхээ нь 1 лан шижир алттай тэнцдэг байжээ. Үүнийг оросын эрдэмтэн Козлов 1907 онд одоогийн Өвөр монголын нутгаас олж ОХУ-ын Санкт-Петербургийн Эрмитаж музейд тавигдсан гэх нь бий. Хубилай хаанаас хойш 1294 онд Өлзийт хаан Иран дахь Монголын хаант улсдаа цаасан мөнгө гүйлгээнд гаргаж байжээ. Энэ нь ойрхи дорнод болон европт цаасан мөнгө бий болох үндэс болсон гэж судлаачид үздэг юм. Үүнээс хойш 1309 онд Хайсан хааны үед, 1330 онд Тогоон төмөр хааны үед тус тус цаасан мөнгө гүйлгээнд гарч байжээ. Энэ мэтчилэн 1227-1330 оны хооронд монголчууд 100 гаруй жилийн хугацаанд 40 гаруй төрлийн мөнгөн дэвсгэртийг гүйлгээнд гаргаж хэрэглэж байсан гэдэг. Ер нь монголын эзэнт гүрний хаанчлалын үед алт, мөнгө, металл болон цаасан тэмдэгтийг 100 гаруй удаа гүйлгээнд гаргаж хэрэглэсэн байна.

-Бага болзоотыг гүйлгээнээс халж Данзангийн доллар хэрэглэх болов-

Монголчууд цаасан болон зоосон мөнгийг ийнхүү эрт дээр үеэс хэрэглэж ирсэн ч, харамсалтай нь мөнгөн гүйлгээний энэ баялаг уламжлал Монгол орон манжид эзлэгдсэн он жилүүдэд буюу 17-19 зууны үед тасалдсан юм. Энэ үед мөнгөний үүргийг мал, малын гаралтай түүхий эд, арьс шир, хадаг, цай зэрэг гүйцэтгэж байлаа. Үүнээс гадна, монголчууд оросын рубль, хятадын янчаныг гүйлгээнд ихээр хэрэглэдэг байжээ. Энэ нь манай улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнолд сөргөөр нөлөөлж байсан гэж эрдэмтэн судлаачид үздэг юм. Аль ч улс өөрийн гэсэн үндэсний мөнгөн тэмдэгтгүйгээр санхүү эдийн засгийн хувьд биеэ дааж чаддаггүй. Тиймээс ч, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний дараа үндэсний мөнгөн тэмдэгтэй болох шийдвэрийг Богдын засгийн газар гаргасан байна. Ингээд 1921.04.20-ны өдөр 250 мянган мексик доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргажээ. Малаар баталгаажуулж, модоор барлаж, богино хугацаанд гаргасан энэ дэвсгэртийг Бага болзоот гэж нэрийддэг. Модон барыг Монгол улсын эрдэнийн хаш тамгыг сийлсэн уран сийлбэрч Лувсангомбо хийсэн гэж түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэн үлдээжээ. Энэ нь улс орны эдийн засаг сэргэхэд түлхэц үзүүлсэн түүхэн үйл явдал болсон юм. Бага болзоотыг 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэртээр гаргасан гэдэг. 10-тын дэвсгэрт хонины, 25-тын дэвсгэрт үхрийн, 50-тын дэвсгэрт адууны, 100-тын дэвсгэрт тэмээний зурагтай байжээ. Бага болзоотыг 1921.04.20-ны өдрөөс зургаан сарын хугацаанд 6 хувийн хүүтэй гүйлгээнд хэрэглэхээр төлөвлөж байжээ. Зарим хэвлэлд 1921.05.27-ны өдрөөс 1921.11.20-ны өдөр хүртэл хэрэглэхээр төлөвлөсөн ч, дараагийн мөнгөн тэмдэгт гарах хүртэл буюу 1923 оны хоёрдугаар сар хүртэл хэрэглэсэн гэж тайлбарлах нь бий. Тэгвэл бусад түүхэн сурвалжуудад 1922 онд Бага болзоотыг гүйлгээнээс халж, Сангийн яам шинэ мөнгөн дэвсгэртийг Орост захиалгаар хийлгэсэн тухай өгүүлжээ. Энэ мөнгөн дэвсгэртийг Данзангийн доллар гэж нэрийддэг. Мөнгөн дэвсгэртийн доод буланд Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзангийн гарын үсэг байдаг болохоор ингэж нэрлэсэн түүхтэй. Тухайн үед 3.5 сая доллартай тэнцэх хэмжээний 50-тын цент, 1, 3, 5, 10, 25-тын долларыг орост захиалгаар хийлгэжээ. Гэвч Данзангийн долларыг манай улс богино хугацаанд хэрэглэж 1924 оноос гүйлгээнээс татсан байна. Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзан тухайн үед улс төрийн хэрэгт холбогдсон тул 1924 онд Монгол-Оросын хамтарсан Худалдаа аж, үйлдвэрийн банк шинэ мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулах тухай санал Засгийн газарт оруулсан байна. Энэ санал засгийн газраар дэмжигдэж, шинэ мөнгөн тэмдэгтийг Орост захиалгаар хийлгэж, 1925 оноос эхлэн гүйлгээнд хэрэглэх болжээ.

-Дүгрэг хэмээх үгнээс гаралтай төгрөг гүйлгээнд нэвтрэв-

1924 оны зургадугаар сарын 2-ны өдөр Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр Монголын худалдаа ба аж үйлдвэрийн банк буюу өнөөгийн Монголбанк байгуулагдлаа. Тус банк шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд оруулах тухай санал оруулахад Засгийн газар дэмжиж 1925 оны хоёрдугаар сарын 22-нд мөнгөний шинэчлэлт явуулах тогтоол гаргажээ. Ингэхдээ үндэсний мөнгөний нэгжийг төгрөг хэмээгээд, үүнийг гаргах эрхийг Монголбанкинд олгосон байна. Зоосон мөнгө дүгрэг хэлбэртэй байдаг учраас мөнгөний нэгжийг төгрөг хэмээн нэрийджээ. Төвбанк 1925 оны арванхоёрдугаар сарын 9-нд 200 мянган төгрөгтэй тэнцэх 1, 2, 5, 10, 20, 25, 50, 100-тын дэвсгэрт гүйлгээнд гаргасан байна. Ингэхдээ, 25 хувь нь үнэт металл болон гадаадын тогтвортой валютаар, 75 хувь нь түргэн борлогдох бараагаар баталгаажсан төгрөгийг гүйлгээнд гаргажээ. Мөн 10, 15, 50-тын мөнгө болон 1 төгрөгийн зоос гаргасан байна. Эдгээрийг 18 грамм цэвэр цагаан мөнгөөр цутган гүйлгээнд гаргасан байгаа юм. Монгол улсын зах зээлд 1925 оны байдлаар 20 гаруй сая янчан эргэлдэж байсан тоо баримт бий. Тухайн үед хятадын янчан монгол төгрөгөөс илүү ханштай байсан учир энэ дэвсгэртийг монголчууд хэрэглэхийг илүүд үздэг байсан тухай зарим түүхэн зохиолд өгүүлсэн байх юм. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргаж байх тэр үед төгрөг, янчан ийнхүү зах зээлд зэрэгцэн хэрэглэгдэж байв. Анх 1 төгрөг 0,88 янчантай тэнцэж байсан бол, 1926 оны сүүлчээр 1 янчантай тэнцэх болсон байна. Ийнхүү төгрөг зах зээлд амжилттай нэвтэрч, ханш нь чангарч, хүн амын төгрөгт итгэх итгэж сэргэж эхэлмэгц 1927 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс бүх албан газар, үйлдвэр, аж ахуйн байгууллагын төлбөр тооцоо болон мөнгөн гүйлгээг төгрөгөөр тооцож, худалдаа бэлтгэлийн ажиллагааг санхүүжүүлэх, зах зээлийн барааны хангамж, үнийн хөдөлгөөнийг тодорхой хэмжээгээр зохицуулахад нөлөөлж, ардын аж ахуйтанд зээл олгох арга хэмжээ авч эхэлсэн нь дотоодын зах зээлээс хятадын янчаныг бүр мөсөн шахахад нөлөөлсөн тухай түүхэн эх сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээжээ. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний шинэчлэлтийн бодлого явуулж, хятадын янчан болон гадаадын бусад валютыг дотоодын зах зээлээс шахаж, монгол улс санхүү эдийн засгийн хувьд бүрэн тусгаар тогтнож, үндэсний мөнгөн тэмдэгт бэхжиж чадсан гэж ойлгож болох юм.

-Төгрөгийг алтан баталгаанд оруулав-

Гэвч тухайн үед дэлхийн зах зээлд цагаан мөнгөний нөөц эрэлтээс давж ханш нь унах болсон байна. Энэ нь цагаан мөнгөнд суурилсан төгрөгийн ханш унахад нөлөөлж болзошгүй байсан учраас Монголбанкинд хуримтлагдсан алт болон валютын нөөцөд түшиглэн төгрөгийг алтан баталгаанд оруулах шийдвэрийг Улсын бага хурал 1927 онд гаргажээ. Ингэхдээ төгрөгийг үе шаттайгаар алтан баталгаанд оруулсан байна. Тухайлбал, 1927 оны нэгдүгээр сард дотоодын зах зээлд эргэлдэж байсан төгрөгийн 17 хувийг алтаар баталгаажуулсан бол, 1928 оны нэгдүгээр сард 40 хувийг, 1928 оны долдугаар сард 64 хувийг алтаар баталгаажуулсан байна. Ийнхүү 1928 оны наймдугаар сарын 1-нд төгрөгийг албан ёсны алтан баталгаанд оруулж, нэг төгрөгийг 51.8 америк центийн албан ханшаар зарлажээ. Үүгээр 1925 онд эхлүүлсэн мөнгөний шинэчлэлтийн ажил үндсэндээ дуусч, төгрөг нь монгол улсын бат бөх үндэсний валют болж чадсан юм. Монгол Улс 1925 онд төгрөгийг анх гүйлгээнд гаргасан бол, улсын банкны сан хөмрөгийг сэлбэж арвижуулах зорилгоор 1939, 1941, 1955 онуудад төгрөгийг дахин шинээр хэвлүүлэн гүйлгээнд гаргасан байна. Улс орны эдийн засаг, аж ахуйн салбарын хөгжлийн дүнд хүн амын мөнгөн орлого өсч, бараа эргэлт нэмэгдсэн тул 1940 онд гүйлгээн дэх бэлэн мөнгөний хэмжээг 53.9 сая төгрөгт хүргэсэн гэлцдэг. Тэгвэл хуучны 1925, 1927, 1935 оны дэвсгэртийг 1966 онд гүйлгээнээс татаж, оронд нь БНМАУ-ын сүлдтэй шинээр хэвлүүлсэн мөнгөн дэвсгэрт гүйлгээнд оруулсан байна. Энэ ажлыг 1967 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээр дуусгавар болгосон бол, 1968 онд багтаан 1925, 1927, 1935 онд үйлдвэрлэсэн бутархай мөнгөнүүдийг гүйлгээнээс татаж дуусчээ. 1966 онд гүйлгээнд оруулсан БНМАУ-ын сүлдтэй дэвсгэртийг манай улс 1993 он хүртэл хэрэглэсэн юм. Манай улс 1992 онд шинэ үндсэн хуультай болж, БНМАУ гэсэн нэрээ өөрчилснөөр зайлшгүй мөнгөн тэмдэгтээ дахин солих шаардлага тулгарсан гэдэг. Мөн 1990 оны долдугаар сарын нэгнээс эхлэн төгрөгийн америк доллартай харьцах суурь ханшийг мөрдөж эхэлсэн юм. Улмаар 1992 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдрөөс нэг америк долларыг 40 төгрөгтэй тэнцэх ханш мөрдөхөөр болов. 1993 оноос америк доллар 150 төгрөгтэй тэнцэх ханш мөрдөхөөр тогтов.

-Монгол Улсын шинэ мөнгөн тэмдэгтийн нууцлал-

Монголбанк 1993 онд шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргав. Тухайн үед монгол улсын шинэ мөнгөн тэмдэгт нь 8 төрлийн дэвсгэртээс бүрдэж байв. Ингэхдээ 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргажээ. Шинэ мөнгөн тэмдэгтийн 500, 1000-тын дэвсгэртийн нүүрэн талд эзэн Богд Чингис хааны хөрөг зургийг байрлуулсан бол, ард талд нь эзэн хааны үеийн Их нүүдэл түүхэн зураг байрлуулжээ. Харин 1-тээс бусад үлдэх дэвсгэртийн нүүрэн талд 1921 оны ардын хувьсгалын удирдагч Д.Сүхбаатарын хөргийг байрлуулсан бол, ар талд нь адуу бэлчээрлэсэн хөдөө нутаг, дуниартсан хөндий, ногоон ой, мөнх цаст сарьдагуудтай байгалийн зураг хэвлэжээ. Бүх дэвсгэртийн нүүрэн талын баруун гар талд Монголын нэгдсэн тулгар төрийн цагаан тугийг байрлуулж, түүнтэй давхцуулан Монгол Улс гэсэн үгийг эвхэмэл үгээр бичиж, зүүн гар талд нь төрийн соёмбыг байрлуулж, Чингис хааны зарлигийг пайзын дэвсгэрт бүрийн ар, өвөр талд давхацуулан байрлуулсан байна. Харин нэг төгрөгийн дэвсгэртийн нүүрэн талд арслангийн дүрс, ар талд төрийн соёмбыг үндсэн зураг чимэг болгон дүрсэлсэн өмөрмөц хийцтэй тухай Монгол Улсын төвбанкныхан өгүүлдэг. Дээрх шинэ мөнгөн тэмдэгтийг Монголбанк болон Томас Де Ла Рүе компанийн хоорондын хамтын ажиллагааны үндсэн дээр бүтээсэн бөгөөд энэхүү компани нь мөнгөн тэмдэгт, үнэт цаас үйлдвэрлэх талаар дэлхийд дээгүүр байранд ордог хувийн компани бөгөөд Их Британи, Мальт, Хонг-Конг, Сингапур болон Шриланкад хэвлэх салбар үйлдвэртэй гэдэг. Томас Де Ла Рүе компани нь мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэх захиалгыг анх Маурит улсаас 1860 онд авч үйлдвэрлэснээс хойш 100 гаруй орны мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлэсэн алдартай алдартай пүүс аж. 1993 онд шинээр хэвлүүлсэн дээрх мөнгөн дэвсгэртүүд нь хуурамчаар үйлдэхээс хамгаалсан 10 гаруй тусгай хийцтэй аж.

1. Дэвсгэрт бүрийг гэрлийн эсрэг харахад үргэлжилсэн шулуун шугам буюу металл утас үзэгдэнэ
2. Дэвсгэрт бүрт Чингис хааны дүрстэй усан хээ харагдана
3. Дэвсгэрт бүрт байгаа Чингис хааны зарлигийн пайзны оосорын нүхний ар, өвөр талын зураг яг давхцаж байна
4. Дэвсгэрт бүр хоёр өөрийн дугаартай
5. Дэвсгэртүүдийг гэрлийн дагуу хазайлгаж харахад тухайн дэвсгэртийн үнэ тодорч үзэгдэнэ
6. Дэвсгэрт бүрийн зарим зураг, бичиг хийцийг товгор хэвлэлийн аргаар үйлдвэрлэсэн тул хуруугаар тэмтрэхэд мэдрэгддэг аж. 

Манай улс 1993 онд 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000-тын дэвсгэртийг шинээр хэвлүүлж гүйлгээнд гаргасан бол, 1997 онд 5000, 10000-тын дэвсгэрт, 2006 онд 20000-тын дэвсгэртийг шинээр гүйлгээнд гаргасан юм. Эдгээр дэвсгэртийг өнөөдрийн хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байна. 1993 онд хэвлэгдсэн мөнгөн дэвсгэртүүд дээрх нууцлалтай бол, шинэ 20000 дэвсгэртийн нууцлалын талаар тэр үеийн Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Д.Болдбаатар: Шинэ 20000 төгрөгийн дэвсгэрт дээр цонх гэсэн нууцлалын хэсэг нэмэгдсэн тухай ийнхүү өгүүлж байна.Монголбанкны Мөнгөний бодлогын судалгааны газрын дарга Д.Болдбаатар

-П.Сүхбаатар: 28 мянган боодол нэгтийн дэвсгэрт хил дээрээс хураагдсан-

2014.01.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Нэгтийн дэвсгэрт гүйлгээнээс гарсан гэх мэдээлэл цацагдсан ч супер маркетууд тус дэвсгэртийг мөнгөний хариултад өгч байна. Энэ талаар Монголбанкны Мөнгөн тэмдэгт, үнэт зүйлсийн газрын захирал П.Сүхбаатартай ярилцлаа.

– Нэгтийн дэвсгэрт гүйлгээнээс гарсан гэж хэсэг шуугилаа. Үүнд төвбанк ямар тайлбар хийх үү?

-Ашиг олох зорилгоор жижиг дэвсгэртүүд урд хөрш рүү гаргаж худалдахыг завдсан тохиолдол гарсан. Өнгөрсөн онд л гэхэд ийм тохиолдол 2-3 удаа гарсан. Үүнийг хил гаалийнхан илрүүлэн саатуулж, одоо холбогдох хууль хяналтынхан шалгаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор жижиг дэвсгэрт гүйлгээнээс гарчихаж гэсэн хардлага нийгэмд төрсөн юм шиг байгаа юм. Тиймээс ч, нэгт болон тавтын дэвсгэртүүд гүйлгээнээс хасагдлаа гэж хэсэг шуугилаа. Үнэндээ жижиг дэвсгэртүүд гүйлгээнээс гараагүй, албан ёсоор хэрэглэгдэж байгаа гэдгийг албан ёсоор хэлье. 

– Бутархай мөнгөн дэвсгэрт хятад руу гаргаж худалдахыг завдсан хэд хэдэн тохиолдол илэрсэн гэж байна. Хуурамч мөнгө үйлдэх зорилгоор уу. Эсвэл өөр шалтгаан байна уу?

 – Монгол улсын эрүүгийн тухай хуульд Үндэсний валют болон алтаар баталгаажсан мөнгөн дэвсгэртийг хил, гаалиар их хэмжээгээр гаргаж болохгүй гэж заасан байдаг. Тэгэхээр энэ үйлдэл нь өөрөө хууль бус гэсэн үг. Энэ тохиолдолд эзэн холбогдогчдод нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг. Ер нь жижиг дэвсгэртийг зөвхөн урд хилээр гаргахыг завдсан тохиолдлууд бүртгэгдсэн байгаа юм. Өөр хаашаа ч биш. Бид хувьдаа, хятадууд манай жижиг дэвсгэртээр үнэт цаас хийгээд байна уу, эсвэл дахин боловсруулж мөнгөний цаас болгоход ашиглаад байна уу гэж таамаглаж байгаа. Яг юунд хэрэглээд байгааг нь эцэслэн тогтоогоогүй байна. Ямар шалтгааны улмаас урагш нь гаргаж худалдахыг завдав гэдгийг холбогдох албаныхан тогтоох байх. 

– Өнгөрсөн хугацаанд хэдий хэмжээний мөнгөн дэвсгэрт хил дээр хураагдсан юм бол? 

– Мөнгөн дүнгээрээ бол бага. 28 мянган боодол нэгтийн дэвсгэрт буюу 700 орчим мянган төгрөг хураагдсан байдаг. Мөнгөн дүн нь бага мэт боловч, үүнийг хэвлүүлэх болон нууцлал хийлгэхэд манай улсын гаргаж байгаа зардал харьцангуй өндөр. Өндөр зардлаар үйлдвэрлүүлсэн мөнгөн тэмдэгтээ, урд хөрш рүү хямдхан гаргаад алдчихмааргүй байна. Үүнд хязгаарлалт хийх бодлого хэрэгтэй л байна. 

– Жижиг дэвсгэртүүд хууль бусаар хятад руу ачигдаад байгаа болохоор төвбанк энэ төрлийн мөнгийг гүйлгээнд гаргадаггүй юм уу. Том, жижиг гэлтгүй бүх худалдааны төвүүд жижиг дэвсгэрт хариулж өгөхгүй юм. Тэр тусмаа 1-тын болон 5-тын дэвсгэрт? 

– Манайд нөөц бол хангалттай бий. Төвбанкнаас арилжааны банкуудад жижиг буюу бутархай дэвсгэрт байнга нийлүүлж байгаа. Арилжааны банкуудаас томоохон худалдааны төвүүд тогтмол жижиг дэвсгэрт авдаг гэх судалгаа гарсан. Тухайлбал, Номин, Скай зэрэг их дэлгүүрүүд тогтмол авдаг юм билээ. Мөн өөр бусад худалдааны байгууллагууд ч бас авч байгаа. Өөрөөр хэлбэл бид арилжааны банкуудаар дамжуулан бутархай буюу жижиг дэвсгэртийг байнга гүйлгээнд гаргадаг. 

– Худалдаа, үйлчилгээний газрууд жижиг дэвсгэрт хариултад өгөхгүй тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэдэг бэ? 

– Худалдаа, үйлчилгээний байгууллагууд бутархай мөнгө аваад үүнийгээ хэрэглэчдийн хариултад өгдөг эсэхийг бид хянах боломжгүй л дээ. Энэ асуудал өөрөө хэрэглэгчийн эрх ашигт хамаарна. Тэгэхээр Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах газар хяналт тавих ёстой. Нэг дэлгүүрээр өдөрт олон мянган хүн үйлчлүүлдэг. Жишээлбэл, нэг хүний хариултад 1, 5 төгрөг өгөхгүй байлаа гэхэд нийлбэр тоо нь нилээд их гарах байх. Энэ нь тухайн байгууллагын орлого болоод байна уу. Эсвэл кассирийн халаасанд ороод байна уу гэдгийг хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалдаг байгууллага шалгаж тогтоож ёстой гэж бодож байна. Ер нь ч тэгээд иргэд жижиг дэвсгэртийн хариултаа нэхэж авдаггүй болохоор өгдөггүй юм болов уу. Тийм болохоор иргэд жижиг дэвсгэртийн хариултаа нэхэж авч байх хэрэгтэй. Тэгээд ирэхээр худалдаа, үйлчилгээний төвүүд жижиг дэвсгэртийг харьцдаг арилжааны банкаараа дамжуулан авч хэвших байх. Төвбанкны тухайд жижиг дэвсгэртийг арилжааны банкуудад байнга нийлүүлж байгаа. Нийлүүлэх ч ёстой.

 – Мөнгөн дэвсгэрт хийлгэхэд өндөр зардал гардаг гэж хэллээ. Ганцхан ширхэг дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд ямар зардал гарах уу? 

– Манай улс мөнгөн тэмдэгт үйлдвэрлүүлэх төлбөрөө еврогоор хийдэг. Дэвсгэрт бүр хэмжээ, нууцлал зэргээсээ хамаарч төлбөр нь өөр өөр байдаг. Тухайлбал, нэгтийн дэвсгэртийг үйлдвэрлүүлэхэд 12 еврогийн зардал гарна. Бусад дэвсгэртийг үйлдвэрлүүлэхэд зардал нь дээшээ өсөөд явах жишээтэй. Ер нь 12-60 еврогийн ханшаар нэг ширхэг дэвсгэртийг манай улс гадаадад захиалгаар хийлгэж байна. Сүүлийн үед валютын ханш өсч байгаа болохоор цаасан мөнгө хэвлүүлэх зардал ч мөн нэмэгдээд байгаа.

 – Тухайлбал нэг ширхэг 20 мянгатын дэсвгэрт хэвлүүлэхэд хэдэн еврогийн зардал гарах вэ? 

– Үнэтэй шүү дээ. Хийлгүүлэх, ачих, гаалийн зардал гээд үйлдвэрлэлийн шатнаас манайд ирэх бүх зардлыг тооцвол 20 мянгатын дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд 60 еврогийн зардал гардаг. Зөвхөн нэг ширхэг 20 мянгатын дэвсгэрт үйлдвэрлүүлэхэд ийм зардал гардаг гэсэн үг л дээ. 

-Өндөр үнээр хэвлүүлсэн төгрөгийн насжилт, эдэлгээ нь ямар байдаг юм бол. Хамгийн их хуучирч муудаж, шинээр гүйлгээнд гаргадаг дэвсгэртийн тухайд?

 – Гүйлгээн дэх төгрөгийн эдэлгээний хувьд 1-2 жил байдаг. Заримдаа 2.5 жил байх тохиолдол ч бий. Бүх төрлийн дэвсгэрт энэ хугацаанд хуучирч муудаж байна. Хуучирч муудсаныг нь гүйлгээнээс татаж, оронд шинэ дэвсгэрт гүйлгээнд гаргадаг. Сүүлийн үед манай томоохон мөнгөн дэвсгэртүүдийн цаасны чанар харьцангүй сайжирч байгаа. Үүнийгээ дагаад томоохон дэвсгэртүүдийн эдэлгээ ч сайжирч байна гэж ойлгож болно. Цаашид бид илүү чанартай цаасан дээр хийлгэх боломжийн талаар судалж байна.

 – Төгрөгийн насжилт 1-2 жил байдаг гэлээ. Үүнийг солиход өндөр үнээр мөнгө хэвлүүлдэг байх нь. Ер нь шинээр мөнгө хийлгэхэд гардаг жилийн зардал хэд вэ?

 – Энэ төрлийн нарийвчилсан судалгаа манайд тогтмол гардаг. Гэхдээ энэ асуудал бол улсын нууц зэрэглэлтэй учраас тодорхой мэдээлэл өгч, ярих боломжгүй. Ер нь хэрэглэгчид төгрөгийг хэрхэн цэвэр нямбай хэрэглэхээс цаасан мөнгөний насжилт шалтгаалдаг. Тиймээс хэрэглэгчид үндэсний мөнгөн тэмдэгттэй зөв соёлтой харьцаж, халаасандаа хэд нугалж хийх бус, хэтэвч хэрэглээд хэвшчих хэрэгтэй байгаа юм. Тэгвэл төгрөгийн насжилт уртсах давуу талтай. Үүнийгээ дагаад цаасан мөнгө хэвлүүлэхэд гарах зардал ч багасна. 

– Иргэд хуучирч муудсан мөнгийг аль ч банкинд очоод солиулах эрхтэй байдаг шүү дээ. Энэ талаар? 

– Иргэд хуучирч муудсан, үнгэгдсэн, шатсан, гуравны хоёр нь үлдсэн зэрэг үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг арилжааны аль ч банкинд аваачаад солиулж болно. Арилжааны банкууд хуучирч муудсан мөнгийг дараа нь манайд өгч, оронд нь шинэ дэвсгэрт сольж авдаг юм. Ийм замаар хуучирсан дэвсгэртийг татаж, оронд нь шинэ дэвсгэрт гүйлгээнд гаргадаг. Гэвч арилжааны банкууд хуучин дэвсгэрт сольж өгөхгүй байна гэсэн гомдол хаяа ирдэг л дээ. Магадгүй тэд ачаалал ихтэй байдаг учраас хаяа сольж өгдөггүй байх. Хэрэв тэд сольж өгөхгүй бол төвбанкинд ирээд солиулж болно. Ер нь манайх өдөрт 20 -30 хүнд хуучирсан мөнгөн тэмдэгт сольж өгдөг.

 – Тэгвэл валютын тухайд ямар байдаг вэ. Хуучирч муудсан валют танайхаар солиулж болох уу?

 – Манайх валют солихгүй ээ. Иргэд шатсан, үнгэгдсэн валют соиулах хүсэлт илэрхийлсэн тохиолдолд манайх зөвхөн зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл, солиулах шаардлагатай валютыг АНУ руу явуулахад л тусалдаг. Гэхдээ гарах бүх зардлыг тухайн хүсэлт гаргасан иргэн өөрөө хариуцах ёстой. 

-Нарантуул худалдааны төв шатах үед, тэнд их хэмжээний гадаад валют шатсан гэж хууль хяналтынхан хэлж байсан. Энэ асуудал юу болсон юм бол? 

-Худалдаа хөгжлийн банкаар дамжуулан Сингапур руу шатсан долларыг явуулсан байгаа. Сольж өгөх үү, үгүй юу гэдгийг тэд нар тэндээ шийднэ. Хэрэв тэд сольж өгнө гэж шийдвэл, тухайн хүсэлт гаргасан иргэн үүнийг шийдвэрлэхэд гарсан бүх зардлыг өөрөө хариуцах ёстой. Монгол төгрөгийн эдэлгээний тухай сурвалжлага

-Парисын хэлэлцээр ба алтан стандарт–

Монголчуудаас гадна эртний соёлт улсууд алт, мөнгөн зоосыг ихэд хэрэглэдэг байсныг түүх гэрчилнэ. Гэвч алт, мөнгөн зоосыг авч явахад хүнд тул хүн төрөлхтөн нэгэн санаа сэдсэн нь цаасан мөнгө үйлдвэрлэж гүйлгээнд хэрэглэх явдал байлаа. Ингэхдээ цаасан дэвсгэртийг ардаа алтан баталгаатай гаргаж хэрэглэж эхэлсэн юм. Гэхдээ, цаасан мөнгөний цаадах баталгаа нь улс орнуудад харилцан адилгүй байсан тул алтан стандартад шилжсэн байна. Парист 1867 онд улс орнуудын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр дэлхийн улсууд мөнгөн дэвсгэртээ алтан баталгаанд оруулах шийдвэрт хүрчээ. Парисын хэлэлцээрээр алтыг дэлхийн мөнгөний нэгдсэн хэлбэр гэж хүлээн зөвшөөрч, алтан баталгаанд албан ёсоор шилжих шийдвэр гарсан гэсэн үг юм. Парисын хэлэлцээрээр валют бүрийг алтан агуулгатай байлгах. Валютуудын алтан агуулгатай уялдан тэдгээрийн алтан харьцааг тогтоох. Валютууд алт руу чөлөөтэй хөрвөх зэрэг чухал асуудлыг хэлэлцэн тохиролцсон юм. Үүний дараа дэлхийн дийлэнх улс алтан стандартад шилжсэн гэдэг. Ингэхдээ өөрийн орны алтны нөөцдөө тулгуурлан, түүнтэй тэнцэх хэмжээний цаасан дэвсгэртийг гүйлгээнд хэрэглэх болжээ. Энэ цагаас эхлэн алтны нөөц ихтэй орны мөнгөн тэмдэгтийн ханш чанга, нөөц багатай орнуудынх сул явж ирсэн гэхэд болно. Алтан стандартын гол онцлог энэ. Ийнхүү улс орнууд алтаар баталгаажсан цаасан мөнгийг гүйлгээнд хэрэглэж, алтны нөөцөөсөө хамаарч үндэсний мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг тогтоож байлаа. Харин энэ тогтолцоог 1973 онд АНУ-ын Бреттон Вудс хотноо зохиогдсон хөгжингүй орнуудын Сангийн сайд нарын уулзалтаар алтан стандартыг халж, долларын эрин үеийг эхлүүлэх шийдвэр гаргасан байна. Энэ стандартыг халсан нь нэг талаас газар нутаг, алтны төлөөх улс орнууд өөр хоорондоо дайтаж байсантай холбоотой байж мэдэх юм. Бреттон Вүүдсийн системээр засгийн газрууд алтаа АНУ-ын төрийн санд худалдах боломжийг олгосон байна. Энэ үеэс америк доллар алтыг илэрхийлэх болж, бүх улсын валют доллартай харьцаж эхэлсэн байна. Ингэхдээ аль ч орны валют долларын эсрэг хэдэн хувиар өсч, уруудаж болохыг тогтоож өгчээ. Ер нь нэг хувиар өсч, уруудаж болно гэж тогтоож өгсөн гэлцдэг. Хэрэв аливаа орны валют долларын эсрэг огцом өсч буурвал, тухайн орны төвбанк интервенци хийх замаар үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг тогтвортой барина гэж Бреттон Вудсийн хэлэлцээрээр тохиролцсон байлаа. Энэ маягаар алтан стандарт халагдаж, долларын эрин үе эхэлж, дэлхийн улс орнууд мөнгөн тэмдэгтийн ханшаа уг валютын ханштай ойролцоо түвшинд барихыг эрмэлзэж байлаа. Гэвч энэ тогтолцоог 1976 онд Ямайкийн Кингстон хотноо зохиогдсон олон улсын валютын системийн хурлаар өөрчилсөн болохыг Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн багш Тэгшжаргал хэлдэг билээ. 1976 онд Ямайкийн Кингстон хотноо зохиогдсон олон улсын валютын системийн хурлаар ганц доллар гэлтгүй, голлох валютын стандартад шилжих шийдвэр гарсан байна. Ингэснээр хэд хэдэн тэргүүлэх валютад суурилж, олон улсын төлбөр тооцоог чөлөөтэй хөвөгч валютаар хийдэг болжээ. Энэ цагаас дэлхийн дийлэнх улс орон зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээс хамаарч валютын ханшийг чөлөөтэй тогтоодог болсон байна. Энэ нь дэлхий дахинд өнөөг хүртэл мөрдөгдөж байгаа гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Манай улс 1990 оноос хойш валютын ханшийг зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн зарчмаар тогтоож ирснийг Монголбанкны Валют эдийн засгийн судалгааны газрын Хэлтсийн захирлын албыг хашиж явсан С.Болд хэлдэг. Нэг ёсондоо дэлхийн дийлэнх улсад мөрдөгдөж буй валютын ханшийн тогтолцоог баримталж ирсэн гэж ойлгож болох юм.

-Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхим нээлээ-

Монголбанк үйл ажиллагаагаа ил тод, нээлттэй болгох, олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх зорилгын хүрээнд Банкны ажилтны өдрийг угтан Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхим нээсэн билээ. Мөнгөн тэмдэгтийн танхимд Эрдэнэсийн санд хадгалагдаж буй эртний зоос, Монгол Улсад төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан эд зүйлс, цаасан болон зоосон мөнгөн тэмдэгт, дурсгалын зоос зэрэг нэн ховор, түүхэн ач холбогдолтой үзмэрүүд хадгалагдаж байна. Тухайлбал 20 килограмм хунз цай, Манж Чин улсын үе, 1926 оноос өнөөг хүртэл гүйлгээнд хэрэглэж байсан зоосон мөнгө, төлбөрийн хэрэгслүүдийн иж бүрэн цуглуулгыг нэрлэж болох юм. Монгол Улсын төлбөрийн хэрэгслийн хөгжлийн түүхийг олон нийтэд харуулах энэхүү танхимд сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологийг ашиглаж Холограмм угтагч, хөтөч, 6D хэмжээст хөдөлгөөн мэдрэгчид суурилсан боловсрол, сургалт, танин мэдэхүйн контент, интерактив самбар болон АR дэлгэцэнд суурилсан Санхүүгийн боловсрол, мультимедиа контентын үндсэн аппликейшн зэргийг нэвтрүүлсэн бөгөөд үүгээр дамжуулан төлбөрийн хэрэгслийн мэдээллийг илүү сонирхолтой, ойлгомжтой байдлаар хүргэнэ. Төлбөрийн хэрэгслийн түүхийг нэг дороос үзэх боломжтой энэхүү танхимд иргэд Ковид-19 цар тахлын тархалтын нөхцөл байдал намжсаны дараа зочилж мэдээлэл авах боломжтойг Монголбанкны Эрдэнэсийн сангийнхан мэдэгдэж байгаа юм. Мөн 1990 онд Аж ахуйн банк байгуулах болон түүний үйл ажиллагааны нийтлэг дүрэм, 1991 онд Банкны тухай хууль батлагдсанаар Монгол улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцооны хөрс суурь тавигдсан билээ. Монголбанкны Эрдэнэсийн сангаас 2021 онд тохиож буй Монгол улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүссэний 30 жилийн ой, Үндэсний төлбөрийн ₮ карт EMV чиптэй болсныг тэмдэглэж, төлбөрийн картны хэмжээтэй 9496-1924-1991-2021 дугаар бүхий ₮-Карт дурсгалын зоос худалдаанд гаргажээ.

-Дурсгалын зоосны каталоги гарлаа-

Монгол Улс 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойд зориулан анхны дурсгалын зоос гаргаж байснаас хойш өнгөрсөн хугацаанд Монголбанк нийт 634 зоос гаргаад байна. 2021 онд дурсгалын зоос гаргасны 50 жилийн ой тохиож байгааг тэмдэглэн Монголбанкны Эрдэнэсийн сан, зоос, мөнгөн тэмдэгт судлаач Ч.Энхбаттай хамтран Монгол Улсын дурсгалын зоос каталогийг эмхтгэн гаргажээ. Энэхүү каталоги нь өнгөрсөн хагас зууны хугацаанд гарсан дурсгалын бүх зоосыг огнооны дарааллаар, олон улсын зоосны эмхэтгэлийн үндсэн зарчмын дагуу эрэмбэлэн дугаарлаж, зоосны мэдээллийн хамт оруулснаараа онцлогтой юм. Мөн дийлэнх зоосны зургийг бодит хэмжээгээр, харин жижиг зоосыг бодит хэмжээнээс 2 дахин томруулсан, цөөн тооны зоосыг бодит хэмжээнээс багасган тус тус тэмдэглэгээ хийхийн сацуу олон улсын тэмцээнээс шагнал хүртсэн зооснуудыг тодотгожээ. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: Аливаа дурсгалын зоос нь тухайн үйл явдалд зориулсан зураг чимэглэл, тусгай бичвэрээрээ бусад зоосноос ялгагдах ба нэрлэсэн үнэ, банкны бэлгэдэл тэмдгийг агуулахаас гадна банк санхүүгийн бие даасан байдлыг харуулж, улс орныг сурталчлах өвөрмөц илэрхийлэл болдог хэмээн катаолгийн өмнөх үгэнд дурьдсан байна. Монголбанк нь түүхэн тэмдэглэлт ой, соёлын өв, спортын амжилт, түүхэн хүмүүс, онцлог үйл явдал зэрэгт зориулан олон төрлийн дурсгалын зоосыг алт, мөнгө, цагаан алт зэрэг үнэт металл, никель зэс зэрэг өнгөт металаар гаргасаар ирсэн. Техник, технологийн  хөгжил өндөр түвшинд хүрч, зоос урлан бүтээгчдийн чадвар хөгжиж байгаа нь эдгээр дурсгалын зоосны загвар, үзэмжид эергээр нөлөөлж, ур хийцээрээ  дэлхийн түвшинд үнэлэгддэг болжээ. Тухайлбал 2007 онд гаргасан Нохой зээх дурсгалын зоос 2009 оны шилдэг зоос шагнал /ХБНГУ, Берлин/, 2011 онд гаргасан Шар шувуу зоос 2013 оны хамгийн алдартай зоос шагналыг /ХБНГУ, Берлин/ тус тус хүртсэн байна. 2021 онд Монгол Улсад хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүсэж, хөгжсөний 30 жилийн ой тохиож буй бөгөөд энэ хүрээнд Монголбанк Банкны ажилтны өдрийг угтан 6 дугаар сарын 2-ны өдөр Эрдэнэсийн сангийн дэргэд Мөнгөн тэмдэгтийн танхимыг нээсэн билээ. Энэхүү танхимд эртний зоос, Монгол Улсад төлбөрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан эд зүйлс, цаасан болон зоосон мөнгөн тэмдэгт, дурсгалын зоос зэрэг нэн ховор, түүхэн ач холбогдолтой үзмэрүүдийг шинээр дэглэж, нийтэд биетээр болон виртуал хэлбэрээр нээлттэй үзүүлж байна. Мөн тус танхимд санхүүгийн боловсрол олгох контентуудыг үзэж, мэдлэг мэдээлэл авах боломжтой юм.

-Нэг карт – Нэгдсэн сүлжээ бий болов-

2010.09.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Ийнхүү манай улс дэлхийн бусад улсуудын дил зоосон болон цаасан мөнгө хэрэглэж ирсэн бол, цахим мөнгөний эрин үе ирээд байна. Өөрөөр хэлбэл, хөгжлийн түүхэн үед зоосон мөнгө, цаасан мөнгө, цахим мөнгө гэж хөгжиж байгаа юм. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө аль ч байгууллагын ажилтан цалингаа төлбөрийн картаар дамжуулан авдаг байлаа. Энэ нь дэвшил ч, харамсалтай нь арилжааны банкуудын төлбөрийн карт өөр банкны АТМ-д уншигддаггүй байсан юм. Тэгвэл 2010 онд энэ хоцрогдсон тогтолцооноос салж, аль ч банкны төлбөрийн картыг аль ч банкны төлбөрийн картын машин уншуулах боломжтой болсон юм. 2010 оны зургаадугаар сардуг сүлжээнд ХААН банк, Худалдаа хөгжлийн банкууд үндсэн гишүүнээр элссэн бол, дэд гишүүдээр Капитал банк, Улаанбаатар хотын банк нэгдэж нээлтээ хийсэн юм. Тэгвэл Монгол Улсын төлбөрийн картын бэлэн бус гүйлгээний 50 орчим хувийг дангаараа эзэлдэг Голомт, сүлжээний дэд гишүүд болох Хас, Төрийн, Капитрон Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээнд 2010 оны аравдугаар сарын 18-ны өдрөөс эхлэн нэгдсэн байна. Ингэснээр Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ иргэн бүрт хүрэх боломж нээгдсэн юм. Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээг бий болгосноор иргэдэд учирдаг бэлэн мөнгөний эрсдэл багасч, банк санхүүгийн үйлчилгээ илүү хялбар, найдвартай, шуурхай болж бэлэн бус төлбөр тооцооны хэрэглээ өснө гэж тооцож байлаа. Энэхүү нэгдсэн сүлжээг байгуулахад ХААН, Худалдаа хөгжил, Голомт, Капитал, Хас, Төрийн, Капитрон, Улаанбаатар хотын банкныхан ихээхэн санаачлагатай ажилласан гэдэг. Монголбанкны зүгээс цаашид Банк хоорондын төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээний тасралтгүй, найдвартай ажиллагааг хангах тал дээр илүүтэй анхаарч, Монгол Улсын үндэсний брэнд төлбөрийн картыг гаргах зорилт тавьж байгаагаа энэ үеэр мэдэгдэж байсан юм.

-ATM, ПОС, цахим худалдааны гүйлгээ түр зогсоно-

2021.04.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монголбанк нь Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийн хүрээнд төлбөрийн системийн тасралтгүй найдвартай ажиллагааг хангах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, шинэ дэвшилтэт гүйлгээний төрлүүдийг дэмжих зорилгоор дэд бүтэц, программ болон техник хангамжийн шинэчлэлүүдийг хийж байгаа юм. Тус төслийн хүрээнд банк хоорондын төлбөрийн картын системийг шинэчлэх ажлыг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдрийн 00:00–04:00 цагийн хооронд нэвтрүүлэх юм байна. Тиймээс энэ хугацаанд банк хоорондын төлбөрийн картын гүйлгээ бүрэн зогсохыг төвбанкнаас мэдэгдэж байна. Дээрх хугацаанд төлбөрийн картын ATM, ПОС, цахим худалдаа зэрэг гүйлгээ түр зогсох бөгөөд банкуудын интернет банк, мобайл банк, цахим банкны гүйлгээ хэвийн ажиллах юм байна.

-Үндэсний брэнд ₮ картыг чип технологид шилжүүлжээ-

2021.11.11. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монголбанк 2012 онд үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийг билэгдэн нэрлэсэн үндэсний брэнд ₮ картыг банкуудтай хамтран гаргах ажлыг амжилттай зохион байгуулж, зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Үүнээс хойш 2021 оны II улирлын байдлаар төлбөрийн картын нийт зах зээлийн 59.4 хувийг ₮ карт эзэлж байна. Монголбанк нь төлбөрийн системийг хөгжүүлэх, боловсронгуй болгох зорилтын хүрээнд банкуудтай хамтран соронзон туузтай ₮ картыг олон улсын жишигт нийцсэн EMV чип технологид амжилттай шилжүүллээ. Ингэснээр соронзон туузтай картын мэдээллийг хуулбарлах, дуураймал картаар гүйлгээ хийх эрсдэл буурч, ₮ картын нууцлал, аюулгүй байдал сайжирч, картыг зайнаас уншуулах боломжтой болохын зэрэгцээ карт эзэмшигч  төлбөр тооцоогоо чиптэй картаар гүйцэтгэхэд илүү хялбар, хурдан болжээ. Түүнчлэн, чиптэй ₮ картад суурилсан QR кодоор гүйлгээ хийх, ₮ картын мэдээллийг токенжуулах (tokenization) суурь тавигдлаа. Мөн, карт эзэмшигч ₮ картаараа нийтийн тээвэр, автомашины зогсоол, замын төлбөр гэх мэт үнийн дүн багатай гүйлгээнд пин код ашиглахгүйгээр картаа зайнаас уншуулж төлбөр тооцоогоо хийх боломж бүрдсэн байна.

-Монголбанк мастеркарт байгууллагатай хамтран ₮ картыг EMV чип технологид амжилттай шилжүүлэв-

2022.02.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Монголбанк болон Мастеркарт байгууллага M/Чип технологийн лицензийн гэрээг 2019 онд байгуулснаас хойш 2 жилийн хугацаанд хамтран ажилласнаар Үндэсний брэнд ₮ картыг EMV чип технологид суурилсан нууцлал, аюулгүй байдлыг өндөр түвшинд хангасан чип технологид шилжүүллээ. Монголбанкны Төлбөр тооцооны газрын захирал Э.Анар М/Чип ₮-картыг арилжааны 11 банк, карт гаргагч финтек компаниудаар дамжуулан карт эзэмшигчид авах боломжтой боллоо. М/Чип технологийг нэвтрүүлснээр үндэсний брэнд ₮ картын нууцлал, аюулгүй байдал эрс сайжирч, өмнөх соронзон туузтай карт ашиглаж байхад үүсч байсан нууцлал, аюулгүй байдлын эрсдэлийг бүрэн арилгасан. Чип технологид суурилсан ₮ карт нь манай улсын банк, санхүүгийн салбар эдийн засагт ашиглаж буй төлбөрийн үндсэн хэрэгсэл төдийгүй төлбөр тооцооны системд томоохон үүрэг гүйцэтгэнэ гэдгийг онцлов. Мастеркарт байгууллагын Ази Номхон далайн бүсийн Ерөнхийлөгч Ари Саркер энэ үйл явдлыг өндрөөр үнэлж, Энэ бол Монголын хэрэглэгчид төдийгүй бизнес эрхлэгчдэд ихээхэн ашиг, тусаа өгөх дэвшил юм. Монгол Улсын тогтвортой, хүртээмжтэй хөгжилд тэргүүлэх зорилтоо биелүүлсэн төдийгүй цар тахлын үед авч хэрэгжүүлсэн томоохон ажлын нэг юм. Иймд, Мастеркарт нь Монголын үндэсний төлбөрийн системийн хөгжилд идэвхтэй хувь нэмрээ оруулж, чип технологийг нэвтрүүлж, Монгол Улсын төлбөр тооцооны эко-системийг үр дүн, өгөөжтэй хөгжүүлж байгаадаа баяртай байна хэмээн дурдсан. ₮ карт нь төлбөрийн картын зах зээлийн 62 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд нийт 2.6 сая карт эзэмшигч төлбөр тооцоогоо гүйцэтгэж байна. Чиптэй ₮ картад суурилсан QR кодоор гүйлгээ хийх, ₮ картын мэдээллийг токенжуулах (tokenization) суурь тавигдаж байна. Мөн, карт эзэмшигч ₮ картаараа нийтийн тээвэр, автомашины зогсоол, замын төлбөр гэх мэт үнийн дүн багатай гүйлгээнд пин код ашиглахгүйгээр картаа зайнаас уншуулж төлбөр тооцоогоо хийх боломж бүрджээ. Монголбанк нь Maстеркарт байгууллагатай M/Чип технологийн лицензийн гэрээг байгуулсан нь Ази Номхон далайн бүс нутгийн хэмжээнд бэлэн мөнгөний хэрэглээгүй эдийн засаг бий болгоход чухал алхам болсон юм. Монголбанк, Мастеркарт байгууллагын энэхүү хамтын ажиллагааны үр дүнд Сидней, Шинэ Өмнөд Уэльс, Сингапур зэрэг орнуудын хэрэгжүүлсэн ухаалаг хот, санхүүгийн хүртээмж хурдасгах, дижиталжуулах гэх мэт шинэлэг технологийг Монгол Улсад нэвтрүүлэх суурь тавигдаж байна гэж mastercard.com мэдээллэсэн байна. 

-Үндэсний төлбөрийн системийн ээлжит хурал боллоо-

2022.06.22. Улаанбаатар хот. Монгол улс. Үндэсний төлбөрийн системийн зөвлөлийн ээлжит хурал 2022 оны 6 дугаар сарын 22-ны өдөр боллоо. Ковид-19 цар тахлын нөхцөл байдлын улмаас сүүлийн 2 жилийн хугацаанд зохион байгуулагдаагүй байсан тус хурлаар Монгол Улсын төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийн талаар танилцуулав. Монголбанк нь 2009 оноос эхлэн Монгол Улсын үндэсний төлбөрийн системийг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийг таван жил тутамд батлан, хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ удаа  гурав дахь стратегийн баримт бичгийн төслийг боловсруулж, мөрдөн ажиллахад бэлэн болгоод байна. Тус стратегид 2026 он гэхэд Монгол Улсад өрсөлдөөн, инновацид тулгуурласан, хүртээмжийг нэмэгдүүлж, эрсдэлийг бууруулсан, найдвартай, аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангасан дэд бүтцээр дамжуулан төлбөр тооцоог гүйцэтгэж, төлбөр тооцоог улам бүр дижитал болгох зорилтыг дэвшүүлээд байна. Монголбанк нь төлбөрийн системийн оролцогчдоос гадна олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж ирсэн. Үүний нэг нь Монголбанк, Азийн хөгжлийн банктай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төсөл юм. Уг төслийг энэ онд хэрэгжүүлж дуусч байгаа бөгөөд төслийн хүрээнд хийж гүйцэтгэсэн  ажлыг нэгтгэн танилцууллаа. Төслийн хүрээнд төлбөрийн системийн суурь дэд бүтэц болох банк хоорондын төлбөр тооцооны Автомат клиринг хаус, Төлбөрийн картын систем, Төв банкны үндсэн бүртгэлийн системийг шинэчилсэн зэрэг ач холбогдол бүхий томоохон ажлуудыг хийж гүйцэтгээд байна. Эцэст нь геополитикийн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор ОХУ руу хийх төлбөр тооцоонд үүсэж байгаа хүндрэл болон тулгамдаж байгаа цаг үеийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжийн талаар хуралд оролцогчид хэлэлцлээ.

-Дотоодын ₮ картаар БНСУ-д төлбөр хийх боломж бүрдэнэ-

2022.12.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Төвбанк.Монголбанкнаас Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэйгээр дотоодын банкууд, финтек компаниуд болон төлбөрийн системийн оролцогч бүх талтай хамтран хэрэгжүүлсэн Төлбөрийн системийн шинэчлэл төслийн үр дүнд манай улсын төлбөр тооцооны систем олон улсын жишигт хүрч, дэлхийн санхүүгийн системтэй нэг хэлээр ярих боломж бүрдсэн. Энэ хүрээнд арилжааны банкууд EMV/NFC технологи бүхий зайнаас уншуулах үндэсний брэнд ₮ карт гаргаснаар манай улсын иргэд нууцлал, аюулгүй байдлын олон улсын стандартыг хангасан картаар төлбөр тооцоогоо түргэн шуурхай, найдвартай гүйцэтгэж байна. Дотоодын ₮ картын хэрэглээг нэмэгдүүлэх, хилийн чанадад бусад төлбөрийн картын сүлжээнд хүлээн авах гарцыг бий болгох ажлын хүрээнд Монголбанк болон БНСУ-ын КТ группийн охин компани болох BC Card компанийн хооронд 2022.12.13-ны өдөр харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгууллаа. Ингэснээр дотоодын ₮ картаар БНСУ-д, ВС card компанийн төлбөрийн картаар Монгол Улсад төлбөр тооцоо харилцан гүйцэтгэх боломж бүрдэнэ. БНСУ-ын харилцаа холбооны томоохон операторын нэг болох КТ группийн охин BC Card компани нь 1983 онд үүсгэн байгуулагдсан ба БНСУ-ын анхны төлбөрийн картын үйлчилгээ эрхлэгч компаниудын нэг юм. Одоогийн байдлаар 30 сая орчим карт гаргаж, 3.2 сая байгууллагын гүйлгээг хүлээн авч, жилд 5 тэрбум гүйлгээг дамжуулж байгаа үзүүлэлт нь судалгаагаар Nilson Report, 2020 Ази-Номхон далайн бүсийн хамгийн том карт хүлээн авагчаар нэрлэгдэж байна. Энэ нэг талын дэвшил. Ийм ажил хийгдэж байгаа дээр зөвхөн надад өөрт санагдсан нэгэн зөвлөмжийг өгөхөд илүүдэхгүй санагдлаа. Гадаадад явахдаа монгол дахь төгрөгийн дансанд суурилсан виза картанд мөнгө хийх бололцоотой байдаг уу гэсэн асуултыг эхлээд тавих нь зүйтэй байх. Үүнийг гадаадад оюутан байхдаа туршиж үзсэн. Болдоггүй юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, монгол улсын арилжааны банкинд нээлгэсэн, төгрөгийн дансанд суурилсан, олон улсын виза картанд, халаасандаа байсан хэд гурван валютыг АТМ дээр хийх гэж оролдоод болоогүй. Хэрэв энэ боломж нээгдвэл, үүнийг солонгост нэвтрүүлж чадвал, адаглаад солонгост сурч ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд, монгол улсын арилжааны банкинд нээлгэсэн, төгрөгийн дансанд суурилсан, олон улсын виза болох төлбөрийн карт руугаа мөнгөө хуримтлуулах бололцоо нээгдэх юм билээ гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Үүнийг нэвтрүүлж чадвал тэд эх орон руугаа мөнгө гуйвуулах шаардлагагүй. Монгол Улсынхаа банкинд ажиллаж, хөдөлмөрлөсөн мөнгөө байршуулж, эх орондоо хуримтлалтай. Мөн олон улсын виза картаараа дамжуулаад солнгостоо төлбөр тооцоо гүйцэтгэх боломжтой болно гэхчлэн олон давуу тал бий болох юм. Цаашлаад солонгост ажиллаж, амтдарч байгаа хүмүүсийн мөнгө шууд орон руугаа гуйвж орж ирэх, банкинд хадгалагдах зэрэг олон давуу талтай мэт санагдсан гэдгээ нэмэрлэхэд илүүдэхгүй биз ээ. 

2 БҮЛЭГ. Төсвийн шинэчлэл ба үнийн өсөлтийн татвар

2.1.68 хувийн татвартай болсон нь

Дэлхийн эдийн засаг хурдацтай өсөж байсантай холбоотойгоор 2005 оноос зэсийн эрэлт огцом нэмэгдэж эхэлсэн юм. Эрэлт нэмэгдвэл үнэ өсдөг зах зээлийн зарчим бий. Энэ дагуу зэсийн үнэ эрэлтээ дагаад огцом өсөж байлаа. Тиймээс манай улс тэр үед дэлхийн зах зээлд экспортолдог зэсийн баяжмалд үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулж төсвийн орлогоо нэмэгдүүлэх бодлого явуулсан байдаг. Ингэхдээ 2006 онд Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг парламентаар баталж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд экспортолсон нэг тонн зэсийн үнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн байна. Тухайн үед тонн зэс 8500 ам.доллар хол давж байсан учир улсын төсөвт нэг тонн зэсээс дор хаяж 3700 ам.долларын цэвэр ашиг орж байжээ. Үүний ачаар хэдэн жил тасралтгүй хасах гарсан улсын төсөв 2006 оноос нэмэх тэмдэгтэй гарах болсон юм. 2006-2010 оны хооронд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмалаас нийт 1,7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тоо баримт бий. Гэхдээ цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй шиг зэсийн үнэ ямагт өндөр байсангүй. АНУ-ын Wall street-ээс эхлэлтэй санхүүгийн хямрал даамжирч 2008-2009 онд дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болж хүрээгээ тэлсэн юм. Энэ үед Америк, Япон, Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч үйлдвэрлэл нь саарч байлаа. Үүнээс болж гадаад зах зээлд уул уурхайн түүхий эдийн эрэлт буурч зэсийн үнэ огцом унасан нь дэлхийн эдийн засгийн хямрал манай улсыг тойрохгүй дайраад гарахыг шуудхан илтгэж байсан юм. Манай улс 2008 оны төсөвт нэг тонн зэсийн үнэ дунджаар 7100 ам.доллар байхаар тусгаж, Эрдэнэт үйлдвэрээс үнийн өсөлтийн албан татварт 600-700 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн ч, энэ нь талаар болж мэдэхээр байдалтай нүүр тулав. Энэ үед Сангийн яамны Төсвийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Б.Батжаргал: Зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас уруудахгүй байхад төсөв алдагдалгүй балансаа барьж чадна. Хэрэв зэсийн үнэ 6000 ам.доллараас уруудвал төсөв алдагдалтай гарна. Харин 3500 ам.доллараас уруудвал Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрдөг гэнэтийн ашгийн албан татвар үгүй болж, сонгуулийн амлалтаас эхтэй хүүхдийн 10 мянга, шинээр гэр бүл бологсдын 500 мянга, шинээр төрсөн хүүхдийн 100 мянган төгрөгийг олгох хөрөнгийн эх үүсвэргүй болох учраас үр ашиггүй зардлаа танаж төсвийн хэмнэлт хийх шаардлагатай байгааг эртнээс анхааруулж байлаа.

Гэтэл 2009 оны эхээр байдал улам дордож Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс 2700 ам.доллар болтлоо уруудаж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлого гэвэл ердөө 100 ам.долларт үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвар ногдуулахад хүрсэн юм. Өмнө нь тонн зэсээс улсын төсөвт дор хаяж 3700 ам.долларын татвар орж байсантай харьцуулахад энэ нь хэтэрхий чамлахаар үзүүлэлт. Уг нь 2009 оны төсөвт тонн зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 5800 ам.доллар байхаар тусгаж, уг түүхий эдийн үнэ 3400 ам.доллараас уруудаагүй тохиолдолд төсөв ажрахгүй гэж тооцож байлаа. Гэвч энэ нь талаар болж зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар 2009 оны сүүлээр өмнөх оноосоо 74 хувиар тасарч улсын төсөв их хэмжээний алдагдал хүлээх нь тэр. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Б.Бадамцэцэг: Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг хувийн жин өндөртэй татварын төрлүүд өмнөх оны түвшинд хүрэхгүй дутуу төвлөрснөөс төсвийн нийт тэнцэл алдагдалтай гарахад нөлөөлж байна. Энэ бууралтын талаас илүү хувь нь Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын бууралтаас шалтгаалж байгаа гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эдийн засаг санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ буурсан. Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс өмнө нь 8000-9000 ам.долларын ханштай байсан бол, 3000 ам.доллар болтлоо буурсан. Зэсийн үнэ 2600 ам.доллараас дээш гарсан нөхцөлд үнийн өсөлтийн 68 хувийн албан татвар ногдож байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ 3000 ам.доллар байхад үнийн өсөлтийн татвар ногдоно гэсэн ойлголт бараг байхгүй. Харин тавдугаар сараас зэсийн үнэ 5000 ам.доллар болж ялимгүй өссөн нь улсын төсөвт төлөвлөснөөс 13.4 тэрбум төгрөг илүү ороход нөлөөлсөн. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвараас 10.1 тэрбум төгрөг орох ёстой байсан ч, 23.5 тэрбум төгрөг орсон гэсэн үг. Өнгөрсөн онд зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварт 191 тэрбум төгрөг орсонтой харьцуулахад зөвхөн энэ татварын хувь хэмжээ дангаараа 8 дахин буурсан үзүүлэлттэй байна гэсэн тайлбарыг давхар өгч байлаа.

2.2.Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав

2008-2009 оны эдийн засгийн хямралын үед гадаад зах зээлд зэсийн үнэ гурав дахин унаж, Эрдэнэтийн зэс үнэгүйдсэн нь эмзэг эдийн засагтай манай улсад том цохилт өгсөн нь мэдээж. Тухайлбал, 2007 онд 133 тэрбум төгрөгийн ашигтай гарсан улсын төсөв, 2008 онд 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны сүүлээр 332 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээх нь тэр. Дайран дээр давс гэгчээр зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирэх татварын орлого буурч байхад төсвийн зарлага өндөр байсан нь байдлыг улам хүндрүүлсэн гэхэд болно. Зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирсэн орлогыг хадгалах бус, зарцуулж байсан нь төсвийн тогтворгүй байдлыг бий болгосон гэж Сангийн дэд сайд асан Т.Очирхүү тэр үед илэрхийлж байсан юм. Тухайлбал, төсвийн зарлага орлогоосоо 20 пунктээр өндөр үзүүлэлттэй гарч байлаа. Татварын орлого буурсан нь яах ч аргагүй байдал гэдэгтэй эдийн засагчид санал нэгдэж байсан бол, зарлага орлогоосоо өндөр байсныг төрийн түшээдийн бодлогогүй алхам гэдэгтэй холбон тайлбарлах хүн цөөнгүй байсан юм. Тиймээс төсвийн орлого буурсан үед зарлагыг дагаад хумих хэрэгтэйг байсан ч, Засгийн газарт тэгэх бодол байсангүй. Ингэж хэлж байгаа нь 2010 оны төсвийн орлогыг 2 их наяд 306 тэрбум, зарлагыг 2 их наяд 664 гаруй тэрбум төгрөг байхаар Засгийн газар тооцож төсвийн төслийг боловсруулсан байдаг. Зарлага өндөр байгаагаас 2010 оны төсөв 359 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, энэ нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувьтай тэнцэхээр байлаа. Орлого бага, зарлага их байсны улмаас 2008 оны эцэст улсын төсөв 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, тэр нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг 6 шахам хувийг эзэлж, энэ алдагдлын гаднаас зээл тусламж авч дарсан болохыг Сангийн сайдын албыг хашиж явсан С.Баярцогт хэлж байсан удаатай. Гэвч үүнээс сургамж авсангүй. 2010 оны төсвийн зарлагыг орлогоос нь давахаар төлөвлөжээ. Зөрүүд нь гарах алдагдлыг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд орж ирэх мөнгө, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар нөхөхийн зэрэгцээ, Засгийн газрын бонд гаргаж нөхөхөөр төсвийн төсөл боловсруулагчид тооцоолсон байлаа. Ингэхдээ дэлхийн зах зээлд тонн зэсийн үнэ 5184 ам.доллар, нэг унци алтны үнэ 900 ам.доллар байхаар тооцож 2010 оны төсвийн төслийг боловсруулсан байлаа.

Ингэснээр зэсийн үнийн өсөлтөөс 208 тэрбум төгрөг, алтны үнийн өсөлтөөс 34 тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж төлөвлөв. Өөрөөр хэлбэл, 2010 онд алт зэсийн үнийн өсөлтөөс нийт 242 гаруй тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж тооцоолж, үүний 141 тэрбум төгрөгийг улсын төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зарцуулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Харин үлдэх алдагдлыг хандивлагч орнуудаас орж ирэх 65 сая ам.доллараар нөхнө гэж тооцсон юм. Улсын төсвийн алдагдлын багагүй хувийг ингэж нөхлөө ч, цаана нь 82 тэрбум төгрөг дутах нь ойлгомжтой байлаа. Энэ мөнгийг Засгийн газрын урт хугацаатай бонд гаргах замаар олно гэж тооцоолсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2008 онд төсвийн алдагдлаа яаж нөхсөн, тэр аргачлалаараа 2010 оны төсвийн алдагдлыг нөхөхөөр шулуурч байв. Төсвийн алдагдлыг тал хэсгийг Монгол улсын хөгжлүүлэх санд орж ирэх мөнгөөр нөхөх гэж байгаа нь нэг хэрэг ч, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар төсвийнхөө багагүй хувийг нөхнө гэдэг зохисгүй үйлдэл болохыг эдийн засагчид анхааруулсаар л байв. Гаднаас орж ирсэн зээл тусламжийг эргүүлэн төлөх учраас тэр юм. Нэг ёсондоо, өнөөдөр төсвийн алдагдлаа нөхлөө ч, ирээдүйд өртэй байх нь зохисгүй гэж эдийн засагчид тэр үед үзэж байсан юм. Тиймээс ийм ядарсан арга хэрэглэж байхаар, төсвийн үр ашиггүй зардлыг бууруулах хэрэгтэй гэж эдийн засагчид зөвлөж байлаа. Гэвч ингэх бололцоогүй гэсэн тайлбарыг сангийн сайд өгч байсан юм. Улсын төсвийн орлого буурч явсаар цаашлаад гадаад худалдаа алдагдалтай гарахад нөлөөлж, валютын нөөц хумигдаж долларын ханш огцом өсч байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тухайлбал, валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараас 500 сая ам.доллар болтлоо уруудаж, америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн гашуун түүх бий. Байгаа валютын нөөцөөрөө урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарч хөлтэй нь ийш тийш гүйлдэж, хэлтэй нь ийш тийш утас цохиж гарах гарц эрэлхийлсэн он жилүүд өнгөрсөн билээ. Арга ядахдаа хандивлагч орнуудаас зээл авч, Олон улсын валютын сангийн 18 сарын хугацаатай Стэнд бай хөтөлбөрт хамрагдаж байх вэ дээ. Азаар 2010 оноос анх удаа нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давж, төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх болсон юм. Тухайлбал, нийт экспортын 29.8 хувийг нүүрсний орлого, 27 хувийг зэсийн баяжмалын орлого бүрдүүлж эхлэв. Эрдэнэт үйлдвэр зэсийн баяжмал нийлүүлэх гэрээ жилд нэг удаа байгуулахдаа гол төлөв оны эхэнд үзэглэж үнээ тохирдог байжээ. Тиймээс дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмалын үнэ ялимгүй сэргэсэн ч, гэрээнд заасан үнээр бүтээгдэхүүнээ тухайн үед нийлүүлж байсан учраас үнийн өсөлтийн татвараас дорвитой зүйл орж ирэхгүй байсан гэдэг. Энэ үед нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давахад нөлөөлсөн болохыг Үндэсний статистикийн хорооны Эдийн засгийн судалгааны газрын дарга н.Баасанжав учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед Оюутолгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэр ашиглалтад ороогүй байсан учраас зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварыг Эрдэнэт үйлдвэр ганцаараа төлдөг байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Хэдийгээр татвараа хугацаандаа төлж байсан ч, энэ нь ихээхэн дарамт болж байсныг тус үйлдвэрийнхэн хэлдэг билээ.

2.3.68 хувийн татварыг хүчингүй болгов

Эрдэнэт үйлдвэрийн бараа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ хэвээрээ ч, үүнийгээ ямар үнэ ханшаар борлуулна, тэр хэмжээгээр орлого нь тодорхойлогдож байжээ. 2008 оны эцэст тус үйлдвэрийн орлого огцом буурч, дагаад үйлдвэрийн ашиг багассан байна. Тус үйлдвэр 2009 оны бизнес төлөвлөгөөндөө 68 хувийн болон бусад татвараа оролцуулж тооцоход зардал нь 4000 ам.доллараар хэмжигдэж байжээ. Үүнийг 2000 онтой харьцуулахад нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. 2006 оноос мөрдөгдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвартай холбоотойгоор зардал нь ингэж өссөн гэж ойлгож болно. 2000-2005 онд тус үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр, хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан бол, үнийн өсөлтийн албан татварын хууль хэрэгжиж эхэлснээр 70 хувьд хүрчээ. Нийт орлогынхоо 70 орчим хувийг үнийн өсөлтийн албан татварт төлөөд болчихдог гэвэл үгүй. Өөр бусад татвараа нэмж тооцвол 82.2 хувийн татварын ачаалал тус үйлдвэрт очиж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, татварын ачаалал өмнөхөөсөө дөрөв дахин өссөн гэсэн үг юм. Ингэхдээ зэсийн баяжмал ачсан өдрөөс орлогыг нь татварт суутгаж байсан гэлцдэг. Эрдэнэт үйлдвэр 2006-2010 оны хооронд экспортод гаргасан зэсийн баяжмалд нийт 1.7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тухай дээр дурдсан. Тэгвэл үүний 870 тэрбум төгрөгийг эхний хоёр жилд нь төлж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлсэн тухай татварын албаныхан хэлдэг. Хэрэв энэ татварыг эс тооцвол зэсийн үнэ 3200 ам.доллар байхад тус үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой байсан тухай тус үйлдвэрийнхэн ярьдаг. Тухайн үед тонн цэвэр зэсийн үнэ 500 ам.доллараар буухад Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого 70 тэрбум төгрөгөөр, зардал 50 тэрбум төгрөгөөр, ашиг 20 тэрбум төгрөгөөр буурах тооцоо гарсан байдаг. Монгол Улсын төсвийн хямралд зэсийн үнэ нөлөөлснийг холбогдох албаныхан хэлдэг бол, Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн зэсийн үнийн уналт 2008 оны дөрөвдүгээр улиралд гарсан. Харин хямрал үүнээс өмнө эхэлчихсэн байсан. Гэсэн ч Эрдэнэт үйлдвэр энэ хямралыг аль болох хурдан давж, санхүүгийн байдлаа түргэн сайжруулах шаардлагатай байгаагаа илэрхийлж байлаа. Ингэхийн тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас төвлөрсөн хөрөнгөөр Эрсдэлийн сан байгуулах, Үнийн даатгал бий болгох, 68 хувийн татвар болон нөөц ашиглалтын төлбөр авдаг аргачлалаа өөрчлөх шаардлагатай байгааг учирлаж байсан юм. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хувь хэмжээ өндөр байсан нь Эрдэнэт үйлдвэрт ийнхүү дарамт болж байсан бол, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь улсын төсөвт дарамт болж байлаа.

Тиймээс зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн, гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг уг татварыг 2011 оноос хүчингүй болгосон юм. Энэ үеэс уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр гадаад зах зээлд экспортолсон зэсийн баяжмалдаа үнийн өсөлтийн албан татвар төлөхөө больсон. Татварын ерөнхий газрын Татвар хураалтын хэлтсийн дарга С.Туул: Оронд нь цоо шинэ төрлийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авна. Нэг тонн зэсээс шатлалтайгаар өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах юм гэж мэдэгдэж байсан нь тод санагдаж байна. Шинээр мөрдөгдөж эхэлсэн хуульд дэлхийн зах зээлд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмал тонн нь 9000 ам.долларын ханштай байвал 15 хувийн татвар, 8000 ам.долларын ханштай байвал 14 хувийн татвар, 7000 ам.долларын ханштай байвал 13 хувийн татвар авахаар тусгасан байлаа. Тодруулбал,  уул уурхайн ашигт малтмалын үнэ хэт өндөр өссөн үед тухайн орлогоос төсөвт төвлөрүүлэх татварын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өсөн нэмэгдэх ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч байхаар хуульд өөрчлөлт оруулсан юм. Энэхүү татварыг дэлхийн зах зээлийн үнэтэй уялдуулж ногдуулах бөгөөд зэсэнд дээр 5 + 15 хувь, бусад ашигт малтмал дээр 5 + 5 хувиар тооцон авч байхаар тусгасан юм. Үнийн өсөлтийн албан татварыг халж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авснаар Эрдэнэт үйлдвэрээс авдаг татварын хувь хэмжээ өмнөхөөсөө хоёр дахин буурсан гэлцдэг. Татварын хувь хэмжээгээ ийнхүү бууруулж, 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8400 ам.долларын ханштай байхаар тооцож, Эрдэнэт үйлдвэрээс 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсөвт тусгаж байсныг эдийн засгийн хүрээнийхэн тод санаж буй нь лавтай. Харамсалтай нь манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнэ Лондонгийн металлын захад 2011 оны наймдугаар сарын эхээр нэг тонн нь 9500 ам.доллар, есдүгээр сарын эхээр 9000 ам.доллар, аравдугаар сарын эхээр 6900 ам.доллар болж уруудсан юм. Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тогтвортой байвал 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр Эрдэнэт үйлдвэрээс орж ирнэ. Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тооцоолж байснаас уруудаж орлого тасалдвал, Тогтворжуулалтын санд хуримтлуулсан хөрөнгөө гаргаж төсвийн орлогын тасалдал болон алдагдлаа хаана. Тогтворжуулалтын санд 184 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

2.4.Тогтворжуулалтын сан мэндлэв

2008-2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед хандивлагчид Монгол Улсад зүгээр нэг зээл олгоогүй. Эдийн засгаа эрүүлжүүлэх олон арван зөвлөгөө өгсний нэг нь төсвийн сахилга батаа сайжруулах нөхцөл байлаа. Ингэхдээ уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өндөр байхад олсон орлогоо бүгдийг нь үрэн таран хийлгүй, тодорхой хэсгийг нь хадгалж шаардлагатай үед ашиглахыг зөвлөсөн юм. Дэлхийн банкныхан төсвийн тогтворгүй байдлаас зайлсхийх үүднээс орлогоо хуримтлуулж үүнийгээ төсөв хүндэрсэн үедээ зарцуулж байхыг манай улсад бүр олон жилийн өмнөөс зөвлөж иржээ. Ингэхдээ төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг батлан гаргах хэрэгтэйг зөвлөж байсан ч, үүнийг нь хэрэгжүүлээгүй явснаас болоод эдийн засаг хямарч, төсөв хүндэрсэн тал бий. Дахиад ийм зүйл давтагдаж болзошгүй учраас төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болох хэрэгтэйг Дэлхийн банкны Монгол, Хятад, Солонгосыг хариуцсан захирлын албыг хашиж явсан Клаус Роланд дахин дахин сануулж байлаа. Тиймээс Засгийн газартөсвийн шинэчлэл хийхээр төлөвлөж, үр ашигтай төлөвлөлт, гүйцэтгэл, тайлагналт, хяналтын систем бүрдүүлэх, төвлөрлийг сааруулах, төсвийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авахдаа зөв тогтолцоог бий болгох, тогтвортой байдлыг нэвтрүүлэх ажлыг эхлүүлсэн юм. Энэ дагуу манай улс Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болж, 2011 оноос тогтворжуулалтын санд уул уурхайн түүхий эдийн экспортын орлогоос хуримтлал үүсгэж эхэлсэн билээ. Ингэхдээ төсвийн орлогын гурван хувьтай тэнцэх экспортын түүхий эдийг гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээр сонгоно гэж хуульчилсан байдаг. Тухайн үед энэ шаардлагыг зэс, нүүрс хангаж байлаа. Тиймээс эдгээр бүтээгдэхүүний сүүлийн 15 жилийн үнэ дээр, ирэх 3 жилийн таамаг үнийг нэмж тэнцвэржүүлсэн үнэ гаргаж байлаа. Харин зэс, нүүрсний зах зээлийн үнээс тэнцвэржүүлсэн үнийг хасч, үлдэх орлогыг тогтворжуулалтын санд хуримтлуулдаг болсон түүхтэй. Ийнхүү УИХ-аар шинээр батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс бий болсон орлогоор хуримтлал үүсгэх зорилгоор төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлогыг тооцож, Төсвийн тогтворжуулалтын санд анхны жил 184 орчим тэрбум төгрөг хуримтлуулахаар төлөвлөсөн байдаг.

Тэгвэл 2014 оны төсөвт тогтворжуулалтын санд 29.8 тэрбум төгрөг хуримтлуулахаар төлөвлөж, мөн оны эхний есөн сард дээрх бүтээгдэхүүнээс 44 тэрбум төгрөг төвлөрүүлжээ. Тухайн үед төлөвлөгөө давж биелсэн үзүүлэлттэй гарахад зэсийн үнэ өссөн нь голлон нөлөөлсөн байна. Манай улс 2014 оны төсөвт нэг тонн зэсийн дэлхийн зах зээлийн үнэ 6836 ам.доллар, тэнцвэржүүлсэн үнэ 6232 ам.доллар байхаар тусгасан байдаг. Харин зэсийн зах зээлийн үнэ төсөвт тусгаснаас давсан учраас энэ төрлийн түүхий эдээс тогтворжуулалтын санд орох орлого нэмэгдсэн юм. Тэгвэл нүүрсний төсөөлөл өөрөөр эргэжээ. Манай улс 2014 оны төсөвтөө боловсруулаагүй нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ 81 ам.доллар, коксжих нүүрсний зах зээлийн үнэ 119 ам.доллар байхаар тусгасан байдаг. Гэтэл нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ зах зээлийн үнийнхээ доогуур орчихжээ. Үүнтэй холбоотойгоор нүүрснээс тогтворжуулалтын санд төвлөрөх орлого тасалдсан гэж холбогдох албаныхан тайлбарладаг. Энэ мэтчилэн нүүрсний зах зээлийн үнэ төлөвлөснөөс буурсан ч, зэсийн зах зээлийн үнэ өндөр байсан учир тогтворжуулалтын сангийн орлого азаар тасалдсангүй, төлөвлөгөө давж биелсэн үзүүлэлттэй гарсан юм. 2011-2014 онд тогтворжуулалтын санд нийт 426 тэрбум төгрөг төвлөрсөн ч, төсвийн тусгай шаардлага үүсээгүй учраас сангийн хөрөнгөөс өнгөрсөн хугацаанд нэг ч төгрөг ашиглаагүй. Энэ мөнгө төвбанкинд хадгалагдаж буйг Сангийн яамныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Хэрэв төсвийн тусгай шаардлага үүсвэл сангийн хөрөнгийг төсөв рүү эргүүлэн татаж ашиглах зохицуулалттай юм. Гэхдээ зэс болон нүүрснээс орлого орж ирэхээ больсон цагт л тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгийг авч ашиглах хуулийн зохицуулалт үйлчилдэг билээ. Тэр болтол, энэ сангийн хөрөнгийг ашиглах бус, арвижуулах ёстой юм. Ийнхүү 2008-2009 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралаас манай улс туршлага хуримтлуулж Тогтворжуулалтын сантай болж хоцорсон юм.

2.6 Зэсийн баяжмал ба цэвэршүүлэх үйлдвэр

-Эрдэнэтийг овоог Чехтэй хамтран илрүүлсэн ч, Оростой хамтарч үйлдвэр байгуулав-

Эрдэнэтийн овоо гэхээр хүн бүрийн ой тойнд Эрдэнэтийн орд буух нь дамжиггүй. Үнэхээр ч тийм. 60 гаруй жилийн тэртээ Орхон, Сэлэнгийн сав газарт Монгол-Чехийн геологичид хайгуул хийж, Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены хүдрийн биет байгааг анх тогтоосон юм. Коминек, Фуриел, Сандуйжав, Мягмар зэрэг Монгол-Чехийн геологичид Эрдэнэтийн овооны ордыг 1964-1968 хооронд ийнхүү илрүүлсэн бол, нөөцийг нь оросууд 1971 онд тогтоож өгсөн байна. Энэ даруй Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены ордын нөөцийг улсын бүртгэлд бүртгэн авч, үйлдвэр байгуулж ашиглах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн юм. Монголын тал нэг бол Чехийн, үгүй бол Оросын талтай хамтран үйлдвэр байгуулах нь оновчтой гэж тухайн үед үзэж байлаа. Гэвч Чехийн тал Эрдэнэтийн овооны ордод зэс, молибдены үйлдвэр байгуулахад их хэмжээний хөрөнгө мөнгө, хүн хүч шаардлагатай учир оролцох боломжгүй гэдгээ 1974 онд илэрхийлсэн гэдэг. Тиймээс манай улс ОХУ-тай хамтарч Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены үйлдвэр байгуулж 1978 онд ашиглалтад оруулсан юм. Тус үйлдвэр жилд 4 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтайгаар анх байгуулагдсан бол, үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлснээр 1980 онд 8 сая тонн, 1981 онд 16 сая тонн, 1989 онд 20 сая тонн, 2000 онд 24 сая тонн, 2010 онд 31 сая тонн, 2011 онд 35 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай болжээ. 2013 оны тавдугаар сарын 10-20 хавьцаа найман жилийн өмнө тус үйлдвэрт томилолтоор ажиллахад Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүчин чадлынхаа 70 хувийг ашиглаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр тэр жил 25 сая тонн хүдэр боловсруулж, үүнээс 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авсан юм.

-Эрдэнэтийн овооны орд 25 километр урт, 3 километр өргөнтэй-

Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены хүдрийн биет нь далайн түвшнөөс дээш 1606 метрийн өндөрт, 25 километрийн урттай, 3 километрийн өргөнтэй зүүнээсээ баруун тийш сунаж тогтсон бүтэцтэй юм. Хүдрийн энэ биетийг дөрвөн үндсэн хэсэгт буюу төвийн, баруун хойд, зүүн өмнөд, цагаан чулуут гэсэн хэсэгт хуваадаг байх юм. Найман жилийн өмнө очиход тус ордын баруун хойд хэсэгт олборлолт явуулж байлаа. Ингэхдээ далайн түвшнөөс дээш 1280 метрийн өндөрт, 2,5 километрийн урттай, 1,5 километрийн өргөнтэй талбайгаас хүдэр олборлож байсан нь сонирхол татам. Энэ талбайд долоо хоног бүрийн баасан гаригт тэсэлгээ хийдэг байх юм. Харин бусад өдрүүдэд суларсан хүдрийг эксковатороор хутгаж, 130 тонны даацтай белаз машинд ачиж, том бутлуурт хүргэдэг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын хяналтын инженер н.Энхбат хэлж байлаа. Тэнд нийт 9 эксковатороор хүдэр олборлож, 17 белаз машинд ачиж том бутлуурт буулгаж байхтай таарч явлаа. Нэг белаз машин 15 минутад нэг эргэлт хийж, том бутлуурт хүдэр буулгаад буцдаг аж. Том бутлуур нэг дор 4 белаз машин хүдэр хүлээн авах хүчин чадалтай. Том бутлуур хоногт 60-63 мянган тонн хүдэр хүлээн авч буталдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн бутлуурын нэгдүгээр хэсгийн бутлуурчин н.Дорж-дүгэр хэлж байв. Эрдэнэтийн овооноос олборлосон хүдрийг хүдрийн талбайгаас 100 метрийн зайд орших том бутлуурт эхлээд буталж, дараа нь туузан дамжуулгаар агуулахад буулгадаг байна. Ингэхдээ тус бүр нь цагт 500 тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай 800 метрийн урттай хоёр туузан дамжуулгаар буталсан хүдрийг агуулахад буулгадаг байна. Үйлдвэрт шаардлагатай хүдрийг агуулахаас туузан дамжуулгаар эхлээд дунд бутлуур руу, дараа нь жижиг бутлуур руу хүргэж дахин буталдаг. Үүний дараа шаардлага хангасан жижиг хэмжээтэй бутлагдсан хүдрийг баяжуулах үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсэг рүү туузан дамжуулгаар дахин оруулж, 9 том терм, 9 жижиг термэнд нунтагладаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсгийн термийн машинист н.Самбуу хэлж байлаа. Нунтагласан хүдрийг шахуургаар баяжуулалтын хэсэг рүү шахаж хөвүүлэн баяжуулах үйл явц эхэлдэг байна. Ингэхдээ зэс болон молибденоо тус бүрт нь хөвүүлэн баяжуулдаг байх юм. Эхлээд молибденоо хөвүүлэн баяжуулдаг бол, дараа нь зэсээ хөвүүлэн баяжуулдаг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн баяжуулагч н.Хонгорзул хэлж байв. Хүдрийн биетийг туузан дамжуулгаар бутлах болон нунтаглах хэсэг рүү тээвэрлэдэг бол, зэс болон молибдены баяжмалаа өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цех рүү өөрөө урсах шугамаар тээвэрлэдэг байна. Тус цехээс эцсийн бүтээгдэхүүн гардаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цехийн ээлжийн мастер н.Өлзий-Хутаг ярьж байсан нь тод санагдаж байна.

-Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 25 хувийг дангаараа хийдэг-

Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас хойш манай улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч байж ирсэн. Манай улсын нийт экспортын 25 хувийг дангаар хийдэг тус үйлдвэр зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд эхний 10-т бичигддэг гэх нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 4/1 хийж төсвийн орлого бүрдүүлээд зогсохгүй дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчдийг зэс, молибденоор хангадаг гол нийлүүлэгчдийн нэг юм. Тус үйлдвэр жилд 29 сая тонн хүдэр олборлож, үүнийхээ 26 сая тонныг нь боловсруулж, 23 хувийн агуулгатай 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 47-49 хувийн агуулгатай 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Тамгын газрын дарга н.Баттулга хэлж байлаа. Тус үйлдвэр бүтээгдэхүүн худалдаалах гэрээгээ урт хугацаанд, гол төлөв оны эхэнд байгуулдаг. Хэдийгээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалах гэрээг урт хугацаанд хийдэг ч, үнэ ханшийг нь сар тутам шинэчилдэг гэсэн мэдээлэл бий. Ингэхдээ Лондонгийн металлын захын зэсийн ханшийг суурь үнээ болгодог байгаа юм. Энэ үнээс хайлуулалтын болон цэвэршүүлэлтийн зардал хасагддаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан удаатай. Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал 23 хувийн агуулгатайг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, тус үйлдвэрийн жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн баяжмалыг хайлуулж цэвэршүүлэх явцад 23 хувь нь цэвэр зэс, үлдэх хэсэг нь хаягддаг гэсэн үг юм. Тиймээс худалдан авагчид баяжмал дахь зэсийн агуулгыг харгалзаж, баяжмалаас гарах цэвэр зэсэд мөнгө төлдөг байна. Баяжмалын гол худалдан авагч нь Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонконгийн 10 гаруй трейдер буюу худалдааны компани байдаг тухай 8 жилийн өмнө тэнд очиход тус үйлдвэрийнхэн хуучилж байлаа. Тэдэнд бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээс 5 хоногийн өмнө манай улс зэсийн баяжмалынхаа урьдчилгаагаа авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын хөгжлийн асуудал эрхэлсэн орлогч н.Намхайнямбуу хэлж байсан юм. Урьдчилгаагаа авч, бүтээгдэхүүнээ нийлүүлсэний дараа дэлхийн олон орны дээрх трейдер компаниуд манай түүхий эдийг хятадын зах зээлд худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ худалдааны компаниудаар дамжуулан дэлхийн зах зээлд экспортолж ирсэн байх нь.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн урьдчилгаа ба ногдол ашиг-

Эрдэнэтийн үйлдвэрлэж, экспортолдог бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ жил бүр ижил байдаг ч, зэс болон молибдены баяжмалын дэлхийн зах зээлийн үнээс хамаарч тус үйлдвэрийн орлого харьцангуй өөр өөр  байдаг. Үүний нэг тод жишээ бол, 2011 онд тус үйлдвэр 300 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан бол, 2012 онд 190 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан явдал. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өсөх тэр мөчид тус үйлдвэр 2011 онд түүхэндээ анх удаа өндөр ашигтай ажилласан ч, зэсийн үнэ буурснаар тус үйлдвэрийн ашиг 2012 онд эргэн буурсан нь эндээс харагдаж байгаа юм. Ашигтай ажиллах бүртээ тус үйлдвэр Монгол-Оросын Засгийн газарт ногдол ашиг олгож ирсэн түүхтэй. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл /Совет гэх нь бий/ 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд хуралдаж, 2012 оны ашигт ажиллагаанаас Монгол-Оросын талд 96 сая ам.долларын ногдол ашиг олгох шийдвэр гаргаж байсныг энд дурдаж болно. Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг манай улс, 49 хувийг хойд хөрш тэр үед эзэмшдэг байсан учраас Монголын тал 49 сая ам.долларын, Оросын тал 47 сая ам.долларын ногдол ашиг авахаар болов. Үүнийг 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр орны Засгийн газарт олгохыг Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөлөөс шийдвэрлэсэн байдаг. Тэр үед гадаадын трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас урьдчилгаа авч хоёр талын ногдол ашгийг олгоно гэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан юм. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдрийн зөвлөлийн хурлаас дээд тал нь 150 сая ам.доллар зээлэх хязгаар тогтоосон тул худалдааны компаниудаас энэ хэмжээний урьдчилгаа авахаар тохиролцсон байжээ. Ингэхдээ мөн оны тавдугаар сард 50 сая ам.доллар, наймдугаар сард 100 сая ам.доллар урьдчилж авахаар тохиролцсон байна. Үүн дээр өмнө нь аваагүй 30 сая ам.долларын зээлийн эрхээ нэмж хэрэгжүүлнэ гэдгийг холбогдох албаныхан хэлж байлаа. Үүгээр тооцвол, тул үйлдвэр 2013 онд 180 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийг худалдааны түншлэгч компаниудаасаа авахаар байсан юм. Үүнээс 80 сая ам.долларыг тохиролцсон ёсоор мөн оны тавдугаар сард авч үүний 49 сая ам.долларыг ногдол ашигт зориулж Монгол Улсын Засгийн газарт өгнө. Үлдэх мөнгө оросын талд олгох ногдол ашигт хүрэлцэхгүй. Тиймээс 2013 оны наймдугаар сард дараагийн ээлжийн 100 сая ам.долларын урьдчилгаа орж ирмэгц оросын талын ногдол ашиг олгоно гэж тус үйлдвэрийнхэн хэлж байсан юм. Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр талд ногдол ашиг олгохоор шийдвэрлэсэн ч, манай улс хугацаандаа авч, хойд хөрш бага зэрэг хүлээхэд хүрсэн гэсэн үг. Хугацааг ялимгүй хойшлуулах хүсэлтээ Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн Төрийн өмчийн хороогоор дамжуулан оросын талд уламжлуулсан гэлцэх нь бий. Ийнхүү Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн урьдчилгаагаа авч хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж иржээ.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн авлага ба өрийн харьцаа-

Тус үйлдвэрийнхэн өнгөрсөн хугацаанд техник, технологио сайжруулах, ногдол ашиг тараахад шаардагдах хөрөнгийг трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас хүүтэй авч ирсэн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн санхүүгийн хэлтсийн орлогч дарга Жалсафов Түмэн Жаргалович: Эрдэнэт үйлдвэрийн худалдааны компаниудаас авсан урьдчилгаа төлбөрийн өр 2013 оны эхэнд 405 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Үүнээс хойш ачилт хийж, борлуулалт хийсэн болохоор өрийн хэмжээ 2013 оны эхний гурван сарын байдлаар 22 тэрбум төгрөгөөр буурсан. Ингэснээр мөн оны дөрөвдүгээр сард өрийн хэмжээ 382 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Цаашид өр хэд болж буурах, өсөхийг хэлэхэд бэрх байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Үүнээс хойш хоёр сарын хугацаанд түншлэгч компаниудад зэсийн болон молибдены баяжмалаа хэвийн нийлүүлсэн учир дээрх өр 350 тэрбум төгрөг болж буурсан болохыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хэлж байлаа. Гэвч Монгол-Оросын талд ногдол ашиг олгоход болон бусад зүйлд зориулж 2013 онд трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас авахаар тохиролцсон 180 сая ам.долларын урьдчилгааг оруулж тооцвол, тус үйлдвэрийн өр өсөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр ашигтай ажилласан ч, ашгаа өрөнд өгдөг. Харин ногдол ашгаа урьдчилгаа төлбөр буюу зээл авч олгож ирсэн байгаа юм. Энэ нь санаа зовоосон асуудлыг нэг мөнөөс мөн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын нэгдүгээр орлогч Фоменко Александр Петрович: Эрдэнэт үйлдвэрт санхүүгийн хэд хэдэн хүнд асуудал бий. Жил бүрийн эхний улиралд санхүү хүнд байдаг. Гэхдээ 2013 оны хувьд эхний улирлыг даван туулж, хүнд байдлаасаа бага ч болтугай гарч чадлаа. Эхний улирлыг бодвол манай санхүүгийн байдал бага зэрэг сайжирч байна. Гэхдээ бидэнд толгой өвтгөх асуудал цөөнгүй бий. Эрдэнэтийн овооны уурхайн удаан ажиллаж гүн рүүгээ орох тусам, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч байна. Тиймээс хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарч байна. Хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлж байж баяжмалын гарц хэвийн байх юм. Тийм болохоор Эрдэнэт үйлдвэрийн өөрөө нунтаглагч хэсгийн өргөтгөлийг хийх шаардлагатай байгаа. Өөрөө нунтаглагч жилд 4-5 сая тонн хүдэр боловсруулдаг бол, үүнийг 10-12 сая тоннд хүргэх шаардлагатай байна. Тиймээс өөрөө нунтаглагч хэсгийг өргөтгөхөөр 2011 онд техник, тоног төхөөрөмж захиалсан. Зарим тоног төхөөрөмж 2013 онд ирнэ. Үүнд урьдчилгаа өгсөн болохоор тоног төхөөрөмжөө авах зэрэг авлага бий. Нөгөө талд үйлдвэрийн өр бий. Үүгээр тооцвол, үйлдвэрийн өрийн болон авлагын харьцаа хэвийн түвшинд байгаа. 2013 оны сүүлч гэхэд өрийн хэмжээ зохистой харьцаанд хэвийн байх болно хэмээн хуучилж байлаа. Эрдэнэт үйлдвэр 2013 онд зэсийн баяжмалаа тонныг нь 8125 ам.доллараар, молибдены баяжмалаа тонныг нь 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөсөн байлаа. Үүнээс 950 сая ам.долларын орлого олохоор төлөвлөсөн ч, тус үйлдвэрийн зарлага 800 сая ам.доллараар хэмжигдэж байв. Харин цаана үлдэх 150 сая ам.доллар нь Эрдэнэт үйлдвэрийн ашиг болж хоцрох ёстой. Гэвч дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас, молибдены үнэ 7157 ам.доллараас доош орвол 2013 онд олохоор төлөвлөсөн 150 сая ам.долларын ашиг талаар болно гэдгийг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж, ногдол тараах эсэх нь дэлхийн зах зээл дэх зэс болон молибдены үнээс ихээхэн хамаардаг юм. 

-Эрдэнэтийн молибденыг юунд ашигладаг вэ-

Менделеевийн үелэх системийн зургаадугаар бүлэгт бичигддэг молибденийг Шведийн химичид нээсэн гэж үздэг. Тухайлбал, 1778 онд Шеел, 1782 онд Гьелм нар молибденитээс молибденыг гаргаж авах боломжтой гэдгийг нотолсон аж. Харин 1817 онд Шведийн химич Берцелиус молибденитээс анхны молибденыг цэврээр нь буюу металлаар нь гарган авсан түүхэн хүн гэлцэх нь бий. Грек үгнээс гаралтай молибден нь цагаан тугалгатай төстэй учир 18 зууны үед энэ металлыг харандаа хийж, зураг зурахад ашигладаг байсан гэлцдэг. Харин одоо энэ металлыг дэвшилтэд технологид түлхүү ашиглаж байгаа юм. Ингэхээ гол төлөв сансрын хиймэл дагуул, агаарын хөлөг, нисдэг тэрэг, усан онгоц, машины эд анги хийхэд ашигладаг байна. Гэрлийн чийдэн хийхэд ч сүүлийн үед молибденыг ашиглах болсон аж. Мөн энэ металлаар нано технологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, устөрөгчийн эрчим хүч үйлдвэрлэхэд хэрэглэж болно гэж эрдэмтэд үзэж байгаа юм. Молибден хольсон ямар ч металл зэвэрдэггүй, халуунд тэсвэртэй, бат бөх учраас тэр. Мөнгөлөг саарал өнгөтэй, үйлдвэрлэлд нэн чухал, уг түүхий эд харамсалтай нь байгальд ховор тохиолддог байх юм. Үүний нэг тод жишээ бол, дэлхийн молибдены нөөц бусад металлтай харьцуулахад харьцангуй бага байгаа явдал. 2013 оны судалгаагаар дэлхий дээр 8 сая тонн молибдены нөөц тогтоогдоод байгаагийн 39 хувь нь хятадад, 31 хувь нь америкт, 13 хувь нь чилид, 8 хувь нь арменид, 5 хувь нь канадад, 3 хувь нь орост тогтоогдсон аж.  Харин үлдэх багахан нөөц нь бусад орнуудад тогтоогдсон гэнэ. Үүнд манай улсыг нэрлэж болно. Манай улсын молибдены нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй ч, уг металлын 50 гаруй орд байгааг Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Цагаан суварга, Өндөр цагаан, Түргэн гол, Улаан энгэр, Буянт гол, Эрдэнэтийн овоо зэргийг энд нэрлэж болох юм. Эдгээрээс Эрдэнэтийн овооны молибденыг манай улс олборлож, боловсруулж, баяжуулж, экспортолж байгаа юм. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас Эрдэнэтийн овооноос молибдены баяжмал гарган авч байгаа юм. Тус үйлдвэр анх 4 сая тонн хүдрээс багахан хэмжээний молибден гарган авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд 26 сая тонн хүдрээс 6-10 хувийн чийглэгтэй, 47-49 хувийн агуулгатай 4000 тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн эдийн засаг, маркетингийн хэлтсийн орлогч дарга н.Батсайхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, баяжмалын тал шахуу хувь буюу 2000 тонн нь цэвэр молибдены гарцтай гэсэн үг юм. Дэлхий дахинаа жилд 200 мянган тонн молибден хэрэглэдэг гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн молибдены хэрэглээний багахан хувийг хангадаг байх нь. Ингэхдээ тус үйлдвэр Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонгконгийн трейдер буюу худалдааны компаниар дамжуулан молибдены баяжмалаа үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж иржээ. 2013 онд нэг тонн молибдены баяжмалаа 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөж байсан гэхээр асар үнэтэй түүхий эд болох нь эндээс харагдаж буй юм. Тэгвэл молибдены баяжмалыг бодвол, молибдены исэл илүү үнэтэй байдаг аж. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн молибдены баяжмалаас молибдены исэл гаргаж авах үйлдвэрийн хэдэн жилийн өмнө байгуулжээ. Тодруулбал, израилийн Металл тех компанийн 70 хувь, Эрдэнэтийн 30 хувийн оролцоотой Шим технологижи хамтарсан үйлдвэрийг байгуулсан байна. Молибдены баяжмалаа молибдены исэл болгож багагүй ашиг олохоор зорьж Шим технологи хамтарсан үйлдвэр байгуулсан ч, энэ үйлдвэр дампуурлаа зарлахад хүрч, хаалгаа барьсан тухай Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч Алтанхуяг хэлж байсан юм. 

-Эрдэнтийн овооны овоолгоос катодын зэс үйлдвэрлэдэг-

Эрдэнэтийн овооны хүдрээс зэсийн баяжмал гаргах явцад их хэмжээний исэлдсэн хүдэр ашиглагдахгүй хаягддаг байна. Хэдэн жилийн өмнө тэнд очиход 0.4 хувийн зэсийн дундаж агуулгатай 40 сая тонн исэлдсэн хүдрийн бэлэн овоолго байхтай таарч явлаа. Энэ хүдрийн хаягдлыг дахин боловсруулбал 280 мянган тонн зэс гаргаж авах боломжтой гэж мэргэжилтнүүд нь ярьж байсан юм. Тиймээс исэлдсэн хаягдал хүдрийг дахин боловсруулалтад оруулж жилд 50 мянган тонн катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байв. Өөрөөр хэлбэл, химийн уусмалаар хаягдал хүдрийг угааж цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байлаа. Энэ аргаар катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авах технологийг манай улс 1995 онд нэвтрүүлж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэргэд Монгол-Америкийн хамтарсан Эрдмин үйлдвэрийг байгуулж байжээ. Тус үйлдвэр анх зөвхөн туршилт явуулж эхний жилүүдэд 3000 тонн катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлэсэн гэдэг. Туршилт амжилттай явагдаж энэ аргаар цэвэр зэс гаргаж авсан ч, дэлхийн зах зээлд нэгэн үе зэсийн үнэ хямдарсан тул тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж чадаагүй байна. Тиймээс 10 гаруй жилийн хугацаанд энэ үйлдвэрийн хүчин чадлыг тэлэлгүй тэгсхийгээд орхисон ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор Германаас техник, технологи авч ирж үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн байна. Үр ашгаа дээшлүүлэх зорилгоор техник технологио сайжруулж 2000 оны сүүлийн хагаст үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн билээ. Техник, технологийн шинэчлэл хийснээр тус үйлдвэр жилд 50 мянган тонн цэвэр зэс исэлдсэн хүдрээс гаргаж авах бололцоотой болсон юм. Энэ үеэс Эрдмин үйлдвэр исэлдсэн хүдрээс катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлээд зогсохгүй барилгын монтажны 6 төрлийн утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Тухайлбал, 1.6 мм голчтой 200 метр барилгын дотуур монтажны утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Мөн 5000 тонн бүрмэл кабелийн зэс утас, ахуйн хэрэглээний цахилгааны 1,2 мм голчтой кабелийн утас үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байсан билээ. Ингэснээр манай улс дотоодынхоо зэс утасны хэрэгцээг бүрэн хангах бололцоотой гэж үзэж байлаа. Эрдмин үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж баяжмалаас цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байсан ч, энэ үйлдвэрийн сураг алдарч бүтээгдэхүүнээ эцсийн бүтээгдэхүүн болголгүйгээр баяжмал хэлбэрээр экспортолсоор ирсэн юм. Эрдэнэт жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн зэсийн баяжмалаа экспортлоход тээвэрлэлтийн зардал өндөр гарах нь ойлгомжтой. Харин баяжмалаа боловсруулаад экспортлоход жилд 125 мянган тонн зэс тээвэрлэх тооцоо гардаг. Тиймээс 2021 оны тавдугаар сарын 5-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын нутагт уул уурхай-металлурги-химийн үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах шийдвэр гаргалаа. Үйлдвэрлэл, технологийн паркийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газарт олгосон байна. Эрдэнэт үйлдвэр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 1,8 их наяд төгрөгөөр зэсийн баяжмал хайлах, боловсруулах, засвар механикийн, исэлдсэн хүдэр боловсруулах, хүхрийн хүчлийн болон эмулсийн тэсрэх бодисын үйлдвэр барих юм. Төсөл хэрэгжсэнээр эхний 20 жилд 46 их наяд төгрөгийн орлого олж, 3,9 их наяд төгрөгийн татварын өмнөх ашигтай ажиллан төсөвт 1,4 их наяд төгрөгийн татвар төлөх тооцоо гарчээ. Парк ашиглалтад орсноор

• Эрдэнэтийн овоо стратегийн ордын нөөцийг бүрэн ашиглах,  эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөөжийг нь хүртэх
• Өрсөлдөх чадвартай, дэвшилтэт технологид суурилсан үйлдвэр кластераар хөгжих
• Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх
• Дагалдах олон үйлдвэр нэг газар төвлөрөх нөхцөл бүрдэх
• Эрдэнэт хот бие даан тэлж хөгжих
• Улс, орон нутгийн төсвийн орлого нэмэгдэх
• Орон нутагт эхний ээлжинд 1,000 орчим ажлын байр бий болох зэрэг давуу талтай юм.
  

-Эрдэнэтийн овооны нөөц нэмэгджээ-

Дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмал экспортолдог 100 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Тэднийг өрсөлдөх чадвараар нь аваад үзвэл Эрдэнэт зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд тэргүүлэгч 10 үйлдвэрийн тоонд багтдаг. Баяжмалаа борлуулахдаа санхүүгийн хувьд тогтвортой, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон худалдааны компаниудтай хамтран ажиллаж иржээ. Тухайлбал, тус үйлдвэр Самсунг корпораци, Океан Партнерс, Ред Металл, Миллифорд Глобал Корпораци зэрэг компанитай байгуулсан зэсийн баяжмал худалдах, худалдан авах гэрээний дагуу бүтээгдэхүүнээ хятадын зах зээлд нийлүүлдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ Эрдэнэт төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээгээ жилд нэг удаа хийдэг. Гол төлөв оны эхэнд зэс нийлүүлэх гэрээгээ хийж үнээ тохирдог гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан олон жилийн өмнө өгч байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 2020 онд 36,9 сая тонн хүдэр олборлож, 32,5 сая тонн хүдэр боловсруулсан байна. Мөн 11,700.0 тонн зэсийн баяжмал, 934.12 тонн молибдены баяжмал төлөвлөгөөнөөс илүү үйлдвэрлэж, зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалсан экспортын бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогын бууралтыг сааруулах арга хэмжээ авч ажиллажээ. Үүний үр дүнд 47.4 тэрбум төгрөгөөр орлогыг нэмэгдүүлсэн бол, үйлдвэрийн газрын хэмжээнд өртөг бууруулах арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр 2020 онд зардлаа 33 тэрбум төгрөгөөр бууруулжээ. Харин худалдан авалтыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулснаар 88 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гаргасан байна. Эрдэнэт үйлдвэр, техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, улсын болон орон нутгийн төсөвт нэг их наяд давсан төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн гэнэ.

Эрдэнэтийн овоо ордын хүдрийн биетийг бүрэн судалж, эрдэс баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэн, олон улсын JORC стандартаар баталгаажуулжээ.

Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг 2031 он хүртэл хөгжүүлэх Үндсэн чиглэлийн хүрээнд Эрдэс баялгийн нөөц өсгөх төсөл хэрэгжиж, томоохон төслүүдийг боловсруулан үйлдвэрийн хөгжлийг хангах нөөц, баялгийг баталгаажуулсан томоохон ажлыг монгол геологичид удирдан, Австралийн компани гүйцэтгэсэн байна. Хоёр жилийн хугацаанд нийт 40 гаруй мянган тууш метр шалгах өрөмдлөг хийсэн байна. 2017-2019 онд 20 орчим сая ам.долларын геологи, хайгуулын ажил хийж үйлдвэрийн насжилтыг 20 жилээр уртасгаж, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60 жил ажиллах боломж нөхцөл бүрджээ. Тодруулбал, Эрдэнэтийн овоо ордын нөөц баялгийг нэмэгдүүлэн, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60-70 жил ажиллах боломжтой геологийн нөөцөө дэлхийн жишигт нийцсэн олон улсын жорк стандартаар баталгаажуулсан байна. Эрдэнэт үйлдвэрээс гадна, Оюутолгойн үйлдвэр ашиглалтад орсноор манай улсын зэсийн баяжмалын экспорт хоёр дахин нэмэгдсэн байдаг. Гашуунсухайт боомтоор 2021.04.16-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин гарч орсон бол, 2021.04.17-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин мөн гарч оржээ. Өөрөөр хэлбэл, цар тахлын энэ үед зэсийн баяжмалын экспорт хэвийн явагдаж байгаа юм.

-Эрдэнэтийн цэвэр ашгийн хэмжээ 2,5 дахин давж биелжээ-

Эрдэнэт үйлдвэр улс, орон нутгийн төсөвт сүүлийн хоёр жилд нийт 1.9 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Эрдэнэтийн Овоогийн зэс, молибденийн ордыг түшиглүүлэн уулын баяжуулах үйлдвэрийг 1978 онд ашиглалтад оруулсан. Үүнээс хойш хүчин чадлыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлж хүдэр олборлолтыг 37 сая тоннд, хүдэр боловсруулалтыг 32 сая тоннд хүргэжээ. Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн: Эрдэнэт үйлдвэр 2020 онд амжилт бүтээл арвинтай байлаа. Хэдийгээр дэлхий нийтийг цочроосон цар тахлын дэгдэлтийн улмаас хөл хорио тогтоосон хүндрэлтэй цаг үе тохиосон ч Эрдэнэт  үйлдвэрийн баялаг бүтээгч уурхайчдын үйл ажиллагааны үр дүн сайн байлаа. Улс орны хэмжээнд цар тахлын тархалттай тэмцэж буй хүнд цаг үед Эрдэнэт үйлдвэрийн хамт олон халдвар хамгааллын дэглэм баримтлан, өндөр зохион байгуулалттай ажилласнаар үйлдвэрлэл хэвийн жигд, төлөвлөлт үзүүлэлт амжилттай биелсэн гэдгийг онцоллоо. Тодруулбал:

• Үйлдвэр техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, үйлдвэрлэл эдийн засгийн төлөвлөгөөт үзүүлэлтүүдэд 100-аас дээш хувь,
• 2020 онд 36.9 сая тонн хүдэр олборлож, 32.5 сая тонн хүдэр боловсруулсан,
• Санхүү эдийн засгийн үзүүлэлтүүд эерэг сайн гарсан,
• 2020 онд 2.2 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллаж төлөвлөгөөг 16 орчим хувиар давуулан биелүүлсэн,
• 2020 онд нийт 1 их наяд 5.5 тэрбум төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн.

Эрдэнэт үйлдвэр 2021 оны эхний улирлын байдлаар үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөг 100-143 хувиар биелүүлсэн байна. Үүний үр дүнд борлуулалтын орлого 38 хувиар, цэвэр ашгийн төлөвлөгөө 2.5 дахин давж биелжээ. 2021 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар улс, орон нутгийн төсөвт 149 тэрбум, 2021 оны тавдугаар сарын 14-ний байдлаар 266 тэрбум төгрөг төвлөрүүлээд байна. 2017-2020 онд 29.4 сая ам.долларын геологи хайгуулын ажил гүйцэтгэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ажиллах хугацааг 30-аад жилээр нэмэгдүүлж, цаашид наанадаж 70 жил ажиллах боломжийг бүрдүүлжээ. Монгол Улсын эдийн засгийн нийт ачааллын аравны нэгийг, 10 их наядын улсын төсвийн 1 их наядыг үүрч, дахиад 60-70 жилийн хугацаанд ажиллах техник эдийн засгийн үндэслэлийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд боловсруулж чадсан гэсэн үг юм. 2019 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 91 дүгээр тогтоол гаргаж Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет хувьцаат компанийг онцгой дэглэмд авч байсан юм.Засгийн газрын шийдвэрээр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай болж, Онцгой дэглэмийн горимоор ажилласан 2019 онд 65.8 тэрбум төгрөг, 2020 онд 88 тэрбум төгрөг, нийт 153.8 тэрбум төгрөгийг зөвхөн худалдан авалтаас хэмнэж чаджээ. Эрдэнэт үйлдвэр нь Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласнаар сүүлийн 10 жилд анх удаа гадаад болон дотоодын зээлийн өр төлбөргүй болжээ.

-Эрдэнэт үйлдвэр цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг даав-

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсхийн Засгийн газрын 2020 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар улсын хэмжээнд бүх айл өрх, зарим аж ахуйн нэгжийн цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг 2020 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдрөөс 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрийг хүртэл төр бүрэн хариуцах шийдвэр гаргасан юм. Ингэхдээ, 100 метр квадратаас доош талбайтай орон сууцны айл өрхийн дулааны төлбөрийг тэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн айл өрх 120 метр квадрат талбайтай байранд амьдардаг бол 20 метр квадрат талбайд ногдох дулааны мөнгөө л өөрсдөө төлж буй юм. Төлбөр тэглэсэнтэй холбогдуулан 650 тэрбум төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гаргахаар болсон. Ингэснээр 2021 оны 07 дугаар сарын 01 хүртэл гэр хорооллын айл өрх дунджаар 240-530 мянган төгрөгийн цахилгааны, орон сууцны айл өрх талбайн хэмжээнээс хамаарч 560 мянгаас 1,1 сая төгрөгийн, Жижиг, дунд аж ахуйн нэгж 7-30 сая төгрөгийн, томоохон аж ахуйн нэгж 500 саяас 1,4 тэрбум төгрөгийн цахилгаан, дулааны мөнгө хэмнэх тооцоо гарчээ. Харин төсөвт байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, түүний оролцоотой хуулийн этгээд, уул уурхайн олборлох, боловсруулах үйлдвэр, банк, банк бус санхүүгийн байгууллаа, крипто валюттай холбогдох үйл ажиллагаа эрхлэгч, газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, импортлох, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, интернэт, үүрэн холбооны үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, согтууруулах ундаа, тамхи үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, өнгөт металл болон хар төмөрлөг, цементийн үйлдвэр төлбөрөөс чөлөөлөгдөөгүй байхаар шийдвэрлэсэн юм. Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжиж байгаагийн хэрээр ажлын байраа хадгалж, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ үнийг нэмэхгүй байх ёстой. Төр засаг, аж ахуйн нэгж, иргэд хамтдаа цар тахлын үеийг давж гарахын төлөө ийм шийдвэр гаргасан болохоо Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тухайн үед илэрхийлж байсан юм.

2.7 Алт ба цэвэршүүлэх үйлдвэр

УИХ-ын гишүүд алтнаас өндөр татвар авч улсын төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө бодож олов. Үүнийгээ хэрэгжүүлэхээр тэр үеийн хууль тогтоогчид Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг 2006 онд гаргасан юм. Монголбанк Лондонгийн металлын захын үдээс хойшхи алтны үнээс хоёр ам.доллар хасч, үүнийг төгрөгт хөрвүүлж дотоодын зах зээл дэх шар металлын ханшийг тогтоодог.  Хууль гарснаар төв банкинд тушаагдсан алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн билээ. Ингэснээр нэг унци алтнаас Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 200 гаруй ам.долларын татвар төвлөрч байлаа. Гэвч үүний нөлөөгөөр манай улсын алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан гэхэд болно. Хууль гарахаас өмнөх дөрвөн жил манай улс 77 тонн алт үйлдвэрлэсэн бол, хууль хэрэгжсэн дөрвөн жилд 48 тонныг олборлосон байх жишээтэй. Тухайлбал, манай улсын алт олборлогч 70 гаруй аж ахуйн нэгж жилд 20 тонн алт олборлодог байсан бол, 2006 онд 15 тонн, 2007 онд 10 тонн, 2008 онд 8 тонн, 2010 онд 2 гаруй тонн алт төв банкинд тушаасан байгаа юм. Тухайлбал, 2008 оны төсөвт мөн онд 20 тонн алт олборлож, үүнээс 53,8 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн юм. Гэтэл мөн оны эхний найман сард 8,2 тонныг олборлож 9,3 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлсэн байх жишээтэй. Тэр үеийн УИХ-ын гишүүн Г.Занданшатар: Алт тушаалтын байдал хангалтгүй байна. Энэ нь 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн зугтаалтын байдал юм. Алтан Дорнод Монгол компани гэхэд 20,4 тэрбум төгрөг төлөөгүй. Үнийн өсөлтийн албан татварын 17 тэрбум төгрөг, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 2,2 тэрбум төгрөг, Нөөц ашигласны 400 сая төгрөг тушаагаагүй. Олон улсын арбитрийн шүүхэд өгсөн байгаа. Энэ компаниас татвараа авахад 26,6 тэрбум төгрөгийн татвар Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд нэмэгдэж төлөгдөх бололцоо бүрдэх юм. Ингэвэл 53,8 тэрбум төгрөгөө төвлөрүүлчих бололцоо бий гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Дэлхийн зах зээлд алтны үнэ өссөн ч, дотоодын зах зээлд олборлолт, тушаалт, борлуулалт буурсантай холбоотойгоор энэ татварын төлөвлөгөө ийнхүү биелэлт муутай явсан нь энэ. Гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн, үнийн өсөлтийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг энэ хуулиас болж олборлосон алтаа хууль бусаар хил давуулж татвараас зайлсхийх зэрэг есөн шидийн далд хувилбар гарч байсан учраас энэ металлын тушаалт ингэж буурсан хэрэг.

Алт бол хатуу валютад тооцогддог. Тэр ч утгаараа, алт тушаалт буурмагц валютын нөөцөд сөргөөр нөлөөлж байсан нь ойлгомжтой. Энэ нь хууль тогтоогчдыг өөрсдийг нь сөхрүүлж удаа дараа буулт хийхэд хүргэж байлаа. Лондонгийн металлын бирж дээрх алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх хэсэгт татвар ногдуулж байсныг эхлээд болиулж, уг бирж дээрх нэг унци алтны үнээс 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод татвар ногдуулж Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр болсон юм. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эхний хагас жилийн байдлаар алтны үнийн өсөлтийн албан татвараас 6.1 тэрбум төгрөг орж ирэх ёстой байснаас 3.9 тэрбум төгрөг орсон буюу 63.3 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад алтны үнийн өсөлтийн албан татвар үндсэндээ хоёр дахин буурсан дүнтэй явна. Яагаад гэхээр алтны үнийн өсөлтийн албан татварын хуульд өөрчлөлт оруулснаар үнийн өсөлтийн албан татвар ногддог орлогын хэмжээ өссөн байгаа. Тухайлбал, өмнө нь нэг унци алтнаас 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулдаг байсан. Харин хуульд өөрчлөлт орсноор нэг унци алтнаас 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж байгаа учраас татвар ногдох орлого буурсан. Мөн өнгөрсөн онд алтны үнийн өсөлтийн татвар дутуу төлөлттэй байсан газрууд хугацаандаа татвараа төлөөгүй байна. Тухайлбал, Алтан Дорнод Монгол 57 тэрбум төгрөгийн өртэй байж байгаа. Олон улсын арбитрийн шүүх дээр байгаа учраас татвар төлөгдөхгүй байж байна. Алтны үнийн өсөлтийн татвараа төлөөгүй нэлээд газрууд бий. Алтан Дорнод Монгол, Жампа, Эрдэс Холдинг, Монгол газар, Эм Жи Эйч зэрэг компаниуд алтны үнийн өсөлтийн албан татвар төлөх ёстой байгаа гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байсан юм. Ийнхүү алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босгыг 850 ам.доллар болгосон, мөн алтны үнийн өсөлтийн албан татварыг зарим аж ахуйн нэгжүүд төлөхгүй байсан нь улсын төсвийн төлөвлөсөн орлого тасалдахад хүргэж байсан учраас валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс дахин явуулсан билээ. Ингэхдээ, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх үүднээс 2011 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс дээрх хуулийг бүр мөсөн хүчингүй болгосон юм.

Харин үүний оронд АШИГТ МАЛТМАЛЫН болон ӨСӨН НЭМЭГДЭХ нөөц ашигласны төлбөр төрсөн тухай тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан хэлж байсан билээ. Энэ үеэс алт олборлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 5 хувийн татвар төлж эхэлсэн бол, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээ дэлхийн зах зээл дээрх унци алтны үнээс хамаарч байлаа. Тухайлбал, нэг унци алт 900-1000 ам.долларын ханштай байвал 1 хувь, 1000-1100 ам.долларын ханштай байвал 2 хувь, 1100-1200 ам.долларын ханштай байвал 3 хувь, 1200-1300 ам.долларын ханштай байвал 4 хувь, 1300 ам.доллараас дээш ханштай байвал 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх тогтолцоонд шилжсэн билээ. Алтны үнэ хямд үед үйлдвэрлэгчдийн төлөх татварыг хөнгөлж, өндөр үед татвараа нэмэгдүүлэх зорилгоор ийм шатлалыг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж өгсөн хэрэг. Энэ өөрчлөлтийг хуульд оруулснаас хойш дэлхийн зах зээлд нэг унци алтны үнэ 1300 ам.доллараас уруудсан удаа дэндүү цөөн. Үүгээр тооцвол алт үйлдвэрлэгчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт гол төлөв 5 хувийн татвар төлж ирсэн гэхэд болно. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг нэмж тооцвол 2011 оноос хойш алт олборлогчид дээд тал нь 10 хувийн татвар төлж ирсэн билээ. Үүнийг өмнөх татвартай харьцуулахад тийм ч өндөр тоо биш. Гэтэл алтны татварыг дахин бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг сэргээж, тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх бодлого манай улс дахиад явуулах нь тэр. Тухайлбал алтны татварыг бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг жилд 24 тонноор нэмэгдүүлж, таван жилийн дотор 150 тоннд хүргэх зорилт тавьсан юм. Тэр хэрээр алт тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх боломжтой гэж бодлого боловсруулагчид үзэж байлаа. Тиймээс 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5 хувь байсныг 2.5 хувь болгож бууруулсан билээ. Харин өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Үүнийг манай улс таван жилийн хугацаанд дагаж мөрдөхөөр тухайн үед хуульчилсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2019 он хүртэл алтныхан ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болох АМНАТ-ийн дарамтаас салж аврагдсан юм. Үе үе энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ энэ мэт авдаг болоод ч тэр үү…

Дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал санхүүгийн зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байгаа ч, 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн  хямралтай харьцуулахад хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг алтны салбарт ажиглагдлаа. Тэгээд ч аливаа санхүүгийн хямралын үед хамгийн эрсдэл багатайд алт тооцогддог тул худалдан авалт нэмэгдэж үнэ нь өсдөг жамтай. 2020 оны төсвийн төслийн тодотголд төвбанк 24 тонн алт худалдан авахаар тусгаж төлөвлөгөөндөө хүрсэн. Тухайлбал, өнгөрсөн оны гүйцэтгэлээр Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 23.6 тонн шар металл худалдан авч, алт тушаалт өмнөх оны мөн үеэсээ 8.3 тонноор нэмэгдэж, улсын төсөвт 174 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Харин 2021 оны нэгдүгээр сарын байдлаар Монголбанк 1.35 тонн үнэт металл худалдан авсан нь 2019 оны мөн үетэй харьцуулбал 750 килограммаар өсч, 2020 оны мөн үетэй харьцуулахад 2.2 тонноор буурсан үзүүлэлт боллоо. 2021 оны нэгдүгээр сард Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 15.7 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 60.3 килограмм үнэт металл худалдан авчээ. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж үнэ 2021 оны нэгдүгээр сард 170,985.19 төгрөг байжээ. Дашрамд дурдахад, Монголбанк алт худалдан авахдаа гурван шаардлага тавьдаг. Эхнийх нь иргэд болон аж ахуйн нэгжийн Монголбанкинд худалдах алт 3 граммаас дээш байх ёстой. 3 граммаас дээш хэмжээний алт худалдах бол үүнийгээ гулдмай болгож, Улсын хяналтын албаар сорьц тавиулсан байх ёстой. Энэ нөхцөлийг хангасан тохиолдолд Монголбанк тухайн өдрийн ханшаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдан авч, төлбөрийг нь бэлнээр бус, харилцах дансанд хийж ирсэн. Ийм шалгуураар төвбанк сүүлийн таван жилд 100 орчим тонн үнэт металл худалдан авсан нь гадаад валютын улсын нөөцийг 3.7 тэрбум ам.доллароор нэмэгдүүлсэн байна. Алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Алт-2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, үүнийг эрчимжүүлэх зорилгоор аж ахуй нэгжүүдэд алтаар эргэн төлөх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат санхүүжилт хүртэл олгосон байдаг. Тодруулбал, төвбанк өнгөрсөн хугацаанд алт худалдан авалтыг нэмэгдүүлэх тодорхой ажлуудыг хийж ирсэн бөгөөд компаниудын үйл ажиллагааг дэмжиж, олборлолтыг нэмэгдүүлэхээр эргэн төлөлтийг алтаар хийх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат зээлийг олгож ирсэн юм.

Мөн компаниудад олгож байсан зээлийг хөрөнгө оруулалтын зээл болгон үргэлжлүүлэхээр болсон билээ. Ингэснээр алт олборлогчдын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал сайжирч алтны салбарын экспортын хэмжээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 5 дахин өсөж, 1.7 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Монгол Улсын экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх, төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахад томоохон хувь нэмэр оруулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын экспортын орлогын 24 хувийг дангаар бүрдүүлдэг салбар ахицтай яваа гэсэн үг. Мөн өнгөрсөн хугацаанд Монголбанкнаас Дархан-Уул, Баянхонгор аймгуудад үнэт металл худалдан авах боломжийг бүрдүүлэх, үнэт металлын арилжаа эрхлэгч иргэдэд тусгай зөвшөөрөл олгох, үнэт металлын сорьцын шинжилгээний үр дүнг цахимаар хүлээн авч төлбөр тооцоог хийх зэрэг ажлуудыг үе шаттайгаар зохион байгуулж ажилласны үр дүнд худалдан авах үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болж Монголбанкинд худалдах үнэт металлын хэмжээ ийнхүү өссөн байна. Цаашид Монголбанкнаас холбогдох байгууллагуудтай  хамтран үнэт металлын олборлолтыг нэмэгдүүлэх, хууль бусаар хил давуулан худалдаалах явдлыг бууруулах, мөн дотоодын зах зээлд гарал үүсэл нь тодорхой үнэт металлын худалдааг албажуулах чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөжээ. Энэ нь алт худалдан авалт цаашид нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлтийг бий болгоод байна. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамныхан ч Монголбанк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ болон боломжийн талаар ярилцсан юм. Сайд нарын зүгээс алт олборлолтын улирал эхлэхээс өмнө компаниудад тулгамддаг санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, урт хугацааны санхүүжилт олгох тал дээр дэмжин ажиллах хүсэлт тавьсан. Харин арилжааны банкуудын хувьд алт олборлогч компаниудын тусгай зөвшөөрөл нь барьцаа хөрөнгө болдог учир лицензийг эргэн цуцалдаг асуудлыг анхаарч үзэхийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдаас хүссэн байдаг. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд болон Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2020 оны хамтарсан тушаалаар Алт-2 үндэсний хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх зорилгоор хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журам хэрэгжиж эхэлсэн ч, цар тахлын тархалт эрчимжиж байгаатай холбоотойгоор УИХ-аас 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр Коронавируст халдвараас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан учраас дээрх журамд мөн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар урьдчилгаа төлбөрийн санхүүжилтийг алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад 2021 онд үргэлжлүүлэн олгохоор болсон юм.

Энэхүү журмаар 6 хүртэлх сар буюу богино хугацаатай зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг энэ он дуустал сунгаж, урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгон өөрчилсөн байна. Журамд дээрх өөрчлөлт орсноор алт олборлогч компаниудад тулгамддаг эргэлтийн хөрөнгийн асуудал шийдэгдэж, алт олборлолт нэмэгдэх улмаар улсын төсөвт алтнаас төвлөрүүлэх орлого өснө гэж төвбанк үзэж байна. Алтны татварыг бууруулж, санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэж энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ үе үе авч буйтай холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд манай улсын алт олборлолт нэмэгдсэн ч, үүнийг хайлуулах зуух ачааллаа дийлэхгүйд хүрч байсан нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээгүй байдал алт гулдмайлахад хүндрэл учруулж байсан юм. Үүнээс гадна, экспортод гаргах бусад уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хэмжих жингийн асуудал хүндрэлтэй байлаа. Тухайлбал, улсын хэмжээнд хүнд даацын авто машины 384 жин ажиллаж байсан ч, эдгээр жинг шалгаж баталгаажуулах эталон хэмжих хэрэгсэл хэдэн жилийн өмнө дутагдалтай байлаа. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд эхний ээлжид хүнд даацын авто машины жинг шалгаж, баталгаажуулах явуулын нэг лаборатори шаардлагатайг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынхан тэр үеийн Шадар сайд У.Хүрэлсүхэд учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед аймгуудын Стандартчилал хэмжил зүйн хэлтсийн байрны засвар үйлчилгээг сайжруулах, хэмжих хэрэгсэл, эталон тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд шаардагдах 4 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгуулахад анхаарч ажиллахаа тэрбээр мэдэгдэж байсан юм. Тэрбээр хэлснээ хэрэгжүүлж чадсан юм. Ийнхүү У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа эталон тоног төхөөрөмжийн асуудал шийдвэрлэж байсан бол, Ерөнхий сайд байхдаа алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээрийг байгуулж амжсан нь цагаа олсон шийдвэр байсан юм. У.Хүрэлсүх МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа Бүгд найрамдах Казакстан улсад албан ёсны айлчлал хийж, тус улсын нийслэл Нур-Султан хотод Монгол-Казахстаны бизнес форумд оролцсон юм.

Уг форумд Монгол Улсын 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, БНКазУ-ын Ерөнхий сайд А.У.Мамин нар оролцож, хоёр орны бизнес эрхлэгчид Алт, мөнгө, үнэт металл цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, Нүүрсний ордуудаас ферросолицион үйлдвэрлэх үйлдвэр барих, Агаарын техникийн ачаа тээврийн нислэгийн инженер, техникийн үйлчилгээний мэргэжилтэн бэлтгэх, Хорио цээрийн бэлдмэл үйлдвэрлэх, мэргэжилтнүүдийг сургах сургалтын төв байгуулах зэрэг найман гэрээг байгуулсан юм. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, ашиглалтад оруулах тухай гэрээнд Эрдэнэс алт ресурс ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Ачитсайхан, Сымбат инжиниринг ХХН-ийн захирал Т.М.Шопшекбаевич нар гарын үсэг зурсан бөгөөд гэрээний хүрээнд Казахстаны талаас 30 сая ам.долларын үнэ бүхий алт цэвэршүүлэх технологийн патентаа Монголын талд үнэ төлбөргүй өгсөн юм. БНКазУ жилд 70 тонн алт үйлдвэрлэх зорилтынхоо хүрээнд нийслэл Нур-Султанд 2013 онд Тау-Кен Алтын алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж ашиглалтад оруулжээ. Ингэснээр жилд 25 тонн алт, 50 тонн мөнгө цэвэршүүлэх боломжтой олон улсын шаардлага хангасан үйлдвэртэй болжээ. Тус үйлдвэр алтыг 99,99 хувь хүртэл цэвэршүүлдэг бөгөөд Тау-Кен Самрук ТӨХК-ийн санхүүжилтээр Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн яамны хяналт, удирдлагаар ажилладаг байна. Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцогчид тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцаад ирсэн. Дашрамд дурдахад, алт нь өнгөт металлын төрөлд багтдаг. Зарим тохиолдолд үнэт металл гэх нь бий. МЭӨ 4-5 зууны үеэс хүн төрөлхтөн алтыг бусад металлуудаас ялган авч хэрэглэх болжээ. Алтанд мөнгө, зэс, төмөр зэрэг металлууд тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байдаг. Үүнд хэдий хэмжээний цэвэр алт агуулагдаж байгааг сорьцоор илэрхийлдэг билээ. Ингэхдээ 333, 375, 585, 750, 916, 960, 999 сорьцоор алтны агуулгыг илэрхийлдэг. Хэрэв нэг грамм жинтэй 333 сорьцтой алтан эдлэл байвал, үүний 333 хувь нь цэвэр алт, үлдэх хувь нь өөр металл гэсэн үг юм. Ийнхүү үнэт эдлэл дэх алтны агууламжийг сорьцоор илэрхийлэхээс гадна, каратаар мөн хэмждэг. Тухайлбал, азийн орнууд ихэвчлэн каратаар алтны агууламжийг тодорхойлдог байна. Хэрэв 14 карат байвал тэр нь манайхны нэрлэж заншсанаар 585 сорьцтой монетон эдлэл юм. Өнөөдөр алтаар валютын нөөцөө бүрдүүлж, олон улсын төлбөр тооцоо хийхээс гадна, үнэт эдлэл үйлдвэрлэхэд ашиглаж байгаа юм. Дэлхийн зах зээлд шар алтыг бодвол цагаан алтны үнэ өндөр байдаг. Цагаан алтны физик химийн шинж чанар шар алтнаас илүү байдаг болохоор тэр юм.

3.БҮЛЭГ.Дэлхийн банк ба санхүүгийн хямрал

3.1. АНУ-ын санхүүгийн хямрал

2009-03-17. Улаанбаатар. Дэлхийн тэргүүлэх эдийн засагтай орнуудын тоонд АНУ зүй ёсоор ордог. Гэвч тус улсын эдийн засаг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хямралд өртсөн юм. Чухам юунаас болж дэлхийн тэргүүлэх эдийн засаг хямрахад хүрэв. Энэ асуултад 2008 оны аравдугаар сарын 28-ны өдөр тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайд: АНУ-ын санхүүг хямралд оруулахад маш олон тооны хүчин зүйл нөлөөлсөн. Нэгдүгээрт: 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний өдрийн халдлагын дараа АНУ-ын нөөцийн банкнаас бага хүүтэй их хэмжээний зээл гаргасан. Хоёрдугаарт: Энэ хүнд байдлаасаа гарч амжаагүй байтал моргейжийн буюу орон сууцны маш хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл иргэддээ олгох ажлыг АНУ-ын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлсэн. АНУ-ын Засгийн газар хүн болгоноо өөрийн орон сууцтай болгох бодлого явуулж, тус улсын банкууд зээлийн нөхцлийг зөөлрүүлж, их хэмжээний найдваргүй зээл олгосон. Гуравдугаарт: Тус улсын иргэдбэлэн мөнгөгүй хэрнээ өөрийн чадавхаасаа давсан тийм амьдралын нөхцөл байдлыг хүсч орон сууцнаас гадна, машин, тавилга гэх мэт үнэтэй зүйлүүдийг зээлээр авч байсан. АНУ-ын эдийн засгийн хямрал эхэндээ Европын орнууд руу хүчтэй чиглэж байсан бол, хожим Азийн орнууд руу чиглэсэн. Энэ нь Азийн хөрөнгийн биржүүдэд компаниудын хувьцааны ханш хэрхэн буурч байгаагаас харагдана. Тухайлбал, Sony корпорацийн хувьцааны ханш хөрөнгийн бирж дээр нэрлэсэн үнээсээ 70 хувиар доогуур ханшаар худалдаалагдаж байна. Энэ нь тус компанийн бодит хөрөнгө, бодит үнэлгээнээс доогуур ханштай болж байгааг гэрчилж байгаа явдал юм. Азийн орнуудын эдийн засаг хямарч байгаагийн бас нэг илрэл бол долларын ханш хэлбэлзэж эхэлсэн явдал. Азийн эдийн засаг яагаад хямраад байна гэхээр эдгээр улс орнууд Америк руу их хэмжээний экспортын бүтээгдэхүүн гаргадаг. Америк эдийн засгийн хямралд орсноор эдгээр орнуудаас экспортын бүтээгдэхүүн худалдан авах чадваргүй болчихож байгаа юм. Америк руу гаргадаг экспортын хэмжээ багасна гэдэг нь тухайн улсад орох хөрөнгө оруулалтын хэмжээ хумигдаж байна гэж тайлбарлаж байсан билээ. АНУ-ын wall street-ээс эхтэй санхүүгийн хямрал олон тооны хүчин зүйлээс шалтгаалсан болохыг эдийн засагчид ийнхүү хэлдэг.

2001 оны есдүгээр сарын 11-ний өдрийн халдлагыг суурь шалтгаан нь болсон гэж үздэг аж. Үүний дараахан тус улсын нөөцийн банкнаас бага хүүтэй их хэмжээний мөнгө гаргажээ. Залгуулаад нөхцөлөө зөөлрүүлж хүн бүрийг орон сууцтай болгох бодлого явуулсан ч, эргээд баталгаагүй моргейжийн зээл болж хувирсан байна. Үүнээс болж тус улсын дийлэнх банкууд хүндэрч зээлээ хаасан нь мөнгөний гачигдалд ороход хүргэв. Энэ нь даамжирч даатгалын болон хөрөнгийн зах зээлд нь уналт ажиглагдаж эхэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, тус улсын санхүүгийн секторууд бүхэлдээ өвчилж, бодит эдийн засаг нь царцахад хүрсэн тал бий. Тиймээс хямралыг намжаахын тулд Америкийн засгийн газраас 700 тэрбум ам.долларын санхүүгийн тусламжийг банкууддаа олгохоор шийдвэрлэсэн гэдэг. Энэ нь хямралыг бага ч болтугай зогсоох найдвар болно гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Харамсалтай нь хямрал үргэлжилсээр дэлхийн томоохон хөрөнгийн биржүүдийн индекс, компаниудын хувьцааны ханш унасаар байв. АНУ-ын төрөөс зохицуулалт хийх гэсэн ч амжилтгүй болсон нь хөрөнгө оруулагчдын зах зээлд итгэх итгэл сул байгаагийн тод илрэл болсон билээ. АНУ болон бусад хөгжингүй орнуудын эдийн засгийн өсөлт буурч, үүнийгээ дагаад хөрөнгө оруулалт буурна гэсэн хандлага зах зээлд давамгайлж байсан учраас томоохон биржүүдийн индекс унаж, хувьцааны ханш суларсаар байсан юм. Америкийн эдийн засаг хүнд байсан тул долларын ханш хүртэл ганхаж эхлэв. Тиймээс долларын ханшийн эрсдэлээс сэргийлж хөрөнгө оруулагчид алт ихээр худалдан авч байжээ. Америкийн эдийн засаг тогтворжиж байдал хэвэндээ ортол алтны үнэ өндөр байна гэдгийг тухайн үед шинжээчид тооцоолж байсан юм. Харин бусад түүхий эдийн үнэ унах нөхцөл бүрэлдэж байлаа. Монгол Улсын Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Хятадууд түүхий эдийн их хэмжээний нөөц бэлтгэж байгаа. Нөөц хангалттай түвшинд хүрвэл дэлхийн зах зээлд түүхий эдүүдийн эрэлт багасч, үнэ буурна гэдгийг мөн онцолж байсан юм. Тиймээс хямрал хэдий хүртэл үргэлжлэх нь хэн хүний санаа чилээх асуудлын нэг болоод байсан цаг үе. Үүнд дийлэнх эдийн засагчид АНУ-ын санхүүгийн хямрал хэдийг хүртэл үргэлжлэхийг тааж хэлэхэд бэрх хэмээн хариулж байв. Харин тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайд: Ойрын хоёр, гурван жилдээ эдийн засгийн хямрал үргэлжлэх байх хэмээн ярьж байсан юм. Энэ нь биеллээ олсон байдаг. 2010 оны есдүгээр сарын 7-ны хавьцаа дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаанд америкийн эдийн засаг хүнд хэвээр байна гэж тусгасан нь үүний нэг нотолгоо, бас баталгаа байв.

Өөрөөр хэлбэл, АНУ-ын эдийн засаг, санхүүгийн хямрал 2008, 2009, 2010, 2011 оныг дамнан үргэлжилсэн юм. Тухайлбал, 2011 оны есдүгээр сарын дундуур америкт ажилгүйдэл 9,1 хувьд хүрсэн байлаа. АНУ 300 гаруй сая хүн амтай гэж тооцвол, тус улсад 30 гаруй сая хүн ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжээд байсан юм. Ийнхүү хүн амынх нь тодорхой хэсэг орлогогүй болсон нь америкийн эдийн засгийг хойш чангааж байсан нь мэдээж. Ажилгүйдэл нэмэгдэхийн хэрээр бараа бүтээгдэхүүний эрэлт буурч, үйлдвэрүүдийнх нь ашиг орлого буурч байсан юм. Үүний бодит жишээг америкийн орон сууцны зах зээлээс харж болохоор байв. Америкийн худалдааны яамнаас гаргасан судалгаагаар орон сууцны борлуулалт 2011 оны есдүгээр сард өмнөх сараасаа 0,7 хувиар буурсан бол, орон сууцны үнэ 1,2 хувиар буурсан байв. Эрэлт буурч, үнэ буурахын хэрээр барилгын компаниудынх нь ашиг орлого буурч байсан нь эндээс илт харагддаг. Ганц барилгын салбарт гэлтгүй бусад салбарт ч бууралт гарч байсан нь мэргэжлийн байгууллагуудаас явуулсан судалгаанаас харагддаг. Институт фор сапли менежмент байгууллагаас явуулсан судалгаагаар америкийн үйлдвэрлэлийн индекс 2011 оны есдүгээр сард өмнөх сараасаа 0,3 нэгжээр буурч, 50,6 нэгж болсон байлаа. Үйлдвэрлэлийн индекс 2009 оны долоодугаар сараас хойш байгаагүй хамгийн доод түвшиндөө хүрсэн нь энэ. Өөрөөр хэлбэл, америкийн үйлдвэрлэлийн салбар эдийн засгийн хямралын оргил үеэс ч дордсон юм. Ийнхүү америкт ажилгүйдэл газар авч байсан нь үйлдвэрлэл буурч, бодит эдийн засгийн өсөлт саарах дохиог өгч байсан юм. Америк хэрэглээнд түшиглэсэн эдийн засагтай орон. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд үйлдвэрлэл хөгжсөн орнуудын экспортын бүтээгдэхүүний дийлэнхийг шингээж ирсэн ч, хямралын үед тэгэх бололцоогүй болов. АНУ-ын эдийн засаг хямралд өртөж худалдан авах чадваргүй болсон нь Европын улсууд төдийгүй, Азийн орнуудад хүндээр тусч эхэлсэн юм. Америкийн хямрал дэлхийн нөгөө өнцөгт байгаа эдийн засагт яахаараа гэж хэн хүнгүй асууж байлаа. Үүний хариулт нь их энгийн. Нэг нь нөгөөгөөсөө хамааралтай эдийн засаг тул хямрахгүй байхын ч аргагүй. Ийнхүү санхүүгийн хямрал гинжин хэлхээгээр бусад орнуудад мэдрэгдэж эхлэх нь тэр.

3.2. Европын санхүүгийн хямрал

Европын холбоо одоогоос хэдэн жилийн өмнө Австри, Англи, Бельги, Болгари, Герман, Грек, Дани, Ирланд, Испани, Итали, Кипр, Латви, Литва, Люксенбург, Мальта, Нидерланд, Польша, Португали, Румын, Словак, Словени, Финлянд, Франц, Унгар, Чех, Швед, Эстони зэрэг 27 орноос бүрдэж байлаа. Эдгээрээс 17 нь нэгдсэн нэг валют болох евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж ирсэн. Тухайлбал, Австри, Бельги, Герман, Грек, Ирланд, Испани, Итали, Кипр, Люксенбург, Мальта, Нидерланд, Португали, Словак, Словени, Финлянд, Франц, Эстони зэрэг 17 орон евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж ирсэн юм. Евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэдэг дээрх орнуудыг евро бүсийн орон гэж нэрлэдэг. 2012 оны байдлаар евро бүсийн орнуудын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 3 хувиас хэтрэх ёсгүй байлаа. Мөн улсынх нь өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас доогуур байх ёстой байсан юм. Гэтэл 2012 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн байдлаар евро бүсийн орнуудаас Люксенбург, Финлянд, Словени гэсэн гурван орон л төсвийн сахилга зөрчөөгүй явсан нь сайшаалтай. Харин бусад нь тааруухан дүн авахаар байсан юм. Тэднээс Грек, Итали, Ирланд, Испани, Португали улсууд өрийн хэмжээгээрээ бусдаасаа дээгүүрт бичигдэж байсныг нуух юун. Тухайлбал, Грекийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 142 хувьд, Италийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 119 хувьд, Ирландын өр дотоодын нийт бүтээгдхүүнийхээ 96 хувьд, Португалийн өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 93 хувьд хүрчихсэн байсан юм. Дээрх улсуудын эдийн засаг зөвхөн 2012 онд ингэтлээ хүндэрчихсэн юм биш. Өмнө нь ийм байдалтай байсан гэдэг. Тиймээс 2011 оны нэгдүгээр сарын 16-ны хавьцаа тэр үеийн Европын холбооны ерөнхийлөгч Херман ван Ромпей Евро бүсийн сайд нарын уулзалтын үеэр нэгэн чухал мэдэгдэл хийсэн байдаг. Тэрбээр: Бид хамтын хүчээр евро бүсийг хадгалж үлдэх хэрэгтэй байна. Европын холбооны улсууд санхүүгийн хувьд оршин тогтнож чадахгүй бол, Европын холбоо үгүй болно. Тиймээс Европын холбооны эдийн засгийн хямралын хоёр дахь давалгааг хамтдаа анагаах шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд Грек, Ирланд, Испани, Португалийн эдийн засгийг хамтын хүчээр аврах шаардлага тулгарч байна. Өнөөдөр Ирланд улсад 60 тэрбум еврогийн дэмжлэг хэрэгтэй байна. Европын холбооны буурай улсуудын тоонд багтдаг Португали улсад санхүү хүндхэн байна. Испанийн эдийн засаг Португалиас арай дээр байгаа ч, энэ улсын эдийн засгийн хэвийн байдалд оруулахад дор хаяж 1 тэрбум еврогийн дэмжлэг хэрэгтэй байна. Дээрх улсууд хэрэв дэмжлэг хүсвэл, Европын холбоо болон Валютын сангийн хамтран байгуулсан сангаас дэмжлэг үзүүлэх болно. Одоогоор тус санд 750 тэрбум евро байршиж байна хэмээн дурдаж байсныг сануулах нь зүйтэй болов уу.  Чухам юунаас болж дээрх улсууд өрд орж, өрийн хямралд өртсөн бэ гэдэг асуулт эндээс урган гардаг. Тэгвэл үүнд эдийн засагчид Грекийн хэт үрэлгэн зан энэ улсыг дааж давшгүй өрийн хямралд оруулаад зогсохгүй, евро бүсийн хэд хэдэн орныг хөлдөө чирсэн болохыг хэлдэг. Гэхдээ тэд нэг нь нөгөөгөө буруутгахаас илүүтэй хамтын хүчээр үүнийг даван туулахыг хичээж байсан нь Европын холбооны ерөнхийлөгч Херман ван Ромпейн хэлсэн үгнээс илт харагддаг.

2009 онд америкийн эдийн засаг хямарч, энэ нь эцэстээ дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямрал болж даамжирсан тал бий. 2010 зургаадугаар сарын 2-ны өдрийн байдлаар нөхцөл байдал дээрдэж дэлхийн ихэнх улсууд хямралаас гарсан тухайгаа мэдэгдэж байсан ч, европын холбооны зарим улсуудад нөхцөл хүнд байсаар байсныг дээрх тоо баримт тод харуулах биз ээ. Нэг талд ийнхүү хэрхэн өрийн хямралаас гарах тухай ярьж байхад, нөгөө талд евро бүсийн өрийн хямрал дэлхийн эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх вэ гэдэг дээр анхаарлаа хандуулж байсан юм. Европын холбооны улсуудын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарын төлөв байдлыг илтгэдэг фурчасинг менежер индекс 50 нэгжээс дээш байвал тухайн салбарт өсөлт гарч буйг илтгэдэг байна. Харин 50 нэгжээс бага гарвал тухайн салбарт бууралт гарч буйг илэрхийлдэг юм. Маркет экономикс байгууллагаас явуулсан судалгаагаар фурчасинг менежер индекс 2011 оны наймдугаар сард 51,1 нэгжтэй гарч байлаа. Энэ нь евро бүсэд эдийн засгийн хямрал нүүрлэх нь гэсэн айдсыг бага зэрэг намжаасан ч, индекс огцом өсөхгүй байсан нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ буурч болзошгүй байсныг давхар анхааруулж байсан юм. Дээр нь европын холбооны орнуудад ажилгүйдэл 10 хувьд хүрээд байсан нь байдлыг хурцатгаж байв. Дэлхийн эдийн засгийн 30 хувийг АНУ, 40 хувийг Европын бүс эзэлдэг. Америк болон евро бүсийн орнуудад ажилгүйдэл нэмэгдэж, үйлдвэрлэл буурч, бодит эдийн засгийн өсөлт ийнхүү саарч болзошгүй байсан нь бусад оронд хүндрэл авч ирж мэдэхээр байлаа. Тэр дундаа үйлдвэрлэл хөгжсөн азийн орнуудыг хөлдөө чирж мэдэхээр байсан юм. Америк болон европын холбооны орнуудын хэрэглэгчдийн худалдан авах чадвар буурахын хэрээр азийн орнуудаас импортолж авах бараа бүтээгдэхүүн хумигдаж, энэ нь үйлдвэрлэлд тулгуурласан эдийн засагтай Хятад, Солонгос, Япон улсуудад хүндээр тусч мэдэхээр байсан юм. Хэрэв евро бүсийн өрийн хямрал савнаасаа халивал, дэлхийн эдийн засагт төдийгүй, манай улсын санхүүд хүссэн хүсээгүй хүнд цохилт өгнө гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байлаа. 2011 оны есдүгээр сарын 15-нд Монголбанкны Эрсдэлийн удирдлагын газрын албаны дарга Батсайхан: Дэлхийн эдийн засаг цаашид хүндэрвэл манай улсад энэ нь хүссэн хүсээгүй нөлөөлнө. Ингэхдээ гадаадад ажиллагсдын мөнгөн гуйвуулга буурч, гадаадын хөрөнгө оруулалт багасч магадгүй. Үүнээс гадна, зэсийн үнийн бууралтаар дамжиж төсөвт дарамт авч ирж болзошгүйг анхаараалж байсан юм.

Ер нь америк болон евро бүсийн эдийн засгийн хүндрэл ази төдийгүй, манай улс руу хүрээгээ тэлбэл дараах 5 нөхцөл байдлаар дамжина гэж эдийн засагчид үзэж байсан юм. Нэгдүгээрт: Хятад экспортынхоо багагүй хэсгийг Европт гаргадаг. Евро бүс санхүүгийн хямралд автах юм бол хятадын экспортлох бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ буурна. Хятадын экспортын хэмжээ буурвал Монголоос авах түүхий эд, материалын импорт буурах магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, манайхаас авах зэс, нүүрс зэрэг бусад түүхий эдийн эрэлт буурна гэсэн үг юм. Тэр ч утгаараа евро бүсийн хямрал хятадаар дамжиж манай улсын борлуулалтын орлого багасад нөлөөлж магадгүй гэж таамаглах нэгэн байсан билээ. Хоёрдугаарт: дэлхийн эдийн засгийн 40 хувийг эзэлдэг евро бүсийн орнуудын дотоодын эрэлт буурна гэдэг нь гадаад зах зээлд түүхий эдийн эрэлт буурахыг илтгэж байлаа. Манай улсын экспортын зэс, өнгөт металл, хар төмөрлөг, нүүрс гээд бүхий л түүхий эдийн эрэлт буурах нөхцөл тавигдах байв. Эрэлт буурч байгааг дагаад үнэ буурах зах зээлийн зарчим үйлчлэх нь гарцаагүй байлаа. Энэ үнийн бууралт монголын эдийн засагт шууд нөлөөлөх магадлалтайг эдийн засагчид анхааруулж байсан юм. Гуравдугаарт: Европоос орж ирэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурна гэж шинжээчид үзэж байлаа. Дөрөвдүгээрт: Евро бүсийн өрийн хямралаас болж дэлхийн зах зээлд бараа таваарын эрэлт буурч, үнэ нь тэр хэрээр уруудаж байсан билээ. Энэ байдал удаан үргэлжилбэл манай улсын экспортын орлого буурч, гадаад худалдааны алдагдал нэмэгдэж, гадаад валютын нөөц хорогдох эрсдэл байсан юм. Тавдугаарт: Монголын нэхмэл сүлжмэл бүтээгдэхүүн европын зах зээл рүү нэлээд гардаг. Европын худалдан авах чадвар буурвал энэ бүтээгдэхүүний эрэлт буурах магадлал маш өндөр байсан юм. Манай улс 2006 онд европын холбооны улсууд руу бараа бүтээгдэхүүн экспортын ямар ч татваргүйгээр гаргаж эхэлсэн байдаг. Энэ боломж 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөр дуусгавар болсон юм. Харин үүнийг сунгаж европын холбооны улсууд руу дахин бараа бүтээгдэхүүн 3 жилийн хугацаатай ямар ч экспортын татваргүйгээр гаргах боломжтой болсон юм. Энэ талаар тэр үеийн Гадаад харилцааны яамны Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрын дэд дарга Батжаргал: Европын холбооны улс руу бараа бүтээгдэхүүн татваргүйгээр экспортлох эрх дахин гурван жилийн хугацаагаар сунгагдлаа. 7200 нэрийн барааг импортын тэг татвартайгаар Европын холбооны 27 гишүүн оронд экспортлох хөнгөлөлт 2009 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжинэ. Энэхүү хөнгөлөлт 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нийг хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчлэх юм хэмээн мэдэгдэж байлаа. Ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд манай аж ахуйн нэгжүүд ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн европын холбооны улсууд руу экспортлох боломж дахин нээгдсэн ч, европт санхүүгийн хямрал нүүрлэснээр манай улсаас авах ноос ноолуурын бүтээгдэхүүний импорт буурч болзошгүй нөхцөл байдал үүссэн юм.

3.3. Грекийн санхүүгийн хямрал

Евро бүсийн хямралын гол буруутан нь Грек улс гэлцдэг. Энэ улс евро бүсийн орнуудыг 2008-2009 он хавьцаа хямрал руу дагуулсан гэж ойлгогддог. Энэ нь грек улс евро бүсэд нэгдэж орсон тэр үеэс эхлэлтэй юм. Грекчүүд 2001 онд евро бүсэд элсэхдээ европын холбооноос тавьдаг төсвийн хариуцлагыг хэдийнэ зөрччихсөн байжээ. Тодруулбал, төсвийн алдагдал нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 3 хувиас хэтрэх ёсгүй. Улсынх нь өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас доогуур байх ёстой гэсэн евро бүсийн орнуудын мөрддөг алтан дүрмийг зөрчсөн байжээ. Гэвч үүнийгээ томоохон банкуудад их хэмжээний мөнгө төлөх замаар далдалж, санхүүгийн тайлан балансаа ташаа мэдээллэх замаар евро бүсэд элсэн орсон байгаа юм. Энэ нь хэдэн жилийн өмнө нэгэнт нийтэд ил болсон мэдээлэл. Энэ үед Грекийн төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 15,4 хувьд хүрч, өрийн хэмжээ нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 127 хувьд хүрчихсэн байлаа. Тус улсын мөнгө олдог гол салбар нь аялал жуулчлал, далайн тээвэр, химийн үйлдвэрлэл юм. 2008 онд тохиосон дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед дээрх салбаруудынх нь орлого хумигдсан байна. Энэ үед тус улс зарлагаа бууруулах бус, эсрэгээр нь нэмэгдүүлж байжээ. Тухайлбал, төрийн албан хаагчдынхаа цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлж, тэтгэвэр тэтгэмж болон халамжийнхаа хэмжээг өсгөсөн байгаа юм. Олсноосоо илүү зардаг нь тус улсын төсвийн алдагдал хэрээс хэтрэхэд нөлөөлжээ. Энэ бүхэн тус улсыг өрийн хямрал рүү түлхсэн гэж ойлгож болно. Тиймээс тус улс 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 23-ны өдөр Европын холбоо болон Олон улсын валютын санд хандаж анхны зээл тусламжаа хүссэн байна. Евро мөнгөн тэмдэгт хэрэглэдэг Грек улсын эдийн засгийн талаарх таагүй мэдээлэл нь еврогийн ханш ам.долларын эсрэг 15 орчим хувиар унахад нөлөөлсөн байна. Еврогийн ханш үргэлжлэн унавал евро бүсэд аюул авч ирж мэдэхээр байжээ. Тиймээс европын холбоо болон олон улсын валютын сан Грект зээл олгохоор болсон байгаа юм. Гэхдээ Грекийг төсвөө тана гэсэн шаардлага тавьсан байгаа юм. Энэ дагуу Грекийн засгийн газар төсвөө танах шийдвэр гаргаж, 2010 оны тавдугаар сарын 5-нд тус улсын парламент 4,8 тэрбум еврогийн хэмнэлт хийх эдийн засгийн хамгаалалтын хууль гээчийг баталсан байна. Уг хуулиар сард 3000 еврогоос дээш цалинтай төсвийн албан хаагчдад хагас жил тутам 1000 еврогийн бонус олгодог байсныг зогсоох. Төсвийн албан хаагчдын урамшуулал тэтгэмжийг 8 хувиар хасах. Сард 2500 еврогоос дээш тэтгэвэртэй хүмүүст нэмэлт тэтгэмж олгохгүй байх. Тэтгэврийн нас 61 байсныг 65 болгон өөрчилж, архи, тамхи, шатахууны татварыг 10 хувиар өсгөх шийдвэр гаргажээ. Үүний дараа 2010 оны тавдугаар сарын 9-ний өдөр евро бүсийн орнууд Олон улсын валютын сантай хамтран Грекийн засгийн газарт 110 тэрбум еврогийн санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсон байгаа юм.

Ингэснээр тус улсын төсвийн алдагдал хэрээс хэтэрч, Засгийн газар нь 300 тэрбум еврогийн өртэй болжээ. Үүнээс 50 тэрбум еврогийн өрийг ойрын хугацаанд барагдуулах ёстой байсан ч, тус улс санхүүгийн тийм чадамж байсангүй. Тиймээс үүнийг барагдуулахад шаардагдах санхүүгийн дэмжлэг Европын холбооноос дахиад хүссэн байдаг. Олон улсын валютын сан, Европын холбоо яагаад Грект гар сунгаж байсныг хүн бүр гайхдаг. Энэ нь хариулахад тийм ч хүндрэлтэй асуулт биш юм. Учир нь Грекийн хямрал даамжирвал евро бүсийнх 16 оронд халдварлах байсан учраас тэр. Евро бүсийн орнууд евро гэх нэг мөнгөн тэмдэгт хэрэглэж байсан нь тэдний хувь заяаг холбож байсан юм. Грекийг оролцуулаад 16 орон еврог өөрийн улсын мөнгөн тэмдэгт хэмээн зарласан учраас өөр хоорондоо хамааралтай санхүүгийн системд нягт холбогдсон байсан гэсэн үг. Тиймээс ч Грек хямарч еврогийн ханшид нөлөөлж эхэлмэгц бусад евро бүсийн орнуудын эдийн засаг санхүүд цохилт өгч байсан гэж ойлгож болох талтай. Тэр тусмаа төсвийн сахилга бат алдагдсан Португали, Ирланд, Итали, Испанид хүндээр тусах байв. Тиймээс бүсийн орнууд Грекийг хямралаас гаргах гэж бүгд дор бүрнээ хичээсэн байдаг. Грек ч ялгаагүй. Тухайлбал, тус улс хямралаас гарахын тулд 2010 оны эцэст төсвийн алдагдлаа 8,7 хувь, 2012 онд гэхэд 3 хувь болгох зорилт тавин ажилладаг байдаг. Үүний тулд дээр дурдсанчлан төрийн албан хаагчдынхаа цалинг хасч, тэтгэвэрт гарах насыг нэмж, татвараа нэмсэн байдаг юм. Үүнийг тус улсын иргэд эсэргүүцэж, ажил хаяж, жагсаал цуглаан дээрээ тулж байсан ч улсаараа хямрах уу, эсвэл хэсэг хугацаанд бүсээ чангалах уу гэдэг хоёрхон сонголт байв. Грекийг хямрах үед евро бүсээс гаргах, эсвэл еврогоос татгалзвал асуудал намжих биш үү хэмээн эргэцүүлэх цөөнгүй хүн байв. Гэвч ингэх бололцоогүй хэмээн ганц хариулт тэднийг угтаж байлаа. Учир нь евро бол тус бүсийг эдийн засгийн хувьд төдийгүй, улстөрийн хувьд холбодог гүүр нь юм. Нэгдсэн нэг мөнгөн тэмдэгт евро нийтээрээ хэрэглэж байсан учраас Европын холбооны нэгдэл оршиж буйн нэг үндэс билээ. Аль нэг улс еврогоос татгалзсанаар европын холбоо эцэстээ тарч бутарч болзошгүй томоохон хор уршиг гарах байв. Тиймээс Европын холбоо Грект өнгөрсөн хугацаанд тусалж ирсэн юм. 

3.4. Азийн санхүүгийн хямрал

Ази номхон далайн бүсийн Санхүү Хөгжлийн төвөөс Дэлхийн Банктай хамтран Азийн эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлага, авч байгаа арга хэмжээнүүд сэдэвт видео семинарыг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 27-ны өдөр зохион байгуулсан юм. Видео семинарт Ханой, Хо Ши Мин, Манила, Коломбо, Токио, Улаанбаатар, Шанхай болон Бээжингийн дэлхийн банкин дахь суурин төлөөлөгчид, тухайн улсын эдийн засагчид, шинжээчид оролцож 10 гаруй жилийн дараа дахин давтагдсан Азийн хямралын талаар ярилцсан юм. Видео семинарын үеэр Дэлхийн банкны Бээжин дэх төлөөлөгчийн газрын Хятад, Монголын хариуцсан газрын дарга Девид Доллар 10 жилийн дараа давтагдсан азийн санхүүгийн хямралын шалтгаан, сургамжын талаар илтгэл тавив. Үүний сацуу санхүүгийн хямрал азийн хөгжиж буй орнуудад хэрхэн нөлөөлж байна сэдвээр Азийн санхүүгийн хөгжлийн төвийн орлогч захирал Яанг Жинлинг, Дэлхийн банкны хөгжлийн төв Федерик Макаранс, Вьетнамын Сангийн сайд Ван Тао нар илтгэл тавьсан юм. Вьетнамын Сангийн сайд Ван Тао: Гадаадад ажилладаг манай улсын иргэд жилдээ эх орон руугаа 8 тэрбум ам.доллар гуйвуулдаг байсан бол, энэ нь эрс багассан тухай мэдэгдсэн байдаг. Вьетнамын олон мянган иргэд гадаадад ажилладаг аж. Дэлхийн дахинаа санхүүгийн хямралтай тулгарсан учраас гадаадад ажилладаг тус улсын иргэд эх орон руугаа буцах нь ихэссэн байна. Тиймээс тус улсын гадаадад ажилладаг иргэдийн эх орон руугаа гуйвуулдаг мөнгөний хэмжээ нь эрс буурсан байгаа юм. Үүнээс гадна, Вьетнамд аялал жуулчлалын салбараас орж ирэх мөнгөний хэмжээ багассан байлаа. Үүний сацуу хөрөнгө оруулалт төлөвлөж байсан хэмжээндээ хүрээгүй зэргийг дурдаж болох юм. 2009 онд тус улс 65 тэрбум ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэж төлөвлөж байжээ. Үүний сацуу Вьетнамын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагддаг үнэт цаасны ханш унаж, зээл олголт багассантай холбоотойгоор үл хөдлөх хөрөнгийн ханш уруудаж эхэлсэн байгаа юм. Илтгэлээс азийн ихэнх улс энэ мэт нэгэн ижил хүндрэлтэй байгаа нь ажиглагдаж байсан юм. Нэгэнт азийн ихэнх улс орнууд санхүүгийн томоохон бэрхшээлэй тулгараад байсан тул арилжааны банкуудаараа дамжуулан санхүүгийн хямралаас гарах гарцыг эрэхийлж эхэлжээ. Нэг ёсондоо, азийн улсууд банкны сектортоо дэмжлэг үзүүлсэн тухайгаа семинарын үеэр хэлж байсан юм. Энд азийн зарим нэг улсаас жишээ татан хэлэх нь зүйн хэрэг байх. Тухайлбал, Японы эдийн засаг 2008 оны сүүлийн гурван сард 12 орчим хувийн бууралттай гарсан байдаг. Тиймээс Японы Засгийн газар хямралын эсрэг 225 тэрбум америк долларын төлөвлөгөө батлан хэрэгжүүлсэн нь үр дүнгээ өгч эхэлсэн юм. Тухайлбал, 2009 оны гуравдугаар сард тус улсын экспортын хэмжээ өмнөх сарынхаасаа өсч, худалдаалагдахгүй байсан барааны нөөц багассан байгаа юм. Үүний зэрэгцээ японы хөрөнгийн биржийн үндсэн үзүүлэлт болох Никкей-ийн индекс өссөн үзүүлэлт гарч эхлэв. Никкей-ийн индекс 2008 оны сүүлчээр огцом буурсан ч, 2009 оны дундуур 3,6 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан юм. Энэ жишгээр азийн орнууд хямралыг даван туулахын тулд дотоодын зах зээлээ дэмжихийн тулд, арилжааны банкууддаа дэмжлэг үзүүлж, мөнгөний хатуу бус зөөлөн бодлого явуулж эхэлсэн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, бүхий л орнууд нэгэн ижил хүндрэлтэй тулгарч тэрнээсээ гарах нэгэн ижил гарцыг эрэлхийлж байлаа.

Видео семинарын үеэр яригдаж байсан гол асуудлын нэг бол азийн ихэнх улсууд мөнгөний зөөлөн бодлого явуулж эхэлсэн нь санхүүгийн хямралаас гаргах сайн талтай ч, эргээд 10 жилийн дараа дахин санхүүгийн хямралд хүргэж болзошгүйг эдийн засагчид анхааруулж байсан нь нууц биш. Үүнд тэр үеийн Дэлхийн банкны Бээжин дэх төлөөлөгчийн газрын Хятад, Монголыг хариуцсан газрын дарга Девид Доллар: Өнөөдрийн АНУ-ын авч хэрэгжүүлж байгаа мөнгөний зөөлөн бодлого нь эргээд 10 жилийн дараа санхүүгийн хямралд хүргэж болзошгүй юм. Уг нь инфляцийг бага хэмжээнд барихын тулд зээл бага багаар олгох нь зүйн хэрэг. Гэхдээ өнөөдөр инфляийг барихаас илүүтэй дефляцийг барих хамгийн оновчтой шийдвэр болоод байна. Нэг ёсондоо эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэх хамгийн чухал шийдвэр. Тиймээс өнөөдөр АНУ мөнгөний зөөлөн бодлого явуулж, үнэт цаасны хүүгээ бууруулах зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа юм. Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд АНУ дэлхий экспортын дийлэнх хувийг худалдан авдаг байсан. Харин энэ улс өнөөдөр санхүүгийн хямралд өртөөд байна. Тэр ч утгаараа экспортлогч орнуудын бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авахгүй болмогц дэлхийн бусад орнууд дагаж хямраад байна. АНУ нэгэнт ийм хямралд орсон тул экспортлогч орнууд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ хаашаа шингээх вэ гэдгээ сайтар бодож үзэх хэрэгтэй. Өөрийн улсдаа үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээлдээ шингээх нь эдийн засгийн хямралаас аварахаас гадна, санхүүгийн хямралаас гарах эцсийн боломж гэж дүгнэж хэлмээр байна. Энэ маягаар бүхий л орнууд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ өөрийн улсын зах зээлд эхлээд борлуул. Энэ нь санхүүгийн хямралаас гарах нэг гарц болно. Урьдчилсан прогнозоор 2009 онд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2 хувиар өсөх таамаглалыг одоогоор дэвшүүлээд байна гэсэн тайлбарыг 2008 оны сүүлчээр видео семинарын үеэр хэлж байсан юм. Ийнхүү 2008-2009 оныг дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай үдсэн билээ. Харин оновчтой бодлогын үр дүнд 2010 оноос байдал дээрдэж эхэлсэн юм. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болж, экспортод тулгуурласан эдийн засагтай азийн үйлдвэрлэгч орнуудын бүтээгдэхүүний худалдан авах улсгүй болмогц тухайн улс нь иргэдийнхээ худалдан авах чадавхийг сайжруулж бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээлдээ худалдаалсан нь хямралаас гарахад нөлөөлсөн байгаа юм. Энэ нь дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаанаас тод харагддаг. Дэлхийн банк 2010 оны есдүгээр сарын 7-ны өдөр зүүн азийн орнуудын бүс нутгийн эдийн засгийн талаарх хагас жилийн тойм судалгааг танилцуулахад өмнөхөөсөө харьцангуй сайжирсан үзүүлэлт гарсан нь үүний нотолгой юм. Тухайн үед Дэлхийн банкны Монгол дахь суурийн төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Хятадын эдийн засаг өсч байгаатай холбоотойгоор уул уурхайн бүтээгдэхүүний эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь ашигт малтмалаас хамааралтай эдийн засагтай зүүн азийн орнуудад сайнаар нөлөөлнө гэж хэлж байв. Үүнээс гадна, зүүн азийн орнуудыг чиглэсэн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлагатай байжээ. Энэ нь зүүн азийн орнуудын эдийн засаг өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. 2009 онд зүүн азийн эдийн засаг 7,3 хувийн өсөлттэй гарсан бол, 2010 онд 8,9 хувийн өсөлттэй гарахаар байснаас үүнийг харж болно. Гэхдээ үүний хажуугаар саар зүйл гарч болзошгүй байлаа. Хямралын үед зүүн азийн олон мянган хүн ажилгүй болсон байдаг. Тэднийг ажлын байртай болгохын тулд багагүй мөнгө шаардагдана. Энэ нь зүүн азийн орнуудын төсвийн алдагдал буурахгүй байх нэг шалтгаан болохоор байсан юм.

3.5. Зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын санхүүгийн хямрал

Дэлхийн банк 2008-2009 оны хямралын үед ойр ойрхон бүсийн орнуудынхаа эдийн засаг, санхүүд үнэлэлт дүгнэлт өгч байлаа. Тухайлбал, өмнөх сард нь дээрх видео семинарыг хийсэн бол, дараагийн сард нь зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнуудын эдийн засгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгсөн юм. Дэлхийн банкнаас зургаан сар тутамд зүүн ази, номхон далайн бүсийн эдийн засгийн тоймыг гаргадаг. Ээлжит тойм судалгаа нь байсан гэж ойлгож болох талтай. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Дэлхийн банк өөрийн гишүүн нийт 188 орноо бүсээр хуваагаад, тус бүрт нь гаргадаг тайлан байгаа. Манай зүүн ази, номхон далайн бүс нутгийн хэмжээнд бол Хятад, Солонгос, Вьетнам, Малайз, Индонези, зүүн Тимор, Камбожи, Лаос, Монгол зэрэг улсууд багтдаг. Хэдийгээр зүүн ази, номхон далайн бүсийн орнууд эдийн засгийн хямралд маш сайн бэлтгэлтэй байсан ч, нэг ч улс орон дэлхий нийтийг хамарсан хямралын гадна үлдэж чадсангүй. Бүгдээрээ их, бага ямар нэгэн байдлаар татагдан орчихоод байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. 2008 онд эдийн засгийн өсөлт 8.5 хувьтай байна гэсэн прогнозыг гаргасан. Гэхдээ энэхүү өсөлт нь хөрөнгө оруулалт багассан, орлого багассан, хэрэглээ багассанаас үүдээд 2009 оноос буурах болов уу гэсэн прогнозыг мөн гаргасан байгаа. Ер нь дэлхийн эдийн засгийн тулгуур, гурван гол зах зээл хямарчихлаа. АНУ, Европын холбоо, Японы зах зээл бүгд хямарчихсан байна. Тиймээс дэлхийн хэмжээний эдийн засгийн гол тулгуур нь манай бүс нутаг болж хувираад байгаа юм. Зүүн ази, номхон далайн орнуудын бүс нутгийн хэмжээнд хямралд татагдаад орсон ч гэсэн, ирэх жил дэлхий нийтээр гарах өсөлтийн 3,1 хувийг манай бүс дангаараа бүрдүүлэх ийм өндөр өсөлт гарахаар байгаа. Тиймээс эдийн засгийн гол найдвар гэж хэлж болохоор байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Дэлхийн банкнаас гаргасан судалгаагаар Монгол, Лаос, Камбожи, Папуа, Шинэ Гвиней, Зүүн Тимор болон Номхон далайн арлын жижиг орнууд санхүүгийн давалгаанд өртсөн байгаа юм. Азаар эдгээр улсуудын банкны тогтолцоо дэлхий зах зээлтэй төдийлэн нягт холбоотой бус учраас хямралд бага өртсөн орны тоонд багтсан байна. Гэхдээ эдгээр улсуудад экспортоос орж ирэх орлого буурч, аялал жуулчлал, гадаадад ажиллагсдын мөнгөн гуйвууллага эрс буурсан байв. Тиймээс зүүн азийн аль ч улс дэлхийн эдийн засгийн хямралын гадна үлдэхгүй гэсэн дүгнэлтийг дэлхийн банкныхан өгсөн юм. Тэр дундаа зүүн азийн бүс нутгийн хувьд дэлхийн санхүүгийн хямралд өртөж болзошгүй эмзэг орнуудын тоонд гадаадын хөрөнгө оруулалтад хэт дулдуйдсан орнууд орж байлаа.

Тиймээс дэлхийн банкныхан зүүн азийн бүсийн орнуудад хандаж, зээлийн дарамт багатай, валютын ихээхэн нөөцтэй байх нь эдийн засгаа аварч гарах эцсийн гарц болно гэдгийг хэлж байсан юм. Дэлхий нийтээрээ хэрэглээ хумигдаж, экспорт буурч, хөрөнгө оруулалт багасч байсантай холбоотойгоор 2009 онд эдийн засгийн өсөлт 6,7 хувь болж саарах төлөвтэй байсан билээ. Үүний зэрэгцээ зүүн азийн орнуудад ядуурлын түвшин 2 хувиар нэмэгдэж, 2009 онд 11 хувьд хүрнэ гэж дэлхийн банкныхан үзэж байлаа. Тиймээс улс орон бүр хямралаас гарах төлөвлөгөө боловсруулж, дэлхийн банктай хамтран хэлэлцэж байв. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Улс орнууд хямралаас гарахын тулд янз янзын арга хэмжээ авч байна. Хятад улсын хувьд 4.7 триллион долларыг баталж байгаа байхгүй юу. Улс орнуудыг ялгаатай гэж хэлэхэд хэцүү байна. Ерөнхийдөө бүгд л нэг чигийн арга хэмжээ авч байна. Зарим нь банкууддаа хөрөнгө оруулат хийж байна. Зарим улс орнууд банкуудаа худалдаж авч байна. Манай монгол улсын хувьд бусад улсуудтай адилхан. Түрүүчээсээ банкуудад байгаа хадгаламжинд баталгаа гаргаад эхэлчихлээ. Энэ бол олон нийтийн сэтгэл зүйд нэлээд эергээр нөлөөлсөн арга хэмжээнүүдэд тооцогдож байна. Цаашилбал, хадгалжмийн даатгалын хууль. Үүнийг бид 3,4 жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн. Өнөөдөр үүнийг яаравчилж батлах тухай ярьж байгаа нь зөв зүйтэй алхам хэмээн ярьж байсан юм. Дэлхийн хэмжээнд бэлэн мөнгөний хомсдол бий болоод байлаа. Тиймээс дэлхийн банкныхан монгол улсыг байгаа мөнгөн хуримтлалаа хэмнэлттэй зарахыг зөвлөж байсан юм. 2008 оны эхэнд манай улс 1 тэрбум америк долларын нөөцтэй байсан ч, энэ нь удалгүй 640 сая ам.доллар болж буурсан юм. Зэсийн үнэ цаашид унасаар байвал монгол улс 2009 онд гадаад валютын багахан нөөцтэй болж мэдэхээр байжээ. Тиймээс дэлхийн банкныхан манай улсыг онцолж ийм зөвлөгөө өгсөн хэрэг.

3.6. Хятадын санхүүгийн хямрал

2009-03–21. Улаанбаатар. Дэлхийн банкнаас хятадын эдийн засгийн тойм судалгааг улирал тутам гаргадаг билээ. Хятадын эдийн засгийн 2009 оны эхний улирлын тойм судалгааг гарахад, тус улсын эдийн засгийн өсөлт саарч байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. 2008 оны эцэст хятадын эдийн засгийн өсөлт 11 хувь байсан бол, 2009 онд 6,5 хувь болж буурах төлөвтэй байлаа. Хятад экспортод тулгуурласан эдийн засагтай улс. 2008-2009 онд дэлхийн нийтээрээ эдийн засаг, санхүүгийн хүндрэлтэй тулгарахад улс орон бүр хямралыг хүндрэл багатай туулахын тулд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих бодлого явуулж, дотоодын худалдан авалтаа дэмжиж байсан юм. Энэ нь хятадын экспорт 21 хувиар буурч, аж үйлдвэрийнх нь салбарын орлого багасч, эдийн засгийн өсөлт нь саарахад нөлөөлж байв. Тус улсад эдийн засгийн өсөлт буурч байснаас 2009 оны эхний улиралд 20 сая хүн ажлын байргүй болсон тод жишээ бий. Цаашид  ажилгүй болох иргэдийн тоо өснө гэж дэлхийн банкныхан үзэж байлаа. 2009 онд хятадын их дээд сургуулиудыг 7 сая хүн төгсөх судалгаа гарч байв. Харамсалтай нь шинэ боловсон хүчнүүдийг шингээх ажлын байрны зах зээл нь хомсдож байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. Тиймээс хятадын бодлого боловсруулагчид эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэх, улмаар ажлын байр хэвээр хадгалах зорилгоор иргэн бүр үндэсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээ худалдаж авах ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Хятад, Монголыг хариуцсан захирал Девид Доллар: Хятад үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ өмнө нь экспортод гаргадаг байсан. Дэлхий нийтийг хамраад байгаа эдийн засгийн хүндрэлээс шалтгаалж, тус улсын экспортын бүтээгдэхүүний эрэлт буурч байна. Тиймээс тус улс өмнө нь экспортод гаргадаг байсан бараа бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээл рүүгээ чиглүүлж эхлээд байгаа юм. Хятад хүн амын тоогоороо дэлхийд дээгүүрт бичигддэг. Нэг ёсондоо тус улсын үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг худалдан авах эзэн байгаа гэсэн үг. Хятад өөрсдөө үйлдвэрлэж, өөрсдөө худалдаж авах механизм руу шилжсэн нь тус улсын үйлдвэрүүдийг уналтад орохоос сэргийлсэн оновчтой алхам боллоо. Энэ нь тус улсад ажилгүйдэл газар авахгүй байх баталгаа болж байна. Хятадын эдийн засаг 2009 онд 4 хувиар саарах төлөвтэй байгаа учраас тус улс импортын бараа бүтээгдэхүүнээс татгалзаж, дотоодын үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого явуулж эхэлсэн. Энэ нь амжилттай хэрэгжвэл тус улсын эдийн засгийн уналт тогтворжино гэж хэлж байсан юм. Хэдийгээр 2008-2009 оны хямралын үед хятадын экспорт буурч эдийн засгийн өсөлт нь саарсан ч, санхүүгийн бусад салбар нь өөр орнуудыг бодвол харьцангуй тогтвортой байсан юм. Тэр дундаа банкны салбар нь өвчлөөгүй байсныг дэлхийн банкныхан онцолдог. 2008 оны арваннэгдүгээр сард Хятадын Засгийн газар банкууддаа 4 тэрбум ам.долларын санхүүжилт хийсэн байдаг. Үүний үр дүнд хятадын банкууд зах зээл рүүгээ их хэмжээний мөнгө гаргаж чадсан байгаа юм. Энэ нь аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжиж чадсан оновчтой алхам болсны зэрэгцээ эдийн засгийн бууралтыг сааруулахад ихээхэн дэмжлэг болсон байна. Мөн эдийн засгийн эрэлтийг нэмэгдүүлж иргэдийнх нь худалдан авалт нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байгаа юм. Тухайн үед хятадын засгийн газар эдийн засгийн эргэлтээ сайжруулахын тулд төсвөө танах бус, зардлаа нэмэх бодлого явуулсан байдаг.

3.7. Монголын санхүүгийн хямрал

Манай улс бөмбөрцгөөс тасраад өөр гариг руу нүүгээд явчихгүйгээс цааш дэлхий дахиныг нэрвэсэн хямралын бараан сүүдэр тойроод биш, дайраад гарах нь тэр. Монгол улсын ажиллах хүч төвлөрдөг Япон, Солонгосын үйлдвэрүүд хүндэрмэгц тэдний мөнгөн гуйвуулга багасахад нөлөөлж байлаа. Гадаадад хөдөлмөр эрхэлдэг иргэд жилд ар гэр рүүгээ, эх орон руугаа 200 сая ам.доллар гуйвуулдаг байж. Энэ орлого хумигдаж эхэлсэн нь хямрал хүрээгээ тэлж буйг тодоос тод харуулж, манай улс руу чиглэж явааг эртнээс анхааруулсан дохио байлаа. Хямрал эхэндээ гадаадад ажилладаг иргэдэд мэдрэгдсэн бол, эцэстээ төсвийн орлого тасалдаж, долларын орлого хумигдаж, төгрөгийн ханш унаж, валютын ханшийн өсөлтөөр дамжин эдийн засагт хүчтэй цохилт өгсөн юм. Манай улс 2006 онд Гэнэтийн ашгийн албан татварын тухай хууль батлан гаргаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Энэ хуульд эхэндээ Лондонгийн металлын бирж дээр нэг тонн зэс 6400 америк доллар, нэг унци алт 500 ам.доллараас дээш үнээр арилжаалагдаж байвал илүү гарсан мөнгийг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр тусгасан байлаа. Гэвч АНУ-ын эдийн засгийн хямралаас улбаалж манай улсын гадаад зах зээлд нийлүүлдэг зэсийн үнэ Лондонгийн металлын биржэд 8000 ам.доллараас 2700 ам.доллар болтлоо уруудсан гашуун түүх бий. Зэсийн үнэ уруудсанаар уг түүхий эдээс гэнэтийн ашгийн татварт орж ирэх мөнгө үгүй болов. Алт олборлолт улирлын чанартай байдаг. Алтны улирал дууссан тул ийм металл тушаах аж ахуйн нэгж тухайн үед харамсалтай нь байсангүй. Тиймээс энэ төрлийн металлын үнийн өсөлтөөс Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрөх орлого байсангүй. Орж ирлээ ч алтны үнийн өсөлтөөс тийм их мөнгө орж ирдэггүй байлаа. Монгол улсыг хөгжүүлэх санд жилд алтны үнийн өсөлтөөс 12 тэрбум төгрөг, зэсийн үнийн өсөлтөөс 300 гаруй тэрбум төгрөг төвлөрүүлдэг байснаас үүнийг харж болно. Дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралаас улбаалж уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс орж ирэх орлого тасарч, Монгол Улсын хөгжүүлэх сангийн хэтэвч нимгэрсэн тал энэ мэт ажиглагдаж эхэлсэн. Энэ талаар Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн захирал Хашчулуун: Зэсийн үнэ унаж байгаа болохоор энэ төрлийн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс улсын төсөвт орох мөнгө багасч байна. Эрдэнэт үйлдвэр мөн ашиггүй ажиллаад эхэлчихлээ. Үүний сацуу хөрөнгө оруулалт багасч байна гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

Үүнээс гадна, дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр томоохон уул уурхайн компаниудын хувьцаа унахад нөлөөлсөн юм. Тухайлбал, дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралын уршгаар манай улсын стратегийн ордуудад хөрөнгө оруулахаар зэхэж байсан компаниудын хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд унаж, юун хөрөнгө оруулалт манатай асуудалтай тулгарав. Тухайлбал, оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулсан хуучны Айвенхоу майнз компанийн хувьцааны ханш 50 гаруй хувиар унаж, 5 канад долларт хүрсэн тал бий. Айвенхоу майнз компанийн зүгээс үүнийг ямар нэг улс төрийн юм уу, эсвэл оюутолгойн төсөлтэй холбогдолтой зүйл биш. Цэвэр олон улсын санхүүгийн зах зээлийн хямралын шалтгааны улмаас хэмээн тайлбарлаж байсан удаатай. Ингэснээр стратегийн ордуудад хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байсан компаниуд өөрсдөө санхүүгийн хүндрэлтэй тулгарах нь тэр. Үүгээр дамжин уул уурхайн салбарт орж ирэх хөрөнгө оруулалт үгүй болох магадлал өндөр байсан гэхэд хилсдэхгүй. Цаашлаад 2008-2009 оны азийн санхүүгийн хямралын үед манай улсын арилжааны банкуудын хадгаламж 1 триллион орчим төгрөг байсан бол, нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл 3 триллион орчим төгрөгт хүрсэн байлаа. Зээл олголт хадгаламжаасаа давсан тул арилжааны банкууд эргэлтийн хөрөнгөгүйд хүрч, улмаар зээл олголтоо хязгаарлахад хүрсэн юм. Үүнээс улбаалж хөрөнгийн зах зээл дээрх хувьцааны ханш унаж, шинээр баригдсан орон сууцны эрэлт багасч, улмаар үл хөдлөх хөрөнгийн ханш унасан байдалтай байв. Манай улс тухайн үед банкны салбарт үүссэн нөхцөл байдлаас гарах үүднээс Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн 300 тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудад байршуулсан гэх мэдээлэл гарч байлаа. Гэхдээ энэ нь хангалтгүй байсан юм. Нэг хэсэг манай улсад инфляцийн түвшин 34 хувьд хүрсэн тул төв банкнаас мөнгөний хатуу бодлого явуулж, бодлогын хүүгээ 10.25 хувьд хүргэсэн тал бий. Харин хямралын үед ази, европын орнуудын адилаар манай төв банк бодлогын хүүгээ бууруулж 9,75 хувь болгосон юм. Монголбанк мөнгөний хатуу бодлогоо зөөлруулж бодлогын хүүгээ 0,5 нэгж хувиар бууруулсан шалтгаанаа тухайн үед гадаад зах зээлд буудай, нефтийн үнэ буурсан. Үүнээс үүсээд байсан инфляцийн дарамт багасч байгаа тул бодлогын хүүгээ бууруулсан хэмээн тайлбарлаж байсан юм. Яг үнэндээ инфляцийг тоогоор барих бус, дефляцийг сааруулах үүднээс дэлхий банкны зөвлөснөөр Монголбанк бодлогын хүүгээ бууруулсан гэж ярих нь бий. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын нөлөө манай улсад энэ мэт мэдрэгдээд эхэлчихсэн байсан тул, дэлхийн санхүүгийн хямрал намжихийг хүлээзнэхээс илүүтэй улс орон бүр өөр өөрийн онцлогт тохирсон арга хэмжээ авч байсан юм.

3.8. Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга уулзалт

Монгол Улсын Засгийн газар, Дэлхийн банктай хамтран 2008 оны аравдугаар сарын 28-29-ний өдрүүдэд Монголын эдийн засгийн бодлогын чуулга уулзалт зохион билээ. Чуулга уулзалтад Дэлхийн банкны дэд ерөнхийлөгч Джэймс Адамс, Дэлхийн банкны ерөнхий эдийн засагч Жастин Ифу Лин олон улсын эдийн засгийн мэргэжилтэн профессор Ричард Помфрет нар ирж оролцоно хэмээн тухайн үед дуулдаж байлаа. Чуулга уулзалтаар хэлэлцэх асуудлын тухай Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Саейд: Энэ чуулга уулзалтын эхний хэсэгт бид байгалийн баялагаар баян Монгол орны хувьд хөгжлийн ямар замыг сонгох нь зүйтэй вэ гэдэг талаар ярилцана. Хоёр дахь гол ярилцах асуудал бол аливаа улс орон ашигт малтмалаа ашиглахдаа яаж хөрөнгийн хуримтлалтай болох. Үүсгэсэн хуримтлалаа улс орны хөгжилд хэрхэн зарцуулах тухай асуудлыг хөндөнө. Харин гурав дахь асуудал бол Байгалийн баялагтаа түшиглэж хөгжиж ирсэн улс, орнуудын туршлагын талаар хэлэлцэж, тэднээс суралцах явдал юм. Хамгийн сүүлд Монгол улсад тулгараад байгаа эдийн засгийн бэрхшээлтэй зүйлийг хэрхэн яаж шийдэх вэ гэсэн асуудлуудаар ярилцана. Тухайлбал, инфляцийг хэрхэн хязгаарлах, улс орны эдийн засгийн өсөлтийг хэрхэн яаж нэмэгдүүлэх асуудлыг авч хэлэлцэнэ гэсэн юм. Чуулга уулзалтын зорилго нь Монголын эдийн засгийн цаашдын зорилт, бодлогыг боловсруулах үүднээс дэлхийн эдийн засагчид илтгэл тавьж, манай удирдах дээд шатны хүмүүстэй санал солилцох явдал байлаа. Тухайлбал:

Дэлхийн банкны ерөнхий эдийн засагч Жастин Лин: Дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн өнөөгийн нөхцөлд Монгол улс ямар бодлого баримтлах ёстой талаар. 

Австрийн эдийн засагч, профессор Ричард Помфрет: Ашигт малтмалын баялаг бүхий орон эдийн засгийн өсөлтийн үед хэрхэн нөөц баялгаа зөв ашиглан хөгжих талаар илтгэл тавих байв.

3.9. Санхүүгийн хямрал ба хандивлагчид

2008-2009 оны хямралын үед энэ тэндээс эрдэмтэн судлаач урьж эдийн засагт илэрсэн өвчний шинжийг эхлээд хэлэлцүүлэв. Тавигдсан илтгэл, хэлэлцэгдсэн асуудлаас манай улсын эдийн засагт голланд өвчний шинж тэмдэг илэрсэн нь илт. Уул уурхайн орлогоо зохисгүй ашигладаг улсуудад тохиолддог, баялгийн хараал хэмээн нэрлэгддэг голланд өвчний шинж тэмдэг манай эдийн засагт илэрсэн гэх дүгнэлт өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлд өндөр үед, хуримтлал үүсгэж чадалгүй хэт их үрэлгэн зарж байсан нь төсвийн хүндрэл бий болгосныг бүгд нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрсөн юм. Дэлхийн зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унасантай холбоотойгоор манай улсын төсөв 2008 онд 400 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны төсвөө 300 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар баталж байлаа. Эх үүсвэр нь тодорхойгүй тул парламентаар төсөвт тодотгол хийж, үр ашиггүй зардлыг танаж, алдагдлыг бууруулах нь бууруулсан. Ингээд ч 2009 оны төсөвт 145 сая ам.доллар, 2010 оны төсөвт 60 сая ам.доллар дутагдах тооцоо гарав. Юуны түрүүнд эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад хоёр жилийн хугацаанд 205 сая ам.долларын эх үүсвэр шаардлагатай болсон гэсэн үг. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газар Дэлхийн банктай хамтран Хандивлагчдын чуулга уулзалт зохиож, донор орнуудаас тусламж гуйж эдийн засагт үүссэн хүндрэлийг даван туулсан юм. 2009 оны эхээр зохиогдсон хандивлагчдын чуулга уулзалтад дэлхийн 80 орны төлөөлөгчид ирсэн ч, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Олон улсын валютын сан, Японы засгийн газраас бусад нь гар сунгасангүй. Японы элчин сайд Хидокоро 50 сая ам.долларын зээл олгох боломжтой гэсэн бол, Дэлхийн банк 60 сая ам.доллар зээлэхээ амласан юм. Дэлхийн банкны захирлуудын хурлаар энэ зээлийг мөн оны долдугаар сард батлуулж, хоёр шатлалтайгаар шилжүүлэхээр болсон юм. Ингэхдээ эхний 40 ам.долларын төсвийн зээлийг 2009 онд, үлдэх 20 сая ам.долларын төсвийн зээлийг 2010 онд шилжүүлэхээр Монгол Улсын Засгийн газартай тохиролцов. Дэлхийн банкнаас тухайн үед Улаанбаатар хотын цэвэр агаарын төсөл, Ус ба хаягдал усны төсөл, Мэдээлэл харилцаа холбооны дэд бүтцийн төсөл, Сэргээгдэх эрчим хүч ба хөдөөгийн эрчим хүчний төслийг хэрэгжүүлж байжээ. Нэмж Тавантолгой болон Оюутолгойн ордуудын ойролцоо дэд бүтэц хөгжүүлэх төслүүд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байлаа. Эдгээрт зориулж хоёр жилийн хугацаанд нэмж 90 сая ам.долларыг буцалтгүй тусламж олгохоо Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан Аршад Саид мэдэгдэж байсан удаатай.

Азийн хөгжлийн банкны тухайд манай улсын төсвийн цоорхойг нөхөхөд зориулж 50 сая ам.долларын зээл олгохоо хандивлагчдын чуулга уулзалтын үеэр мэдэгдэж байв. Үүнээс гадна, 2009-2010 онд 147 сая ам.долларын тусламж нэмж өгөхөөр төлөвлөж байгаагаа Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгч Адреан Рутенберг илэрхийлж байлаа. Үүний 74 сая ам.доллар нь буцалтгүй тусламж бол, үлдэх хувийг хоёроос доош хувийн хүүтэйгээр манай улсад зээлэхээр болов. Мөн 15-20 сая долларын техникийн туслалцаа үзүүлж, 2009 онд багтаан шилжүүлэхээ амлаж байлаа. Мөн тус банкныхан манай улсад үзүүлэх дэмжлэгээ нэмэгдүүлэх боломжийг хайж, бололцоо гарвал тусламжаа нэмэгдүүлнэ гэдгээ давхар илэрхийлж байсан удаатай. Гагцхүү үүнийг нийгмийн халамжийн зөв тогтолцоо, эрүүл мэнд, боловсролын салбарын шинэчлэлд зарцуулах ёстой. Эдгээр хөтөлбөрийг Дэлхийн банк болон Японы Засгийн газартай хамтарч хэрэгжүүлнэ гэж Азийн хөгжлийн банкны төлөөлөгч Адреан Рутенберг мэдэгдэж байлаа. Олон улсын валютын сангаас манай улсын санхүүгийн салбарыг эрүүлжүүлэх, гадаад валютын нөөцийг хамгаалах, долларын ханшийг тогтворжуулах, иргэдийн банкинд итгэх итгэлийг сайжруулах зорилгоор 224 сая ам.долларыг мөн зээлэхээр болов. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас амласан зээл тусламж эхнээсээ орж ирж, хандивлагчдын өгсөн мөнгөөр эдийн засагт амь тариа хийж, санхүүгийн хүндрэлийг хохирол багатай даван тууллаа. Дээрх байгууллагуудаас төслийн хүрээнд буцалтгүй олгосон мөнгийг эргүүлэн өгөхгүй ч, төсвийн дэмжлэгт авч ашигласан зээлийг эргүүлэн төлөх ёстой байсан юм. Эдгээрийг хэзээ, яаж, юугаар төлөхийг тухайн үеийн Сангийн сайд С.Баярцогтоос тодруулахад, Олон улсын валютын сангаас амласан 224 сая ам.долларыг хоёроос доош хувийн хүүтэй 4-5 жилийн хугацаатай зээлж байгаа. Эхний хоёр жил үндсэн зээл болон зээлийн хүү төлөх шаардлагагүй гэдгийг Олон Улсын валютын сангийхан мэдэгдсэн. Бусад донор орнуудаас авч байгаа зээл бүгд хөнгөлөлттэй нөхцөлд хамаарч байгаа. Хамгийн бага хүүтэй, хамгийн найдвартай зээл авч байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм.

3.10. Хямралаас гарах төлөвлөгөөг богино, дунд хугацаанд хэрэгжүүлэв

Манай улс хямралын эсрэг богино болон дунд хугацааны төлөвлөгөө боловсруулан ажилласан байдаг. Богино хугацааны төлөвлөгөө 18 сарын хугацаатай. Олон улсын валютын сангийн манай улсад зээлсэн 224 сая долларын санхүүжилтээр хэрэгжих байлаа. Энэ мөнгө санхүүгийн салбарыг эрүүлжүүлэх, гадаад валютын нөөцийг хамгаалах, долларын ханшийг тогтворжуулах, иргэдийн банкинд итгэх итгэлийг сайжруулах зэрэг ажилд зарцуулагдах ёстой байв. Харин хямралын эсрэг дунд хугацааны хөтөлбөрийг манай улс 1 тэрбум 500 сая төгрөгөөр хэрэгжүүлэхээр болсон юм. Энэ хөрөнгийн тал хувийг дотоодын эх үүсвэрээс олохоор төлөвлөж байсан бол, үлдсэнийг нь гадаадын зээл тусламжаар олохоор ажиллаж байсан юм. УИХ-ын 22-р тогтоолоор баталгаажсан хямралын эсрэг дунд хугацааны хөтөлбөрийг 2011 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Төсвийн бодлого, нийгмийн хамгаалал, уул уурхай, банкны салбарын хүрээнд уг хөтөлбөр хэрэгжих байлаа. Төсвийн бодлогын хүрээнд: 2010-2011 оны хооронд Төсвийн хариуцлагын тухай хуулийн төсөл, Нэгдсэн төсвийн тухай хуулийн төслийг боловсруулан УИХ-д өргөн барих, төсвийг батлагдсан тоонд барих, техник эдийн засгийн үндэслэлгүй төслүүдийг санхүүжүүлэхгүй байх, хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр боловсруулан батлах, дэд бүтцийн салбарын их засварын ажлыг хийхээр тусгасан байдаг. Аливаа хямралын үед, тэр дундаа эрчим хүчний салбарт хүндрэл, бэрхшээл үүсч магадгүй тул, үүнээс сэргийлж тус салбарт их засварын ажил хийхээр төлөвлөж байсан юм. Нийгмийн хамгааллын хүрээнд амьжиргааны доод түвшинд амьдарч байгаа өрхийг халамжинд хамруулахаар болсон юм. Мөн хүүхдийн мөнгө олгох хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн хяналтыг сайжруулах, амьжиргааны доод түвшинг дахин тогтоох, нийгмийн халамжийн мэдээллийн санг бий болгох, халамжийн хөтөлбөрт хамрагдагсдын амьжиргааны түвшингийн өөрчлөлтийг тодорхойлох ажлуудыг хийхээр тусгаж байлаа. Уул уурхайн салбарын хүрээнд: Оюутолгойн гэрээний дагуу уул уурхайн салбарын бодлогыг тодорхой болгох, хөрөнгө оруулалтын гэрээний загварын төслийг боловсруулах, кадастрын албаны журмыг Засгийг газраар батлуулах, уул уурхайн салбарт ажиллах хүчнийг дадлагажуулах, уул уурхайн компаниудын хариуцлагын тогтолцоог нэвтрүүлэх, ашигт малтмалын салбарт мониторинг, хяналтыг оновчтой болгох зэрэг ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байсан юм. Банкны салбарын хүрээнд: олон улсын аудитийн байгууллагаар Анод банкинд хөндлөнгийн хяналт хийлгэж, бүтцийг өөрчлөх, банкны хяналт шалгалтыг сайжруулах, эрсдлийн удирдлагыг сайжруулах, дүрмийн санг нэмэгдүүлэх, зээл найдваргүй болсон тохиолдолд барьцаа хөрөнгийг үл маргах журмаар банкуудад шилжүүлэх, банкийг татан буулгах, худалдан нийлүүлэх зэрэгт хууль эрхзүйн орчинг сайжруулахаар төлөвлөсөн байдаг юм.

Хямралын эсрэг богино болон дунд хугацааны хөтөлбөрийн талаар Олон улсын валютын сангийн суурин төлөөлөгч Бен Кен Жан: Хямралын эсрэг Засгийн газрын авч хэрэгжүүлж байгаа дунд хугацааны хөтөлбөрийн тухайд сайтар боловсруулсан төлөвлөгөө гэж бодож байна. Харин Олон улсын валютын сантай хамтран хэрэгжүүлэх богино хугацааны төлөвлөгөө бодитой гэж үзэж байгаа. Энэ хөтөлбөрийг Монголын засгийн газар зөвхөн дангаараа хийгээгүй. Манай түншүүдтэй хамтран хийсэн. Тиймээс, Олон улсын валютын сан үүнийг дэмжиж 224  сая ам.долларын туслалцаа үзүүлэхээр харилцан тохиролцоод байна. Энэ сард багтаан 224 сая ам.долларынхаа 100 сая ам.долларыг монгол руу шилжүүлнэ хэмээн хэдэн жилийн өмнө ярьж байв. Тэгвэл Дэлхийн банкны Монголыг хариуцсан мэргэжилтэн Дэвид Доллар: Монголын засгийн газрын өнөөг хүртэл хэрэгжүүлсэн түргэн шуурхай арга хэмжээг маш их дэмжиж байгаа. Өнөөдрийн танилцуулсан хөтөлбөр төлөвлөгөөг маш оновчтой гэж бодож байна. Үүнийг дэмжиж байгаа учраас бид тодорхой амлалтуудыг өгч, хамтарч ажиллахаар болж байгаа хэмээн хэлсэн байдаг. УИХ-аар баталсан хямралын эсрэг дунд болон богино хугацааны төлөвлөгөөнд манай улс 2009 онд эдийн засгийн өсөлтөө 5 хувиас бууруулахгүй, ажилгүйдлийн түвшинг 3,2 хувиас хэтрүүлэхгүй барина гэж тусгасан. Манай улс хямралаас гарах дунд хугацааны төлөвлөгөөндөө уул уурхайн салбарт ажиллах иргэдийг дадлагажуулж, ажлын байртай болгоно гэж мөн тусгасан билээ. Товчхондоо, стратегийн ордуудын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийж, улмаар уул уурхайгаас олох ашгаас эдийн засгийн өсөлтөө нэмэгдүүлж, ажлын байр шинээр бий болгоно гэх зэрэг асуудлыг тусгаад байсан юм. Стратегийн ордуудын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийсэн ч, ордуудаас эцсийн бүтээгдэхүүн автал дор хаяж дөрвөн жил хэрэгтэй. Тэр хүртэл уул, уурхайгаас их хэмжээний мөнгө орж ирэхгүй, эдийн засаг өсөхгүй. Үүнийгээ дагаад ажлын байр нэмэгдэх магадлал тун бага байсан юм. Нэг хэсэг манай улс уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс их хэмжээний ашиг олж байсан тул, эдийн засгийн бусад салбараа хөгжүүлэх тал дээр тун хойрго хандсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Дэлхийн зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унамагц манай улсын эдийн засгийн өсөлт тэр хэмжээгээр буурч байлаа. Уул уурхайн салбараас орж ирэх орлого буурсан ч, түүнийг нөхөх эдийн засгийн бусад салбар хөгжөөгүй нь манай улсын эдийн засаг ингэж хямрахад хүрсэн гэж хэлж болно. Гэсэн ч хямралаас гарах төлөвлөгөөндөө үйлдвэрлэл хөгжүүлж, уул уурхайн бусад салбарт ажлын байр олноор нэмэгдүүлэх тухай тусгаагүй байсан нь эргээд эрсдэл дагуулж болзошгүйг эдийн засагчид хэлж байлаа. Эдийн засгийн хямрал эхэндээ санхүүгийн шинжтэйгээр илэрсэн бол, эцэстээ ажилгүйдлийн хямрал болох төлөвтэй байсан учраас энд ажлын байрны тухай онцолсон хэрэг. Олон улсын валютын сангийнхан манай улсын эдийн засгийн өсөлтийг буурна хэмээн таамаглаж хэлсэн нь бий. Эдийн засгийн өсөлт ингэж буурвал тэр хэмжээгээр ажилгүйдэл нэмэгдэх эрсдэлтэй байсан юм.

3.11.Монгол улс санхүүгийн хямралаас гарахад юуг анхаарах ёстой байсан бэ

Манай улсын эдийн засаг дэлхийн зах зээл дээрх зэсийн үнээс ихээхэн хамааралтай. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь манай улсад орж ирэх валютын хэмжээ багасахад хүргэж, улмаар улсын төсөв, гадаад худалдаа зэрэг эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүд өвчилсөн талтай. Дээр нь хямралын үед арилжааны банкууд зээлээ хязгаарласан хэвээр байлаа. Банкууд зээл олгохгүй байсантай холбоотойгоор жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хүнд байдалд орсон гэхэд болно. Тиймээс манай улс эдийн засгаа зогсоочихгүй байх ганц найдвар нь банкууд зээлээ олгож эхлэх явдал байсан гэдэгтэй олон ч хүн санал нэгдэх нь тэр. Гэтэл банкуудад зээлд гаргах мөнгө бараг байсангүй. Тиймээс Монгол улсыг хөгжүүлэх санд байршиж байсан 300 орчим тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудад байршуулахаар болсон юм. Гэтэл дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралаас эрсдэл багатай гарахын тулд үүнээс илүү хөрөнгө, мөнгө шаардагдаж байсныг нуух юун. Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ унасанаас болж манай улсад орж ирэх мөнгөний хэмжээ эрс багасаад байсан учраас шаардлагатай мөнгө олох амаргүй байв. Тиймээс ямар замаар, хаанаас мөнгө олох вэ гэдэг хамгийн тулгамдсан асуудал болж байлаа. Тухайн үед засгийн газрын бонд гаргаж, дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалж, мөнгө босгож болох юм гэж үзэх хүмүүс байсан нь нууц биш. Гэвч энэ нь тийм ч оновчтой алхам байсангүй. Энэ тухай Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Засгийн газрын бондыг олон улсын зах зээлд зарна гэж яриад байна. Тэр бол бүтэхгүй. Учир нь Засгийн газрын бондыг тэр болгон хүн авдаггүй. Авахдаа ямар тохиолдолд авдаг вэ гэхээр эдийн засгийн өсөлт маш өндөр, макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд маш эерэг. Нэг ёсондоо, төсвийн илүүдэлтэй, алдагдал байхгүй, инфляци маш доогуур, мөнгө ихтэй ийм үед авдаг. Манайх шиг төсөв нь 6-7 хувийн алдагдалтай болчихсон, инфляци 20-30 гарсан ийм үед хэн ч авахгүй. Эрсдэл өндөртэй ийм бондыг хэн ч авахгүй. Тиймээс засгийн газрын бондоор хөөцөлдөх ажлыг түр хойшлуулах хэрэгтэй. Бүр боль гэж хэлж байгаа юм биш. Ойрын хэдэн сардаа түр хүлээгээч ээ. Өөр үр дүнтэй аргуудыг хэрэглээч ээ. Тухайлбал, Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас мөнгө авч болох шүү дээ гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Дэлхийн банк болон Валютын сан бодлогын зээлээс гадна, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулатын зээл өгдөг байгаа юм.Бодлогын зээл нь тухайн улс орны төсөв алдагдалтай гарч байгаа үед дутагдаж байгаа хөрөнгийг зээл хэлбэрээр өгөхийг хэлдэг. Энэ зээл 40 жилийн хугацаатай, жилийн 0,75 хувийн хүүтэй байдаг. Харин дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын зээл авахын тулд богино хугацаанд үр ашгаа өгөх, олон улсын банкуудын сонирхлыг татахуйц, сайн төслүүд боловсруулсан байх шаардлагатай байдаг. Тухайн үед манай улсын усан хангамж нэлээд бэрхшээлтэй тулгамдсан асуудлын тоонд багтаж байлаа. Эндээс жишээ татан усан хангамжийн сайн төслүүд боловсруулвал Олон улсын валютын сангаас зээл авах боломжтойг Дэлхийн банкныхан хэлж байсан юм. Энэ нь засгийн газрын бонд гаргаж дэлхийн зах зээлд арилжаалснаас илүү үр дүнтэй гэж тэд үзэж байсан юм. Тэгвэл бодлого боловсруулагчид монгол улсын санхүү, эдийн засгийг хямралаас гаргахын тулд төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх гурван гарц бий гэж үзэж байсан юм. Нэгдүгээрт онцгой албан татварыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт татварын суурийг нэмэгдүүлэх. Гуравдугаарт гэрээ хэлэлцээр нь хийгдээд бэлэн болсон 1 тэрбум америк долларын төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Улсын төсвийн тухайд үр ашиггүй зардлаа хэмнэхээс эдийн засгаа эрүүлжүүлэх ёстой болов.

Харин иргэдийн хувьд мөнгөө хэмнэх нь сөрөг үр дагавар авчирах аюултай байлаа. Иргэдийн худалдан авалт буурвал, аж ахуйн нэгжүүд орлогогүй болж, улмаар эдийн засаг зогсонги байдалд орох сөрөг үр дагавар гарах байсан учраас тэр юм. Тиймээс эдийн засагчид иргэд мөнгөө зарцуулдагаараа зарцуулах нь зүйн хэрэг. Харин банкууд зээл тавьж чадахуйц хөрөнгийн эх үүсвэртэй болох нь хямралаас гарах эцсийн найдвар гэж үзэж байсан юм. Нэг ёсондоо, эдийн засгийн хямралаас гарахад иргэд хэмнэх нь ач холбогдолгүй байлаа. Харин худалдан авалтийг дэмжихийн тулд бодит зах зээлээ дэмжиж банкууд зээлд гаргах хөрөнгийн эх үүсвэртэй болох шаардлагатай тулгарсан юм. Харин төсвийн тухайд дээр дурдсанчлан зардлаа танах ёстой болов. Яагаад гэдэгт Дэлхийн банкны Хятад, Монголыг хариуцсан захирал Девид Доллар: Монгол өнгөрсөн хугацаанд их хэмжээний мөнгө хуримтлуулж чадаагүй. Хямрал эхлээд удаагүй байхад монголын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувьд хүрээд байна. Тиймээс Монгол улс зардлаа танах шаардлагатай. Уг нь монгол улсад мөнгө хангалттай байсан бол хямралын энэ үед зарлагаа хумих бус, тэлэх бодлого явуулсан бол хямралд бага өртөх байлаа. Гэвч тэлэх боломжгүй болоод байна. Хятад улс өнгөрсөн хугацаанд их хэмжээний хөрөнгө хуримтлуулж чадсан. Энэ хөрөнгөөрөө гурван жилийн төсвийн алдагдлаа тус улс нөхөх бололцоотой. Тиймээс тус улс хямралын үед зардлаа нэмэх бодлого явуулсан. Зардлаа нэмэх тусам мөнгөний эргэлт нэмэгдэж, тэр хэмжээгээр эдийн засаг эрүүлжих учиртай юм хэмээн хариулж байсныг тодотгох нь зүйтэй болов уу. Дэлхийн банкны монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед манай улсын эдийн засгийн тойм судалгааг сар тутам гаргадаг байсан. Харин 2010 оны сүүлчээр монголын эдийн засаг тогтворжиж байна гэж үзэж Дэлхийн банкнаас манай улсын эдийн засгийн тойм судалгааг улирлаар гаргадаг болсон юм. Дэлхийн банкнаас гуравдугаар улирлын судалгааг 2010-09-07-ны хавьцаа гаргахад манай улсын эдийн засагт саар зүйл байсан ч, сайн нь давамгайлж байжээ. 2009 оны зуднаар 9,8 сая тоо толгой мал хорогдсоноос болж хөдөө аж ахуйн салбарт бууралт гарсан байна. Гэхдээ аж үйлдвэрийн бусад салбарт, тэр дундаа уул уурхайн салбарт өсөлт гарсан нь монголын эдийн засаг сэргэж буйг харуулж буй томоохон дохио болж байсан юм. Хятадад зэс, нүүрсний эрэлт их байсантай холбоотойгоор манай улсын уул уурхайн орлого нэмэгдэж эдийн засаг өсөхөд нөлөөлсөн байна. Уул уурхайн орлого нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор төсвийн тэнцэл ч мөн сайжирсан байгаа юм. 2009 оны наймдугаар сард төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 10,6 хувьтай тэнцэж байсан. Энэ үетэй харьцуулахад төсвийн алдагдал 0,4 хувиар буурсан байна. Хэрэв гадаадын улс орнуудаас авсан зээлийг хасч тооцвол төсөв дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0,8 хувьтай тэнцэх хэмжээний ашигтай гарсан байна. Энэ нь сүүлийн хоёр жил байгаагүй өндөр үзүүлэлт болсныг дэлхийн банкныхан тухайн үед онцолж байлаа. Төсвийн тэнцэл сайжрах дүр зураг ажиглагдаж байсан ч, харамсалтай нь төсвийн зардал нэмэгдэх хандлагатай байсан нь монгол улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж болзошгүйг дэлхийн банкныхан хажуугаар нь анхааруулж байсан юм. Тодруулбал, 2010-09-01-нээс төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг 30 хувиар өсгөсөн. 2011 оноос иргэн бүрт сар тутам 21 мянган төгрөгийн эх орны хишиг олгохоор болсон нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, инцляци хөөрөгдөж болзошгүй гэж дэлхийн банк үзэж байсан нь саяхан. Үүнээс гадна, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл нийт зээлийн 17 хувийг эзэлж байсан нь санаа зовоосон, бас анхаарал хандуулах чухал асуудал болоод байсныг дэлхийн банк онцолж байсан юм. Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор үндэсний валютын ханш чангарах нь эдийн засагт ийм сөрөг үр дагавар авч ирдэг байна. Тиймээс дэлхийн банкныхан зүүн азийн орнуудын засгийн газарт хандаж, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш чангарахаас болгоомжилж хариу арга хэмжээ авахыг зөвлөж байсан юм. Ер нь манай улсын хувийн хэвшил рүү чиглэсэн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, төгрөгийн ханш чангарна гэсэн энэ болгоомжлолоос хэрхэн ангижрах вэ. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Төгрөгийн ханш чангарах магадлалтай байгаа учир валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна гэсэн хариулт өгч байв. Харин тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурийн төлөөлөгчийн газрын эдийн засагч Алтанцэцэг: Судалгаагаар монгол улсын эдийн засаг сайжирч байгаа нь харагдсан. Гэхдээ бидэнд анхаарах хэд хэдэн зүйл байгаа. Бэлэн мөнгө тараах халамжийн бодлого хавтгайрч, цалин тэтгэвэр нэмж байгаатай холбоотойгоор инфляци буурахгүй байх хандлагатай байгаа талаар хэлж байсан юм. 

3.12. Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой талаар илэрхийлэв

2009-07-08. Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ 2009 оны долоодугаар сарын 7-ны өдөр мэдэгдсэн юм. Дэлхийн банкныхан монгол улсын өмнөд бүсэд уул уурхайн томоохон орд газрууд байдаг. Тодруулбал, Тавантолгой, Ухаа худаг, Баруун наран, Цагаан толгой, Нарийн сухайт, Овоот толгой, Сүмбэр, Шивээ-овоо, Оюутолгой, Цагаан суваргын ордууд тус бүс нутагт оршдог. Эдийн засгийн үр ашиг бүхий уул уурхайн ордуудын хөгжлийг дэмжих үүднээс өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын эдийн засагт үр өгөөжөө өгөх салбаруудыг дэмжихэд бэлэн байгаагаа хэлж байлаа. Гэхдээ Монголын Засгийн газар өмнөд бүсийн дэд бүтцэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг Дэлхийн банкнаас хүссэн тохиолдолд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсан юм. Товчхондоо, манай талаас хүсэлт гаргавал дэлхийн банк тусална гэдгээ илэрхийлж байлаа. Гэхдээ хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгөөр туслах боломжтойгоо тэд хэлээгүй юм. Дэлхийн банк өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлээд зогсохгүй, тус бүс нутгийн дэд бүтцийн стратеги төлөвлөгөөг гаргасан тухайгаа мэдэгдэж байлаа. Тавантолгой, Нарийн сухайт, Оюутолгой, Цагаан суваргын уурхайнууд жилд 5 тэрбум америк долларын нүүрс, зэсийн борлуулалт хийх боломжтой. Гэхдээ дэд бүтцийг шийдвэрлээгүй цагт энэ хэмжээний бүтээгдэхүүн борлуулах боломжгүй. Тиймээс стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ шийдвэрлэх хэрэгтэйг дэлхийн банкныхан зөвлөж байсан юм. Тиймээс дэд бүтцийг шийдвэрлэхэд хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаарадагдаж байгааг тэд нарийвчлан гаргажээ. Тухайлбал, төмөр зам, цахилгаан, эрчим хүч, усны эх үүсвэр зэргийг бий болгоход 5 тэрбум америк долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдаж байгаа гэх судалгааг гаргаж байсан юм. Үүний 1 тэрбум 150 сая ам.доллараар төмөр зам барина. Энэ хөрөнгөөр тавантолгойн ордоос хэд хэдэн чиглэлийн төмөр зам тавьж болох хувилбар гаргасан байгаа юм. Тавантолгойн ордоос Гашуун сухайтын ордоор дамжуулж хятадын Баотау боомт хүртэл төмөр зам тавихад хүрэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн ордоос Замын-Үүдийн боомтыг дамжуулж, Датун, Кинхуандоа боомт руу төмөр зам тавих. Үүний сацуу Тавантолгойгоос Цагаан суваргын ордыг дамжуулан Сайншанд, Чойбалсан хотоор дайрсан төмөр замыг оросын Владивосток хүртэл тавих. Түүнчлэн Тавантолгой-Айраг-Чойбалсан-Владивосток руу төмөр зам тавих. Мөн Тавантолгой-Айраг-Улаанбаатар-Улаанүүд-Владивосток руу төмөр зам тавих. Үүнээс гадна, Тавантолгой, Улаанбаатар, Улаанүүд, Владивостокийн чиглэлд төмөр зам тавих зургаан хувилбар гаргасан байгаа юм.

Тавантолгой жилд 20 сая тонн нүүрс хятадын Хуанхуа боомт руу гаргана. Үүнээс орж ирэх орлого нь 6,2 тэрбум америк доллар байна. Харин оросын Владивосток руу нүүрс гаргавал жилд 1,5 тэрбум америк долларын орлого олно гэж тооцоолсон байгаа юм. Тиймээс дээрх хоёр боомт руу зургаан чиглэлээр төмөр зам тавих боломжтой гэсэн судалгааг дэлхийн банкнаас гаргасан байгаа юм. Эрчим хүчний тухайд, оюутолгой дахь уурхайн үйл ажиллагаанд шаардлагатай цахилгаан, эрчим хүчийг хангах хамгийн хямд зам нь хятадаас эрчим хүч авах шаардлагатай гэж дэлхийн банк үзсэн байдаг. Нөгөөтэйгүүр өмнөд бүсэд дор хаяж нэг цахилгаан станц нэмж байгуулах шаардлагатай гэж үзсэн байгаа юм. Учир нь дулааны хоёрдугаар цахилгаан станцын хугацаа 2005 онд дууссан. Дарханы дулааны цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2013 онд дуусна. Тэр үед оюутолгой зэрэг өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад эрчим хүч дутагдана. Засгийн газраас тавдугаар цахилгаан станц, Шивээ овоог түшиглэн цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байсан ч, энэ нь өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг эрчим хүчээр хангаж чадахгүй. Тиймээс өмнөд бүсэд нэмж нэг цахилгаан станц барих шаардлагатай. Үүнд, 2 тэрбум 711 сая америк доллар шаардлагатай байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байсан юм. Өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад ус хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Зарим нэг байгууллагууд өмнөд бүсийн уул уурхайн ордуудад шаардлагатай усыг Хэрлэн голоос татья гэсэн санал гаргасан байдаг. Тэгвэл дэлхийн банкныхан Хэрлэн голоос өмнөд бүс руу хоолоогоор ус татахад зардал өндөр гарна. Тухайлбал, 500 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Харин газрын гүний ус ашиглаж эхлэхэд нийт 260 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Уул уурхайн компаниудад өдөрт 350 мянган метр куб ус шаардлагатай болно. Харин тус бүс нутгийн газрын гүний ус хоногт 500 мянган метр куб байх бололцоотой юм. Тиймээс газрын гүний ус ашиглах нь зүйтэй гэсэн саналыг дэлхийн банкнаас гаргаж байсан юм. Дэлхийн банкнаас гаргасан Өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх судалгааны талаар тэр үеийн Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайед:Монгол улсын өмнөд хэсэгт уул уурхайн хөгжлийг дэмжих зорилгоор дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд нилээд хэдэн жил шаардлагатай. Тус бүс нутгийн нарийвчилсан төлөвлөгөөг боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх цаг хугацааг тодорхойлж, олон түмний санаа бодлыг сонсон, хэлэлцэх хэрэгтэйг Засгийн газарт зөвлөж байна. Төмөр зам, хот суурин, цахилгаан станц, зам усны нөөц байхгүй бол эдгээр томоохон уурхайнуудын ашиглалт хэрэгжих боломжгүй хэмээн тухайн үед ярьж байсан юм. Нэг ёсондоо дэлхий нийтээрээ санхүүгийн хямралд өртөж, дагаад монголын эдийн засаг хямарч байхад үүнээс гарах гарцыг эрэхийлж байх явцад ганц Эрдэнэ үйлдвэрээс хамааралтай байх бус. Өөр бусад стартегийн ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад дэд бүтцээ шийдвэрлэх нь чухал хэмээж дээрх судалгааг хийж байсан байгаа юм.

3.13. Дэлхийн банкнаас монголын эдийн засагт хийсэн ээлжит судалгаанууд

2009 оны наймдугаар сард манай улсын эдийн засаг ямаршуухан байсныг Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Эдийн засгийн байдал ямар байна вэ гэхээр төсвийн алдагдлыг 12 сарын гулсмал хэлбэрээр тооцож үзэх юм бол, 2008 оны дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 9,8 хувьтай тэнцэх хэмжээнд бас л өндөр хэвээрээ байна. Дараа нь урсгал дансны алдагдлыг ижил аргачлалаар тооцоход дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 15,2 хувьтай тэнцэхээр өндөр байна. Энэ хоёр тоо ерөнхийдөө монгол улсын эдийн засаг хэврэг байгааг харуулж байгаа юм. Саяны хоёр зүйл Засгийн газар тал дээр байгаа. Нөгөөтэйгүүр, хувийн салбар дээр холбож хэлэхэд, санхүү болон банкны салбарт чанаргүй зээлийн хэмжээ өссөн. Хувийн салбарынханд чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл маш хүндээр тусч байгаа. Энэ нь юуны үр дагавар вэ гэхээр бодит эдийн засаг удааширч, муудаж эхэлж байгаагийн шинж юм. Тийм учраас импорт буурч байна. Түүнийгээ дагаад бодит эдийн засгийн үйл ажиллагаа суларч байна. Бодит салбарыг базаад авч үзэхэд, барилга, уул уурхай, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа гэсэн гурван салбарт олгосон зээлийн эргэн төлөлт буюу чанар тааруухан байгаа юм. Манай улсын төсвийн алдагдал 12 сарын нийлбэрээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 9,8 хувьд хүрсэн байна. Энэ бол өндөр үзүүлэлт юм. Ганц авууштай нь гадаад худалдааны алдагдал буурсан болохыг дэлхийн банкныхан хэлж байгаа юм. 2009 оны хоёрдугаар сард нэг тэрбум төгрөгт хүрч байсан гадаад худалдааны алдагдал 600 сая төгрөг болжээ. Үүнээс гадна, банкуудын төгрөгийн хадгаламж нэмэгдсэн байна. Энэ нь сайн хэрэг ч, харамсалтай нь банкуудын чанаргүй зээлийн багц нэмэгдсэн хэвээр байсныг хэлж байсан юм. Зээлийн эргэн төлөлт удаашралтай байснаас банкууд зээл гаргахаа зогсоож, үүний оронд төв банкны үнэт цаас худалдаж авахыг илүүд үзэж байжээ. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлнө гэж дэлхийн банкныхан үзэж байсан юм. Ганц эдийн засгийн өсөлт гэлтгүй импорт буурч, төсвийн орлого үргэлжлэн буурах төлөвтэй байсныг тус банкныхан мөн хэлж байлаа.

Тэгвэл нийт 2009 оны дүнгээрээ монгол улсын эдийн засаг ямаршуухан гарсан бол. Уг судалгааг 2010 оны хоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа тус банкнаас танилцуулж байсан юм. Тэдний хийсэн судалгаагаар манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өссөн дүнтэй гарсан байгаа юм. 2009 оны эхнээс тасралтгүй бууралттай явсан дотоодын нийт бүтээгдэхүүн оны эцэст өсчээ. Ингэснээр 2009 оны нэгдсэн дүнгээрээ дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 1,2 хувийн өсөлттэй гарсан байгаа юм. Тээвэр, харилцаа холбооны салбарт өсөлт гарсан нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн оны эцэст өсөхөд нөлөөлсөн байгаа юм.
Ийнхүү дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өссөн дүнтэй гарсан бол, гадаад худалдааны алдагдал буурсан таатай мэдээлэл угтлаа. 2008 оны эцэст манай улсын гадаад худалдаа 1 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны эцэст 230 сая ам.долларын алдагдалтай гарсан байгаа юм. Үүнээс гадна, төсвийн алдагдал тооцоолж байснаас доогуур гарсан байна. УИХ 2008 оны төсвийг алдагдалтай баталсан. Ингэхдээ төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5,8 хувьтай байхаар тооцоолж байсан бол, бодит алдагдал үүнээс доогуур буюу дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5,4 хувьтай тэнцсэн байна. 
Харин таагүй нь банкны зээлийн хүү өссөн байлаа. 2008 оны арваннэгдүгээр сард арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн түвшин 1 хувь байсан бол, оны эцэст 19 хувь болж өсчээ. Ийнхүү сар гаруйн хугацаанд арилжааны банкуудын зээлийн хүү 2 хувиар өссөн тул, зээл хүсэгчдийн тоо буурсан байна. Хэрэв, арилжааны банкуудын бодит зах зээл рүү гаргах зээл буурвал, тэр хэрээр эдийн засаг удаашрах аюултай байжээ. Тиймээс дэлхийн банкныхан зээл олголтыг сэргээхэд шаардлагатай арга хэмжээг цаг алдалгүй авах хэрэгтэйг бодлого боловсруулагчдад тухайн үед сануулж байсан билээ.

3.14. Дэлхий нийт санхүүгийн хямралаас хэрхэн гарсан бэ

2009-03-17. Улаанбаатар. Ийнхүү дэлхий нийтээрээ эдийн засаг хямралтай тулгараад байхад улс орон бүр хямралаас гарах өөрсдийн төлөвлөгөөг баталж хэрэгжүүлсэн юм. Хямралаас гарахад шаардагах хөрөнгийн эх үүсвэрийг дэлхийн улс орнууд янз бүрийн аргаар олж байсан юм. Тухайлбал, Шинэ Зеландын Төвбанк Засгийн газраараа баталгаа гаргуулж 5 жилийн хугацаатай 91 сая ам.долларын бонд гаргасан байдаг. Тэд бондоос орж ирэх мөнгөөр эдийн засгийн гол салбар болох фирмийн аж ахуйг хүндрэлээс гаргахаар ажиллав. Тайваны бодлого боловсруулагчид хүндрэлээс гарахын тулд эдийн засагт үзүүлэх тусламжийн хэмжээгээ 4 тэрбум гаруй ам.доллараар нэмэгдүүлсэн байдаг. Тэгвэл тэргүүлэх эдийн засаг бүхий Америк, Япон, Хятад хямралын эсрэг ямар арга хэмжээ авсан нь ихээхэн анхаарал татдаг. Энэ тухай тэр үеийн Сангийн яамны Санхүүгийн бодлого зохицуулатын газрын дарга Батбаяр: Улс орон болгон өөрийн улсад тохирсон арга хэмжээ авч байгаа. Америк хямралаас гарах арга хэмжээг хоёр, гурван үе шаттай авч хэрэгжүүлсэн. Банкны салбарын алдагдлыг бууруулах, уналтыг зогсоох, дээрээс нь бодит эдийн засгийн салбарт, АНУ-ын эдийн засагт ач холбогдолтой гэж тооцогддог салбаруудаа дэмжиж байна. Энэ төлөвлөгөө нь хэрэгжээд багагүй хугацаа өнгөрсөн. Энэ хэрэгжсэн арга хэмжээнүүд нь уналтыг тодорхой хэмжээгээр сааруулсан. Гэхдээ бүрэн зогсоож чадаагүй. Япон бол дотоодын үйлдвэрлэлээ сэргээхийн тулд, дотоодын хэрэглээгээ нэмэх тодорхой арга хэмжээ авч байгаа. Хүн болгон иргэн болгондоо 120 америк долларын нэг удаагийн буцалтгүй тусламж өгнө. Үүгээрээ хэрэглээгээ дэмжинэ гэсэн бодлого явуулж байна. Сүүлийн үед компаниудын үнэт цаас худалдаж авах, хувийн салбарт олгосон зээлийг Засгийн газар худалдаж авах ажил хийж байна. Хятадын хувьд экспортод түшиглэсэн эдийн засгийн өсөлттэй. Экспортод түшиглэсэн эдийн засаг давамгайлж явж ирсэн. Гадна талын эрэлт унаж байгаатай холбогдуулан хятад эдийн засгийн өсөлтөө хадгалахын тулд дотоодын хэрэглээгээ нэмэгдүүлэхээс өөр аргагүй болж байгаа. Үүний тулд 4-5 багц арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа. Гол нь ойрын жилүүдэд дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, иргэд дотоодын бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авбал урамшуулал зарлах гэх мэт. Азийн улс орнуудын авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ европын орнуудаас ялгаатай. Ерөнхийдөө азийн орнууд хэрэглээ гэхээсээ илүү хадгаламжинд тулгуурласан эдийн засагтай улс орнууд байдаг. Япон, Хятад, Солонгосоос бусад орнууд том эдийн засагтай. Европын холбооны улсууд, Англи эдгээр улсууд болохоор хэрэглээнд тулгуурласан эдийн засагтай орнууд. Тэр орнуудын хувьд орлогын хуваарилалтыг дахин явуулах. Бага, дунд орлоготой иргэдийг татварын хөнгөлөлтээр дэмжих. Дээр нь тодорхой салбаруудад чиглэсэн хөтөлбөрүүд явуулж байна. Ер нь эдийн засгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн улс орнуудад гарч байгаа хандлага бол дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих, үүнийгээ татварын болон татварын бус механизмаар дамжуулан хэрэглэх хандлага өндөр болж байгаа. Гэхдээ эргээд экспортод түшиглэсэн эдийн засагтай орнууд хүчтэй өртөж байна. Тухайлбал, Хятад, Солонгос, Япон зэрэг улсууд Европын холбоо болон Америкийн явуулж байгаа протекшн бодлогыг эсэргүүцэж байгаа юм хэмээн хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсан юм. Америк, Англи, Европын холбоо зэрэг улсууд өмнө нь бараа, бүтээгдэхүүн гаднын улсуудаас импортолж авдаг байсан. Харин эдийн засаг, санхүү нь хямраад ирэхийн цагт хямралаас гарахын тулд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж, тэдний үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авдаг болсон байгаа юм. Энэ нь азийн үйлдвэрлэгч орнуудад хүндээр тусч байсан нь мэдээж. Япон, Солонгос, Хятадын үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүний эрэлт бага байсан учраас тэр юм. Тиймээс Япон дотоодын нийт бүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлэх үүднээс иргэн бүртээ 12 мянган долларын буцалтгүй тусламж олгох ажлыг эхлүүлжээ. Мөн тус улсын Засгийн газар хүндрэлд ороод байгаа компаниудын үнэт цаас, хувийн салбарт олгосон зээлийг худалдан авч эхэлсэн байгаа юм. Хятадын тухайд эдийн засгийн өсөлтөө авч үлдэхийн тулд дотоодын үйлдвэрлэл болон хэрэглээгээ нэмэгдүүлэх бодлого явуулж байлаа. Дотоодын үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн худалдан авч байгаа иргэдээ урамшуулах зэрэг арга хэмжээ авч байсан юм.

4 БҮЛЭГ. Монголбанк ба арилжааны банкууд

4.1 Халагтай хадгаламж зээлийн хоршоод

Хоршооны тухай хуульд 1998 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар хадгаламж зээлийн байгууллага хоршооны төрөлд багтахаар болсон билээ. Энэ үеэс иргэд хамтран хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулж санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчин бүрдсэн байдаг. Харамсалтай нь хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулахад дүрмийн сангийн хэмжээ заагаагүй тул ийм чиглэлийн байгууллага 2000 оноос хойш борооны дараах мөөг шиг олширч, арилжааны банкуудаас өндөр хүү амлан мөнгө татаж эхэлжээ. Тухайн үед арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү сарын 1 хувь байхад, Хадгаламж зээлийн хоршоод 3-4 хувийн хүү амлаж байжээ. Ийнхүү өндөр хүү амласан учир хадгаламж зээлийн хоршоонд мөнгөө хадгалуулах хүмүүсийн тоо ихэссэн гэдэг. Тиймээс тус салбарыг хянуулахаар 2005 оны арваннэгдүгээр сарын 17-нд Санхүүгийн зохицуулах хороог шинэчлэн байгуулжээ. Харин удалгүй тус хороо чадамжгүй гэх хоршоодыг дампууруулах шийдвэр гаргасан байна. Тухайлбал, 2006 он хавьцаа 22 хадгаламж зээлийн хоршоо дуу дуугаа авалцан, шил шилээ харан дампуурав. Тэдэнд мөнгөө хадгалуулсан 8200 гаруй иргэн 70 орчим тэрбум төгрөгөөрөө хохирсон гашуун түүх бий. УИХ-аас гаргасан ухаалаг бус шийдвэрийн гайгаар буюу парламентын гишүүд Хадгаламж зээлийн хоршооны тухай хууль батлан гаргахдаа тэдэнд хуулийн цоорхой гаргаж өгсөн нь араасаа ийм асуудал дагуулсан хэрэг. Тухайлбал, банк байгуулахад 8 тэрбум, банк бус санхүүгийн байгууллага байгуулахад 200 сая төгрөгийн дүрмийн сантай байх шаардлагатай. Гэтэл хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулахад дүрмийн сангүйгээр шахуу санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулах эрх хуулиар олгосон аж. Тиймээс эрсдэлээ даах дүрмийн сангүй хадгаламж зээлийн хоршоод дампуурч олон мянган иргэн хохирсон гэлцдэг юм. Тэд төрөөс мөнгөө нэхэж, жагсаал цуглаан зохиож, талбай дээр суулт хүртэл хийж байлаа.

Тиймээс хохирлын 50 хувийг төрөөс барагдуулах шийдвэр гарч, улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр 33 тэрбум төгрөг тухайн үед гаргасан юм. Хадгаламж зээлийн хоршооны хохирлыг эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ерөнхий газраар дамжуулан 2008 оноос олгож эхэлсэн байдаг. Үүгээр 6500 хүний хохирлыг тал хувийг барагдуулсан болохыг албаныхан хэлдэг билээ. Анх 22 хадгаламж зээлийн хоршоо дампуурсан бол, хохирол барагдуулах явцад 29 болж өссөн байна. Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх ерөнхий газраар дамжуулан олгосон 33 тэрбум төгрөг хаанаа ч хүрэлцэхгүйд хүрч, 1700 хүн хохирлынхоо 50 хувийг авч чадаагүй хоцорсон аж. Тиймээс хоцорсон хүмүүсийн хохирлыг барагдуулахын тулд 4 тэрбум төгрөг нэмж төсөвлөж, 2 тэрбумыг нь хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албанд байршуулжээ. Үүгээр хоцорсон хүмүүсийн хохирлын 50 хувийг олгожээ. Тэр үеийн Хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албаны тэргүүн дэд дарга н.Батсайхан: ердөө 700 гаруй хүн хохирлынхоо тал хувийг аваагүй болохыг хэлж байлаа. Зарим хадгаламж зээлийн хоршоодын хэрэг маргаантай  байсан учир хохирогчдын тоонд оруулаагүй аж. Хэрэв тэднийг нэмж тооцвол 830 гаруй хүн хохирлынхоо тал хувийг аваагүй тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Хадгаламж зээлийн хоршоодын хохирогчдын хохирлыг барагдуулахаар улсын төсвөөс эхлээд гаргасан 33 тэрбум төгрөг, дараа нь гаргасан 2 тэрбум төгрөг, нийт 35 тэрбум төгрөгийг улс эргүүлэн авах ёстой. Гэтэл, Хадгаламж зээлийн хоршоодын барьцаанд байсан эд хөрөнгийг худалдаж ердөө 12.5 тэрбум төгрөгийг улсад буцааж өгсөн. Үлдэх мөнгийг улсад төвлөрүүлэхээр ажиллаж байгаа ч, хүндрэл гарч байсан болохыг Шүүхийн шийдвэр биелүүлэх газрын харьяа Хадгаламж зээлийн хоршооны өр барагдуулах албаны тэргүүн дэд дарга н.Батсайхан хэлж байв. Цоорхойтой хууль баталж иргэдийг хохироодог. Тэдний хохирлыг төсвөөс барагдуулдаг ч, үүнийгээ буцааж улсад тушааж чаддаггүйн нэгээхэн жишээ энэ болсон юм. 

4.2. Банкуудын дампуурал давтагдав

1990 оны нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн үеийн эхний жилүүдэд банкуудын үйл ажиллагаа доголдож эхлэв. Тухайн үед банкуудын зээлийн хүү өндөр байсан тул олгосон зээл эргэн төлөгдөх нөхцөлгүй болж байлаа. Энэ ч үүднээс 1990-ээд оны дундуур Сэлэнгэ, Хоршоо зэрэг банкууд санхүүгийн хүндрэлд орсон байдаг. Банкны салбарыг эрүүлжүүлэх зорилгоор дээрх хоёр банкийг албан ёсоор татан буулгаж хөрөнгийг нь Ард банкинд байршуулсан түүхтэй. Банкуудын дампуурлаас дурдвал анхных нь энэ. Гэтэл 1996 онд Ард банк гэнэт татан буугдаж хөрөнгийг нь хоёр өөр банкинд хуваан байршуулсан гэдэг. Энэ банкны хадгаламжийн дансны 30 тэрбум төгрөгийг Хадгаламж банкинд байршуулсан бол, харилцах дансыг нь Сэргээн босголт банкинд төвлөрүүлсэн гэх нь бий. Харин Ард банкны найдваргүй зээлийг өр барагдуулах албанд шилжүүлсэн байна. Эдгээрийн араас Даатгал банк татан буугдаж энэ банкны найдвартай хөрөнгийг Сэргээн босголт руу шилжүүлсэн гэх яриа бас бий. Ард болон Даатгал банкны тодорхой хэсгийг Сэргээн босголт руу нэгтгэсэн ч, энэ банк удалгүй хаалгаа барьсан гашуун түүх давтагдав. Гэвч удалгүй төрийн өмчийн Сэргээн босголт банк татан буугдаж суурин дээр нь хувийн хэвшлийн Голомт банк сүндэрлэсэн гэдэг. Гэвч банк санхүүгийн дампуурал үүгээр зогссонгүй. 1990-ээд оны сүүлийн хагаст тохиосон шиг банк санхүүгийн хүндрэл 2000 оны сүүлээр дахин давтагдсан юм.

Банк санхүүгийн хүндрэлийн талаар 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр УИХ-ын гишүүн асан О.Чулуунбат: Санхүүгийн хямрал манайхын тойроод гарахгүй нь л дээ. Манайхаар дайрч гарч байна. Гэхдээ энэ нь манай банкуудыг шууд нэрвээд гарч байгаа юм биш. Жишээ нь зарим орны банкууд их хүндэрлээ. Засгийн газар нь банкуудынхаа хувьцааг худалдан авч байна шүү дээ. Тухайлбал, Америкт, Европт Засгийн газар нь арилжааны банкнуудынхаа хувьцааг худалдан авч байна. Ямар нөхцөлд худалдан авдаг вэ гэхээр алдагдал нь ихсээд үүнийгээ хаагаад дуусахын үед дүрмийн сан нь хүрэлцэхгүй болно. Тэгэхээр зэрэг Засгийн газар мөнгө хийж байгаа байхгүй юу. Манай нөхцөл бол тэс өөр. Манай нөхцөл бол банкинд алдагдал хийсэн юм байхгүй. Манай нөхцөл юугаараа ялгаатай юм гэхээр арилжааны банкууд маань арай илүү зээл өгчихсөн байгаа. Нөгөө өгсөн зээл нийт актив гэж ярьдаг юм. Иргэдээс авсан хадгаламж хоёрыг харьцуулахаар зээл нь ихэсчихсэн байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг дахиж мөнгө өгөх боломж нь багасаад төлбөр түргэн гүйцэтгэх боломж нь багассан ийм хүндрэл банкууд дээр гарч байгаа. Тэрнээс дүрмийн сан нь идэгдээд алга болсон юм биш. Тэгэхээр зэрэг нэг их хүндээр хүлээж аваад байх шаардлага байхгүй. Засгийн газар банкны салбарыг энэ үед яаж дэмжиж, туслах вэ гэхээр гаднаас мөнгө оруулж ирээд арилжааны банкуудын найдвартай активуудыг худалдаад авчихвал тэд мөнгөтэй болно. Тэгэхээр цаашаа чөлөөтэй бизнесээ хөгжүүлээд явна шүү дээ. Энэ тэнд бөөгнөрчихсөн зүйлийг нь аваад хаячихвал цус гүйнэ дээ. Тийм л маягийн арга хэмжээ зохион байгуулах хэрэгтэй. Өнөөдөр манай улсын банкны салбар дампуурах хэмжээнд хүрээгүй хэмээн хуучилж байлаа.

Дэлхийн санхүүгийн хямрал орон сууцны моргейжийн баталгаагүй зээлээс улбаалж АНУ-ын томоохон банкууд дампуурахад хүрсэн. Зарим хүмүүс Америкт болсон зүйл манайд давтагдах вий гэж эмээж байлаа. Банкуудын зээл олголт хадгаламжаасаа давж, эргэн төлөлт удаашралтай байсан учраас тэр. Ер нь ихэнх банкуудын зээл олголт хадгаламжаасаа давсан үзүүлэлттэй байлаа. Зээл эргэн төлөлт бага хувьтай байсан ч, бусад орнуудыг бодвол барьцаа хөрөнгө сайтай тул үүнээс айх аюулгүй, Монгол улсын банкны салбар эрүүл байгаа тухай Олон улсын валютын сангийнхан тэр үед мэдэгдэж байсан юм. Гагцхүү өнгөрсөн хоёр жилд огцом нэмэгдсэн зээлийн өсөлтийг тогтвортой хэмжээнд барих шаардлагатай. Тэр ч утгаараа банкууд зээлээ сааруулж байгаа нь хэвийн үзэгдэл хэмээн тус байгууллага дүгнэж байлаа. Арилжааны банкууд ч хүндрэлээсээ гарахын тулд Япон, Солонгосын хөрөнгө оруулагчдын татах зорилгоор зээлийн хүүгээ нэмэгдүүлсэн тухай тэр үед хуучилж байсан юм. Тэр үед Япон, Солонгосын банкуудын хадгаламжийн болон зээлийн хүү 0.5-1 хувь байсан бол, манайд 18,6-19,2 хувь байсан юм. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг хямарч, хөрөнгө оруулагчид олдохгүй нь гэж эмээж байсан ч, Япон, Солонгосын хөрөнгө оруулагчид манай улсын банкинд өндөр хүүтэй мөнгө хийх сонирхол байгаа гэж мэргэжлийн хүрээнийхэн үзэж, ихэд найдлага тавьж байлаа. Энэ боломжийг ашиглан арилжааны банкууд хүндрэлийг даваад гарна гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан ч энэ нь талаар болж Анод, Зоос банк ар араасаа татан буугдсан билээ.

4.3. Анод банк татан буугдав

Банкууд хүндрэх нь гэсэн яриа газар авч үүний тоонд Анод банк багтаж байсан нь нууц биш. Тиймээс тухайн үед тус банкийг зорьж зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Анод банкны Нөөцийн удирдлагын газрын дарга н.Чинбат: 2008 оны аравдугаар сарын 31-ний байдлаар Анод банкны актив 326 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Активийнхаа хэмжээгээр банкууд дотор 4-рт орж байна. Манай банк хамгийн том хувьцаат банк тул хамгийн их буюу 40 тэрбум төгрөгийн өөрийн хөрөнгөтэй байна. Манай нийт олгосон зээлийн хэмжээ 178 тэрбум төгрөг, хадгаламж болон харилцах нийлээд 215 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэртэйгээр ажиллаж байна. Хадгаламжийн хүүгээ өсгөж, зээл олголт дээр хязгаарлалт хийж байгаа дээр тайлбар хийе л дээ. Манай улсыг мөнгөний нийлүүлэлтийн инфляци хөмрөөд байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор 2008 оны эхнээс төвбанк бодлогын хүүгээ өсгөж, банкуудын заавал байлгах нөөцийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авсан. Манайх өөрийн банкин дахь 165 тэрбум төгрөгийн иргэдийн хадгаламжийг үнэгүйдүүлэхгүй инфляцид идүүлэхгүйн тулд хадгаламжийн хүүгээ тодорхой хувиар нэмсэн. Тодорхой хэмжээний хязгаарлалт шалгууртайгаар эрсдэл багатай салбаруудыг сонгож зээл олгож байна. Зээл зогссоноор банкууд хүндэрч байна гэсэн ийм яриа гарах болсон. Манайх өөртэйгөө холбогдсон мэдээллийг ор үндэсгүй гэж няцааж байна гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байлаа. Гэвч удалгүй байдал дордож, Анод банкийг 2010 оны долоодугаар сарын 23-ны өдрийн Монголбанкны ерөнхийлөгчийн 446 тогтоолоор албадан татан буулгасан юм. Энэ банк Зоосын нэгэн адил байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээл зах зээлд гаргасан. Цаашлаад нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээл олгосон. Үүний эргэн төлөлт удаашралтай гэсэн шалтгаанаар татан буугдаж тус банкинд эрх хүлээн авагч томилогдсон юм.

Тэр үед Монголбанкнаас томилогдсон бүрэн эрхт төлөөлөгч н.Насанжаргал: Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг гаргаж өгч байгаа. Харилцагчдын мөнгийг олгож эхлээгүй ч удахгүй олгоно гэсэн тайлбар өгч байв. Тухайн үед Анод банк харилцах дансны мөнгийг олгохгүй байсан бол, доллараас бусад валютын хадгаламжийг мөн гаргахгүй байсан тал бий. Энэ нь доллараас бусад гадаад валютын нөөц тус банкинд бага байсантай холбоотой. Харин иргэдийн хадгаламжийг олгож байлаа. Ингэснээр тус банкинд үлдсэн 140 тэрбум төгрөгийн хадгаламжаас 30 орчим хувийг нь иргэд татсан үзүүлэлт удалгүй гарсан юм. Санхүүгийн хүндрэлд орсон арилжааны банкуудад Эрсдэлийн сангийн 300 орчим тэрбум төгрөгийг байршуулахаар болсон ч, энэ хөрөнгөөс хувь хүртэх банкуудын тоонд Анод багтаагүй байдаг. Тиймээс 2008 онд батлагдсан банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн тулд Засгийн газар бонд гаргахаар төлөвлөж ч амжаагүй. Гэхдээ Сангийн яамны хүсэлтээр төвбанк 100 гаруй тэрбум төгрөгийн зээлийг татан буугдсан Анод банкинд өгч, үүгээр тус банкны харилцах болон хадгаламжийн үлдэгдлийг олгосон юм. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанк гаргасан мөнгөө эргүүлэн авахаар ийм зохицуулалтыг тухайн үед хийсэн билээ. Анод банк анх 260 тэрбум төгрөгийн зээл болон авлагатай байсан. Анод банкны эрх хүлээн авагч шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлтэй хамтран үүний 70 тэрбумыг нь барагдуулсан гэх мэдээлэл бий. Энэ талаар Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн 2010 оны наймдугаар сарын 24-ны байдлаар 70 тэрбум төгрөгийг барагдуулсан тухай бататган хэлж байлаа.

Анод банкны зээлийн өрийн үлдэгдлээс барагдуулсан дээрх 70 тэрбум төгрөгийг тус банкны зарим харилцах болон хадгаламж эзэмшигчдэд олгож хохиролгүй болгожээ. Дээр нь төв банкнаас 100 гаруй тэрбум төгрөг гаргаж Анод банкны үлдэх харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон байдаг. Ингэснээр Анод банкны дийлэнх харилцагчид мөнгөө авч хохиролгүй болсон болохыг тус банкны эрх хүлээн авагч н.Энхбат хэлдэг юм. Харин Монголбанкнаас гаргасан 100 тэрбум төгрөгийг улсад эргүүлж авах ажил үлдсэн байдаг. Анод банкны зээлийн өрийн үлдэгдлийг барагдуулж Монголбанкнаас гаргасан мөнгийг буцааж төвбанкинд байршуулах ёстой юм. Ямар ч байсан Анод банкинд 140 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл болон авлага үлдээд байснаас 40 хувийг Анод банкны гурван гол хувь нийлүүлэгчээс, үлдэх 60 хувийг нь 700 орчим зээлдэгчээс гаргуулах шүүхийн шийдвэр гарсан байдаг. Үүнийг барагдуулахад ихээхэн хүндрэлтэй байгааг Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн учирлаж байлаа. Анод банкны 140 тэрбум төгрөгийн зээлийн өрийн үлдэгдлийг төлөөгүй хүмүүсийн нэрсийг Анод банкны Эрх хүлээн авах зөвлөлийн гишүүн н.Зоригтбаатараас тодруулсан ч тухайн үед хэлэхээс зайлсхийж байсан удаатай. Уг нь Банкны тухай хуульд зааснаар зөвхөн хадгаламж эзэмшигчдийн нэрс нууцын зэрэгт багтдаг. Харин банкнаас зээл авсан хүмүүсийн нэрс ил тод байх ёстой юм. Гэтэл Анод банкны томоохон зээлдэгчдийн нэрс ил болсон ч, жижиг зээлдэгчдийн нэрс тодорхойгүй байсан тал бий.

4.4 Зоос банк татан буугдав

Үндэсний статистикийн хорооноос явуулсан судалгаагаар 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 24-ний байдлаар арилжааны банкуудын иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон зээл 2.6 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Харамсалтай нь үүний 16 орчим хувь нь найдваргүй зээлийн багцад шилжсэн байсан юм. Өнгөрсөн оны мөн үеэсээ найдваргүй зээлийн хэмжээ 5 хувиар өссөн нь энэ юм. Банкны системд найдваргүй зээл нэмэгдсээр байсан нь энэ салбарын шүдний өвчин болоод зогсохгүй, зарим арилжааны банкуудын хэвийн үйл ажиллагаа алдагдахад хүрэв. Тухайлбал, найдваргүй зээлээс болж Зоос банк хүндэрсэн юм. Тиймээс Монголбанкны захирлуудын зөвлөл тэр үед хуралдаж, Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн тушаал гарч, Монголбанкны эрх хүлээн авагч Зоос банкинд томилж, Монголбанкны хяналтад Зоос банкийг авсан юм. Тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: Зоос банк яагаад ийм байдалд орсон бэ гэхээр 2008 оны дундуур голцуу Монгол газар компани болон түүнтэй холбоотой этгээдүүдэд олгосон 60 орчим тэрбум төгрөгийн зээл хугацаа хэтэрч, хүү төлөгдөхөө байж, чанаргүй зээлийн ангилалд орсон. Үүнтэй холбоотойгоор 10 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж, нийт өөрийн хөрөнгийн алдагдлын хэмжээ нь 40 гаруй тэрбум төгрөгт хүрч, өөрийн хөрөнгө нь хасах 7 тэрбум төгрөгт хүрч, санхүүгийн хүндрэлээсээ болж харилцах, хадгаламж эзэмшигчдийн гүйлгээг саатуулахад хүрч, Монголбанкнаас нийт 30 орчим тэрбум төгрөгийн зээл авсан юм. Нэгэнт тус банк ийм байдалд хүрсэн учир Монголбанк хуулиар оногдсон үүргээ биелүүлж, төрийн нэрийн өмнөөс энэ банкийг хяналтад авах үйл ажиллагаа явууллаа. Зоос банкийг хүндрэлээс гаргахын тул Монголбанк, Засгийн газар, Хувьцаа эзэмшигчдийн зүгээс арга хэмжээ авсан. Юуны өмнө Зоос банкинд 2008 оны эцэст, 2009 оны эхээр Монголбанкнаас 17 тэрбум төгрөгийн зээл олгож, санхүүгийн хүндрэлийг даван туулахад нь зориулж туслалцаа үзүүлсэн. Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангаас арилжааны банкуудад төлбөрийн чадварын хүндрэлийг даван туулахтай холбоотой хөрөнгө байршуулсан. Гурван банкинд байршуулсны нэг нь Зоос юм. Зоос банкинд энэ хөрөнгөөс 15 тэрбум төгрөг байршуулж, 3 тэрбумыг нь төлөөгүй ийм байдалтай байна. Үүнээс гадна, Засгийн газрын хэмжээнд Монголбанкны оролцоотойгоор 2009 онд бодит эдийн засгийг дэмжих чиглэлээр авч хэрэгжүүлсэн нэг арга хэмжээ бол алтны урьдчилгаанд нийт 76 сая ам.долларын зээл гаднаас авч, арилжааны банкуудаар дамжуулан алтны компаниудад олгосон. Энэ арга хэмжээнд Зоос банкийг хамруулсан юм. Энэ хүрээнд 15 сая ам.долларын зээлийг тус банкаар дамжуулж алтны компаниудад олгосон. Монголбанкны тухайд тус банкин дээр 2009 оны гуравдугаар сард газар дээр нь ээлжит шалгалт хийсэн. Тэр үеэр эдгээр зээлүүдийн чанар муудаж байгаа нь илэрсэн гэх тайлбар өгч байлаа.

2009 оны эхний улиралд тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан Зоос банк гэнэт хэцүүдсэн шалтгааныг тэр үеийн төв банкны удирдлага 2009 оны гуравдугаар сард явуулсан шалгалтаар Монгол газар компанийн Зоос банкнаас авсан 60 тэрбум төгрөг найдваргүй зээл болж хувирсантай холбон тайлбарлав. Тиймээс энэ банкийг хөл дээр нь босгохын тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн 15 тэрбум төгрөгийг тус банкинд байршуулсан бол, Монголбанкнаас 30 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байна. Мөн гаднаас авсан зээлийнхээ 15 сая ам.долларыг тус банкинд байршуулж алтны санхүүжилт хийжээ. Нийт 70 гаруй тэрбум төгрөг Зоос банкинд байршуулснаас ердөө 12 тэрбумыг нь буцаан төлжээ. Харин тус банкны өөрийн хөрөнгийн хэмжээ хасах 7 тэрбум төгрөг болсон байна. Ийнхүү Зоос банк байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээл гаргасан. Нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээл олгосон. Үүний эргэн төлөлт удааширч хэвийн ажиллах чадваргүй болсон тул 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-ний өдөр энэ банкны суурийн дээр Төрийн банк байгуулах шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан юм. Харин маргааш нь Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 650-р тогтоол гарч, Зоос банкинд эрх хүлээн авагч томилсон гэдэг. Ингэж л, Зоос банкийг албан ёсоор татан буулгаж, үүний суурин дээр өнөөгийн Төрийн банк сүндэрлэсэн түүхтэй. Сангийн дэд сайд асан Т.Очирхүү: банк байгуулах зөвшөөрөл эхлээд Монголбанкнаас авна. Дараа нь бүтцийн өөрчлөлт хийх тухай ярина гэсэн тайлбарыг тэр үед өгч байлаа. Зоос банкийг татан буулгаж найдваргүй зээлийн багцыг Монголбанкнаас томилогдсон эрх хүлээн авагчид үлдээж өр барагдуулах арга хэмжээ авахаар болов. Харин Зоос банкны 75 тэрбум төгрөгийн найдвартай зээл, 30 тэрбум төгрөгийн хугацаа хэтэрсэн зээлийг хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдлийн хамтаар шинээр байгуулах Төрийн банкинд шилжүүлэхээр шийдвэрлэсэн юм. Сайн зээлийг шинээр байгуулах банкинд байршуулсан ч, энэ банкинд хөрөнгө мөнгө дутна. Тиймээс Засгийн газар бонд гаргаж дутагдаж буй хөрөнгийг нөхнө гэж тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж хэлж байсан билээ. Ер нь тухайн үед Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээл гээд ойролцоогоор 150 тэрбум төгрөгийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн бол, найдваргүй 100 гаруй тэрбум төгрөгт зориулж Засгийн газар бонд гаргаж зөрүүг нь санхүүжүүлсэн байдаг.

2008 онд батлагдсан банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг ийнхүү ямар ч хохиролгүй болгосон билээ. Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар бондын төлбөрөө буцаан авах ёстойгоос гадна, үлдэгдлийг нь банкны хувь нийлүүлэгчдэд өгөх ёстой гэлцэж байлаа. Зоос банкны гол хөрөнгө оруулагч нь Европын сэргээн босголтын банк байсан гэх нь бий. Тэд банкаа хүндрэлээс гаргахын тулд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт хайсан ч харамсалтай нь олдоогүй байна. Тиймээс эцэстээ Хадгаламж, Монгол шуудан банкинд нэгдэх хүсэлт тавьжээ. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 14-нд Зоос банкны Олон нийттэй харилцах албаны захирал н.Алтанцэцэг: Зоос банкны томоохон хувьцаа эзэмшигчид Хадгаламж, Монгол шуудан банкуудад нэгдэх хүсэлтээ тавьсан гэж бататган мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс сар гаруйхны өмнө Монгол шуудан, Хадгаламж банкууд нэгдэж нийт активын хэмжээ нь 400 тэрбум төгрөг болсон байдаг. Тэдэн дээр Зоос банк нэгдвэл нийт активын хэмжээ нь нэмэгдэж, Монголын тоотой хэдэн томоохон банкуудын нэг болох талтайг эдийн засагчид хэлж байлаа. Гэвч Хадгаламж, Монгол шуудан банкны удирдлагууд төрөөс 60 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж өгсөн тохиолдолд Зоосыг өөртөө нэгтгэнэ. Үгүй бол нэгтгэхгүй гэдэг санал Засгийн газарт хүргүүлжээ. Уг саналыг Засгийн газар хүлээж аваагүй тул Зоос банкийг Хадгаламж, Монгол шуудан банкинд нэгтгээгүй, суурийн дээр нь ийнхүү Төрийн банк сүндэрлэсэн түүхтэй. Тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан, Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Б.Лхагвасүрэн, Төрийн банкны дэд захирал н.Отгонбилэг нар Төрийн банкны үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж буйг удаа дараа мэдэгдэж байлаа. Зоос банкны суурин дээр байгуулагдсан Төрийн банк цаашид үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах тул харилцах болон хадгаламж эзэмшигчид айх аюулгүй, мөнгөө татахгүй байхыг холбогдох албаныхан учирлаж байсан юм.

4.5 Биржэд хувьцаа гаргасан банкууд дампуурав

Монгол газар компани болон түүний охин компаниуд арилжааны банкуудаас нийт 180 тэрбум төгрөгийн зээл авсан гэх дуулианыг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Үүний 100 тэрбум нь чанаргүй зээлийн ангилалд багтаж байлаа. Энэ чанаргүй зээлийн 24 тэрбум төгрөгийг ямар банк олгосон нь тодорхойгүй ч, 16 тэрбум төгрөгийг Анод, 60 тэрбум төгрөгийг Зоос банк олгосон нь тодорхой болоод байсан цаг. Анод, Зоос банкны хүндрэл найдваргүй зээлээс улбаатай. Шалтгаан нь адилхан байхад алийг нь төрийн мэдлийн банк болгож, алийг нь айлын шоовдор хүүхэд шиг орхидог юм гэсэн асуулт тухайн үед гарч байлаа. Үүнд төвбанкны удирдлагууд ялгаж салгасан юм байхгүй. Анод банкинд 50 орчим тэрбум төгрөгийн харилцах болон хадгаламж байгаа. Мөн найдвартай зээлүүд бий. Үүнийг шинээр байгуулах Төрийн банк руу шилжүүлж магадгүй гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байсан юм. Анод болон Зоос банкны ялгаатай тал гэвэл нэг нь татан буугдаж, нөгөөгийнх нь суурин дээр улсын мэдлийн банк байгуулагдсан явдал. Харин ижил тал нь хоёулаа хөрөнгийн зах зээлд үнэт цаас гаргасан банкууд байлаа. Монголын хөрөнгийн зах зээлд хоёр банк үнэт цаас гаргаж арилжаалсан байдаг. Гэтэл хоёулаа хүндэрсэн нь банкууд үнэт цаасны зах зээлээс хөрөнгө босгож, цааш үйл ажиллагаагаа явуулах боломж хомс байгааг энэ явдал харуулсан билээ. Тухайлбал, Зоос банк одоогоос хэдэн жилийн өмнө хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьсан байдаг. Тус банкны хувьцааг тухайн үед 636 гадаад, дотоодын иргэн эзэмшиж байлаа. Ингэхдээ томоохон хөрөнгө оруулагч зургаан хүн нийт хувьцааны 92 хувийг эзэмшиж байсан бол, гадаадын иргэд 5 хувийг, монголын иргэд 2 орчим хувийг эзэмшиж байжээ. Үүн дотор хамгийн их хувьцааг буюу 26 хувийг Европын сэргээн босголт банкныхан эзэмшдэг байсан гэх мэдээлэл бий. Зоос банк татан буугдсантай холбоотойгоор хувьцааг нь хөрөнгийн бирж дээр арилжаалахыг зогсоосон байдаг. Зоос банкны хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг төр барагдуулна гэсэн ойлголт байхгүйг Санхүүгийн зохицуулах хорооныхон тухайн үед хэлж байлаа.

Тиймээс Зоос банк татан буугдахад тус банкны 98 хувийг эзэмшдэг томоохон хувьцаа эзэмшигчид эрсдэлээ өөрсдөө үүрсэн хэмээн ярьдаг. Харин Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрхзүйн байдлын тухай хуульд жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах зүйл заалт байдаг аж. Тиймээс Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газраас гаргасан 100 тэрбум төгрөгийн эргэн төлбөрийг хийж, үлдэх мөнгөөр тус банкны 2 хувийг эзэмшдэг жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэвч Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах ажлын явц удааширсантай холбоотойгоор Засгийн газраас гаргасан бондын эргэн төлөлт 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдөр дөнгөж 38 хувьд хүрэв. Энэ нь Зоос банкны чанаргүй зээлийн дийлэнх хувийг эзэлдэг Олон овоот төсөл зогссонтой холбоотойгоор жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн асуудал хэрхэх нь тодорхойгүй болж хоцорсон юм. Тодруулбал, Монгол газар компани олон овоот төсөлдөө зориулж их хэмжээний зээл авсан ч, үүнийгээ төлөхгүй явсаар Зоос банк татан буугдахад хүрсэн билээ. Зоос банкны чанаргүй зээлийн дийлэнх хувийг олон овоот төсөлд олгосон зээл эзэлдэг. Энэ төсөлд анх 58 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бол, хүү торгуультайгаа нийлээд 80 орчим тэрбум төгрөг болсон тухай 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5 хавьцаа Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга н.Ганбат хэлж байлаа. Хожим Жаст групп олон овоотын ордыг авч дээрх чанаргүй зээлийг Монгол газар компанийн өмнөөс барагдуулахаар болсон гэдэг. Гэвч Жастынхан олон овоотын ордод үйл ажиллагаа явуулах хугацаанд, Монгол газар компанийн хэлсэн шиг 20 тонн алтны нөөцтэй бус, 4 тонн алтны нөөцтэй гэгдэх болжээ. Үүнээс болж олон овоот төсөл зогсч, үүссэн хэргийг хууль хяналтынхан шалгаж эхэлсэн юм. Энэ хэрэг эцэслэгдсэн цагт Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах, Засгийн газар бондын үлдэгдэл 62 тэрбум төгрөгөө авах, тус банкны жижиг хувьцаа эзэмшигчид хэрхэн хохирлоо барагдуулах нь тодорхой болох байсан юм.

Анод банкны тухайд 75,5 хувийг эзэмшдэг томоохон хувьцаа эзэмшигчид Зоосын том хувьцаа эзэмшигчдийн нэгэн адил эрсдэлээ 100 хувь өөрсдөө хүлээсэн. Харин 24,5 хувийг эзэмшиж байсан 1248 жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн 9,2 тэрбум төгрөгийн хохирлыг нөлөө бүхий гурван хувь нийлүүлэгчээс гаргуулах шүүхийн шийдвэр гарсан талаар Санхүүгийн зохицуулах хорооны Эрхзүйн хэлтсийн дарга н.Батбилэг мэдэгдэж байсан удаатай. Гэвч 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны байдлаар шүүхийн шийдвэр хараахан хэрэгжиж эхлээгүй байсан нь саяхан. Энэ нь Анодын жижиг хувьцаа эзэмшигчид шүүхээс гүйцэтгэх хуудас аваагүйтэй холбоотой болохыг Санхүүгийн зохицуулах хорооны ажлын албаны дарга н.Бум-эрдэнэ хэлж байсан юм. Анод банкны жижиг хувьцаа эзэмшигчид эрх ашгаа хамгаалахаар ажлын хэсэг гаргаж, Санхүүгийн зохицуулах хороо ч брокер дилерийн компаниудаар дамжуулан хувьцаа эзэмшигчид 580 төгрөгөөр хувьцаагаа худалдах эсэхийг судалж байсан тал бий. Энэ саналыг зарим хувьцаа эзэмшигч хүлээн авсан ч, зарим нь хүлээн аваагүй юм. Хэдийгээр тийм ч, Анод банкны хувьцааны хаалтын ханш болох 580 төгрөгөөр нэгж хувьцааг тооцож жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулах шүүхийн шийдвэр гарсан билээ.

4.6 Хадгаламж банк татан буугдав

1940 оноос хойш иргэдэд орон сууц, нийтийн аж ахуй, нийгмийн халамж, тэтгэвэр, хадгаламжийн үйлчилгээ үзүүлж ирсэн хадгаламжийн кассын суурин дээр Хадгаламж банкийг 1996 онд байгуулсан түүхтэй. 100 хувь төрийн өмчит энэ банкийг манай улсын арилжааны банкууд дотроос хамгийн сүүлд хувьчилсан юм. Тодруулбал, 2006 оны дөрөвдүгээр сард Төрийн өмчийн хорооноос Хадгаламж банкийг хувьчлах тендер зарлаж, үүнд ОХУ-ын Братскийн ардын банк, Чингис хаан банк, Монгол даатгал компанийн хамтарсан консерциум ялжээ. Харин тэд энэ эрхээ 2007 оны хоёрдугаар сарын 23-ны өдөр хэрэгжүүлж, Хадгаламж банкийг хувьчилж авсан түүхтэй. Гэвч тэд 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 4-нд Хадгаламж банкийг хойд хөршийн Коалка группэд худалдсан гэлцдэг юм. Ийнхүү Хадгаламж банк хувьчлагдсан цагаасаа оросын хөрөнгө оруулалттай явж ирсэн бол, 2010 оны дөрөвдүгээр сард Жаст группийн мэдэлд очжээ. Энэ хугацаанд Хадгаламж банк санхүүгийн хүндрэлд орсон гэгдэх Монгол шуудан банкийг өөртөө нэгтгэж, Жаст группийн мэдэлд 100 хувь очсон юм. ОХУ-ын Коалка группээс Хадгаламж банкийг худалдаж авах хэлцлийг Жаст групп 2009 оны дөрөвдүгээр сард эхлүүлж, 2010 оны дөрөвдүгээр сард албан ёсоор дуусгасан байна. Ийнхүү хувьчлагдсан цагаасаа хойш хэд хэдэн хүний гар дамжиж явсаар Хадгаламж банк 2013 онд төрийн мэдэлд эргэн ирсэн юм. Ингэхдээ Олон овоотын төслөөс болж Хадгаламж банк Анод, Зоосын нэгэн адил хүндэрч эцэстээ төрийн мэдэлд эргэн ирсэн талаар Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга н.Ганбат хэлдэг юм.

Жастынхан Монгол газар компанийн Голомт, Хадгаламж, Анод, Зоос банкинд төлөх өрийг барагдуулахаар тохиролцсон аж. Харин Монгол газар компаниас оронд нь Олон овоотын төслийг авсан гэж яригдах нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Жаст групп Олон овоотын алтны үндсэн ордын үйл ажиллагааг явуулах замаар Монгол газар компанийн банкуудад тавьсан өр зээлийг барагдуулахаар болсон гэх. Тиймээс олон овоотын төсөлд зориулж охин компаниуддаа их хэмжээний зээлийг Хадгаламж банкнаас гаргаж өгчээ. Гэвч олон овоотын төсөл бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор амласан өр зээлээ барагдуулж чадаагүйн дээр, Хадгаламж банк давхар хүндэрсэн юм. Муу зээлээс болж Хадгаламж банкны санхүүгийн байдал хүндэрсэн учир Монголбанкны захирлуудын зөвлөл 2013 оны долдугаар сарын 22-ны өдөр хуралдаж Хадгаламж банкийг татан буулгах шийдвэр гаргасан юм.Ийнхүү тус банкийг албан ёсоор татан буулгах шийдвэр гарснаар найдвартай зээл, харилцах, хадгаламжийг нь Төрийн банк руу шилжүүлсэн талаар Төрийн банкны гүйцэтгэх захирал асан Д.Батсайхан хэлж байсан удаатай. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө арилжааны банкуудын ам бүл хоёроор цөөрч Анод болон Зоос банк хаалгаа барьсныг хэн хүнгүй мэднэ6 Байгаа хөрөнгөөсөө давсан зээлийг зах зээлд гаргасан. Цаашлаад нэг зээлдэгчид хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх томоохон зээлийг олгосон гэх үндэслэлээр дээрх хоёр банкийг татан буулгах шийдвэрийг төвбанкнаас гаргасан юм. Тухайн үед төвбанк өөрөөсөө 160 тэрбум төгрөгийн зээлийг татан буугдсан Анод банкинд олгож, үүний 140 тэрбумаар нь тус банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгож байлаа.

Харин Зоос банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн хувь заяаг өөрөөр шийдвэрлэж, татан буугдсан энэ банкны суурин дээр Сангийн яамны мэдлийн Төрийн банк байгуулсан түүхтэй. Энэ даруй Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээл болох 150 тэрбум төгрөгийг шинээр байгуулагдсан Төрийн банк руу шилжүүлсэн байдаг. Мөн Зоос банкны найдваргүй гэгдэх 100 тэрбум төгрөгийн зээлийг нөхөх зорилгоор Засгийн газар үүнтэй тэнцэх хэмжээний бонд гаргаж, Төрийн банкинд санхүүжилт хийсэн юм.  Ийнхүү Анодын харилцагчдыг хохиролгүй болгох үүднээс төвбанк өөрөөсөө 160 тэрбум, Төрийн банкийг хөл дээр нь босгох гэж Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд, нийт 260 тэрбум төгрөгийг дээрх хоёр банкны хүндрэлд зориулж төрөөс гаргасан түүхтэй. Энэ мөнгийг Анод болон Зоос банкны найдваргүй зээлийг барагдуулах замаар төрд эргүүлэн төлүүлэх ёстой юм. Гэтэлнайдваргүй зээлийг төлүүлэх явцад Анод болон Зоос банкны барьцаанд байх ёстой Монгол газар компанийн эзэмшил дэх Олон овоотын ордын тусгай зөвшөөрлүүд аль ч банкны барьцаанд байхгүй гэх дуулиант хэрэг мандах нь тэр. Олон овоотын орд гэж нэрлэгддэг уул уурхайн ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдээ Монгол газар компани Зоос банкны барьцаанд тавилгүйгээр 17 орчим тэрбум төгрөгийн зээл авсан байгаа юм. Харин Анод банкны барьцаанд тавьж 60 тэрбум төгрөгийн зээл авсан ч, оронд нь үнэд хүрэхгүй өөр зүйл барьцаалж Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдээ салгаж авсан нь хожим тодорхой болсон байдаг. Дуулианы эзэн Монгол газар компани Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байсан нь тухайн үед мөн ил болов. Гэвч Олон овоотын тусгай зөвшөөрөл дотоодын аль ч банкны барьцаанд байхгүй Голдман саксын барьцаанд орчихсон байх нь тэр. Монгол газар компанийн найдваргүй зээлийг барагдуулах замаар төрөөс гаргасан 260 тэрбум төгрөгийн тодорхой хувийг барагдуулах ёстой ч, гол барьцаа нь дотоодын банкуудаас мултарч, Голдман саксийн барьцаанд орчихсон байсныг хожим мэдсэн нь энэ юм.

Тиймээс Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг Голдман саксын барьцаанаас салгаж, арилжааны банкуудын дундын барьцаанд эргүүлэн авч, төр өөрийгөө хохиролгүй болгох нь юу юунаас илүү чухлаар тавигдаж байлаа. Энэ үед Монгол газар компанийн гадаад, дотоодын байгууллагуудад тавьсан өрийг Жаст групп худалдаж авах санал гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл, Монгол газар компанийн гадаад, дотоодын банкуудад тавьсан өрийг төлж оронд нь Олон овоотын ордын эзэмшигч болох хүсэлтийг Жаст группын зүгээс гаргажээ. Ингээд Монгол газар компанийн эзэмшилд байсан Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүд Жаст группын охин компани болох Олон овоот гоулд руу шилжсэн байна. Энэ талаар 2010 он хавьцаа Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтсийн дарга асан.Даваацогт: Ашигт малтмалын тухай хуулийн 51-р зүйлд зааснаар бол тусгай зөвшөөрлийг арилжааны банкуудад барьцаалж, үүнийг нь холбогдох газар бүртгэн авах хуультай. Түүнээс аль нэг дурын байгууллагад барьцаалах хууль эрхзүйн үндэс байхгүй хэмээн хэлж байлаа. Тиймээс энэ зүйл заалтын үндэс болгож Олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг Голдман саксад барьцаалах үед Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтэс барьцаанд тавигдсан гэж бүртгэн авсан нь хууль бус үйлдэл байсан талаар Монгол газар болон Олон овоот гоулд компанийнхан холбогдох газарт гомдол гаргажээ. Үүнийг холбогдох албаныхан шалгаад, Олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг арилжааны банкуудад барьцаалж болохоос Голдман сакс-т барьцаалах үндэсгүй гэж үзсэн байна. Тиймээс өмнө нь Монгол газар компанийн нэр дээр байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлжээ. Ийм замаар Жаст групп Олон овоот гоулд охин компаниараа дамжуулан Өмнөговь аймгийн Мандал овоо сумын нутагт орших Олон овоотын алтны үндсэн ордыг эзэмшихээр болжээ. Үүний хариуд Монгол газар компанийн Голдман сакс болон Анод, Зоос, Голомт, Хадгаламж банкинд өгөх өрийг төлөхөөр тохиролцсон гэх мэдээлэл бий.

Дуулианы эзэн Монгол газар компани тухайн үед Зоос банкинд 60 тэрбум, Анод банкинд 17 тэрбум, Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байсан гэж албаныхан хэлдэг. Үүнийг төлөх үүргийг Жаст компани нуруун дээрээ үүрч, олон овоотын ордыг эзэмшихээр болсон гэсэн үг. Ийм үүрэг хүлээсэн Жаст групп зээлийн өрөө төлөхгүй байж магадгүй тул Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд ирсэн Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг Голомт, Хадгаламж, Анод, Зоос банкны дундын барьцаанд нөхөн авсан юм талаар 2010 он хавьцаа Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Лхагвасүрэн хэлж байсан юм. Жаст групп Олон овоотын ордын үйл ажиллагааг явуулж дотоодын банкуудад амласан өрөө төлөх үүднээс, олон овоотын төсөлд зориулж 12 охин компанидаа 162 тэрбум төгрөгийн зээлийг Хадгаламж банкнаас гаргаж өгсөн ч, төлөвлөгөө нь бүтэлгүйтжээ. Монгол газар компани Жаст группэд олон овоотын ордоо өгөхдөө 25 тонн алтны нөөцтэй гэсэн баталгаа тухайн үед гаргаж өгсөн байна. Харин Монгол Улсын эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл олон овоотын ордыг 18 тонн алтны нөөцтэй гэж бүртгэжээ. Гэтэл Жаст групп өнгөрсөн хугацаанд Олон овоотын ордод хөрөнгө оруулж, үйл ажиллагаа явуулахад, Монгол газар компанийн хэлсэн шиг их хэмжээний нөөц байгаагүй, ердөө 4 тонн алтны нөөцтэй байсан гэж Жаст группын захирал н.Батхүү мэдэгдэж байсан удаатай. Тиймээс олон овоотын ордын үйл ажиллагааг явуулдаг Олон овоот гоулд компани 2012 онд 97 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан тул, Жаст групп охин компаниудынхаа Хадгаламж банкнаас зээлсэн 162 тэрбум төгрөгийг төлж дийлэхгүйд хүрчээ. Мөн амласан ёсоор бусад банкуудад төлөх өрийг барагдуулж чадаагүй байна. Энэ үйл явдлаас болж Хадгаламж банк татан буугдсан юм. Тухайн үед тус банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн юм. Тэр үед Хадгаламж банкны найдваргүй зээлтэй тэнцэх хэмжээний бондыг Засгийн газар гаргаж, Төрийн банкийг хүндрэлгүй болгох тухай асуудал яригдаж байсан билээ. Ийнхүү олон овоотын төслөөс болж Анод, Зоосын араас Хадгаламж банк хаалгаа барьсан нь энэ билээ. Өөрөөр хэлбэл, 2009 оноос хойш Олон овоотын төслөөс болж гурван ч банк хаалгаа барьсан юм. Хадгаламж банк 2009 онд хүндрэлд орсон гэгдэх Монгол шуудан банкийг өөртөө нэгтгэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Үүнийг оролцуулбал, олон овоотын ордоос болж дөрвөн банк хаалгаа барьсан болж таарах нь. Эдгээрээс Зоос болон Хадгаламж банкийг Төрийн банкинд нэгтгэж, Анод ганцаараа дампуурсан дүр зураг харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, хүндэрсэн банкууд Төрийн банкны халаас руу орсон юм. Харин Төрийн банкны үйл ажиллагаа жигдэрмэгц хувьчилна гэж тухайн үед яригдаж байсан нь нууц биш юм.

4.7 Олон овоот олныг төөрөгдүүлэв

Монгол газар компани Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт орших Олон овоотын лицензээ Анод, Зоос, Хадгаламж, Голомт банкинд барьцаалж их хэмжээний зээл авснаас гадна, Америкийн Голдман сакс-т барьцаалж амжсан гэдэг. Гадаад, дотоодын банкуудын барьцаанд байж байх ёстой олон овоотын лиценз удалгүй Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд очсон гэх мэдээлэл бас гарч байлаа. Гэтэл 2011 оны төсвийн төслийг хэлэлцэх үеэр тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Олон овоотын лиценз шүүх дээр байгаа. Энэ лицензийг худалдаж байж ирэх оны төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлнэ гэж мэдэгдэх нь тэр. Ийнхүү Олон овоотын лицензтэй холбоотой асуудал ар араасаа хөвөрч, олон овоотын лиценз ямар замаар олон банкны барьцаанд тавигдаж, эзэмшил нь өөрчлөгдөөд, эцэстээ шүүхэд очив гэсэн оньсого шиг асуулт үргэлжилж, олныг төөрөгдөлд оруулсан юм. Тэгвэл Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт орших Олон овоот, Овоот толгой, Толгой, Гоёот улаан, Гоёот хэмээх газруудад олгосон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын 13 тусгай зөвшөөрөл байжээ. Ингэхдээ зургаан ашиглалтын, долоон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч байжээ. Эдгээрийг нэгдсэн байдлаар Олон овоотын орд гэж томьёолж ирсэн байна. Монгол газар компани олон овоотын дээрх лицензийг анхнаасаа Зоос банкны барьцаанд огт тавьж байгаагүй болохыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн хэлдэг. Монгол газар компани Зоос банкнаас 50 тэрбум төгрөгийн зээл авах нь авсан. Гэхдээ олон овоотын ордоос ондоо газар байрлах 22 хайгуулын лиценз, уул уурхайн тоног төхөөрөмж, тариалангийн газрын гэрчилгээ зэргийг барьцаанд тавьж зээл авчээ. Харин Монгол газар компани Олон овоотын хайгуулын болон ашиглалтын лицензүүдийг Анод банкинд барьцаалж зээл авсан гэдэг нь баттай юм. Тус компани 2003 он хавьцаа Олон овоотын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Анод банкинд барьцаалж 20 тэрбум төгрөгийн зээл авчээ. Гэхдээ 2007 оны арванхоёрдугаар сард Анод банкны удирдлагууд Олон овоотын лицензүүдийг барьцаанаас чөлөөлсөн байна. Монгол газар компани барьцаагаа өөрчилж оронд нь ондоо ордуудын лицензийг барьцаалах санал Анод банкинд тавьсан гэнэ. Үүнийг үндэслэж Олон овоотын лицензийг барьцаанаас салгаж, оронд нь өөр зүйл барьцаалж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, барьцаагаа өөрчилсөн гэсэн үг юм. Монгол газар компани ийм маягаар Олон овоотын ордын лицензээ Анод банкны барьцаанаас салган авчээ.

Гэвч тун удалгүй Монгол газар компани олон овоотын лицензийг америкийн Голдман сакс банкинд бус, түүний толгой Голдман сакс интернэшнл лимитед компанид барьцаалж 50 сая доллар зээлсэн гэх дуулиан дэгдсэн билээ. Ийнхүү олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг нэгээс нөгөөд хэрхэн барьцаалав гэдгийн учир ийн тайлагдав. Гэхдээ Анод банкны барьцаанаас салгаж Америкийн Голдман сакс-д барьцаалсан гэгдэж буй Олон овоотын лицензийн эзэмшигч нь эхлээд Монгол газар компани байсан бол, удалгүй Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд орчихсон нь хачирхалтай. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Статистикийн хэлтсийн дарга Даваацогт: Арилжааны банкуудын барьцаанд тавигдсан тусгай зөвшөөрлийг Ашигт малтмалын газрын Кадастрын хэлтэс бүртгэж авдаг. Монгол газар компани олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг АНУ-ын Голдман сакс-т барьцаалах үед Ашигт малтмалын кадастрын хэлтэс олон овоотын тусгай зөвшөөрөл барьцаанд тавигдсан гэж давхар бүртгэсэн ч, энэ нь хууль бус үйлдэл гэж Монгол газар компани болон Олон овоот гоулд компанийнхан үзэж Ашигт малтмалын газарт гомдол гаргасан байдаг. Үүнийг холбогдох албаныхан шалгаад олон овоотын лицензийг гадаадын байгууллагад барьцаалж, түүнийг нь Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтэс барьцаанд бүртгэсэн нь хууль бус үйлдэл болжээ хэмээн үзсэн гэх утгатай тайлбар өгч байсан юм. Энэ дагуу олон овоотын тусгай зөвшөөрлийг барьцаанд тавигдсан гэх бичилтээс хасч, эзэмшлийг нь өөрчилжээ. Монгол Улсын Ашигт малтмалын тухай хуулийн 51-р зүйлд ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагад барьцаалж зээл авч болно гэж заасан байдаг аж. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг нэг компаниас нөгөө компанид барьцаалж болохгүй тул Голдман сакс интернэшнэл лимитед компанид барьцаалсан Олон овоотын лицензийг Монгол газар компанийн эзэмшлээс хасч, Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлсэн байна.

Ингэх хүсэлтийг ч 2009 оны арваннэгдүгээр сард Ашигт малтмалын газарт хүргүүлсэн байна. Үүнийг үндэслэж, Ашигт малтмалын газрынхан Монгол газар компанийн мэдэлд байсан Олон овоотын лицезүүдийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлжээ. Гэтэл Олон овоот гоулд нь Монгол газар болон Жастын хамтарч байгуулсан компани гэх мэдээлэл цацагдаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Өөрөөр хэлбэл, Монгол газар компани тусгай зөвшөөрлүүдээ нэг халааснаасаа нөгөө халаас руугаа хийчихсэн байх магадлалтай болж хувирсан юм. Монгол газар компанийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлийг Олон овоот гоулд компани руу шилжүүлсэн учир АНУ-ын Голдман сакс барих барьцгүй болж, барьцаа хөрөнгөгүй хоцорсон нь мэдээж. Өөрөөр хэлбэл, Голдман сакс мөнгө ч үгүй, барьцаа ч үгүй болж мэдэхээр болов. Алтны ордын лиценз Олон овоот гоулд компанид бүртгэлтэй болсон учир Америкийн Голдман сакс компани арга мухардаж манай улсыг олон улсын арбитрийн шүүхэд өгөх дээрээ тулсан юм. Энэ тухай тэр үеийн Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга н.Алтангэрэл дээрх тайлбарыг өгч байсан юм. Олон овоотын лиценз буюу барьцаа нь өөр эзэмшигчтэй болж Америкийн Голдман Сакс барьц алдаж суух зуур тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт энэ ордын лиценз шүүх дээр байгаа. Үүнийг эргэлтэд оруул 2011 оны төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлнэ гэж мэдэгдсэн удаатай. Эндээс Голдман сакс компанийн гараас мултарч Олон овоот гоулдын эзэмшилд очсон лиценз үнэхээр шүүх дээр бий юу гэх асуулт урган гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан: Алтны ордын лиценз Олон овоот гоулд компанид байгаа тухай хэлж байсан юм. Хэдийгээр Олон овоот гоулд компанийн эзэмшилд очсон ч, олон овоотын ордын тусгай зөвшөөрлүүдийг арилжааны банкуудын зээлийн барьцаанд хожим эргүүлэн авсан байдаг. Монгол газар компани Зоос банкинд 60 тэрбум, Анод банкинд 17 тэрбум, Голомт банкинд 20 тэрбум, Хадгаламж банкинд 20 тэрбум төгрөгийн өртэй байжээ. Тиймээс дээрх 4 банкны өрийн барьцаанд Олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг нөхөж авсан тухай Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн хэлдэг билээ. Анхнаасаа аль ч банкны барьцаанд байгаагүй олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг арилжааны банкуудын дундын барьцаанд авчирсан нь энэ. Олон овоотыг эргэлтэд оруулах замаар арилжааны банкуудын зээлийн өрийг барагдуулах, Анод болон Зоос банкийг хүндрэхэд төрөөс гаргасан мөнгийг эргүүлэн авах ёстой хэмээн эрх баригчид тухайн үед үзэж байсан юм.

4.8 Кредит свиз Голомтын хувь нийлүүлэгч болсонгүй

Голомт банк 2007 оны тавдугаар сар Щвейцарын Кредит свиз банкнаас 10 сая ам.долларын зээл буюу хоёрдогч өглөг авчээ. Энэ зээлийн гол онцлог нь гэрээнд заасан хугацааны эцэст зээл олгогч тал хоёрдогч өглөгийг тухайн банкны дүрмийн санд оруулж, хувь нийлүүлэгч болж болдог. Өөрөөр хэлбэл, Кредит свиз банк 10 сая ам.долларын хоёрдогч өглөгөө Голомт банкны дүрмийн санд оруулж, тус банкны хувь нийлүүлэгч болох боломжтой байсан гэсэн үг. Гэвч тус банк энэ өглөгөө Голомт банкны дүрмийн санд оруулсангүй, тус банкны хувь нийлүүлэгч болсонгүй. Щвейцарын Кредит свиз банк Голомт банкинд өгсөн зээл буюу хоёрдогч өглөгөө хүүгийн хамт 2012 онд авсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Кредит свиз болон Голомт банкны хоорондын өгөө аваа хугацаандаа дууссан байгаа юм. Харин Абу Дабигийн сан 2010 онд Голомт банкинд 25 сая ам.долларын хоёрдогч өглөг өгчээ. Абу Дабигийн сан энэ зээлээ хугацаа нь дуусаагүй байхад буцаан татах сонирхолтой байсан болохыг Голомт банкны тэргүүн дэд захирал Л.Болормаа хэлж байсан удаатай. Тиймээс тус банкныхан гэрээнд заасан хугацааны эцэст хоёрдогч өглөгийг нь өгнө гэж төлөвлөж байжээ. Үүнийг хувь нийлүүлэгчид Голомт банкнаас хөрөнгөө татаж эхэллээ гэж олон улсын болон дотоодын хэвлэлүүдээр мэдээллэсэн аж. Тиймээс манай улсын арилжааны ууган банкуудын нэг болох Голомт банкнаас харилцагчид болон хадгаламж эзэмшигчид нь дайжиж байна гэсэн мэдээлэл нэгэн үе гарсан юм. 

Д.Ганбат: Олон овоот төсөлд олгосон зээлээс болж Голомт хүндрэхгүй

Анод, Зоос, Хадгаламж банк татан буугдахад бүх хохирлыг төрөөс гаргасан. Энэ гурван банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төр өөрийгөө хохиролгүй болгох ёстой ч, энэ ажлын явц удаашралтай байсан юм. Үүнээс гадна Голомт банк хүндэрлээ гэсэн яриа газар авсан учраас эдгээр асуудлаар Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга Д.Ганбаттай 2014 оны хоёрдугаар сарын 11-ний өдөр ярилцсан юм.

– Анод банк татан буугдахад төвбанк өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргаж тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанкнаас гаргасан мөнгийг эргүүлж авах ёстой. Үүний явц ямар байна?

– Анод банкинд компанийн засаглал ихээхэн доголдсонтой холбоотойгоор 2008 арванхоёрдугаар сард онцгой дэглэм тогтоосон. Тухайн үед мөрдөгдөж байсан Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хүрээнд тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөн хөрөнгийг олгох шаардлага тулгарч байлаа. Тиймээс ч, төвбанк тэр үед өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргаж, Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон юм. Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар төвбанкнаас гаргасан энэ мөнгийг эргүүлэн авах ёстой. Эрх хүлээн авагч шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийхэнтэй хамтран Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулаад явж байна. Үүний үр дүнд, төвбанкнаас гаргасан мөнгөний тал хувийг эргүүлэн авсан.  

– Төвбанкнаас гаргасан мөнгөний тал хувийг эргүүлж авсан гэхээр, цаана нь 70 орчим тэрбум төгрөгийн үлдэгдэл байгаа юм байна. Үүнийг төлүүлөх боломж, бололцоо хэр байгаа вэ?

-Анод банк анх 260 тэрбум төгрөгийн зээл болон авлагатай байсан. Үүний 120 тэрбум төгрөгийг нь манай эрх хүлээн авагч, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийхэнтэй хамтран барагдуулаад байна. Энэ мөнгөний 70 тэрбумыг нь төвбанкинд өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, Анод банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгох үүднээс төвбанкнаас гаргасан 140 тэрбум төгрөгийн 70 тэрбумыг нь буцаан авсан гэсэн үг. Үлдэх мөнгөө Анод банкны чанаргүй зээлийг барагдуулж байж эргүүлэн авах ёстой. Одоогийн байдлаар Анод банкинд 140 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл болон авлага байгаа. Үүнийг барагдуулахад хүндрэл гарч байгаа. Тухайлбал, Анод банк барьцаагүй зээл олгосон нь өр барагдуулалтыг удаашруулж байна. Мөн зээлдэгчид хаяг дээрээ байдаггүй нь чанаргүй зээл барагдуулах ажлыг хүндрүүлж байгаа. Мөн уул, уурхайн машин, тоног төхөөрөмжийн чанар муудаж, зарим барьцаа хөрөнгө үнэгүйдэж байна.

– Анод банкны үлдэх чанаргүй зээл болон авлагын тодорхой хувийг банкны хувь нийлүүлэгчид төлөх ёстой байгаа шүү дээ?  

– Анод банкны гурван гол хувь нийлүүлэгчээс улсад учруулсан хохирлыг гаргуулах нь зүйтэй гэсэн шүүхийн шийдвэр гарсан. Тус банкны үлдээд байгаа 140 тэрбум төгрөгийн авлагын 40 хувийг нь тэднээс авах ёстой байгаа. Одоогоор тэдний зүгээс ямар нэгэн хохирол барагдуулаагүй байна. Харин үлдэх 60 хувийг нь 700 орчим зээлдэгчдээс авах ёстой юм. Үүнд Олон овоот төсөлд олгосон зээл ч хамаарч байгаа. Монгол газар компанийн Олон овоотын төсөлд зориулж авсан зээлийг хожим Жаст групп төлөхөөр болсон шүү дээ. Энэ хүрээнд, Анод банкнаас Олон овоот төсөлд олгосон зээлийн 1 тэрбумыг нь  Жаст групп өнгөрсөн хугацаанд барагдуулсан. Одоо тус төсөлтэй холбоотой 15 гаруй тэрбум төгрөгийн зээл Анод банкин дээр байна.  

– Анодын араас Зоос банк татан буугдсан байдаг шүү дээ. Тухайн үед Зоос банкны хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн тулд, Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж байлаа. Зоос банкны найдваргүй, чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газрын бондын эргэн төлбөрийг хийх ёстой байгаа. Энэ ажил хэдэн хувьтай явна?

– Энэ банк Анодын нэгэн адил зээл олголт дээрээ бас л тодорхой хэмжээний засаглалын алдаа гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, нэг этгээдэд хэтэрхий их хэмжээний зээл олгосноос болж тус банк хүндэрсэн. Тиймээс Засгийн газар 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-ний өдрийн 348 тогтоолоор Зоос банкны суурийн дээр Сангийн яамны мэдлийн Төрийн банк байгуулах шийдвэр гаргаж байлаа. Харин маргааш нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийн 650-р тогтоол гарч Зоос банкийг албан ёсоор татан буулгасан юм. Ингээд Зоос банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн. Дээр нь хадгаламж эзэмшигчдийг хохироохгүйн үүднээс засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж Төрийн банкинд олгосон байдаг. Зоос банкны чанаргүй зээлийг барагдуулах замаар Засгийн газраас гаргасан бондын эргэн төлбөрийг хийж байна. Одоо 62 тэрбум төгрөгийн бондын төлбөрийн үлдэгдэл байна.  

– Зоос банк Анодын нэгэн адил Монгол газар компанийн Олон овоот төсөлд зээл олгосон байдаг. Гэхдээ Анодыг бодвол их хэмжээний зээл олгосон байгаа. Олон овоотын төсөл бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын бондын эргэн төлөлт удаашралтай байгаад байна уу?

– Монгол газар компанийн Олон овоот төсөлд Зоос банкнаас олгосон зээл 60 орчим тэрбум төгрөг байдаг. Хүүг нь нэмж тооцвол 80 орчим тэрбум төгрөг болох байх. Үүнийг барагдуулсан бол, Засгийн газрын бондын эргэн төлбөрийг хийх бүрэн боломжтой байлаа. Гэвч төсөл цааш үргэлжлэх боломжгүй болсон гэдэг үндэслэлээр үйл ажиллагаа нь зогсчихсон байж байна. Одоогоор шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлээр хөрөнгийг нь битүүмжилсэн байгаа. Уг нь барьцаанд ашигт малтмалын нэлээд хэдэн тусгай зөвшөөрөл бий л дээ. Тэрийг хэрхэн шийдвэрлэж зээлийг нь төлүүлж хохирлоо барагдуулах вэ гэдэг асуудал ер нь жаахан явц муутай байна. Яагаад вэ гэхээр ашиглалт хийгдэж байсан үйлдвэр зогсчихсон. Нөөцийн талаар эх сурвалжууд хоёр, гурван зөрүүтэй тоо хэлээд байдаг боллоо. Зарим нь 18-20 тонн алтны нөөцтэй гэдэг. Зарим нь 4 тонн алтны нөөцтэй гэж мэдэгддэг. Хэрэв үнэхээр 4 тонн нөөцтэй бол үүнийг авахын тулд их өндөр зардал гарах учраас цаашид ажиллахад хүндрэлтэй байх талтай. Ямар ч байсан одоогоор Засгийн газар ажлын хэсэг гаргаад Олон овоотын ордын нөөцийг дахин тогтоох тухай ярьж байгаа юм билээ.  

-Хадгаламж банкийг өнгөрсөн оны долдугаар сард Төрийн банкинд нэгтгэсэн. Хадгаламж банк хүндэрсэн нь нөгөөх л Олон овооттой холбоотой гэх. Энэ банкны чанаргүй зээлийн яг хэдэн хувь нь Олон овоотын төсөлд олгогдсон байдаг юм бол?

– Хадгаламж банкинд нийт 180 тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээлийн үлдэгдэл байсан. Үүний 60 тэрбум нь Олон овооттой холбоотой гэж ойлгож болно. Үлдэх 120 тэрбум төгрөгийн зээлийн дийлэнхийг Жаст групптэй холбоотой компаниудад олгосон байсан. Мөн Монгол шуудан болон Хадгаламж банкийг нийлүүлэхэд үүссэн авлага байгаа. Үүнээс болоод банк төлбөрийн чадварын эрсдэлд орсон. Тиймээс тус банкны сайн актив болон харилцах, хадгаламжийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн.  

-Тухайлбал ямар авлага гэж?  

– Монгол шуудан болон Хадгаламж банкийг нэгтгэхэд 50 орчим тэрбум төгрөгийн чанаргүй зээл байсан. Үүнийг гурван жилийн хугацаанд эргэн төлүүлэх ажлыг эрчимжүүлнэ. Эс бөгөөс банкны хувь нийлүүлэгч Жаст групп тэр хэмжээгээр хөрөнгө оруулах үүргийг Монголбанкнаас авсан байдаг. Энэ амлалтынхаа хүрээнд чанаргүй зээлийг төлүүлэх ажлыг тодорхой хэмжээгээр хийсэн. Ер нь бол 50 орчим хувийг нь төлүүлсэн, үлдсэн 50 хувийг нь чадаагүй. Үүнд зориулж Жаст групп нэмж хөрөнгө оруулах ёстой байсан ч, төвбанкны өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй. Дээр нь бусад чанаргүй зээлүүдтэй холбоотой эргэн төлөлт хийх, эсвэл өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх шаардлагыг өнгөрсөн оны нэгдүгээр сараас эхлээд биелүүлж чадахгүй болж эхэлсэн л дээ.  

– Хадгаламж банкны харилцах, хадгаламж, найдвартай зээлийг Төрийн банк руу шилжүүлсэн байдаг шүү дээ. Актив пассивийн зөрүү 120 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын корпораци төвбанкнаас арван жилийн хугацаатай зээлж, Төрийн банк руу шилжүүлсэн гэгдэж байгаа?  

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хууль өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард гарсан. Энэ хуулийн дагуу 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжийн хохирлыг нөхөн олгох ёстой. Тухайн үед тооцоо судалгаа хийгээд үзэхэд 20 хүртэлх сая төгрөгийн нийт хадгаламж 426 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Өөрөөр хэлбэл, банкийг татан буулгавал шууд гарч болох зардал 426 тэрбум төгрөг болох байсан гэсэн үг. Төрийн банк руу хадгаламж, харилцах, найдвартай зээлийг шилжүүлвэл 120 тэрбум төгрөгийн актив пассивын зөрүү гарахаар байсан. Энэ зөрүүг санхүүжүүлээд явах хуулийн гарц байсан л даа тухайн үед. Тиймээс гарч болох зардлыг тооцоод аль болох бага зардал гарах замыг бид сонгосон. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх нь дээр юм байна гэсэн шийдэлд хүрсэн. Гэвч тухайн үед Хадгаламжийн даатгалын корпораци банкуудаас даатгалын шимтгэл, хураамж авч эхлээгүй байсан учраас нөхөн төлбөрт гаргах мөнгийг ямар нэг эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх шаардлагатай тулгарсан. Тиймээс ч, Монголбанк системийн тогтвортой байдлыг хангах үүднээс тухайн үед Хадгаламжийн даатгалын корпорацид 10 жилийн хугацаатай 120 тэрбум төгрөг зээлсэн. Үүнийг тус корпоаци цааш нь Төрийн банкинд өгсөн юм.  

– Анод, Зоос, Хадгаламж банкуудын олон овоот төсөлд олгосон зээл тэднийг хаалгаа барихад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Тэгвэл энэ ордын тусгай зөвшөөрлүүд Голомт банкны барьцаанд давхар байдаг байх юм. Ингэхдээ, 20 тэрбум төгрөгийн зээлийн барьцаанд байгаа гэх мэдээлэл байна?

– Олон овоотын төсөлтэй холбоотой хамгийн том зээлүүд Зоос болон Хадгаламж банкинд байгаа. Би түрүүн дурдсан. Олон овоотын төсөлд зориулж Зоос банк 60 орчим тэрбум, Хадгаламж банк 60 тэрбум төгрөгийн зээл тус тус гаргасан. Харин Анод болон Голомт банкинд арай бага хэмжээний зээлүүд бий. Тухайлбал, Анод банкинд 16 тэрбум төгрөгийн зээл байгааг би түрүүн дурдсан. Хэдийгээр эдгээр банкуудаас ийм хэмжээний зээл авсан ч, барьцаа нь хангалтгүй байсан. Ер нь бол аль ч банкны барьцаанд олон овоотын ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд анх байгаагүй. Тиймээс Монголбанкнаас арга хэмжээ авч, дээрх гурван банкны дундын барьцаанд олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүдийг эргүүлэн авсан юм. Өөрөөр хэлбэл, бүх тусгай зөвшөөрлүүдийг дээрх банкуудын дундын барьцаанд оруулж бүртгүүлсэн юм. Мөн Голомт банкны барьцаанд давхар оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, олон овоотын тусгай зөвшөөрлүүд өнөөдөр Анод, Зоос, Хадгаламж, Голомт банкны дундын барьцаанд байгаа. Голомт банкны системийн 21 хувийг эзэлдэг буюу 3,7 их наяд төгрөгийн активтай. Олон овоотын төсөлд олгосон зээлээс болж Голомт банкинд бодитоор учрах эрсдэл бага.  

– Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр Голомт банк хүндэрчихлээ гэсэн мэдээлэл гараад байна. Энэ нь хэр үндэслэлтэй мэдээлэл вэ?  

– 2013 оны тавдугаар сард Голомт банктай холбоотой мэдээлэл анх цацагдсан л даа. Тухайн үед Бодь интернэшнл компанийн хувь нийлүүлэгчдийн дунд өмчөө хэрхэн хуваах вэ гэдэг маргаан гарсан юм шиг байгаа юм. Голомт банкны 85 хувийг Бодь интернэшнл эзэмшдэг. Тэр ч утгаараа, Бодийн хувь нийлүүлэгчдийн маргаанаас болж Голомт хүндэрсэн гэх мэдээлэл цацагдсан гэж ойлгож байгаа. Монголбанк сар бүр банкуудад хяналт тавьж, жилд хоёроос гурван удаа газар дээр нь очиж шалгалт хийдэг. Төвбанкнаас тавьдаг шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаж байна уу гэдгийг нягталдаг. Манайхаас нөлөө бүхий томоохон банкуудын өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа 14 хувь байх ёстой гэсэн шалгуур тавьдаг. Голомт банкны тухайд 2013 оны жилийн эцсийн байдлаар өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа нь үүнээс 1,9 хувиар өндөр буюу 15,9 хувь байсан. Системийн дундаж үзүүлэлт 15,93 хувь байгаа. Тэгэхээр өөрийн хөрөнгийн зохистой харьцаа нь системийн дундаж хэмжээнд байна гэж ойлгож болно. Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар 25 хувь байх ёстой гэсэн шалгуурыг манайхаас мөн тавьдаг. Голомтын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар нь 44 хувь байгаа. Банкны системийн хувьд нийт зээлийн 2,51 хувийг чанаргүй зээл эзэлж байгаа. Голомт банкны тухайд бол чанаргүй зээл 3 хувьтай байгаа. Чанаргүй зээлийн хувийн жин 5 хувиас хэтрээгүй тохиолдолд хэвийн гэж үздэг. Тэгээд ч банкууд чанаргүй зээлийг нөхөх эрсдэлийн сантай байдаг учраас 3 хувь бол асуудалгүй. Эдгээрээс дүгнээд хэлэхэд тус банкны санхүүгийн үзүүлэлтүүд сайн байгаа. Голомтын томоохон хувьцаа эзэмшигч болох Бодь интернэшнл компанийн хувь нийлүүлэгчдийн маргаанаас болж Голомт хэцүүдлээ гэх яриа тараад байгаа юм болов уу гэж бодож байна.  

– Голомт банкны хувь нийлүүлэгчид хөрөнгөө татлаа гэсэн яриа давхар гарах болов. Энэ банкны дүрмийн сангийн тухайд?

-Голомт банкны 85 хувийг Бодь интернэшнл компани, 10 хувийг Щвейцарын Свисс-МО Инвестмент хөрөнгө оруулалтын сан, 5 хувийг Голландын Трафигура Бэхээр Би.Ви хөрөнгө оруулалтын сан эзэмшдэг. Голомт банк ажилчиддаа хувьцаа эзэмшүүлэх хөтөлбөрийг 2011 онд баталсан байдаг. Энэ хүрээнд тус банкны ажилчид 0,5 хувийг эзэмшиж байна. Ер нь банкны хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх тохиолдолд төвбанкинд урьдчилж мэдэгдэх ёстой. Хэлцэл хийгдэхээс өмнө Монголбанкинд мэдэгдэнэ гэсэн хуулийн зохицуулалт бий. Манайд Голомт банкны хувь нийлүүлэгчид болох Бодь интернэшнл, Свисс-МО Инвестмент, Трафигура Бэхээр Би.Ви компаниудаас, мөн тус банкны ажилчид дундаас хувьцаагаа заръя гэсэн хүсэлт ирээгүй. Монголбанкнаас тогтоосон дүрмийн сангийн доод хэмжээ 16 тэрбум төгрөг байгаа. Голомт банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө буюу дүрмийн сан нь 42 тэрбум төгрөг байгаа. Харин өөрийн хөрөнгө нь 315 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байна.  

– Кредит Суис болон Абу Дабигийн сан Голомт банкинд зээл буюу хоёрдогч өглөг байршуулсан ч, үүнийгээ татна гэсэн мэдээлэл давхар гараад байгаа?

–Кредит суис өмнө нь 10 сая долларын хоёрдогч өглөг Голомт банкинд байршуулсан байсан. Үүний хугацаа дуусмагц 2012 онд хоёрдогч өглөгийн төлбөрийг Кредит Суист буцааж өгсөн юм билээ. Мэдээж хүний мөнгө авч ашигласан юм чинь Голомт банк хүүг нь төлсөн байх. Хэвлэлээр Кредит суис мөнгөө аваагүй юм шиг. Дээр нь 90 сая долларын асуудал байна гэж бичсэн байсан. Ер нь энэ банкинд 90 сая долларын асуудал ерөөсөө байхгүй гэдгийг хариуцлагатай хэлэх байна. Абу Дабигийн сангийн хувьд Голомт банкинд 25 сая долларын зээл буюу хоёрдогч өглөгийг таван жилийн хугацаатай байршуулсан байгаа. Хугацаа нь 2015 оны арванхоёрдугаар сард дуусах ёстой ч, Абу Дабигийн сан хугацаанаас нь өмнө мөнгөө авах сонирхолтой байгаа юм билээ. Гол шалтгаан нь нөгөөх хувь нийлүүлэгчдийн маргаантай холбоотойгоор Голомт хугацаанд нь амжиж санхүүгийн тайландаа аудит хийлгээгүй юм билээ. Зарим нь үүгээр хийлгэнэ гэхэд, зарим нь тэрүүгээр хийлгэнэ гээд санхүүгийн тайландаа аудит хийлгэж чадалгүй жаахан хугацаа алдсан гээд байгаа. Тиймээс Абу Дабигийн сан зээлийн хугацаа дуусахаас өмнө мөнгөө авна гэсэн шаардлага тавьж байгаа гэсэн.

– Абу дабигийн сан Голомтоос мөнгөө нэхэж байна гэсэн энэ мэдээлэл, тус банкны хадгаламж эзэмшигчдийг мөнгөө татахад хүргэх вий дээ?

– Абу Даби болон Кредит Суисийн талаар мэдээлэл гарсны дагуу өдөр бүр Голомт банкны эх үүсвэр дээр ямар хөдөлгөөн гарч байна вэ гэдгийг анхааралтай ажиглаж байна. Ямар нэг өөрчлөлтгүй хэвийн байна. Харилцах болон хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө татаагүй гэсэн хариултыг өгсөн юм.

Банкны секторт ямар нэг асуудал үүсвэл гал унтраах бололцоотой

Төвбанкнаас тавьж буй зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг Голомт банк хангаж байгааг тэр үеийн Монголбанкны хяналт шалгалтын газрын дарга Д.Ганбат ийнхүү хэлж байлаа. Үүнээс гадна, банкны хувь нийлүүлэгчид хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх тохиолдолд заавал төвбанкинд мэдэгдэх ёстой байдаг. Тэр үед ийм хүсэлт ирүүлээгүй болохыг төвбанкныхан хэлж байсан юм. Баттай эх сурвалжуудын хэлснээр Голомт банкны санхүүгийн байдал хэвийн ч, хувь нийлүүлэгчид хөрөнгөө хуваах, ашиг орлого дээрээ тохиролцохгүй байгаа гэх мэдээлэл гарч байсан нь нууц биш. Тиймээс зарим хувь нийлүүлэгч нь Голомт банкны байдлыг хүндрүүлэх сонирхлоор цуу тараасан байж болзошгүй гэсэн хардлага байсныг хөндлөнгийн шинжээчид хэлж байсан юм. Эндээс хувь нийлүүлэгчдийн маргаан хадгаламж эзэмигчдийг хохироох ёстой юу гэсэн асуулт гарч байлаа. Хэдийгээр Голомт банк санхүүгийн хувьд хэвийн байсан ч гэсэн нийгэмд газар авсан цуу яриа харилцагчид болон хадгаламж эзэмшигчдийг тус банкнаас мөнгөө татахад хүргэж болзошгүй нөхцөл байдлыг үүсгэсэн юм. Банк гэдэг итгэлцэл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага. Хэрэв хадгаламж эзэмшигчид мөнгөө татаж, банк татан буугдахад хүрвэл харилцагчдын хохирлыг барагдуулах мөнгө Хадгаламжийн даатгалын санд бий юу. Үүнд Хадгаламжийн даатгалын сангийн гүйцэтгэх захирал Лхагвасүрэн: Хадгаламжийн даатгалын санд төвбанкнаас 50 тэрбум төгрөг, Сангийн яамнаас 35 тэрбум төгрөгийг байршуулсан. Харин банкуудын хувьд 2013 онд нийт хадгаламжийг 17 тэрбум төгрөгөөр даатгуулсан. Үүгээр тооцвол Хадгаламжийн даатгалын санд 102 тэрбум төгрөг төвлөрөөд байгаа. Банкны секторт ямар нэг асуудал үүсвэл гал унтраах бололцоотой гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм. 

4.9 Транс банкны хувьцааг худалдсан нь

1997 оны хоёрдугаар сарын 28-ны өдөр Монголбанкнаас тусгай зөвшөөрөл авч, санхүүгийн зах зээлд нэгэн шинэ банк мэндэлсэн нь Тээвэр хөгжлийн банк буюу Транс банк байлаа. Тээвэр хөгжил банк төлбөр тооцоо хийх, зээл олгох, хадгаламжийн үйлчилгээ эрхлэх, үнэт зүйл хадгалах, үнэт цаас худалдах болон худалдан авах, гадаад валютын арилжаа явуулах, санхүүгийн болон хөрөнгө оруулалтын зөвлөгөө өгөх, өөрийн нэрийн өмнөөс гуравдагч этгээдэд батлан даалт гаргах зэрэг санхүүгийн үйлчилгээ явуулахаар төвбанкнаас зөвшөөрөл авчээ. Тус банкийг анх 400 сая төгрөгийн дүрмийн сантайгаар байгуулж байжээ. Тэгвэл санхүүгийн зах зээлд долоон жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулсны эцэст дүрмийн сан нь 10 дахин нэмэгдэж, 4 тэрбум төгрөгт хүрсэн байна. Гэвч Монголбанкны ерөнхийлөгч 2004 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр  банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг 8 тэрбум төгрөгт хүргэх 200 тоот тушаал гаргажээ. Тушаал ёсоор бол арилжааны банкууд 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ны дотор дүрмийн сангаа 8 тэрбум төгрөгт хүргэх ёстой болов. Тиймээс арилжааны бүхий л банк мөнгөний эрэлд мордож хөрөнгө оруулагч хайж эхэлжээ. Транс банк ч гэсэн тэдний нэгэн адил мөнгөний эрэлд мордож хөрөнгө оруулагч хайж эхэлсэн гэдэг. Тухайн үед Транс банкинд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхлоо гаднын цөөнгүй компани тавьж байсан ч, Щвейцарын хөрөнгө оруулалттай Инфрастракчер компанийг сонгож хамтарч ажиллахаар болсон байна. Щвейцар улс банк санхүүгийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг учраас ийм сонголт хийсэн байна. Инфрастракчер компанийн захирал Армин Видеркер Иохан Транс банкийг Щвейцарын дайтай банк болгоно гэж тухайн үед амласан байна. Тиймээс энэ хөрөнгө оруулагчийг эргэлт буцалтгүй сонгож, Транс банкны дүрмийн санг нэмэгдүүлэх гэрээг 2006 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдөр байгуулжээ. Гэрээнд Армин Виедеркер 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ний дотор Транс банкны 51 хувийн хувьцааг хүлээн авч, оронд нь тус банкны дүрмийн санг 4 тэрбум 80 сая төгрөгийн нэмэгдүүлнэ гэж тусгасан байна. Армин ч гэрээгээр хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлж Монгол улсад бүртгэлтэй өөрийн 100 хувийн эзэмшлийн Инфрастракчер компаниараа дамжуулан 2006 оны гуравдугаар сарын 31-ний өдөр Транс банкинд 4 тэрбум 80 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж тус банкны 51 хувийг эзэмших болжээ. Гэвч тэрбээр энэ хувьцаагаа өөр компанид шилжүүлсэн байна. Компанийн тухай хуулиар хувьцаа эзэмшигч хэнд юугаа зарах нь өөрсдийнх нь хэрэг боловч, Банкны тухай хуулиар үүнийг хориглодог болохыг Тэр үеийн Монголбанкны хяналт шалгалтын хэлтсийн захирал н.Дэлгэр хэлж байсан юм.

Нэгэн үе банкны хувьцааг компанийн нэр дээр байршуулах нь элбэг байлаа. Компаниа зарах байдлаар банкны хувьцаагаа бусдад шилжүүлэх явдал ч мэр сэр гардаг байжээ. Ингэснээр банкны хувьцаа тухайн компанийнхаа эзэмшилд байгаад байдаг. Гэвч компанийн хөрөнгө оруулагч нь өөрчлөгдөөд байдаг тохиолдолд гарч байжээ. Энэ мэт компанийн эзэн өөрчлөгдөх замаар банкны хувь нийлүүлэгч  солигдох нь банкны системд хор уршиг тарьдаг байна. Банкны хөрөнгө оруулагч хадгаламж эзэмшигчийнхээ мөнгийг үрэн таран хийхгүй, найдвартай, баталгаатай байлгах шаардлагатай. Тиймээс банкны тухай хуульд компани худалдах байдлаар банкны хувьцааг шилжүүлдэг байдлыг халсан зүйл заалтыг оруулж өгсөн юм. Тухайлбал, банкны хувь нийлүүлэгч өөрчлөгдөх бол заавал төвбанкинд мэдэгдэж зөвшөөрөл авах ёстой зүйл заалтыг банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад тусгаж өгсөн байна. Энэ хууль 2011 оны гуравдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Гэтэл Армин Виедеркер хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш буюу 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр Транс банкны 51 хувийг эзэмшдэг Инфрастракчер компаниа Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад худалдсан байна. Инфрастракчер монгол улсад бүртгэлтэй компани бөгөөд 2005 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр улсын бүртэлд анх бүртгүүлсэн байна. Энэ компанийг Щвейцарын иргэн Армин Виедеркер 100 хувь дангаар эзэмшдэг. Харин Транс банкны 51 хувь Инфрастракчер компанийн нэр дээр байжээ. Тэр ч утгаараа Инфрастракчер компаниа Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад зарлаа гэдэг нь Транс банкны 51 хувийг давхар зарчихсан үйлдэл болсон юм. Инфрастракчерийн халхавчин доор Транс банкны 51 хувийг зарчихсан болж таарч байгаа юм. Нэг талаас хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш бусдад компаниа шилжүүлсэн учраас Монгол улсын банкны тухай хуулийг зөрчсөн үйлдэл болсныг холбогдох албаныхан хэлдэг билээ. Нөгөө талаас, Транс банкны монголын талын хувь нийлүүлэгчидтэй анх байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ зөрчсөн үйлдэл болсон юм. Транс банкны 49 хувийг тус банкийг үүсгэн байгуулагч Данзанбалжирийн гэр бүлийнхэн, тэр дундаа гэргий Батхүү нь дийлэнх хувийг эзэмшдэг байжээ. Харин хожим тус банкны 9,8 хувийг Данзанбалжирийн хүү Энхтайван, 9,8 хувийг Данзанбалжирийн охин Энхтуяа, 29,4 хувийг Данзанбалжирийн зээ Оргилмаа нар эзэмших болсон юм. Монголын талын хувь нийлүүлэгчидтэй байгуулсан дүрмийн санг нэмэгдүүлэх гэрээгээр Армин Лихтенштейнд бүртгэлтэй амьдралын даатгалын Присмалайф компаниас бусад гуравдагч этгээдэд банкны аливаа хувьцааг шууд болон шууд бусаар худалдахыг хориглосон байжээ.

Хэрэв хувьцаагаа зарах тохиолдолд монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд 51 хувиа өгч, Транс банкинд анх оруулсан 4 тэрбум 80 сая төгрөгөө буцаан авна гэж тусгажээ. Өөрөөр хэлбэл, Транс банкны 51 хувийг монголын талын хувь эзэмшигчдээс өөр бусдад шилжүүлэх эрхгүй гэнэ. Гэтэл Инфрастракчер компаниар дамжуулан Транс банкны хувьцааг хаа хамаагүй Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад  зарчихсан аж. Заавал ингэж монгол улсын хуулийг болоод монголын талын хувь нийлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээгээ зөрчин байж, Инфрастракчер компаниар дамжуулан Транс банкны хувьцааг Оюуны ундраад шилжүүлэх хэрэг юу байв. Гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд Транс банкны 51 хувийг 4 тэрбум 80 сая төгрөгөөр зарчихаж болоогүй юм байх даа гэсэн асуулт эндээс урган гардаг юм. Энэ асуултад Армин Виедеркерийн өмгөөлөгч н.Батрагчаа:хувьцаагаа худалдах саналаа Транс банкны монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд гурван ч удаа илэрхийлсэн гэсэн юм. Ифрастракчер компанийн захирал Армин Виедеркер өөрийн хувьцаагаа худалдах анхны саналаа монголын талын хувь нийлүүлэгчдэд 2010 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр хүргүүлж, 51 хувь худалдаж авах үнийн саналаа бичгээр ирүүлнэ үү гэжээ. Дараагийн саналаа 2010 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдөр илгээж, Армин 51 хувиа таван сая ам.доллараар зарна гэсэн болзол тавьсан байна. Харин эцсийн саналаа 2010 оны хоёрдугаар сарын 5-ны өдөр хүргүүлсэн ч нөгөө тал нь хүлээж аваагүй учраас Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад Инфрастракчер компаниа зарсан гэж мэдэгдсэн юм. Инфрастракчер компани 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагатай хувьцаа худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулсан байна. Ингэхдээ Армин Инфрастакчер компанийнхаа 100 хувийн хувьцааг Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллагад 4 тэрбум 280 сая төгрөгөөр худалдах гэрээ байгуулжээ. Харин хуулийн этгээдийн лавлагаанаас харахад Инфратсракчер компани 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны өдөр Оюуны ундраа компанийн эзэмшилд очсон байгаа юм. Инфрастракчер компанийг 100 хувь зарлаа гэдэг нь Транс банкны 51 хувийг давхар зарчихсан гэсэн үг болохыг Монголын талын хөрөнгө оруулагчид нь хэлдэг. Гэтэл Инфрастракчер компанийн захирал Армин Виедеркер: Инфрастракчер компаниа зарсан ч, банкныхаа хувийг зараагүй гэж мэдэгдсэн удаатай.

Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин Транс банкны 51 хувийг эзэмшдэг учир банкныхаа гүйцэтгэх захирлыг томилох эрхийг монголын талын хувь нийлүүлэгчид түүнд олгожээ. Энэ эрхийнхээ хүрээнд тэрбээр 2007 онд оросын иргэн Новожиловыг Транс банкны гүйцэтгэх захирлаар, дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр Парашак, Конов нарыг авч ирж ажиллуулсан байна. Транс банкны гүйцэтгэх захирлаар яагаад заавал оросын иргэнийг санал болгосон юм бол. Үүний гол зангилаа нь Щвейцарын иргэн Армин, оросын иргэн Новожилов нар хойд хөршид хамт ажиллаж байсан хамтрагчууд байсан гэнэ. Тэд зүгээр ч нэг монголд ирээгүй гэж холбогдох хүмүүс таамаглаж байлаа. Нэг нь хөрөнгө оруулагч нэрээр, нөгөө нь гүйцэтгэх захирал нэрээр ирсэн ч татвараас зайлсхийх зорилгоор Транс банкаар дамжуулан гарал үүсэл нь тодорхойгүй мөнгө угаах явдал байсан байх магадлалтайг монголын талын хувь нийлүүлэгчид нь хэлдэг юм. Үүнийг Армин няцаадаг ч, Транс банкинд данстай 40 орчим орос иргэдийн нэр дээр Кипр улсаас байнга бага багаар мөнгө байршдаг байсан болохыг 49 хувийнхан хэлдэг юм. Ингэхдээ тус банкны дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан Парашак, Конов нарын Хонг-Конгод бүртгэлтэй Damasta сapital, Cintizo limited компанийн нэр дээр мөнгө орж ирсэн гэдгийг Транс банкны хуульч Б.Батзаяа тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Тэд мөнгөө дансандаа хэд хонуулаад хойд хөрш рүү гуйвуулдаг байжээ. Энэ маягаар 2007-2009 оны хооронд Кипр улсаас гарал үүсэл нь тодорхойгүй 40 орчим сая ам.доллар Транс банкинд орж цэвэршээд, хойд хөрш рүү гуйвсан болохыг тус банкныхан хэлдэг юм. Өөрөөр хэлбэл, щвейцарын иргэн Армин Виедеркер Кипр улсын 40 сая ам.долларыг цэвэршүүлэхийн тулд Транс банкинд 4 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийсэн байж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс тухайн үед цөөнгүй байлаа. Тиймээс Монголын талын хувь нийлүүлэгчид хууль хяналтын байгууллагуудад удаа дараа хандсан ч үл тоожээ. Армин, Новожилов нар ажлаа амжуулаад монголоос хэдийнээ гарч одсон байдаг. Инфрастракчер компанийг авах замаар Транс банкны 51 хувийг худалдаж авсан Оюуны ундраа банк бус санхүүгийн байгууллага нь Анод банкинд 700 гаруй сая төгрөгийн чанаргүй зээлийн үлдэгдэлтэй санхүүгийн чадамжгүй учраас хамтран ажиллахгүй гэж Транс банкны 49 хувийг эзэмшигчид тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Тиймээс Арминыг монголд ирж хувь нийлүүлэгчдийн хуралдаа оролцох. Эсвэл түүний эзэмшлийн 51 хувийг Транс банкны монголын талынхан өөрсдөө худалдаж авах арга зам бий гэж үзжээ. Энэ саналаа Монголбанкинд тавьсан ч, ямар шийдвэр гаргах нь тодорхойгүй байсан тал бий. Транс банкны санхүүгийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байсан ч, хөрөнгө оруулагч болон удирдлагуудынх нь дунд үл ойлголцол үүсч, 2009 оноос хойш тус банкны хувь нийлүүлэгчид хуралдахаа больж, гүйцэтгэх захиралгүй олон жил явсан юм.

Кипр улсын бохир мөнгийг Транс банкаар дамжуулан орос руу гуйвуулж цэвэршүүлсэн байж болзошгүй хэрэг ийнхүү замхарчээ. Энэ үетэй зэрэгцэн Транс банкны өөрийнх нь мөнгийг угаасан байж болзошгүй хэрэг гарсан байна. Тодруулбал, Транс банкны гүйцэтгэх захирал Новожилов банкнаасаа 290 сая төгрөг гувчуулсан хэрэг гарчээ. Үүнийг хууль хяналтын байгууллагууд тогтоож Новожиловын хэргийг шүүхээр хэлэлцэхийн өмнө тэрбээр Дорнод аймгийн Эрээнцавын боомтоор гарч, Монгол улсаас оргон зайлсан гэх мэдээлэл тухайн үед хэвлэлүүдээр гарч байсан юм. Новожилов Транс банкнаас завшсан мөнгөө Щвейцар хөрөнгө оруулагч Арминд өгсөн байх магадлалтай гэж тухайн үед холбогдох хүмүүс үзэж байсан нь нууц биш. Новожилов Транс банкнаас мөнгө завшсаны дараахан, тус банкны Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин өөрийн Инфрастракчер компанийн нэр дээр Дельта сангийн хоёрдугаар давхарын 324 метр квадрат талбай бүхий барилгыг 290 орчим сая төгрөгөөр худалдаж авсан байна. Тиймээс Новожиловын хэрэгт Щвейцар хөрөнгө оруулагч ямар нэг байдлаар холбоотой байж болзошгүй гэж Улсын мөрдөн байцаах газрынхан үзэж, Армины худалдаж авсан үл хөдлөх хөрөнгийг битүүмжилсэн байна. Гэвч Щвейцар хөрөнгө оруулагч тийм ч амар хэрэгт унасангүй. Түүний өмгөөлөгч Р.Батрагчаа Нийслэлийн прокуроын газарт гомдол гаргаж Армины нэр дээр Кипр улсын Грийн хостинг сервисес лимитед компани мөнгө гуйвуулсан. Армин түүгээрээ үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авсан гэж баримт дэлгэжээ. Үүнийг холбогдох газар хянаад, эд хөрөнгө битүүмжлэх үндэслэлгүй гэж үзсэн байна. Улсын мөрдөн байцаах газраас гаргасан эд хөрөнгө битүүмжлэх тогтоолыг ч давхар хүчингүй болгосон аж. Хачирхалтай биш гэж үү… Щвейцар хөрөнгө оруулагч Армин оросын иргэн Парашак, Конов нарыг Транс банкны дэд захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр авч ирж ажиллуулав. Тэдний компанийн нэр дээр Кипр улсаас мөнгө орж ирж, орос руу гарсныг Транс банкны хуулийн хэлтсийнхэн баримт дэлгээд сууж байх. Тэгэж байтал Транс банкны гүйцэтгэх захирал Новожилов банкнаасаа 290 сая төгрөг гувчууллаа. Тун удалгүй түүнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө Кипр улсын Грийн хостинг сервисес лимитед компаниас Армины нэр дээр гуйвж орж ирлээ гэх. Тиймээс Хууль, зүй дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж Щвейцарын иргэн Армин, оросын иргэн Новожилов нарт холбогдох хэргийг дахин шалгаж шийдвэрлэх арга хэмжээ авахыг Монгол Улсын Ерөнхий Прокурор асан Дорлигжавт 2010 оны гуравдугаар сард албан бичгээр уламжилсан биз. Гэвч эзэн холбогдогчид нь монголоос явчихсан хэдийнээ явчихсан юм. Харин өнөөдөр энэ банк менежментийн шинэ баг бүрдүүлж үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байгаа гэх мэдээлэл бий.

4.10 Капитал банкинд нийгмийн даатгалын шимтгэл байршуулав

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл буурах уу-

2017 онд баталсан Нийгмийн даатгалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар ажил олгогч, ажилтан хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээ 14 хувь байсныг 19 хувьд хүргэн баталсан байна. Өөрөөр хэлбэл, ажил олгогч болон ажилтан тус бүр 7 хувийн нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг байсныг тус бүр 9,75 хувьд хүргэжээ. Ингэхдээ 2018 онд 1 хувиар, 2019 онд 0.5 хувиар, 2020 онд 1 хувиар үе шаттай нэмэгдүүлэхээр зохицуулж 2021 оны долоодугаар сарын 1-нээс ажил олгогч, ажилтан тус бүр 9.5 хувиар төлөхөөр баталсан байж. Энэ шалтгаанаа манай улс 2017 онд Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн хөтөлбөрт орохдоо хэд хэдэн үүрэг хүлээсний нэг нь нийгмийн даатгалын шимтгэлийн алдагдлыг бууруулж, хувь хэмжээг үе шаттайгаар 5 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх байсан гэж тайлбарлаж байх юм. Яахаараа ч нийгмийн даатгалын шимтгэлийн алдагдлыг аж ахуйн нэгж, ажилтанд үүрүүлж байгаа юм бүү мэд. Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө яасан болоод алдагдал ярьж, шимтгэл өсгөх хууль баталсан нь хачирхалтай. Энэ тухай яривал олон жилийн түүх сөхөх шаардлага гарах нь дамжиггүй. Ямар ч байсан шимтгэлийн хувь хэмжээг хэтэрхий өсгөснөө гэнэт ухаарсан уу. УИХ-ын нэр бүхий гишүүд Нийгмийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг өчигдөр УИХ-ын даргад өргөн барьжээ. Хуулийн төсөл санаачлагчид УИХ-аар нэн яаралтай горимоор хэлэлцүүлэх саналаа УИХ-ын даргад уламжилсан байх юм. Уг хуулийн төсөлд нийгмийн даатгалын шимтгэлийг 2 хувиар бууруулахаар тусгасан байна. Тодруулбал, ажил олгогчийн хөдөлмөрийн хөлсний сан түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх шимтгэлийн хэмжээг 12.7 хувь гэснийг 11.7, даатгуулагчийн хөдөлмөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх шимтгэлийг 12.5 хувь гэснийг 11.5 гэж өөрчлөхөд аж ахуйн нэгжид очих дарамт багасахаар байна. Хуулийн төсөл батлагдсанаар жил тутам ажил олгогч болон ажилтны төлдөг шимтгэлийн ачаалал 190 гаруй тэрбум төгрөгөөр буурах боломжтой гэжээ. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг бууруулснаар нийгмийн даатгалын санд төсвөөс үзүүлэх дэмжлэг нь 2021 онд 94.5 тэрбум төгрөг, 2022 онд 198.9 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх бөгөөд үүнийг Засгийн газар төсөвт тодотгол хийх, бусад сангийн чөлөөт үлдэгдлээс нөхөх замаар зөрүүг нийгмийн даатгалын санд төвлөрүүлэх боломжтой гэж төсөл санаачлагчид үзсэн байна. Хуулийн төслийг 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэхээр төсөлд тусгажээ.

Мөн Ковид-19 цар тахлын улмаас Засгийн газраас 2020 оны 4 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс 2021 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэл нийгмийн даатгалын шимтгэлийг хөнгөлөх арга хэмжээ авсан. Үүний үр дүнд 960 орчим тэрбум төгрөгийг хөнгөлжээ гэсэн байх юм. Хөнгөлөөд байгаа гэх хуулийн төсөл энэ мэт байнга УИХ-ын босгыг давдаг. Олон нийтэд ч хөнгөлөөд байна гэж ойлгуулдаг билээ. Гэтэл бодит байдал дээр ам ажил нь зөрдөг нь маргаангүй үнэн юм. Өөрсдийн хэдэн компаниа хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд хамруулаад өрөөлийн компаниудыг ялган хуулийн гадуур орхисон зүйл өнгөрсөн хугацаанд бишгүйдээ нэг гарсан. Ялгаагүй аж ахуйн нэгжүүдийг ямрыг нь төрөөс харж үзээд, ямрыг нь ялгаад байдгийг энэ дашрамд та бүхнээс асуух нь зүйн хэрэг биз. Мэргэжилтнүүдээс нь лавлахаар ийм хууль гарсан гэж хууль тогтоогчид руу чихэх аястай. Тиймээс хууль тогтоогч та бүхнээс асууж буй хэрэг юм. Хууль тогтоогчид ажлаа мэддэггүй учраас дутуу дулимаг хуулийн төсөл бариад орохоор нь батлаад гаргадаг уу. Эсвэл мэдсээр байж мэлзэж байгаад өөрсдийн хамаарал бүхий компаниудаа хуулийн хүрээнд хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд оруулж төрөөс тэтгэдэг үү. Өмнөх шигээ алдаа дутагдал өчигдөр өргөн барьсан хуулийн төсөлд бий эсэхийг лавлаж буй хэрэг юм. Хуулийг гууль болгохгүй, аж ахуйн нэгж, ард иргэдээ ялгахгүй байх нь эрхэм гишүүдийн үүрэг билээ. Гэтэл төрийн нэр барьж хуулиар далайлгаж бусдын хөдөлмөрийг мөлжих нь хэрээс хэтэрч буйг өнгөрсөн 5-6 жилийн түүх тод харуулах биз ээ. Нэг бодлын төр, хувийн хэвшил, хэвлэл мэдээлэл, олон нийт хамарсан нам дамжсан бүлэглэлүүдийн шимэгч хувалзууд гэлтэй. Энэ удаагийн хуулийн төсөлд яг өмнөх зүйл туссан юм биш биз. Ямар аж ахуйн нэгжид давуу байдал бий болгох гэж буйг харж л сууя.

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөөр төсвийн алдагдал нөхсөн нь-

Засгийн газар 2001 онд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Сангийн яамны дэргэдэх Төрийн санд байршуулах шийдвэрийг гаргасан байдаг. Харин төрийн санд байршуулсан нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг төсвийн алдагдал зэргийг санхүүжүүлэхэд зарцуулж ирсэн байгаа юм. Энд нэг жишээ дурдахад, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбоо 2008 онд Улсын нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөд судалгаа хийхэд Нийгмийн даатгалын сангийн 3 их наяд төгрөгийг улсын төсвийн алдагдалд зарцуулсан гэсэн тоог тооцооллын аргаар гаргаж байжээ. Энэ нь тухайн үеийн манай улсын нэг жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө гээд боддоо. Тиймээс энэ мөнгийг нийгмийн даатгалын санд буцааж байршуулах ёстой гэсэн шаардлагыг Монголын үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбоо Засгийн газарт удаа дараа тавьжээ. Энэ дагуу Ажил олгогч эздийн холбоо, Монголын үйлдвэрчний эвлэлүүдийн холбоо, Засгийн газар хэлэлцээрийн ширээний ард сууж тохиролцоонд хүрсэн байна. Ингэхдээ 1,7 их наяд төгрөгийг 2015 онд багтаан нийгмийн даатгалын сангийн нэрийн дансанд байршуулна. Харин үлдэх 236.3 гаруй тэрбум төгрөгийг бэлнээр нь нийгмийн даатгалын санд 2013 онд багтаан байршуулахаар болсон аж. Засгийн газар амласан хугацаандаа дээрх мөнгийг бэлнээр нь нийгмийн даатгалын санд байршуулах боломжтой гэж мэдэгдэж байжээ. Ийнхүү төсвийн алдагдалд зарцуулагдсан Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөний асуудал шийдэгдэхээр болов. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Нэрийн дансны 1,7 их наяд төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд буцаан байршуулахад, үүнийг санхүүгийн хэрэгслүүд ашиглаж арвижуулах мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг байгаа. Тиймээс эхний ээлжинд мэргэжлийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэсний дараа нийгмийн даатгалын сангийн нэрийн дансны 1,7 их наяд төгрөгийг үе шаттайгаар нийгмийн даатгалын санд эргүүлэн байршуулна гэж мэдэгдэж байсан юм. Энэ бол 2008 оноос өмнөх Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийн асуудал. Харин энэ үеэс хойш нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөө яасан бол…

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад байршуулсан нь-

Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Засгийн газрын бонд, Төв банкны үнэт цаасанд байршуулж болохоос гадна арилжааны банкинд тодорхой хүүтэй хадгалуулж болно гэсэн хуулийн заалт бий. Тодруулбал, тухайн үед мөрдөгдөж байсан Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн 10 зүйлд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг банкуудад хүүтэй хадгалуулж болно гээд заачихсан байлаа. Ирээдүйн тэтгэвэр авагчдын мөнгийг өсгөж үржүүлэх зорилгоор ингэж хуульчилсан хэрэг. Энэ дагуу нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт үлдэгдлийг 2005 оноос тодорхой хүүтэйгээр арилжааны банкуудад хадгалуулж ирсэн юм. 2009 оны байдлаар 70,3 тэрбум төгрөг арилжааны 9 банкинд байршиж байсныг сайтар санаж байна. Ингэхдээ Улаанбаатар банкинд 9,2 тэрбум, Хөрөнгө оруулалтын банкинд 3 тэрбум, Капитал банкинд 14 тэрбум, Капитрон банкинд 6 тэрбум, Монгол шуудан банкинд 5,1 тэрбум, Анод банкинд 2 тэрбум, Зоос банкинд 13 тэрбум, Хаан банкинд 15, Хадгаламж банкинд 3 тэрбум төгрөгийг тус тус байршуулсан байлаа. Гэвч тун удалгүй Анод, Зоос банкууд татан буугдаж энэ хоёр банкинд байршуулсан Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгө яасан бол гэсэн асуулт гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Хуримтлалын сангийн удирдлагын хэлтсийн дарга Дуулал: Нийгмийн даатгалын сангийн 10 орчим тэрбум төгрөгийг Зоос банкинд хадгалуулсан байсан. Гэхдээ тус банк дампуурахаас өмнө дээрх мөнгийг хүүтэй нь бүрэн бүтэн эргүүлж авсан. Харин Анод банкинд хадгалуулсан 2 тэрбум төгрөгийг авч чадаагүй хэмээн ярьж байсан юм. Үүнээс хойш олон жилийг ардаа орхижээ. Энэ мөнгийг эргүүлэн авч чадсан эсэхийг тааж хэлэхэд бэрх юм. Иргэд аж ахуйн нэгжийн нийгмийн даатгалд төлсөн ирээдүйн тэтгэврийнх нь мөнгийг арилжааны банкуудад хүүтэй хадгалуулж өсгөх гэсэн биш ийм эрсдэл гарч байсныг хэлэх гэсэн санаа. Гэтэл үүнээс сургамж авсангүй. Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад үргэлжлүүлэн байршуулсаар байсан юм. Хэрэв арилжааны банкууд Анодын нэгэн адил хүндэрвэл яах вэ. Анодын нэгэн адил хохирлыг нь төрөөс барагдуулах уу. Эсвэл нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арилжааны банкуудад байршуулсан хүмүүс хариуцлага хүлээх үү гэсэн асуулт гарч байсан нь нууц биш. Дахин банк татан буугдвал иргэдийн ирээдүйн тэтгэвэр эрсдэл учирч болзошгүй учраас тэр. Гэтэл хэлж дуусаагүй юу татан буугдсан Капитал банкинд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө байршиж байсан талаар сүр дуулийн болж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай.

-Капитал банкинд байршуулсан нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө-

Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар 2019 оны 12 сарын 3-ны өдөр энэ талаар мэдэгдэл хүртэл гаргасан байдаг шүү дээ. Уг мэдэгдэлд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар нь Капитал банктай 2007 онд Хамтран ажиллах гэрээ байгуулан харилцах болон хадгаламж хэлбэрээр мөнгөн хөрөнгө байршуулж эхэлсэн. Тус банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгө 2012 онд 31.4 тэрбум төгрөг, 2013 онд 126.3 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 105 тэрбум, 2014 онд 209.4 тэрбум, үүнээс хадгаламж нь 190 тэрбум, 2015 онд 238 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 185 тэрбум, 2016 онд 224.1 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 180 тэрбум, 2017 онд 228.1 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 20 тэрбум, 2018 онд 105.3 тэрбум үүнээс хадгаламж нь 2.4 тэрбум төгрөг тус тус байсан. Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар 2016 оны наймдугаар сараас Капитал банкинд мөнгөн хөрөнгө нэмж байршуулаагүй бөгөөд 2017-2018 онд хугацаа дууссан Мөнгөн хадгаламжийн гэрээг сунгалгүй мөнгөн хөрөнгийг хадгаламжаас харилцах дансанд шилжүүлсэн болно. Тодруулбал, Капитал банкинд байсан 79 тэрбум төгрөгийн Мөнгөн хадгаламжийн гэрээний хугацаа 2017 оны 12 дугаар сарын 26-нд дууссан тул гэрээг сунгалгүйгээр мөнгөө буцааж татах зорилгоор зарлагын гүйлгээ хийлгэх төлбөрийн хүсэлтийг удаа дараа  хүргүүлсэн боловч гүйлгээ хийгдээгүй. Гэрээ сунгагдаагүй байх хугацаанд УИХ-ын Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооноос Нийгмийн даатгалын сангийн зарцуулалтыг шалгаж, санал, дүгнэлт шийдвэр гаргах ажлын хэсэг байгуулж ажиллуулсан. Тус ажлын хэсгийн дүгнэлтийг үндэслэн Байнгын хорооноос чиглэл өгсөн болно. Байнгын хорооноос өгсөн чиглэлд: …банкуудын хадгаламжийн дундаж хүүг баримтлан нэн даруй байршуулах, харилцах дансанд байгаа мөнгөн хөрөнгийг хадгаламж хэлбэрт шилжүүлэх, …хүүгийн орлогыг нэмэгдүүлэх, хадгаламжид байршуулалгүй харилцахад байршуулж байгаагаас учирсан хохирлыг шийдвэрлэх арга хэмжээ авах гэж заасан байсан. Энэ чиглэлийг хэрэгжүүлэх хүрээнд 2018 оны зургадугаар сард хугацаа дуусч харилцах дансанд шилжүүлсэн 79 тэрбум төгрөгийн мөнгөн хөрөнгийг хадгаламжийн дансанд шилжүүлэн 15.2 хувийн хүүтэй, есөн сарын хугацаатай байршуулах, ингэхдээ хүүг дөрөвдүгээр сарын 1-нээс тооцон нөхөж авах нөхцөлтэйгөөр гэрээг сунгасан. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөн хөрөнгийг тухайн банкны дотор данс хооронд шилжүүлсэн. Дээрх 79 тэрбум төгрөгийн хадгаламжийн гэрээний хугацаа 2018 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдөр дууссан бөгөөд гэрээг сунгаагүй тул мөнгөн хөрөнгө  харилцах дансанд шилжсэн. Энэ хугацаанд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас Капитал банкинд удаа дараа төлбөрийн хүсэлт хүргүүлж зарлагын гүйлгээ хийхийг шаардсан боловч шаардлагыг хангахгүй байсаар 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр Монголбанкны ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр Капитал банк татан буугдсан болно гэж мэдэгдэлдээ дурдсаныг юу гэх вэ.

Мөн мэдэгдэлдээ Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан тэтгэврийн зээлийн хүүг үе шаттайгаар бууруулах зорилтын хүрээнд арилжааны бүхий л банктай хамтран ажиллаж, тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах эх үүсвэрийг тухайн банкаар үйлчлүүлдэг тэтгэвэр авагчдын тоо, тэтгэврийн зээлийн дүнгээс хамааруулан байршуулж ирсэн. Энэ хүрээнд 2018 оны нэгдүгээр сард ХААН болон Төрийн банктай, гуравдугаар сард тэтгэвэр олгодог бусад банктай Хамтран ажиллах гэрээ, Мөнгөн хадгаламжийн гэрээ байгуулан 12 сарын хугацаатай тэтгэврийн зээлийн хүүг 12 хувь болгон бууруулсан. Тухайн үед Капитал банкаар 38038 иргэн тэтгэврээ авч, 11 815 тэтгэвэр авагч 26.5 тэрбум төгрөгийн тэтгэврийн зээлийн үлдэгдэлтэй байсан бол Худалдаа хөгжлийн банкаар 551 хүн тэтгэврээ авч, 114 тэтгэвэр авагч 0.3 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Чингис хаан банкаар 251 иргэн тэтгэвэр авч, 194 тэтгэвэр авагч 0.8 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Голомт банкаар 1559 иргэн тэтгэвэр авч, 320 тэтгэвэр авагч 1.3 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Улаанбаатар хотын банкаар 3290 хүн тэтгэвэр авч, 1899 тэтгэвэр авагч 4.5 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Капитрон банкаар 2321 иргэн тэтгэвэр авч, 1170 тэтгэвэр авагч 3.8 тэрбум төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй, Үндэсний  хөрөнгө оруулалтын банкаар 107 иргэн тэтгэвэр авч, 80 тэтгэвэр авагчийн зээлийн үлдэгдэл 0.3 тэрбум төгрөг тус тус  байсан. Дээрх зээлийн судалгаа, тэтгэвэр авагчдын тооноос хамааруулан Капитал банкинд тэтгэврийн зээлийн хүү бууруулах эх үүсвэрт зориулан 2.4 тэрбум төгрөгийг хугацаа дуусч харилцах дансанд шилжсэн мөнгөн хөрөнгөөс шилжүүлэн гэрээг байгуулсан болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн банкаар үйлчлүүлэгч тэтгэвэр авагчдын тоо, мөн тэтгэвэр барьцаалсан зээлтэй иргэдийн тооноос хамаарч зээлийн хүү бууруулах эх үүсвэрийг ялгаатай тогтоож байршуулсан. Түүнээс биш банкинд зориудаар мөнгөн хөрөнгө нэмж байршуулсан, давуу байдал олгож бусад банкнаас илүү их хөрөнгө байршуулсан зүйл огт байхгүй гэдгийг мэдэгдэж байна гэсэн нь эрх биш уншигч та бүхэнд нэгийг бодогдуулж, хоёрыг санагдуулах биз ээ. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр Нийгмийн даатгалын сан ажил олгогчдоос 256 тэрбум төгрөгийн авлагатай байгаа бол, Капитал банкнаас нийт 104 тэрбум төгрөгийн авлагатай, үүнээс 1 тэрбум 500 мянга орчим төгрөгийн төлбөрийг барагдуулсан, одоо 102.6 тэрбум төгрөгийн үлдэгдэл авлагатай байгаа. Капитал банктай холбоотой нийгмийн даатгалын авлагын асуудал эцэслэн шийдэгдээгүй, шүүхийн процесс үргэлжилж байгаа аж.

4.11 Банкны шинэчлэл хэрхэн өрнөх вэ

Банкны систем хүндрэлд ороод байгааг эдийн засагчид хэлж, ярьж, анхааруулж байна. Банкны систем хүндэрсэн гэж ярих ч чухам яаж хүндрээд байгааг гайхах хүн цөөнгүй. Үүнд товчоор хариулахад арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ өмнөхөөсөө буурч байгаа явдал юм. Нийтлэл тавигдсан жилийн өмнөх зургадугаар сард арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ 426 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан бол, дараа оных нь эхний хагас жилд 323 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байжээ. Арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээ өмнөх оныхоо мөн үеэс 24 хувиар буураад байсан нь энэ юм. Үүнээс гадна, арилжааны банкуудын нийт активын дийлэнх хувийг зээл эзэлж байна. Төвбанкнаас явуулсан судалгаагаар нийтлэл тавигдсан оны зургадугаар сарын эцсээр арилжааны банкуудын нийт актив 3.9 триллион төгрөгөөр хэмжигдэж байлаа. Үүний 2.4 триллион төгрөг нь иргэд, аж ахуйн нэгжид олгосон зээл юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкуудын нийт активийн 63 орчим хувийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон зээл эзэлж байжээ. Нийт активын дийлэнх хувийг зээл эзэлж байхад иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон дээрх зээлийн эргэн төлөлт харамсалтай нь хэт удаашралтай байсан юм. Үндэсний статистикийн хорооноос явуулсан судалгаагаар арилжааны банкуудын зах зээлд гаргасан нийт зээлийн эргэн төлөлт өмнөх оны мөн үеэсээ ердөө 0.02 хувиар буурсан үзүүлэлт тухайн үед гарч байсан юм. Тэдний өмнө гаргасан зээлийн эргэн төлөлт ийнхүү удаашралтай байсан тул арилжааны банкууд нэмж зээл гаргах хөрөнгийн эх үүсвэргүй болчихоод байсан цаг. Үүнээс гадна, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл арилжааны банкуудын зах зээлд гаргасан нийт зээлийн багагүй хувийг эзэлж байжээ. Эдгээр нь банкны системийг хүндрэлд оруулсан гэж ойлгож болно. Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Ж.Үнэнбат: Банкны системийг хүндрүүлсэн гол буруутнууд нь арилжааны банкуудын төлөөлөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх удирдлагууд. Танил тал, найз нөхдөдөө их хэмжээний зээл дур мэдэн олгосон нь банкны салбарт чанаргүй зээл нэмэгдэхэд нөлөөлж, банкны систем хүндэрсэн. Тиймээс цаашид арилжааны банкуудын төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлагуудыг нийт хадгаламж эзэмшигчдийнхээ өмнө хариуцлагатай ханддаг болгох хэрэгтэй байна гэсэн тайлбарыг өгсөн юм. Тэгвэл Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: банкны салбарыг хүндрэлээс гаргах гарц бол жижиг банкуудыг томруулах явдал гэсэн тайлбар тэр үед өгч байсан юм. Өнөөдөр манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудын дийлэнх нь жижиг. Тиймээс тэднийг томруулах шаардлагатай. Ингэхдээ нийтлэл гарсан оны дараагийн жилээс тэдний тоог цөөлж банкуудыг нэгтгэх замаар томруулна гэж байсан юм. Ямар ч байсан тэр үед Монгол шуудан болон Хадгаламж банкууд нэгдээд байлаа.  Худалдаа хөгжлийн банкны Жижиг дунд байгууллагын банкны захирал н.Өсөхбаяр: арилжааны жижиг банкуудын тоог цөөлж томруулах нь зайлшгүй зүйл. Энэ процесс ганц манайд явагдаж байгаа юм биш. Дэлхийн бүхий л улс оронд байдаг зүйл гэлээ. Харин Хасбанкны гүйцэтгэх дэд захирал асан Төр-од: Банкны системд нүүрлээд байгаа хүндрэлийг арилгахын тулд банкуудын тоог цөөлөхдөө биш юм. Хамгийн гол нь арилжааны банкуудын чанарыг сайжруулах, мөн компанийн засаглалыг сайжруулах хэрэгтэй. Мөн банктай холбоотой хууль эрхзүйн орчинг боловсронгуй болгох хэрэгтэй гэсэн тайлбар өгсөн юм. Арилжааны банкууд нэгдсэнээр тэдний активын хэмжээ нэмэгдэнэ. Актив нэмэгдвэл, зээл гаргах боломж бололцоо тэр хэрээр өснө. Тиймээс банкууд нэгдсэнээр банкны системд нүүрлээд байгаа хүндрэлийг даван туулахад амар болно гэж зарим эдийн засагчид үзэж байсан юм. Хэдийгээр тийм сайн талтай ч, өмнө нь олгосон найдваргүй, хугацаа хэтэрсэн зээлээ хэрхэн барагдуулах вэ. Нийт зээлийн эргэн төлөлтөө яаж сайжруулах вэ. Энэ асуудал бүрхэг хэвээр байлаа. Үүнд холбогдох албаныхан тоймтой хариулт өгөхгүй байсаар л. Тиймээс жижиг банкуудыг томруулахын хажуугаар чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн эргэн төлөлтийг сайжруулахад анхаарах хэрэгтэй байгааг эдийн засагчид анхааруулж байна.

4.12 Арилжааны банкуудын нууц эзэд

Арилжааны банкуудын цаад эзэд буюу хөрөнгө оруулагчид үеийн үед нууцлаг байж ирсэн. Энэ нууцыг ил болгохоор Банкны тухай хуульд арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчид ил тод байна гэсэн заалтыг 2010 оны нэгдүгээр сард оруулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Банкны тухай хуулийг шинэчилж арилжааны банкууд санхүүгийн тайлан балансаа олон нийтэд мэдээлэх, банкны хувь нийлүүлэгчдээ зарлах, нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигчдэд олгосон зээлийн мэдээллийг ил болгох ёстой гэсэн хэд хэдэн заалтыг оруулсан юм. Энэ хууль 2010 оны гуравдугаар сараас мөрдөгдөж эхэлсэн ч, харамсалтай нь дийлэнх арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчид болон санхүүгийн тайлан балансаа зарлахаас зайлсхийж байлаа. Тиймээс төв банк хувь нийлүүлэгчдээ 2010 оны долоодугаар сард багтаан зарлаагүй арилжааны банкуудтай хуулийн хүрээнд хариуцлага тооцно гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Энэ даруй арилжааны банкууд далд эздээ зарлаж эхэлсэн ч, зарим нь хувь нийлүүлэгчдээ зарлахаас зайлсхийсээр байсан юм. Тухайлбал, Улаанбаатар, Капитрон, Кредит, Эрэл, Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкууд хувь нийлүүлэгчдээ зарлахгүй байсан тал бий. Тиймээс Монголбанк арилжааны банкуудад боломж олгож хувь нийлүүлэгчдээ зарлах хугацааг нэг сараар сунгасан байдаг. Нэг ёсондоо, дээрх арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчдээ 2010 оны наймдугаар сард багтаан зарлах ёстой болсон гэсэн үг юм. Энэ хугацаанд зарлахгүй бол арилжааны банкуудын цаад эздийг төвбанк өөрсдөө зарлана гэж тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд Ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан мэдэгдэж байсан удаатай. Хуулийн хүрээнд хүссэн хүсээгүй ил болох нь тодорхой болсон учраас арилжааны банкууд хувь нийлүүлэгчдээ зарлаж, Банкны тухай хуулийн 38 зүйлийн дээрх заалтуудын хэрэгжилт хангагдсан юм. Өмнө нь нууцлаг байсан ч, хожим ил болсон арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчид хэн байсан нь хүн бүрийн анхаарлыг татдаг. Тэгвэл арилжааны банкуудын тал нь монгол улсын иргэд, аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалттай болохыг тэр үеийн Монголбанкны хяналт, шалгалтын хэлтсийн захирал н.Дэлгэр хэлдэг юм. Харин үлдэх хэсэг нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай явж ирсэн юм.

Тухайлбал, 2006 онд ОХУ-ын Народный братский банк, Оросын хөрөнгө оруулалттай Чингис Хаан банк, Монгол даатгал компанийн хамтарсан консерциум тендерт ялснаар Хадгаламж банкийг хувьчилж авсан түүхтэй. Тийм болохоор Хадгаламж банк дээрх компаниудын мэдэлд байдаг гэж бодох хүмүүс цөөнгүй явлаа. Тэгвэл, Хадгаламж банк өнгөрсөн хугацаанд хэд хэдэн эзний гар дамжсан байх юм. ОХУ-ын Коалка групп 2007 оны сүүлчээр Хадгаламж банкийг худалдаж авсан ч, 2010 оны дөрөвдүгээр сард тус банкийг Жаст группэд худалдсан гэнэ. Гэхдээ Жаст группэд гадаадын Эмди Секьюритис компани хөрөнгө оруулснаар Хадгаламж банкийг худалдаж авсан гэгддэг юм. Жаст групп нь Жаст Ойл, Жаст Агро, Олон Овоот гоулд, Маркетайл хаус зэрэг охин компаниудтай. Дээрх охин компаниуд болон тэдний толгой компанийн мэдэлд Хадгаламж банк байсан гэж ойлгож болох юм. Хувьчлагдсан цагаасаа хойш хэд хэдэн эзний гар дамжсаны эцэст Хадгаламж банкийг Төрийн банкинд нэгтгэж улсад эргүүлэн авсан тухай өмнө нь өгүүлсэн тул нурших нь илүүц юм. Харин монголчуудын сайн мэдэх Хаан банкны 40.2 хувийг японы Савада холдинг, 35,3 хувийг Таванбогд трейд, 12,8 хувийг азийн Эйч эс интернэшнл холдинг, 9.1 хувийг Дэлхийн банкны дэргэдэх олон улсын санхүүгийн корпораци, үлдэх хувийг тус банкны гүйцэтгэх захирал асан Питтер мороу нарын гадаадын иргэд эзэмшдэг гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байлаа. Тус банкны томоохон хувь нийлүүлэгч буюу 53 хувийг эзэмшигч Хидео Савада: Хаан банкны гүйцэтгэх захирал Питер Морроу 2010 оны долоодугаар сарын сүүлээр ажлаа өгсөн тухай мэдэгдсэн тул түүнийг асан хэмээсэн билээ. Түүний ажлыг Сдандарт Чартеред банкны Ази, Европ, Африкийн салбарт 25 жил удирдах албан тушаал хашсан Саймон Моррис хүлээн авсан байдаг. Хаан банкны активийг 10 их наяд төгрөгт хүргэж азийн зах зээлд гаргах үүднээс чадварлаг туршлагатай банкир Саймон Моррисыг гүйцэтгэх захирлаараа томилсон гэж тэр үед мэдэгдэж байсан юм. 

Хаан банк ийнхүү гүйцэтгэх захирлаа өөрчилсөн бол, 2008 онд Анод банк Чикаго, Нью-Йорк, Лос Анжелес, Лондонгийн санхүүгийн зах зээлээс гадна, Солонгосын Шинан банкинд ажиллаж байсан банкир Шин Гын Яаныг гүйцэтгэх захирлаараа томилж байсан удаатай. Тухайн үед Анод банкныхан менежментээ сайжруулж, Япон, Солонгосоос хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор солонгосын банкирыг урьж авчирсан ч, энэ зах зээлд тус банк удаан тэсч чадаагүй билээ. Харин Хас банкны 99,9 хувийг Тэнгэр санхүүгийн нэгдэл эзэмшдэг гэх мэдээлэл одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө гарч байлаа. Тухайн үед тус банк гадаадын санхүүгийн байгууллагад хөрөнгө оруулалт мөн хийсэн байлаа. Тухайлбал, 2008 онд тус банк Киркизстаны Мол Булак Финанс бичил зээлийн компанид хөрөнгө оруулалт хийж 30.5 хувийг нь эзэмших болжээ. Мол Булак Финанс ашигтай ажиллаж, 2008 онд тус компани 11 сая ам.долларын зээл олгосон бол, 2009 онд 290 сая ам.долларын зээл олгосон байх жишээтэй. Гэвч хойд болон урд хөршид хөрөнгө оруулалт хийх үүднээс Киркизстаны Мол Булак Финансад эзэмшдэг 30,5 хувиа зарсан тухай Хас банкны гүйцэтгэх дэд захирал Төр-од хэлдэг юм. Харин Голомт банк Бодь интернэшнл группын мэдэлд, Капитал банкны 99,9 хувийг Бишрэлт холдинг, үлдэх хувийг Таван-эрдэнэ компани, Кредит банкийг Кипр улсын Бейсик Элемент финанс лимитед компани 100 хувь эзэмшдэг нь тэр үед ил болж байв. Харин Чингис хаан банкны 50 хувийг Миллениум секурейтес компани, тодорхой хувийг Корал сии компани эзэмшдэг гэх мэдээлэл цацагдаж байсан юм. ОХУ-ын иргэн Сергей Громовын хувь оролцоо ч тус банкинд байдаг тухай мэдээлэл гарч байсан нь нууц биш. Эрэл банк УИХ-ын гишүүн асан Эрдэнбатын мэдэлд байдаг бол, Улаанбаатар банкны 79.9 хувийг н.Эрдэнэбилэг, 20 хувийг Улаанбаатар сан эзэмшдэг байсан. Худалдаа хөгжил банкны тухайд 65.8 хувийг Глобал инвестмент энд девелопат лимитед компани, 9.5 хувийг Теасури сток, 6,4 хувийг Ю Эс Глобал зэрэг гадаадын компаниуд эзэмшдэг бол, үлдэх хувийг Цолмон нарын монгол иргэд эзэмшдэг болох нь нийтэд ил болж байсан юм. Капитрон банкны 49 хувийг Мэдрээ, 46.3 хувийг Мөнхсайхан зэрэг монгол иргэд, үлдэх хувийг Худалдаа хөгжлийн банк эзэмшиж байлаа. Тээвэр хөгжлийн банкны тухайд тус банкны дийлэнх хувийг Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч асан Д.Энхжаргалын гэр бүлийнхэн эзэмшдэг бол, үлдэх хувийг Инфрастракчер компани эзэмшдэг гэх мэдээлэл мөн цацагдаж байсан юм. Харин Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны 55.6 хувийг н.Дагвадорж, 22,2 хувийг Юу Би дайверсифайд, 18,5 хувийг файрборд глобал мастер фанд, харин үлдэх хувийг файрборд авурора фанд эзэмшдэг гэх мэдээлэл гарч байсан юм. Тэр цагаас хойш 10 гаруй жил өнгөрч, Капитал зэрэг зарим банк татан буугдсаныг энд дурдах нь зүйн хэрэг. Зарим банкны хувь нийлүүлэгчдэд мөн өөрчлөлт орсон байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

4.13 Хадгаламжийн даатгалтай болов

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хуультай болов-

2008-2009 он арилжааны банкуудын хувьд хатуухан жил болж өнгөрсөн билээ. Анод, Зоос банкны хувь нийлүүлэгчид эрх мэдлээ ашиглаж их хэмжээний зээл гаргасан нь дээрх хоёр банк татан буугдах гол шалтгаан болсныг албаныхан учирладаг. Үүнээс гадна, Анод, Зоос банкны санхүүгийн тайлан баланс хаалттай байснаас болж цөөнгүй хадгаламж эзэмшигч хохирсон юм. Анод, Зоос банкны үйл ажиллагаа хүндэрсэн гэх мэдээллийн дараа иргэд, аж ахуйн нэгжийн банкинд итгэх итгэл суларч арилжааны банкуудаас хадгаламжаа татаж байсан нь нууц биш. Үүнээс болж арилжааны банкуудаас гадагшлах мөнгөн урсгал огцом нэмэгдэж араас нь бусад банкууд хүндэрч болзошгүй нөхцөл байдлыг бий болгож байлаа. Тиймээс 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд парламентаар Төрөөс банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хууль гаргаж, үүний хүрээнд татан буугдсан банкуудын харилцах болон хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг төрөөс барагдуулсан юм. Анод банк татан буугдахад төвбанк өөрөөсөө 140 тэрбум төгрөг гаргасан бол, Зоосыг хүндрэхэд Засгийн газар 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж дээрх хоёр банкны харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийг хохиролгүй болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкин дахь мөнгөн хадгаламж болон харилцах дансны эрсдэлийг төр нуруундаа үүрч хариуцахаар болсон юм. Энэ нь иргэдийн банкинд итгэх итгэл сэргэж хадгаламжийн хэмжээ эргэн өсөхөд нөлөөлсөн байдаг. Тухайлбал, 2008 оны гуравдугаар сараас буурсан банкуудын хадгаламж, 2009 оны нэгдүгээр сараас эргэн сэргэсэн юм. Удалгүй арилжааны банкуудын гадаад валютын хадгаламж 600 тэрбум төгрөг, төгрөгийн хадгаламж 1,4 их наяд төгрөг болж өссөн юм. Арилжааны банкуудын хадгаламж өмнөх оноосоо хоёр дахин өсч, 2 их наяд төгрөгт хүрсэн нь энэ. Төрөөс банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргаснаас хойш арилжааны банкууд өндөр хүү амлан их хэмжээний мөнгөн хөрөнгө иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс татаж эхэлсэн нь үүнд нөлөөлсөн хэрэг.

Гэвч өөрсдийнхөө эрсдэл даах чадвараас давсан мөнгөн хөрөнгө татан төвлөрүүлж байсан нь араасаа багагүй эрсдэл дагуулж мэдэхээр байв. Өндөр хүүтэй хадгаламж татсан банк дампуурвал төрийн нуруун дээр ирэх ачаа дахиад нэмэгдэж таарна. Нөгөө талаас өндөр хүү амлаж хадгаламж татсан болохоор зээлийн хүү буурахгүй байх зэрэг цөөнгүй хүндрэл араасаа дагуулж мэдэхээр болжээ. Тиймээс Банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргах тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэж үзсэн юм. Ингэхдээ банк хоорондын зах болон гадаадын банк санхүүгийн байгууллагаас татан төвлөрүүлсэн харилцах болон хадгаламжид баталгаа гаргахгүй байх. Мөн тухайн банкинд зээлтэй, эсвэл батлан даалтын өр төлбөртэй этгээдийн харилцах болон хадгаламжийн дансанд баталгаа гаргахгүй байх. Түүнчлэн төвбанкны бодлогын хүүгээс давсан хадгаламжийн хүүд төрөөс баталгаа гаргахгүй байх заалтыг дээрх хуульд шинээр нэмж оруулахаар төлөвлөж байлаа. Үүнээс гадна, хамгийн анхаарал татаж байсан нэг асуудал бол арилжааны банкуудын нийт хадгаламжийн дүнгийн нэг хувьтай тэнцэх мөнгөн хөрөнгийг банкны баталгааны санд төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Арилжааны банкуудын нийт хадгаламжийн үнийн дүнгийн 1 хувийг иргэдийн хадгаламжаас бус, арилжааны банкуудаас авна гэдгийг тухайн үеийн Монголбанкны Бүтцийн өөрчлөлт, бодлогын хэлтсийн захирал н.Батбаатар мэдэгдэж байлаа. Тухайн үед арилжааны банкууд 2 их наяд төгрөгийн хадгаламжтай байсан гэж тооцвол тэднээс 20 тэрбум төгрөг авч Банкны баталгааны санд байршуулахаар төлөвлөж байсан гэсэн үг юм. Хадгаламжийн дүнгийн нэг хувьтай тэнцэх хөрөнгийг жил бүр тусгай санд байршуулахыг арилжааны банкууд таатай хүлээж аваагүй нь мэдээж. Тэд хадгаламжийн дүнгийн нэг хувийг тусгай санд байршуулж байснаас зээлд гаргаж эргэлдүүлэх нь оновчтой гэж үзэж байв. Гэвч хууль гарахаараа гарч, тэд хүссэн хүсээгүй шимтгэл төлж эхэлсэн билээ.

-Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын хууль хэрэгжиж эхлэв–

2008-2009 онд тохиосон банк, санхүүгийн хямралын үед арилжааны банкуудын хадгаламж гадагшлах урсгал нэмэгдэж байлаа. Үүний нэг нотолгоо бол 2008 онд арилжааны банкуудын нийт хадгаламж өмнөхөөсөө хоёр дахин буурч, 1 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан явдал. Тиймээс банк, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангаж, банкуудын хадгаламж гадагшлах урсгалыг зогсоох үүднээс Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 25-ны өдөр баталсан тухай дээр дурдсан. Дөрвөн жилийн хугацаанд хүчин төгөлдөр мөрдөгдсөн хуулийн хугацаа 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд дуусгавар болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, банкин дахь мөнгөн хадгаламж болон харилцах дансны үлдэгдлийг төрөөс батлан даах хуулийн хугацаа энэ өдрөөр дуусгавар болсон гэсэн үг. Уг хуулийг дахин нэг жилээр сунгах төслийг Засгийн газар УИХ-д өргөн барьсан ч, олонхийн дэмжлэг авч чадаагүй юм. Шалтгааныг нь тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч н.Золжаргал: Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг нэг жилээр сунгавал, банкуудын харилцах болон хадгаламжийг төрөөс нэг жил дахин батлан даах байлаа. Харин үүний араас банкуудын хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо руу шилжүүлнэ гэж тооцож байсан. Үүний оронд, банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийг дахин нэг жилээр сунгах төслийг, хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийн төсөлтэй хамт УИХ-д өргөн барих нь зөв гэж үзсэн хэмээн тайлбарласан юм. Энэ дагуу 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 11-нд хууль тогтоогчдод хоёр хуулийн төслийг зэрэг өргөн мэдүүлсэн байна. Энэ хоёр хуулийн төсөл хадгаламж эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах нэг зорилготой учир нэгтгэх хэрэгтэй гэж үзжээ. Тиймээс Засгийн газар энэ хоёр хуулийн төслийг нэгтгэж, Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хууль гэсэн нэрээр дахин зүтгүүлсэн юм.

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг 2013 оны нэгдүгээр сарын 10-нд УИХ-аар хэлэлцэж баталсан юм. Өөрөөр хэлбэл, банкин дахь иргэдийн харилцах болон хадгаламжийн баталгааны хугацаа дууссаны дараа даатгалын тогтолцоонд ийнхүү шилжсэн билээ. Ингэснээр арилжааны банкуудын хадгаламж болон харилцахад төрөөс баталгаа гаргахаа больж, харин даатгалаар бүх эрсдэлийг шийддэг тогтолцоо руу шилжих эрхзүйн орчин бий болсон юм. Хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагааг Хадгаламжийн даатгалын корпораци эрхлэн явуулахаар тухайн үед хуульчилсан. Энэ корпораци руу тусгай зөвшөөрөл бүхий банкуудын нэрсийг төвбанк ирүүлэх ёстой. Улмаар Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй арилжааны банкууд харилцагчдынхаа өмнөөс 20 хүртэлх сая төгрөгийг нь өөрийн хөрөнгөөр хадгаламжийн даатгалын корпорацид даатгуулахаар хуульчилсан юм. Ингэхдээ арилжааны банкууд харилцах болон хадгаламжийн 20 хүртэлх сая төгрөгийг жилийн хугацаанд даатгуулахдаа жилд дээд тал нь 0.5 хувийн шимтгэл, улиралд 0.125 хувийн хураамж төлөхөөр болсон юм. Энэ нь Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуульд заасан дээд хязгаар юм. Хураамжийн хэмжээ үүн дотор хэдэн ч хувь байж болох талтай. Энэ хувь хэмжээг Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн Үндэсний хороо тогтоодог байна. Тус хороо системийн таваас дээш хувийг эзэлдэг нөлөө бүхий Худалдаа хөгжил, Хаан, Хас, Төрийн, Голомт банкуудаас авах хураамжийг жилийн 0.3 хувь байхаар анх тогтоожээ. Харин үлдэх банкуудаас авах хураамжийн хэмжээг 0.4 хувь байхаар анх тогтоосон байна. Арилжааны банкуудаас авах хураамжийн энэ хувь хэмжээг 2014 он хүртэл дагаж мөрдсөн байдаг. Энэ хүртэл арилжааны банкууд нийт харилцах болон хадгаламжийн дүнгийн 0.3-0.4 хувьтай тэнцэх шимтгэлийг өөрсдөөсөө гаргаж, үйлчлүүлэгчдийнхээ хуримтлалыг даатгуулсан байдаг юм.

Манай улсад ийнхүү хадгаламжийн даатгалын тогтолцоо нэвтэрсэнтэй холбоотойгоор иргэд, аж ахуйн нэгжийн банкинд итгэх итгэл өмнөхөөсөө нэмэгдсэн гэж мэргэжлийн хүрээнийхэн үздэг. Тухайн үед улсын хэмжээнд арилжааны 13 банк үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Арилжааны банкуудын хадгаламж 2013 оны эцэст 6.4 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан бол, 2014 оны эцэст 7.4 их наяд төгрөг болж өссөн нь үүний нэг тод жишээ юм. Иргэд, аж ахуйн нэгжийн энэ хадгаламжийг арилжааны банкууд өмнөхийн адил өөрийн хөрөнгөөр даатгуулах ёстой. Гэхдээ 2015 оноос даатгалын хураамжид өмнөхөөсөө арай бага шимтгэл төлж эхэлжээ. Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн үндэсний хороо 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд нөлөө бүхий банкуудаас жилийн 0.25 хувийн шимтгэл, үлдэх банкуудаас жилийн 0.35 хувийн шимтгэл авах шийдвэр гаргасан байна. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд үйлчлүүлэгчдийнхээ мөнгөн хөрөнгийг даатгуулахад зориулж, харилцах болон хадгаламжийн дүнгээс 0.25-0.35 хувьтай тэнцэх хөрөнгийг өөрөөсөө гаргаж эхэлсэн билээ. Макро эдийн засгийн нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж 2015 онд банк санхүүгийн тогтвортой байдлыг дэмжих зорилгоор банкуудаас авах даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг ийнхүү бууруулсан байгаа юм. Олон улсын хадгаламжийн даатгалын холбоонд 79 байгууллага гишүүнээр элссэн байдаг. Хадгаламжийн даатгалд зориулж арилжааны банкуудаас авдаг тэдний шимтгэл харилцан адилгүй. Тухайлбал, гишүүн орнуудын 15 нь арилжааны банкуудаас 0.1 хувийн шимтгэл авдаг бол, 19 нь 0.2 хувийн шимтгэл, 8 нь 0.3 хувийн шимтгэл, 5 нь 0.4 хувийн шимтгэл, 10 нь 1 хувийн шимтгэл авдаг байна. Харин бусад нь үүнээс дээш шимтгэл авч байгаа юм. Манай улсын даатгалын хураамж харьцангуй бага буюу Колумб, Мексик, Тайвань, Сингапур, Орос, Болгар, Венесуэл, Косово зэрэг орнуудынхаас доогуур байдаг аж.

-Банк татан буугдвал 20 хүртэлх сая төгрөгийн хохирол барагдуулна-

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжинд баталгаа гаргах тухай хуулийн хугацаа 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 25-нд дуусмагц, Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг 2013 оны нэгдүгээр сарын 10-нд гаргасан. Мөн энэ өдөр уг хуулийг хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолыг УИХ-аас гаргажээ. Энэ тогтоолд хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд шаардагдах 100 тэрбум төгрөгийг Засгийн газар болон Монголбанкнаас гаргуулахаар тусгасан байна. Улмаар хуулийн дагуу Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн дүрмийг 2013 оны тавдугаар сарын 24-нд баталж, Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт 2013 оны зургаадугаар сарын 14-нд бүртгүүлж, 2013 оны наймдугаар сарын 16-нд корпорацийн үйл ажиллагааг албан ёсоор эхлүүлсэн. Хадгаламжийн даатгалын корпораци дөнгөж үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байсан учир банкуудаас татан төвлөрүүлсэн даатгалын шимтгэл гэхээр зүйл байгаагүй. Тиймээс корпорацийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулах үүднээс эхлэлтийн хөрөнгө болгож Засгийн газар, төвбанк хамтран 100 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын санд байршуулахаар болсон талаар тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлан хэлж байлаа. Хадгаламжийн даатгалын сангийн эхлэлтийн хөрөнгөд зориулж төвбанк 50 тэрбум төгрөгөө бүрэн шилжүүлсэн бол, Сангийн яам 42 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Хадгаламжийн даатгалын корпораци дээрх эхлэлтийн хөрөнгөөс гадна, арилжааны банкуудын төлсөн даатгалын хураамж, хуульд заасан бусад эх үүсвэрээр Хадгаламжийн даатгалын санг бүрдүүлэх ёстой. Сангийн хөрөнгийг төвбанк болон засгийн газрын үнэт цаасанд байршуулж болохоос гадна, гадаадын өндөр зэрэглэл бүхий банкуудад байршуулах замаар өсгөх боломжтой юм. Энэ хүрээнд арилжааны банкуудаас даатгалын хураамжид зориулж 52 тэрбум төгрөг, хөрөнгө оруулалтаас 16 тэрбум төгрөг, бусад орлогоос 4 тэрбум төгрөгийг Хадгаламжийн даатгалын санд анх хуримтлуулж байсан байгаа юм. Сангийн яам болон төвбанкнаас төвлөрүүлсэн эхлэлтийн санхүүжилт, арилжааны банкуудаас авсан даатгалын хураамж, хөрөнгө оруулалтын болон бусад орлогыг ийнхүү Хадгаламжийн даатгалын санд хуримтлуулж эхэлсэн юм. 2015 оны байдлаар эдгээрээс хадгаламжийн даатгалын санд 160 тэрбум төгрөг төвлөрсөн бол, үүнээс хойш энэ тоо хэд дахин өссөн байх нь ойлгомжтой.

Харин шаардлагатай тохиолдолд сангийн хөрөнгийг хуульд заасан хэлбэрээр зарцуулах ёстой юм. Ингэхдээ банк дампуурвал тухайн банкны харилцагчдын даатгагдсан хадгаламжийг нөхөн олгоход зарцуулах ёстой. Гэхдээ төвбанкнаас арилжааны банкийг албадан татан буулгах шийдвэр гарсны дараа хадгаламж эзэмшигчид даатгалын нөхөн төлбөр авах эрх үүсэх юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанкны шийдвэрээр арилжааны ямар нэг банк татан буугдвал, хадгаламжийн даатгалын санд хуримтлагдсан хөрөнгөөс 20 хүртэлх сая төгрөгийн харилцах болон хадгаламжийн хохирлыг барагдуулах хуультай юм. Нөхөн төлбөрийг Хадгаламжийн даатгалын корпорацийн дээд байгууллага болох Үндэсний хорооноос сонгон шалгаруулсан банкуудаар дамжуулан олгох ёстой аж. Ингэхдээ, нэг хадгаламж эзэмшигч нэг банкнаас төгрөг болон валютын харилцах болох хадгаламждаа дээд тал нь 20 сая төгрөгийн нөхөн төлбөрийг авах эрхтэй. Харин үүнээс дээш хадгаламжийнхаа хохирлыг татан буугдсан банкны чанаргүй зээлийн эргэн төлөлтөөс авах бололцоотой юм. Манай улсын нийт хадгаламж эзэмшигчдийн дийлэнх нь 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжтай гэсэн судалгаа бий. Тэр ч утгаараа дийлэнх харилцах, хадгаламж эзэмшигчид даатгагдсан гэсэн үг. Манай улсын хадгаламж эзэмшигчдийн дийлэнх нь ийнхүү даатгагдсан байгаа нь Канад, Орос, Япон, Америк зэрэг орнуудынхаас өндөр үзүүлэлт болохыг Олон улсын хадгаламжийн даатгалын холбооны судалгаа харуулдаг. Харин нэг харилцагчид олгох нөхөн төлбөрийн хэмжээ 20 сая төгрөг буюу ДНБ-ийг 3 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү байгаа нь Англи, Канад, Австрали, Итали, Франц, Герман зэрэг орнуудтай ойролцоо байгаа юм. Ийнхүү 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламжтай хадгаламж эзэмшигчид хуулиар хамгаалагдсан ч, түүнээс дээш хадгаламж даатгагдахгүй орхигдсон сул тал бий. Үүнтэй зэрэгцээд 2012 оны сүүлээр УИХ-аас Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, 1 хүртэлх жилийн хугацаатай 100 сая төгрөгийн хадгаламжийн хүүгээс 10 хувийн татвар авахаар хуульчилсан байдаг. Ийнхүү жижиг хадгаламж эзэмшигчид хуулийн ивээлд орж, харин томоохон хадгаламж эзэмшигчдийн 20-оос дээш сая төгрөг даатгалгүйн дээр, 100 сая төгрөгийн хадгаламжийн хүүгээсээ татвар хүртэл төлөхөөр болсон юм.

4.14 Арилжааны банкуудын хадгаламж ба зээлийн хүү

Инфляци өндөр үед зээлийн хүүг бууруулах ямар ч бололцоогүй болохыг эдийн засагч Б.Түвшинтөгс хэлдэг. Инфляци өссөн үед иргэд, аж ахуйн нэгжүүд худалдан авах чадвараа алдаж буй төгрөгийг арилжааны банкуудад хадгалуулахын оронд түүгээрээ үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авах, эсвэл өөр бизнест хөрөнгө оруулах нь эрсдэлгүй гэж үздэг байна. Тиймээс банкнаас хадгаламжаа татах нь хэвийн үзэгдэл гэнэ. 2008 – 2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үед инфляци огцом өсч, төрөгийн ханш унасан нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн банкин дахь хадгаламж эрс буурахад нөлөөлсөн нь үүний нэг тод жишээ юм. Энэ үед арилжааны банкуудын зээлд гаргах санхүүгийн эх үүсвэр хумигдсан тул хадгаламж гадагшлах урсгалыг зогсоох шаардлагатай болж байлаа. Тиймээс аргагүйн эрхэнд хадгаламжийн хүүгээ өсгөсөн нь зээлийн хүү дагаад өсөхөд нөлөөлж байжээ. Арилжааны банкууд хадгаламжийн хүүн дээрээ үйл ажиллагааны зардал, эх үүсвэрийн зардал, эрсдэлийн түвшин, өрсөлдөгч банкуудын хүү, цэвэр ашгаа нэмж зээлийн хүүгээ тогтоодог. Үүнийг бүр энгийнээр тайлбарлавал, арилжааны банкууд нэг жилийн хугацаатай хадгаламжид 10 хувийн хүү төлж байгаа бол, түүн дээрээ дээрх хүчин зүйлсийг нэмж нэг жилийн хугацаатай зээлээ 15 орчим хувиар гаргах жишээтэй. Тэд иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс хадгаламж татаж, түүнийгээ арай өндөр хүүтэй зээлд гаргаж дундаас нь ашиг олдог учраас тэр юм.  Тэр ч утгаараа, арилжааны банкуудын хадгаламжийн болон зээлийн хүү ямагт хоорондоо уялдаатай явж ирсэн. Хадгаламжийн хүү өсвөл зээлийн хүү дагаад өсдөг гэж ойлгож болно. Гэхдээ эх үүсвэрийн зардал буюу хадгаламжийн хүү буураагүй байхад зээлийн хүү буурах тохиолдол бий. Харилцагчдаа алдахгүй байх үүднээс хадгаламжийн хүүгээ бууруулаагүй ч, банкуудад зээлд гаргах хөрөнгийн эх үүсвэр хангалттай байгаа тохиолдолд үүнийгээ сул зогсоож байхаар бага хүүтэй зээлд гаргах явдал хаяа гардаг юм. Гэхдээ энэ бол маш ховор тохиолдол юм.

Арилжааны банкууд хадгаламжид өндөр хүү амлах нь харилцагчдад ашигтай ч, хамгийн гол нь зээлийн хүү буурахгүй байх нөхцөлийг бий болгодог. Гэвч бизнес эрхлэгчид өндөр хүүтэй зээл авч үйл ажиллагаа явуулаад дундаас нь ашиг олж хөл дээрээ тогтоно гэдэг тэнгисээс сувд, тэнгэрээс од шүүрэхтэй адил. Тиймээс Монголбанкнаас арилжааны банкуудын зээлийн талаар жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн дунд судалгаа явуулжээ. Үүгээр дийлэнх нь 6-8 хувийн хүүтэй зээл арилжааны банкуудаас авч чадвал үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, боломжийн ашиг олох боломжтой гэж хариулсан байна. Гэвч арилжааны банкууд үүнээс өндөр хүүтэй хадгаламж татаж буйг яалтай. Тиймээс төвбанкнаас арилжааны банкуудын хадгаламжийн үйлчилгээнд сонирхолтой судалгаа явуулжээ. Хадгаламжийн хүү яагаад өндөр байдаг вэ гэсэн асуултад дийлэнх нь бусад банкуудын хүүг харгалзан үздэг гэсэн хариулт өгчээ. Эндээс арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү буурдаггүйн нэг шалтгаан нь харилцагч татахын тулд бие биетэйгээ өрсөлдөж өндөр хүү амладаг болох нь харагдаж байна. Хадгаламж эзэмшигчдээ бусад банкинд алдахгүйн тулд өндөр хүү амладаг уу гэсэн асуултад арилжааны банкуудын дийлэнх нь тийм гэсэн хариулт өгсөн байх юм. Ийнхүү инфляци өсч, хадгаламжийн хүү өндөр үед зээлийн хүү буурахгүй байх гол шалтгаан болж байна. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: арилжааны банкуудын дунд бодит өрсөлдөөн явагдахгүй байгаа учир зээлийн хүү буурахгүй байна. Тиймээс дэлхийн нэр хүндтэй банкуудыг дотоодын зах зээлд монголын банкуудтай өрсөлдүүлж зээлийн хүүг бууруулах боломжтой. Гадаадын томоохон банкуудыг монголын зах зээлд оруулах үүд хаалгыг нээж өгнө гэж олон жилийн өмнө мэдэгдэж байсныг мөн энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

Харин Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: Банкны салбар гаднынхны гарт орлоо гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Тэгээд ч банкны салбарт аюул нүүрлэхээр хэмжээнд гадаадын болон дотоодын банкуудын харьцаа алдагдчихаагүй байгаа. Банкны салбарт гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас татгалзаж боломгүй цаг үе хэмээн хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан нь үеийн үед төвбанкны удирдлагуудын санаа бодол нийлдэг, энэ байгууллага нэг бодлогоор явдаг нь илт. Тэгвэл зарим эдийн засагчид гаднын хөрөнгө оруулалттай банкууд монголчуудыг зээлийн хүүгээр дарамталж байна гэж шүүмжилж байсан удаатай. Тухайлбал, ахмад эдийн засагч Л.Доёд: Санхүүгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа арилжааны банкуудын тав нь гаднын хөрөнгө оруулалттай. Бид банкны салбарт гадаад хөрөнгө оруулагчдыг ихээр оруулсан гэж хэлж болно. Яагаад гэвэл төрийн мэдэлд байсан банкуудыг үндсэн нь гадаадынханд худалдсан. Эхнийх нь Худалдаа хөгжлийн банк, дараагийнх нь Хөдөө аж ахуйн банк, түүний дараагийнх нь Хадгаламж банк. Эдгээрээс гадна гаднын хөрөнгө оруулалтаар байгуулагдсан Голомт, Хас банкууд байна. Энэ банкууд бүгдээрээ монголын санхүүгийн зах зээл, тэр дундаа банкны салбарт голлох байр суурь эзэлдэг. Тиймээс би банкны салбарыг гадаадынхны хяналтад орсон гэж үзэж байгаа юм. Энэ бол үгүйсгэх аргагүй факт. Тэд монголд зээлийн өндөр хүү хэрэглэгчдэд тулгаж байна. Энэ бол бизнес эрхлэгчдийг болон жирийн хэрэглэгчдийг хүнд байдал оруулж өндөр хүүгээр хүүлж байгаа явдал. Дэлхийн жишгээс харахад санхүүгийн хүндрэлтэй тэмцэхийн тулд бүгдээрээ зээлийн хүүгээ бууруулж байхад, Монгол ганцаараа нэмсэн нь хямралыг зөөлрүүлэх биш, харин ч хүндрүүлсэн. Тиймээс гаднын хөрөнгө оруулалттай банкуудыг цөөлж, үндэсний хэмжээний банкуудтай болвол зээлийн хүүгийн ашгаас олох мөнгө нь монголчуудын халаасанд үлдэх юм гэж хэдэн жилийн өмнө шүүмжилж байлаа.

Тиймээс тэр үед Эдийн засгийн байнгын хороо арилжааны банкуудын зээлийн хүүг сарын 1 хувь, жилийн 12 хувь болгох хуулийн төслийг чуулганаар хэлэлцүүлж байсан ч, дэмжигдээгүй юм. Хэрэв зээлийн хүү буурвал бизнес эрхлэгчдэд сайнаар нөлөөлөх ч, банкуудад ашиггүй тусах байсан учраас тэр. Хэрэв УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хорооноос гаргасан саналыг УИХ дэмжсэн бол, тухайн үед дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэж байсан банкуудыг дампуурал руу хөтлөх байсныг эдийн засагчид хэлдэг. Банкны салбар хүнд байхад зээлийн хүүг хэсэгтээ бууруулах бололцоогүй. Одоогоор зээлийн хүүг буулгах боломжгүй. Банк санхүүгийн систем эрүүлжээд ирвэл зах зээлийнхээ өрсөлдөх зарчмаар зээлийн хүү аяндаа буурна гэсэн тайлбарыг ч тэр үеийн төвбанкны удирдлага өгч байсан удаатай. Тиймээс арилжааны банкуудын зээлийн хүүг хүчээр буулгах оролдлого хийх нь буруу гэдэг хатуухан анхааруулгыг төрийн түшээд эдийн засагчдын зүгээс аваад хоцорсон. Тэгвэл УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өнгөрсөн оны сүүлээр Монголбанкны удирдлага болон холбогдох бусад албан тушаалтнуудтай цахим уулзалт хийж зээлийн хүүг бууруулах асуудлаар мэдээлэл сонсон, санал солилцож, үүрэг даалгавар өгсөн билээ. Энэ үеэр Монголбанкны Ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн: Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлтэй хамтран шийдвэр гаргаж, 3.7 их наяд төгрөгийн зээлд бүтцийн өөрчлөлт хийсэн. Одоо арилжааны банкуудад Монголбанкнаас олгох зээлийн эх үүсвэрийн зардлыг бууруулах замаар зээлийн хүүг багасгах боломж бий. Түүнчлэн өмнөх туршлагадаа үндэслэн ипотекийн зээлийн хүүг бууруулах, хөнгөлөлт үзүүлэх арга хэмжээ авахад бэлэн гэсэн юм.

Харин УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: зээлийн хүүг хойшлуулах, царцаах нь тохиромжтой арга хэмжээ биш. Бизнес эрхлэгчид, аж ахуй эрхлэгчид, иргэдэд яваандаа нэмэлт ачаалал үүсгэнэ. Үүний оронд зээлийн хүүг бууруулах, боломжтой бол түр хугацаанд тэглэх арга хэмжээ авах нь илүү оновчтой. Энэ талаар Монголбанкнаас Банкуудын холбооныхонтой ярилцаж, яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Юуны өмнө бага, дунд орлоготой иргэдийн зээл авдаг банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоод, ломбард зэрэг байгууллагуудын зээлийн хүүг бууруулах, тэглэх бүрэн боломжтой. Учир нь эдгээр байгууллагуудад зээлийн эх үүсвэрийн зардал үндсэндээ байхгүй гэсэн юм. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар уулзалтын төгсгөлд Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ж.Ганбаатараар ахлуулсан ажлын хэсгийг байгуулж, КОВИД-19-ийн цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуулийг хэрэгжүүлэх, зээлийн хүүг бууруулах асуудлаар шуурхай арга хэмжээ авах хугацаатай үүрэг даалгавар өгсөн билээ. Дашрамд дурдахад, УИХ-ын 2020 оны наймдугаар сарын 28 өдрийн 21 дугаар тогтоолын хавсралтаар баталсан Зээлийн хүүг бууруулах стратегийг хэрэгжүүлэх дэд арга хэмжээний 2.4.2.-т Банкны санал болгож байгаа зээлийн хугацаа, хүү, шимтгэл, хураамжийг зээлийн төрөл бүрээр харьцуулсан мэдээллийг тогтмол гаргаж, банкны харилцагч, олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх хөтөлбөр, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Монголбанк, Монголын Банкны Холбоотой хамтран зээлийн бүтээгдэхүүний нөхцөлийн нэгдсэн цахим хуудсыг боловсруулж олон нийтэд зарлахад бэлэн болжээ. Иргэн, аж ахуйн нэгж www.mongolbank.mn/loanrate цахим холбоосоор орж, бүтээгдэхүүн сонгох цэснээс өөрийн хэрэгцээнд тохирох зээлийг сонгон, банкуудын санал болгож буй зээлийн нөхцөлүүдийг түргэн хугацаанд харьцуулан харах боломжтой болж байгаа юм. Манай арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү өндөр, үүнийгээ дагаад зээлийн хүү өндөр байгааг эндээс харж болохоор байна. Гаднаас бага хүүтэй мөнгө зээлж үүнийгээ арилжааны банкуудад өндөр хүүтэй хадгалуулж дундаас нь ашиг олж болох дүр зураг эндээс давхар ажиглагддаг билээ. Энэ асуултад өмнө нь Монголбанкны Валют эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Гаднаас бага хүүтэй мөнгө зээлж үүнийгээ арилжааны банкуудад өндөр хүүтэй хадгалуулсан эсэхийг хянах боломжгүй ч, гадаадын аж ахуйн нэгжийн хадгаламж нэмэгдэж буйг онцолж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу.

4.15 Арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болно

Арилжааны банкны дүрмийн сан гэж тухайн бизнесийг эрхлэхэд зайлшгүй байх ёстой хөрөнгийг хэлдэг. Манай улс дөнгөж зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байх тэр үед 50 сая төгрөгтэй хүн арилжааны банк байгуулж болдог байлаа. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээ тухайн үед 50 сая төгрөг байсан юм. Үүнээс хэдэн жилийн дараа буюу 1996 онд банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг 400 сая төгрөг болгож өөрчилсөн юм. Арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээг өмнө нь ийнхүү хуулиар тогтоож байсан бол, 1999 онд банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, арилжааны банкуудын дүрмийн санг шинэчлэн тогтоох эрхийг төвбанкны ерөнхийлөгчийн мэдэлд шилжүүлсэн байна. Энэ цагаас эхлэн төвбанкны үе үеийн ерөнхийлөгчид бүрэн эрхийнхээ хүрээнд арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн доод хэмжээнд өөрчлөлт оруулж иржээ. Тухайлбал, 2000 онд арилжааны банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээг 1 тэрбум төгрөг болгосон бол, 2002 онд 2 тэрбум төгрөг, 2004 онд 4 тэрбум төгрөг, 2006 онд 8 тэрбум төгрөг болгож өөрчилжээ. Удалгүй арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн хэмжээг дахиад өсгөх шийдвэр гарсан юм. Тодруулбал, 2013 оны тавдугаар сарын 1-нээс банкуудын дүрмийн сангийн хэмжээг хоёр дахин өсгөж, 16 тэрбум төгрөгт хүргэх шийдвэрийг төвбанкны удирдлагууд 2011 онд гаргасан юм. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Лхагвасүрэн: Хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг зээлд гаргаж ашиг олдог арилжааны банкуудын хувь нийлүүлэгчдийг үүрэг хариуцлагатай байлгаж, тэдний хөрөнгийг банк руу нэмж татан төвлөрүүлэх. Нөгөө талаас гадаадын томоохон банкуудад зах зээлээ алдахгүйн тулд дүрмийн санг нэмэгдүүлэх замаар банкуудыг томруулах бодлого төвбанк барьж байгаа тул дүрмийн санг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан болохыг тухайн үед хэлж байлаа. Төвбанкнаас тавьсан шаардлагыг тухайн үед 7 арилжааны банк хангаж байсан гэдэг. Шаардлага хангасан арилжааны банкууд Монголбанкнаас гаргасан шийдвэрт донслох зүйлгүй байсан нь мэдээж. Харин үлдэх банкууд 2013 он гэхэд дүрмийн сангаа нэмэгдүүлж чадахгүй бол үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй болно гэдгийг төвбанкныхан хэлж байсан юм. Энэ нь жижиг банкуудад хүндээр тусч байсан нь ойлгомжтой. Тиймээс жижиг банкуудын байр суурийг харгалзаж үзэж дүрмийн сангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан эсэхэд Монголбанкны Ерөнхийлөгч Лхагвасүрэн: Жижиг банкууд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт татаж дүрмийн сангаа нэмэгдүүлж болохоос гадна, өөр хоорондоо нэгдэж нийлэх байдлаар Монголбанкнаас тавьж буй шаардлагыг хангах боломжтой гэсэн тайлбарыг тэр үед өгч байсан юм. Арилжааны банкууд халуун ам бүлээрээ үлдэх үү. Эсвэл долоо нь үлдэж, долоо нь энэ зах зээлээс явах уу гэдэг томоохон сорилттой ийнхүү тулсан он жилүүд өнгөрсөн билээ. 

-Банкуудын хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг шинэчлэн тогтоов-

Банкны хяналт шалгалтын дунд хугацааны стратегийг хэргжүүлэх хүрээнд Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2017 оны аравдугаар сарын 30-ны өдрийн А-276 тоот тушаалаар банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс 100 тэрбум төгрөг болгож тогтоох шийдвэр гарсан байдаг. Хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс эхлэн өсгөсөн нь ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд манай улсын эдийн засгийн байдал сэргэж, өснө гэсэн тооцоолол судалгаанд үндэслэсэн болохыг төвбанкныхан хэлдэг юм. Хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг нэмэгдүүлснээр банкуудын санхүүгийн зуучлалын үйл ажиллагааны чадавхийг нэмэгдүүлэх, эрсдэл даах чадварыг сайжруулах нөхцөл бүрдэнэ. Мөн жижиг банкуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, санхүүгийн салбарт зуучлалын үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудын өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хүүгийн түвшинг бууруулах боломж бүрдэнэ гэж төвбанк үзэж байгаа юм. Банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгө нь банкны харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийн банкинд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, тэдгээрийн хөрөнгийг хамгаалах, банк алдагдал хүлээх тохиолдолд алдагдлын тодорхой хэсгийг нөхөх гол үүрэгтэй. Банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн зохистой хэмжээ нь улс орны банк, санхүүгийн тогтолцооны найдвартай, хэвийн байдлыг хангахад гол нөлөө үзүүлдэг бөгөөд банкны үйл ажиллагааны алдагдлыг шингээж чадахуйц хэмжээний хувь нийлүүлсэн хөрөнгөтэй байснаар банкны актив чанаргүй болох үед банкийг төлбөрийн чадваргүй болохоос тодорхой хэмжээгээр урьдчилан сэргийлж чаддаг. Монголбанкны тухай хуулийн 19.1, 28.1.2, Банкны тухай хуулийн 35.2 дахь хэсэгт зааснаар Монголбанк өөрийн үндсэн чиг үүргийн хүрээнд банкны хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн доод хэмжээг эдийн засгийн байдал, мөнгөний ханшны өөрчлөлт, банкны төлбөрийн чадвар, эрхлэх үйл ажиллагааны онцлогийг харгалзан тогтоосон нь энэ юм. Энэ шийдвэр нь 2017 оны наймдугаар сараас эхлэн арилжааны банкуудад хийгдэж байгаа активын чанарын үнэлгээ, түүний үр дүнтэй холбоогүй болохыг төвбанкныхан хэлдэг. Активын чанарын үнэлгээний гол зорилго нь банкны санхүүгийн тайлан тэнцэлд бүртгэгдсэн байгаа зээл, түүнтэй адилтган тооцох актив хөрөнгийн ангиллыг бодитой үнэлсэн эсэх, зээлийн эрсдэлийн санг зохистой байдлаар байгуулсан эсэх, зээлийн үйл ажиллагаатай холбоотой эрсдэл учирсан тохиолдолд алдагдлыг шингээх хангалттай хэмжээний нөөц бололцоо байгаа эсэхийг үнэлдэг байна. 

Б.Жавхлан: Дүрмийн сан гэдэг бол машинаар зүйрлэвэл даац нь юм

2018 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр VIP76 цахим сайтын сэтгүүлчийн асуултад УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: Манай эдийн засаг маш хурдтай өсч байгаа. Үүний тусгал нь банкны системд байдаг. Дүрмийн сан гэдэг бол машинаар зүйрлэвэл даац нь юм. Банкны үйл ажиллагаа нь тэлээд байдаг. Ард иргэд итгээд мөнгөн хөрөнгөө хадгалуулдаг. Түүнийг даах чадвараа л нэмэгдүүлэх ёстой. Одоо банкуудын дүрмийн сан 50 тэрбум төгрөг байгаа. Үүнийг 100 тэрбум болгож өсгөх шаардлагыг Төв банкнаас гаргасан. 2021 он гэхэд банкууд дүрмийн сангаа 100 тэрбум болгох ёстой. Шинээр банк байгуулахаар болбол босго дүрмийн сан нь 100 тэрбум байна. Хэрвээ арилжааны банкууд заасан хугацаанд дүрмийн сангаа 100 тэрбум болгож чадахгүй бол байхгүй болно гэсэн үг. Даацаа нэмж чадаагүй учраас тийм чадваргүй банк байх ёсгүй гээд хаана. Дүрмийн сангийн түүхийг харах юм бол анх 400 сая төгрөг байсан юм. Дараа нь 4, 8, 16, 50  тэрбум төгрөг гээд нэмэгдүүлж ирсэн. Ингэх болгонд банкуудын тоо цөөрч ирсэн юм. Монгол Улс зах зээлийн харилцаанд шилжсэн үеэс өнөөг хүртэлх хугацаанд 10 гаруй банкны үйл ажиллагаа зогссон байдаг. Дампуурсан тохиолдол бүрийг эргээд судлахад төв банк хяналт шалгалтаа буруу хийсэн, түүнээс нь болоод эздэд нь хохирол учирсан гэж шүүхээр тогтоогдсон зүйл байхгүй. Харин банк дампуурснаас болоод хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулахад татвар төлөгчдийн мөнгө рүү халдсан гашуун түүх бий. Цаашид энэ алдааг дахин давтахгүйн тулд тогтолцоогоо өөрчлөх ёстой. Үүний төлөө хуулийн өөрчлөлтийг хийж байна хэмээн хариулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкуудын дүрмийн сан 100 тэрбум төгрөг болох шийдвэр 2017 оны аравдугаар сарын 30-ны өдөр гарчээ. Харин уг шийдвэр 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрөөс хэрэгжиж эхлэх юм. Шийдвэр эрт гарсан тул арилжааны банкуудад бэлтгэлээ базаах хангалттай хугацаа байсан гэсэн үг. Хэрхэн бэлтгэлээ хангасан нь оны эцэст тодорхой болох юм.

5 БҮЛЭГ. Хөгжлийн банк байгуулагдаж дэлхийн зах зээлд бонд гаргав

-Хөгжлийн банк байгуулагдаж, дэлхийн зах зээлд бонд гаргав-

Манай улсын арилжааны банкууд их хэмжээний үнийн дүн бүхий зээл ер нь гаргадаггүй. Тэд нэг аж ахуйн нэгжид өөрийн хөрөнгийн 20 хувиас дээш хэмжээний зээл олгох ёсгүй байдаг учраас тэр. Тиймээс тэдний нийт зээлийн 99 хувийг 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл, 1 хувийг 500 хүртэлх сая төгрөгийн зээл эзэлдэг байна. Гэтэл томоохон төслүүдэд асар их хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Үүнийг арилжааны банкууд зээлэх бололцоогүй учраас улс орны ирээдүйд нэн чухал томоохон төсөл хөтөлбөрүүд санхүүжилтгүйн улмаас зогсонги байдалтай явсаар ирсэн. Тиймээс энэ хүндрэлийг арилгаж томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ санхүүжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газар 2010 оны долоодугаар сард Хөгжлийн банк байгуулах шийдвэр гаргасан юм. Ингээд тус банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах ажлыг Төрийн өмчийн хороонд даалгажээ. Энэ дагуу Төрийн өмчийн хороо 2010-09-02-ны өдрийн хуралдаанаараа Хөгжлийн банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах баримт бичиг, удирдлагын гэрээний төсөл, зар мэдээ, ажлын төлөвлөгөөг хэлэлцэн баталсан байна. Бэлтгэл ажил хангагдсан учраас Төрийн өмчийн хороо 2010-09-10-ны өдөр Хөгжлийн банкны удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендер зарлажээ. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны Төрийн өмчийн удирдлага менежментийн хэлтсийн дарга Володя: Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлын сонгон шалгаруулалтад ямар ч хуулийн этгээд материалаа ирүүлээгүй. Гэхдээ тус албан тушаалд гадаад хүн томилж магадгүй гэж тухайн үед ярьж байлаа. Тэгвэл хожим Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Хөгжлийн банкны удирдлагын багаар Солонгосын Ки Ди Би банк ажиллахаар болсон тухай хэлж байсан юм. Ийнхүү удирдлагын багтай болсноор 2011 оны тавдугаар сард албан ёсоор байгуулагдсан Хөгжлийн банк үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн юм6 Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Засгийн газраас санал болгосон томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг тус банк санхүүжүүлэх үүрэгтэй. Хөгжлийн банк 10 жилийн хугацаанд нийт 18 их наяд төгрөгийн хөрөнгө босгож томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх ёстой. Тус банкны ойрын 10 жилд босгох хөрөнгийг авто зам, барилга байгууламж зэрэгт зарцуулна гэсэн ерөнхий төлөвлөгөө гаргаад байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тодруулбал, нүүрс химийн үйлдвэр, газрын тос боловсруулах үйлдвэр, зэс хайлуулах үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр, ган болон төмөрлөгийн үйлдвэр зэргийг өөртөө багтаасан аж үйлдвэрийн цогцолборыг барих хөрөнгийг Монгол Улсын хөгжлийн банк босгох ёстой хэмээн тухайн үед үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогод тусгагдсан 5600 километр шинэ төмөр зам барьж байгуулахад шаардлагатай мөнгөний тодорхой хувийг Хөгжлийн банк олох ёстой гэж үзэж байв. Түүнчлэн шинэ бүтээн байгуулалт хөтөлбөрт тусгагдсан хот төлөвлөлтийг сайжруулах, инженерийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх, нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах, авто замын сүлжээг олон улсын жишигт хүргэх, иргэдийг орон сууцаар хангах зэрэг төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх үүргийг Хөгжлийн банк хүлээсэн билээ. 

-Хөгжлийн банк дотоодын зах зээлд бонд гаргав-

Хөгжлийн банк үүдээ нээж, өрхөө татсан даруйдаа эхний ээлжийн төслүүдийг санхүүжүүлэх хөрөнгө босгохоор Засгийн газрын баталгаатай 800 тэрбум төгрөгийн бондыг 2011 онд дотоодын зах зээлд арилжаалахаар зэхэж бэлтгэл ажилдаа оров. Үүний 250 тэрбум төгрөгийн бондыг 5 жилийн хугацаатай, 250 тэрбум төгрөгийн бондыг 10 жилийн хугацаатай гаргахаар тогтсон. Харин үлдэх 300 тэрбум төгрөгийн бондыг 15 жилийн хугацаатай гаргаж дотоодын зах зээлд арилжаалахаар болсон тухайгаа сүр дуулиантай зарлаж байсан юм. Бондын хүү жилийн хичнээн хувь байх нь эхэндээ бүрхэг байсан ч, эцэстээ жилийн 6 хувь дээр тогтсон байдаг. Тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Золжаргал: Хөгжлийн банкнаас гаргах бондыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч худалдаж авах бүрэн боломжтой. Тэр эрэлт нь байгаа гэх тайлбарыг өгч байсан юм. Харин тэр үеийн Сангийн дэд сайд Ганхуяг: Хөгжлийн банкны бондыг Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд арилжаалж болно. Монголбанкаар дамжуулан арилжааны банкуудад худалдаж болох хувилбар бий гэсэн тайлбар өгч байлаа. Холбогдох албаныхан ийм тайлбар өгсөн ч, 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондыг дотоодын зах зээлд худалдаж авах арилжааны банк болон аж ахуйн нэгж олдохгүй гэсэн тайлбарыг эдийн засагчдын зүгээс өгч байсан юм. Нэгдүгээрт арилжааны банкууд үүнээс өмнө доод тал нь 11 хувийн хүүтэй Засгийн газрын бонд худалдан авч ирсэн. Өндөр хүү өгөөд сургачихсан учраас 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондыг тэд тоох уу гэдэг бэрхшээлтэй тулгарсан юм. Хоёрдугаарт тухайн үед арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүү 15 орчим хувь байсан тул Хөгжлийн банкны 6 хувийн хүүтэй бонд худалдаж авах хөрөнгө оруулагч олдох уу гэсэн асуудал гарч ирсэн юм. Гуравдугаарт тэр үед төвбанкны үнэт цаасны хүү жилийн 11,75 хувь байсан учир арилжааны банкууд 6 хувийн хүүтэй Хөгжлийн банкны бондоос татгалзаж, өндөр хүүтэй Төвбанкны үнэт цаас руу хошуурч байсан юм. Арилжааны банкуудад Хөгжлийн банкны бонд худалдаж авах хангалттай эх үүсвэр байсан ч, тэд энэ бизнест хөл тавьсангүй. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид ийнхүү уг бондыг сонирхоогүй учир Хөгжлийн банк эргэлт буцалтгүй гадаад зах зээл рүү тэмүүлэх нь тэр. Тодруулбал, Хөгжлийн банк дотоодын зах зээлд гаргахаар төлөвлөсөн 800 тэрбум төгрөгийн бондоо гадаад зах зээл рүү зүтгүүлсэн юм.

-Хөгжлийн банк гадаад зах зээлд бондоо бүртгүүлэв-

Хөгжлийн банкны 800 тэрбум төгрөгийн бондыг гадаад зах зээлд арилжаалах хөрөнгө оруулалтын банкийг 2011-07-09-ний байдлаар сонгон шалгаруулсан байлаа. Тэр үеийн Монгол Улсын Хөгжлийн банкны тэргүүн дэд захирал Болормаа: Тэднийг дэлхийд нэр хүндтэй 11 хөрөнгө оруулалтын банкнаас сонгож авсан болохыг хэлдэг. Ингэснээр тус банк бондоо 2011 оны аравдугаар сард багтаан дэлхийн зах зээлд арилжаалах боломжтой болов. Ингэхдээ бондоо таван жилийн хугацаатай, бага хүүтэй гаргахаар төлөвлөж байсан юм. Үүнийг арилжаалахад хэзээ нэг өдөр хүүтэй нь эргүүлж төлөх учраас гадаад өр нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Тиймээс хожим улсын төсөвт дарамт ирнэ гэдгээ тооцвол Хөгжлийн банкны бондыг аль болох бага хүүтэй арилжаалах нь манай улсад ашигтай байсан юм. Бага хүүтэй байх тусмаа томоохон төслүүдээ хямд эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх боломжтой болох учраас тэр. Тиймээс дэлхийн эдийн засгийн хямрал намжихыг хүлээзнэх хэрэгтэйг эдийн засагчид тэр үед зөвлөж байсан билээ. Тухайлбал, Монголын Олон Улсын хөрөнгийн корпорацын захирал Д.Ачит-Эрдэнэ: Европын холбооны улсуудад хямрал үргэлжилж байгаатай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд бондын хүү өсч байгаа. Тиймээс европын холбооны улсуудад хямрал намжтал хүлээзнэх хэрэгтэй. Дэлхийн эдийн засаг тогтворжвол бондын хүү буурна. Тэр үед бага хүүтэй бонд гаргавал манай эдийн засагт үр өгөөжөө өгнө гэж ярьж байлаа. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг сайжрахыг хүлээзнэж, 2011 оны турш мөнгөний эрэлд мордсоны эцэст Сингапурын хөрөнгийн биржэд 600 сая ам.долларын бондоо бүртгүүлж чадсан юм. Үүний 20 сая ам.долларын бондыг 2011 оны эцэст 1 жилийн хугацаатай 6 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Уг бондын орлогыг шинээр баригдах 5600 километр төмөр замын урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэлийг санхүүжүүлэхэд зарцуулсан юм. Шинэ төмөр замын эцсийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг гаргаж дуусаагүй байсан учир энэ төслийг Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлэхээ түр хойшлуулсан болохыг албаныхан хэлдэг. Харин тус банк техник эдийн засгийн үндэслэл нь бэлэн болсон авто замын төслүүдийг эхний ээлжинд санхүүжүүлэх нь оновчтой гэж үзсэн юм. Тиймээс Хөгжлийн банк дараагийн ээлжинд арилжаалах 580 сая ам.долларын бондоо дээрх төслүүдийг санхүүжүүлэхэд зарцуулахаар болов. 

Бондын орлогыг ийм төсөл хөтөлбөрүүдэд зарцуулах нь хэр оновчтой вэ гэсэн асуултад Олон улсын валютын сангийн Ази номхон далайн бүсийн төвийн дэд захирал Стивен Барнетт: Хөгжлийн банкны бондыг гадаадын зах зээлд гаргаснаар Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг олон улсын байгууллагууд байнга тогтоож, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолыг татахуйц шинэ бүтээгдэхүүн бий болно. Хөгжлийн банкны бондын орлогыг зам гэх мэт унтаа төсөл хөтөлбөрт зарцуулах нь үр өгөөжгүй. Хөгжлийн банкны бондын эх үүсвэрийг үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зарцуулах ёстой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Үйлдвэрийн ашгаар Хөгжлийн банкны бондын хүүг төлөөд явах боломжтой учир Олон улсын валютын сан ийм зөвлөмж өгсөн хэрэг. Гэхдээ бондын орлогыг юунд зарцуулахаа Хөгжлийн банк хэдийнэ шийдчихсэн байлаа. Төслүүдээ санхүүжүүлэх бондыг 2012 оны гуравдугаар сард багтаан арилжаалахаар төлөвлөж, хөрөнгө оруулагчдад танилцуулсан байдаг. Энэ талаар Монгол Улсын Хөгжлийн банкны дэд захирал бөгөөд Актив-Пассивийн удирдлагын газрын захирал Батбаатар: 2012 оны гуравдугаар сарын 9-ний өдөр Хонконгийн хөрөнгө оруулагчдад, 10-ны өдөр Сингапурын хөрөнгө оруулагчдад, 14-ний өдөр Лондонгийн хөрөнгө оруулагчдад танилцуулсан. Түүнчлэн Франкфуртын болон Америкийн хөрөнгө оруулагчдад үнэт цаасаа утсаар танилцуулах ажлыг хийсэн талаар хэлж байсан юм. Улмаар Хөгжлийн банк 2012 оны гуравдугаар сарын 21-нд 580 сая ам.долларын бондоо 5 жилийн хугацаатай 5.75 хувийн хүүтэй гаргасан юм. Энэ бонд манай улсын гадаад зах зээлд гаргасан анхны бонд гэдгээрээ онцлог. Уг бондыг Монгол Улсын Засгийн газрын баталгаатай гаргасан учраас Засгийн газрын өрд тооцогдож байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Хөгжлийн банк бондын төлбөрөө төлж дийлэхгүйд хүрвэл хариуцлага нь Засгийн газарт ачаа болж ирэх байсан юм. Бондын төлбөрийг 2017 оны гуравдугаар сарын 21-нд төлөх товтой байсан юм. Хөгжлийн банкны бондоос хойш дэлхийн зах зээлд Чингис, Самурай, Мазаалай, Номад, Гэрэгэ, Хуралдай зэрэг бонд гаргаж арилжаалжээ.

5.1 Чингис бонд гадаад зах зээлд арилжив

Шинэчлэлийн гэх тодотголтой Н.Алтанхуягийн Засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа дэлхийн зах зээлд 5 тэрбум ам.долларын бондыг хоёр жилийн хугацаанд үе шаттайгаар гаргаж арилжаалах шийдвэр гаргасан. 2012 оны есдүгээр сарын 15-ны өдөр гаргасан Засгийн газрын энэ шийдвэрийг УИХ 2012 оны аравдугаар сарын 20-ны өдрийн хуралдаанаараа дэмжсэн юм. Гэхдээ эхний ээлжинд 1,5 тэрбум ам.долларын бонд гаргаж арилжаалах эрх олгосон байдаг. Ингээд Засгийн газрын бондыг түүхэндээ анх удаа дэлхийн зах зээлд гаргаж арилжаалах эрхтэй болов. Үүнийг Сингапурын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлж, ази болон европын хөрөнгө оруулагчдад арилжсан гэдэг. Ингэхдээ, 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд нэг тэрбум ам.долларын бондыг арван жилийн хугацаатай 5.125 хувийн хүүтэй гаргасан бол, 2013 оны нэгдүгээр сарын 5-нд 500 сая ам.долларын бондыг таван жилийн хугацаатай 4.125 хувийн хүүтэй гаргасан юм. Зах зээлд 1,5 тэрбум ам.долларын бонд гаргасан ч, эрэлт үүнээс 10 дахин их байсан учир Хөгжлийн банкны бондыг бодвол Чингис бондын хүү бага тогтсон гэж албаныхан хэлдэг. Манай улс таван жилийн хугацаатай бондын хүүд жил бүр 20 сая 650 мянган ам.доллар төлөх бол, арван жилийн хугацаатай бондын хүүд жил бүр 51 сая 250 мянган ам.доллар төлөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Жил бүр ийм хүү төлөхөөс гадна, таван жилийн хугацаатай бондын үндсэн төлбөрийг 2018 оны нэгдүгээр сарын 5-нд, арван жилийн хугацаатай бондын үндсэн төлбөрийг 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд хөрөнгө оруулагчдад төлөх тов тогтсон юм. Үүнээс гадна, 615 сая 625 мянган ам.долларын хүүг давхар төлөх байв. Бондын хүүг манай улс жил бүрийн 6 болон 12 дугаар сарын 5-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад төлж байхаар тохиролцсон гэдэг. 

Тохиролцсон ёсоор 2013 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдөр бондын анхны хүүгийн төлбөрийг хөрөнгө оруулагчдад төлсөн бол, 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдөр бондын хүүгийн дараагийн төлбөрийг барагдуулсан гэх мэдээлэл бий. Ийм өртгөөр олдсон мөнгийг өдөр хоног алдахгүй, үр ашигтай төсөл хөтөлбөрт зарцуулах ёстой ч, бондын орлогын тал хувийг зориулалт бүхий төсөл хөтөлбөрт зарцуулаагүй гэх шүүмжлэл араасаа дагуулж байлаа. Тэгвэл Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг: Чингис бондын хөрөнгөөр нийтдээ 204 төсөлд 2 их наяд төгрөгийн санхүүжилт хийхээр төлөвлөсөн. 2013 оны аравдугаар сарын 29-ний байдлаар 930 тэрбум төгрөгийг 9 төсөл хөтөлбөрт зарцуулсан. Тухайлбал, 1800 километр авто зам барихад нийтдээ 570 тэрбум төгрөг зарцуулахаас 855 километр зам, 260 километр далангийн ажилд 300 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Нийслэлийн авто замын 30 гаруй уулзварыг шинэчлэхэд 200 орчим сая ам.доллар зарцуулахаас 18 уулзварыг ашиглалтад оруулахад 34 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Нийслэлийн 12 байршилд дахин төлөвлөлт хийх, орон сууцыг шугам сүлжээнд холбох ажилд 120 тэрбум төгрөг зарцуулахаас 70 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан. Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн салбарт ноос, сүү, арьс, шир, оёдлын үйлдвэрийг дэмжих чиглэлээр 270 тэрбум төгрөгийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан олгохоос 44 тэрбум төгрөг эзэндээ хүрсэн. Эдгээр дөрвөн төслөөс гадна, Чингис бондын орлогоос 5 төсөлд чамгүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн гэж тухайн үед тайлагнаж байжээ. Бондын орлогыг арилжааны банкуудаар дамжуулан компаниудад олгосон тул 2-3 дахин өсөх боломжтой учир эргэн төлөлтөд санаа зовохгүй байж болно гэж Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн мэдэгдэж байсан цаг саяхан.

5.2 Самурай бонд босгов

Чингис бондын хүүгийн төлбөр буюу өрийн тоолуур ажиллаад эхэлчихсэн байхад араас нь нэмж өр тавих тухай асуудал Н.Алтанхуягийн засгийн газрын үед дахиад гарав. Японы зах зээлд 600 сая ам.долларын өртөг бүхий иений бонд гаргах яриа хэлэлцээрийг Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуяг Япон улсыг зорихдоо хийгээд ирсэн учраас ингэж хэлж буй юм. Энэ нь тухайн үед анхаарал татсан сэдвийн нэг мөнөөс мөн байлаа. Магадгүй энэ асуултын хариулт нь доллар байсан байж мэдэх. 2013 оны эхний гурван улиралд манай улсад ердөө 2 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн статистик бий. Хууль эрхзүйн тогтворгүй орчноос болж гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өмнөх оноосоо 50 орчим хувиар буурсан нь энэ юм. Манай улсад орж ирдэг байсан хоёр доллар тутмын нэг нь үгүй болсон нь эндээс харагдана. Нөгөө талаас, манай улсын экспортын орлого буурч олж байгаагаасаа их хэмжээний валют импортын бараанд зарцуулж байсантай холбоотойгоор гадаад худалдаа 2 гаруй тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарсан билээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголоос дайжиж, гадаад худалдаа алдагдалтай гарсан нь манай улс руу чиглэх валютын урсгал царцах гол шалгаан болсон гэдэгтэй эдийн засагчид бүгд санал нэгддэг. Ийнхүү доллар монголоос үргэсэнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд уг валют ховордож, албан ханш нь түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан гашуун түүх бий. Энэ үед сөрөг хүчнийхэн төгрөгийн худалдан авах чадвар муудаж, иргэдийн амьдрал дордож байна хэмээн Н.Алтанхуягийг ерөнхий сайдаасаа өөрийн хүсэлтээрээ огцрохыг шаардаж байлаа. Ийнхүү ам.долларын ханшийн өсөлт Шинэчлэлийн засгийн газрыг дэнжгэнүүлж мэдэхээр болов. Магадгүй энэ үйл явдалтай холбоотойгоор шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Япон улсыг зорьж, тус улсын зах зээлд 2013 онд багтаан 600 сая ам.доллартай тэнцэх иений бонд арилжаалах яриа хэлэлцээр хийгээд ирсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Хэрэв үүнийг арилжаалбал тухайн үед ам.долларын ханш ялимгүй буурч, Шинэчлэлийн Засгийн газар бага ч болтугай амсхийх байсан биз. Гэхдээ үүнийг арилжаалбал, Засгийн газрын гадаад бондын өр 2,7 тэрбум  ам.долларт хүрэх байлаа. Засгийн газар өмнө нь Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларт баталгаа гаргаж, 1.5 тэрбум ам.долларын Чингис бонд гаргасан учраас тэр. Энэ бол бондын үндсэн төлбөр. Үүний хажуугаар бондын хүүгийн төлбөрийг давхар барагдуулах ёстой. Үүгээр тооцвол, Засгийн газрын гадаад бондын өр 3 тэрбум ам.доллар хол давах тооцоо гарч байсан юм. Гэвч 2010 оны зургаадугаар сарын 24-ний өдөр батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар манай улсын өр 2012 оны төсвийн жилд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас, 2013 оны төсвийн жилд 50 хувиас, 2014 оны төсвийн жилээс эхлэн 40 хувиас хэтрэх ёсгүй зохицуулалттай байв. Засгийн газрын дотоод, гадаад зээл, санхүүгийн түрээс, баталгаа, өрийн бичиг, түүнд ногдох хугацаа хэтэрсэн хүү, алданги торгуулийн нийлбэр гээд манай улсын нийт өр 2013 онд ДНБ-ий 50 хувиас хэтрэх ёсгүй байсан юм. Гэтэл Үндэсний статистикийн хорооноос 2013 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 17 их наяд төгрөгт хүрч, улсын өр үүний 49,7 хувийг эзэлж байсан буюу 8,4 их наяд төгрөгт хүрсэн судалгаа гаргах нь тэр. 2013 онд хуулиар тогтоосон өрийн дээд хязгаарт хүрчихсэн байсан учраас нэмж 600 сая ам.доллартай тэнцэх иений бондыг Японы зах зээлд арилжаалбал Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль зөрчиж мэдэхээр болов. Тиймээс энэ хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг зүтгүүлж, өрийн дээд хязгаарыг нэмэгдүүлэх оролдлого хийсэн ч, сөрөг хүчний эсэргүүцэлтэй тулж бүтэлгүйтсэн тал бий.

Харин 2014 онд манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 20,5 их наяд төгрөгт хүрэх тооцоог холбогдох яамныхан хийж, улсын өр үүний 40 хувиас хэтрэх ёсгүй гэж тооцвол, 1,5 их наяд төгрөгийн зээл авах цоорхой гаргаж шинээр үүсгэх өрийн хэмжээг ийм байхаар тухайн жилийн төсөвт тусгасан юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Хөгжлийн банкны баталгаатай эхний ээлжийн 290 сая ам.доллартай тэнцэх буюу 30 тэрбум иений Самурай бондыг 10 жилийн хугацаатай, жилийн 1,52 хувийн хүүтэйгээр 2014 оны эхээр арилжаалсан байдаг. Бондын орлого 2014 оны нэгдүгээр сарын 6-ны өдөр Хөгжлийн банкны дансанд орж ирсэн байдаг. Ингэхдээ Хөгжлийн банкны дансанд 230 сая ам.доллартай тэнцэх 24 тэрбум 250 сая иен байршсан гэдэг. Үлдэх 50 сая ам.доллартай тэнцэх 5.7 тэрбум иенийг Японы хамтын ажиллагааны банк Самурай бондод баталгаа гаргасны төлбөрт суутгасан гэгдэж байлаа. Японы хамтын ажиллагааны банк 3A зэрэглэлтэй. Өндөр зэрэглэлтэй банк бондын 90 хувьд баталгаа гаргасан учраас бондын хүү бага тогтох бололцоо бүрдэх нь бүрдсэн. Самурай бондыг жилийн 1,52 хувийн хүүтэй гаргасан ч, 50 сая ам.долларын баталгааны төлбөрийг оролцуулж тооцвол бондын хүү 4,3 хувь хавьцаа тооцоолол гардаг. Бонд худалдаж авсан Японы банкуудад 30 тэрбум иенийг манай улс 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 16-ны өдөр төлөх ёстой юм. Тиймээс Хөгжлийн банк хүүгийн алдагдалд орохгүйн тулд Самурай бондын орлогыг арилжааны хоёр банкинд байршуулсан гэдэг. Ийнхүү Чингис бондын орлогын араас Самурай бондын орлого арилжааны банкуудад байршиж аж ахуйн нэгжүүдэд зээл хэлбэрээр очсон. Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед гадаад зах зээлд бонд гаргаж улсыг асар их өрд оруулсан түүх гэвэл энэ билээ. АН-ын Засгийн газрын тавьсан өрийг МАН-ын Засгийн газар барагдуулах ажилд сүүлийн таван жил ханцуй шамлан орсон он жилүүд урсан өнгөрлөө.

5.3 Номад бонд дэлхийн зах зээлд арилжив

Манай улс 2010 онд төсвийн сахилга батаа сайжруулах зорилгоор Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай болж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх улсын өр хэд байхыг хуульчилж өгсөн. Тухайлбал, 2012 онд 60 хувь, 2013 онд 50 хувь, 2014 оноос 40 хувь байхаар тусгаж өгсөн тухай дээр өгүүлсэн. Тэгвэл үүнд өөрчлөлт орж 2020 оны 09 сарын 30-ны байдлаар өрийн хязгаар хуулиараа 75 хувь байгааг Сангийн сайд асан Ч.Хүрэлбаатар мэдэгдэх нь тэр. Монгол Улсын Засгийн газрын өрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ өнөөгийн үнэ цэнээрээ 2016 онд 78.8 хувьтай байсан бол, 2010 онд 55.6 хувь болж буурсан. Засгийн газрын зүгээс өрийн бүтцэд нэлээд олон арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсний үр дүнд нөхцөл байдал харьцангуй эерэг байгааг тэрбээр мэдэгдэж байсан юм. Тухайлбал, өмнө нь өрийн ихэнх хэсэг нь хугацаа богино, өндөр хүүтэй арилжааны зээл байсныг менежмент хийсэн байна. Ингэснээр 2016 онд нийт зээлийн 29 хувийг хөнгөлөлттэй зээл эзэлж байсан бол, 2020 онд 53 хувьд хүрчээ. 2016 онд арилжааны зээл 53 хувь байсныг 23 хувь болгон бууруулсан. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд төсөвт ихээхэн дарамт учруулж байсан арилжааны зээлийг өөрчилжээ. Хугацаа 6 жил байсныг 8.6 хувь болгон өөрчилсөн байна. Улсын өрд засгийн газрын зээл, баталгаа, өрийн бичиг, санхүүгийн түрээс орохоос гадна, төрийн болон орон нутгийн өмчит аж ахуйн нэгжийн өрийг мөн оруулж тооцдог.

Сангийн яамнаас Өрийн удирдлагын тухай хууль, Засгийн газрын 2019-2022 оны өрийн удирдлагын стратегид нийцүүлэн олон улсын санхүүгийн зах зээлд жилийн 5.125 хувийн купонтой 5.5 жилийн хугацаатай 600 сая ам.долларын Номад бонд гаргажээ. Уг бондыг 2020 оны есдүгээр сарын 28-ны өдөр арилжаалж, 2021 оны дөрөвдүгээр сард төлөх Мазаалай бонд, 2022 оны аравдугаар сард төлөх Чингис бондуудын тодорхой хэсгийг буцаан худалдан авсан байна. Дэлхий даяар тархаад буй Ковид-19 цар тахлын нөлөө Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байсан цаг үед Засгийн газар 2021 онд эргэн төлөгдөх 10.875 хувийн хүүтэй Мазаалай бондыг 5.125 хувийн бага хүүтэй шинэ бондоор сольж, жил бүр Засгийн газрын гадаад бондын хүүгийн зардлаас 26.7 сая ам.доллар буюу 76 тэрбум төгрөг хэмнэх боломжийг бий болгожээ. Ийнхүү өрийн дахин санхүүжилтийн арга хэмжээ авах нь 2021-2022 онуудад эргэн төлөгдөх нийт 1.5 тэрбум ам.долларын төлбөрийн дарамтыг бууруулж, эргэн төлөлтийн хугацааг 5.5 жилээр хойшлуулснаар Монгол Улсын макро эдийн засаг, төсөв, санхүүгийн нөхцөл байдал болон төлбөрийн тэнцэл, гадаад валютын албан нөөц, гадаад ханшид үзүүлэх ачааллуудыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Монгол Улсын Засгийн газраас шинээр гаргасан Номад бондыг олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаалахад J.P.Morgan, Morgan Stanley, HSBC болон Nomura гэсэн 4 хөрөнгө оруулалтын банк хамтран ажилласан байна.

5.4 Мазаалай бондын төлбөрийг барагдууллаа

Монгол Улсын Засгийн газрын олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр 2016 онд гарган арилжаалсан 500 сая ам.долларын, 5 жилийн хугацаатай, 10.875 хувийн хүүтэй Мазаалай бондын үлдэгдэл төлбөр болох 132.6 сая ам.долларын төлбөрийг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр, мөн 2016 онд Кредит свисс банкнаас авсан 250 сая ам.долларын арилжааны нөхцөлтэй зээлийн үлдэгдэл төлбөр болох 60 сая ам.долларыг 2021 оны гуравдугаар сарын 15 өдөр тус тус хөрөнгө оруулагчдад бүрэн төлж, хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээсэн үүргээ амжилттай биелүүлжээ. Монгол Улсын Засгийн газар нь 2019 онд Улсын Их Хурлын 55 дугаар тогтоолоор Засгийн газрын өрийн удирдлагын 2019-2022 оны стратегийн баримт бичгийг батлуулан хэрэгжилтийг ханган ажилласан байна. Тус стратегийн баримт бичгийн нэгдүгээр зорилтод Засгийн газрын гадаад, дотоод үнэт цаас, зээлийн төлбөрүүдийг эдийн засаг, төсөвт дарамт учруулахгүйгээр төлж дахин санхүүжилтийн эрсдэлийг бууруулна гэж заасан. Энэ дагуу Монгол Улсын Засгийн газраас 2020 онд Номад өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэхүү арга хэмжээгээр 2021 онд эргэн төлөгдөх Мазаалай, 2022 онд эргэн төлөгдөх Чингис бондуудын зарим хэсгийг дахин санхүүжүүлсэн. Улмаар 10.875 хувийн өндөр хүүтэй Мазаалай бондын тодорхой хэсгийг 5.125 хувийн бага хүүтэй Номад бондоор дахин санхүүжүүлж, үлдэгдэл төлбөр болох 139.8 сая ам.доллар (хүүгийн төлбөрийн хамт)-ыг Монгол Улс макро эдийн засаг, төсөв, санхүүгийн дарамтгүйгээр ийнхүү бүрэн төлж барагдуулжээ. Сангийн яамны зүгээс Монгол Улсын Засгийн газрын гадаад үнэт цаасны хөрөнгө оруулагчдад Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн талаарх мэдээллийг тогтмол хүргүүлэн ажиллаж иржээ. Ингэхдээ жил бүр 2-3 удаа хөрөнгө оруулагчдын уулзалтуудыг гадаадын хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хамтран зохион байгуулж ирсэн юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсад итгэх итгэл улам бэхжиж Монгол Улсын Засгийн газрын нэр хүнд олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр сайжирч, олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрх Монгол Улсын Засгийн газрын бондуудын өгөөж түүхэн доод түвшинд хүрээд байгааг Сангийн яамныхан хэлж байлаа. Түүнчлэн Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах үүднээс зээлжих зэрэглэл тогтоогч байгууллагуудыг үнэн бодит мэдээллээр тогтмол ханган ажиллаж ирсний үр дүнд Мүүдис агентлаг Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг B3 сөрөг төлөвтэй байсныг B3 тогтвортой болгож сайжруулсан. Засгийн газраас хийж буй өрийн менежмент, мөн цаашид төлөвлөж буй арга хэмжээнүүдийн үр дүнд гадаад өрийн дарамт цаашид тогтвортой буурахаар байгааг Муудис агентлаг дээрх шийдвэрийн хүрээнд онцолжээ. Цаашид Монгол Улсын Засгийн газар богино болон дунд хугацааны макро эдийн засаг, төсөв санхүүгийн бодлогоо улам сайжруулж, өрийн удирдлагыг оновчтой хэрэгжүүлснээр макро эдийн засгийн цаашдын төлөвийг сайжруулан, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бэхжүүлэх замаар ирэх жилүүдэд хүлээгдэж буй гадаад үнэт цаасны эргэн төлөлтүүдийг эдийн засаг, төсөв санхүүд дарамт багатай шийдвэрлэх чиглэлд онцгой анхаарч байгааг Сангийн яамныхан хэлж байгаа юм.

5.5 Чингис болон Гэрэгэ бондын төлбөрийг бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлэв

Сангийн сайд Б.Жавхлан 2021 оны зургаадугаар сарын 29-нд Чингис, Гэрэгэ бондын өр төлбөрийг түүхэндээ хамгийн бага хүүтэйгээр дахин санхүүжүүлж өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авсан талаар танилцууллаа. Монгол Улсын Засгийн газар нь өнгөрсөн оны 9 дүгээр сард олон улс дахь зах зээлийн таатай нөхцөл байдлыг ашиглан 600 сая ам.доллартай тэнцэх өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн билээ. Энэ удаа Century төслийн хүрээнд хугацаа тулаад байсан Чингис болон Гэрэгэ бондын 1.0 тэрбум ам.долларын өр төлбөрийг түүхэндээ хамгийн бага түвшний хүүтэйгээр дахин санхүүжилт хийж өрийн зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүллээ. Монгол Улс 2011-2012 онд эдийн засгийн өсөлт 17.3 болон 12.3 хувьтай, зээлжих зэрэглэл өнөөгийн түвшнээс 2 зэрэглэл дээгүүр байсан эдийн засгийн оргил үедээ 10 жилийн хугацаатай, 5.125 хувийн хүүтэй, 1 тэрбум ам.долларын Чингис бондыг гаргасан бөгөөд энэхүү бондын эргэн төлөлт нь ирэх жил хийгдэх байсан. Энэ удаад Монгол Улсын эдийн засаг 2020 онд 5.3 хувийн агшилттай, зээлжих зэрэглэл B түвшинтэй байгаа цар тахлын хэцүү цаг үед бид Century төслийн хүрээнд түүхэндээ хамгийн бага түвшний хүүтэйгээр буюу6 жилийн хугацаатай 3.5 хувийн хүүтэй 500 сая ам.доллар, 10 жилийн хугацаатай 4.45 хувийн хүүтэй, 500 сая ам.доллар, нийт 1.0 тэрбум ам.долларын өрийн зохицуулалтыг амжилттайгаар хэрэгжүүлж, ирэх 2 жилийн өр төлбөрийг шийдлээ. Олон улсын санхүүгийн зах зээлд хөрөнгө оруулагчдаас ирсэн санал нь тухайн үнэт цаасны дүнгээс 2.5-3 дахин их ирсэн тохиолдолд амжилттай боллоо гэж үздэг. Century төслийн хүрээнд нийт 6.4 тэрбум ам.доллар буюу санал болгосон хэмжээнээс 6.4 дахин илүү саналыг Ази, Америк, Европын хөрөнгө оруулагчдаас ирүүллээ. Мөн манай улстай ижил зээлжих зэрэглэлтэй улсууд шинээр бонд гаргахад дунджаар 7-8 хувийн хүү төлж байхад манай улс B үнэлгээтэй улсуудаас хамгийн бага буюу 3.5-4.45 хувийн хүүтэйгээр өмнөх бондуудыг дахин санхүүжүүлсэн. Энэ нь Монгол Улсын Засгийн газрын цар тахлын үед эрүүл мэнд, эдийн засгаа аврах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа бодлого, арга хэмжээний үр дүнгийн илрэл бөгөөд олон улсын хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсын улс төр, эдийн засгийн тогтвортой байдалд итгэх итгэл өндөр байгааг харуулж байна. Засгийн газар хугацаа тулсан, өндөр дүнтэй гадаад өр төлбөрийг хойшлуулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн нь төсөв, төлбөрийн тэнцэлд ирэх жилүүдэд үүсэх байсан өрийн дарамтыг бууруулж, гадаад валютын ханшийг тогтвортой барихад эерэг нөлөө үзүүлэх төдийгүй Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг сайжруулахад чухал нөлөөтэй юм.

6 БҮЛЭГ: Монголын хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил

6.1 Хөрөнгийн бирж 30 нас хүрэв

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнтэй холбогдуулан Монгол улсад үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлж, өмч хувьчлалыг эхлүүлэх зорилгоор Засгийн газар 1991 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр 22 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийг байгуулахаар шийдвэрлэсэн юм. Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсан даруйдаа хөрөнгийн зах зээлд ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэж, өмч хувьчлалын цэнхэр, ягаан тасалбарыг баталгаажуулж, төвлөрсөн хадгаламжид байршуулах ажлын зохион байгуулсан байна. Тухайлбал, анх 269 хүнийг сургаж хөрөнгийн зах зээлд ажиллах эрх олгосон бол, үүний дараа 29 брокер дилерийн компани байгуулагджээ. Эдгээрээр дамжуулан иргэн бүрт олгосон цэнхэр, ягаан тасалбарыг үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулсан байна. Тодруулбал, улсын үйлдвэрийн 344 газрыг хувьчлахаар анх төлөвлөж байсан ч, 1991-1996 онд нийтдээ 916 аж ахуйн нэгжийн 10.9 тэрбум төгрөгийн хувьцаа, ногдол хувийг цэнхэр тасалбараар худалдаж 475 хувьцаат компани, 369 бүрэн бус хариуцлагатай компани шинээр үүсэн байгуулагдаж, 1.3 сая гаруй хүн хувь нийлүүлэгч болсон түүхтэй. Харин бага хувьчлалын хүрээнд 1593 дэлгүүр, хоолны газар, ахуйн үйлчилгээний цэг, салбарыг хувьчлахаар төлөвлөж 2451 жижиг аж ахуйн нэгжийг хамруулж, үүний үр дүнд 3176 аж ахуйн нэгж шинээр үүсэн байгуулагдсан байна. Эдгээрийн дотроос 2.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө бүхий 3046 аж ахуйн нэгж, 385 сая шахам төгрөгийн эд хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгийн ягаан тасалбараар хувьд шилжсэн байна. Монголын хөрөнгийн биржийн тухайд 1992 оны хоёрдугаар сарын 7-ны өдөр анхны арилжаагаа эхлүүлж 475 улсын үйлдвэрийн 96 сая ширхэг хувьцааг 800 мянган иргэнд эзэмшүүлсэн түүхтэй. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд ингэж хөл тавьсан бол, хоёрдогч зах зээлд 1995 оны наймдугаар сарын 28-ны өдөр шилжсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэд үнэгүй авсан улсын үйлдвэрийн газруудын хувьцааг брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан бэлэн мөнгөөр худалдах боломж энэ өдөр нээгдсэн юм. Хоёрдогч зах зээлийн анхны арилжаагаар 16 хувьцаат компанийн 12.3 сая ширхэг хувьцааг 2.3 сая төгрөгөөр арилжаалсан гэх тоо баримт бий. Монголын хөрөнгийн бирж анхдагч зах зээлд хөл тавьж байхад тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 12 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан юм. Тэгвэл 2011оны нэгдүгээр сарын 18-нд буюу 20 жилийн ойн өдөр тус биржийн зах зээлийн үнэлгээ 1 их наяд 373 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан билээ. Монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй хувьцаат компаниудын үнэт цаасны ханш өссөн нь зах зээлийн үнэлгээ өсөхөд нөлөөлсөн болохыг холбогдох албаныхан хэлдэг. Тэгвэл 2021 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч, Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 30 жилийн ой тохиосон юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монголын хөрөнгийн биржийн ажилтан албан хаагч, хөрөнгийн зах зээлд оролцогч нийт арилжаа эрхлэгч болон хөрөнгө оруулагчдад хандан мэндчилгээ дэвшүүлж, ёслолын арга хэмжээг нээж цан цохисон байдаг. Энэ үеэр тэрбээр: 30 жилийн туршид хөрөнгийн бирж, хөрөнгийн зах зээл тасралтгүй хөгжин дэвшиж, олон шинэ бүтээгдэхүүнтэй, тогтмол үйл ажиллагаатай, идэвхтэй арилжаатай, хууль эрх зүйн орчны хувьд боловсронгуй болсны зэрэгцээ хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, дэд бүтэц, технологийн хувьд олон улсын жишигт хүрч чадсан байна. Сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн зах зээл улам идэвхжиж, хөрөнгө оруулагчид арилжаанд цахимаар оролцох боломж бүрдсэнээс гадна гадаадын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй үнэт цаасыг Монголдоо давхар арилжих, компаниуд үнэт цаас гаргах буухиа үргэлжилсээр байгааг тэмдэглэн хэлэхэд сайхан байна. Дэлхий дахинаараа КОВИД19 халдварт цар тахлын сорилт бэрхшээлийг даван туулж байгаа хэдий ч эдийн засгаа сэргээх урт хугацаанд олон тулгуурт дэд бүтцийг бий болгож, тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг хангахад хөрөнгийн зах зээлийн үүрэг чухал бөгөөд гарцаагүй болж байна. Тухайлбал Эрдэнэс таван толгой ХХК-ийн 1072 хувьцааг хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах төрийн өмчийн хувьчлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан хэрэгжүүлж, төрийн өмчит компаниудын засаглалыг олон улсын жишигт нийцүүлэх шаардлагатай. Тэтгэврийн тогтолцоог шинэчилж, иргэдийн тэтгэврийн хуримтлалыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан үр ашигтай удирдах нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг ажлууд та бүхнийг хүлээж байна. Хөрөнгийн зах зээлийг санхүүгийн зах зээлийн тулгуур, эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч болгоход төрийн зүгээс бодлогын болон бусад дэмжлэгийг цаашид ч тасралтгүй үзүүлсээр байх болно. Ингэснээр иргэдийн амьжиргаа дээшлэх, бизнес эрхлэгчид хямд урт хугацааны хөрөнгө, санхүүгийн эх үүсвэр дотоодоос татан төвлөрүүлэх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн төрийн өмч хувьчлалын бодлогыг хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан ил тод нээлттэй явуулж, баялгийн шуурхай, тэгш хуваарилалтын зарчмыг хэрэгжүүлэн ажиллах ёстой юм гэдгийг онцлон хэлсэн байдаг.

Хөрөнгийн зах зээл дэлхий дахинаа үүсч хөгжөөд 500 гаруй жил болж байхад санхүүгийн энэ сектор манай улсад үүсч хөгжөөд ердөө 30 жил болж байгаа юм. Эндээс манай хөрөнгийн зах зээл дэлхийн улс орнуудын хөрөнгийн зах зээлийг бодвол дэндүү залуу, дөнгөж эрийн цээнд хүрч яваа юм. Залуу хүнд сурч мэдэх зүйл цөөнгүй байдгийн адилаар манай хөрөнгийн зах зээлд ч гэсэн сурч мэдэх зүйл их, дутуу дулимаг зүйл цөөнгүй байсныг өнгөрсөн хугацаа харуулсан. Гэхдээ өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад манай улсын хөрөнгийн захын хөгжил харьцангуй сайн, дэлхийн хөгжил рүү дөхөж явааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх онцлон хэлсэн нь энэ юм. Үнэт цаасны зах зээл хурдацтай хөгжиж, эрхзүйн орчин нь боловсронгуй болж, үнэт цаас гаргаж хөрөнгө оруулалт татах үйл ажиллагаа нэмэгдэхийн хэрээр эдийн засаг дахь үүрэг оролцоо нь улам сайжирч байгаа. Тиймээс цаашид технологийн ололт амжилтыг эрчимтэй нэвтрүүлж, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжлийг түргэсгэх нь шаардлагатай байгаа юм. Санхүүгийн зохицуулах хороо Сангийн яам, мэргэжлийн холбоо, дэд бүтцийн байгууллагуудтайгаа хамтран үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх чиглэлд олон ажил хийж гүйцэтгэсээр ирсэн. Тухайлбал, үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлсэн явдал. Үнэт цаасны давхар бүртгэлийн систем буюу бирж хооронд үнэт цаасаа чөлөөтэй хөрвүүлж, арилжаалах орчныг бий болгосноор давхар бүртгэлтэй хувьцаат компанийн хувьцаа хил дамнан амжилттай хөрвүүлэгдсэн. Мөн олон жил яригдсан ч хэрэгжиж чадаагүй биржийн бус зах зээлийн суурь эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, үнэт цаасны арилжааны шимтгэл, хураамжийн хэмжээг бууруулсан байгаа юм. Хэдийгээр хууль эрх зүйн орчин нь бүрдсэн ч өнөөдрийг хүртэл зах зээлд гараагүй байсан хамтын хөрөнгө оруулалтын сан, нээлттэй хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаас зэрэг олон шинэ бүтээгдэхүүн гарсан гэгддэг. Монгол Улсын цаашдын хөгжилд хөрөнгийн зах зээл чухал үүрэгтэй. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд төрийн бодлого дэмжлэг шаардлагатай байгаа юм.

6.2 Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтрав

Санхүүгийн гурван сектор гурвуулаа зэрэг хөгжсөн орны хөгжил бусад орнуудынхаас илүүтэй байдаг нь дэлхийн туршлагаас харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд нь жижиг дунд бизнесийн зээл олгож. Компаниуд нь улс орны хөгжил дэвшилд ахиц авч ирэх томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх мөнгөө хөрөнгийн зах зээлээс босгож. Харин даатгалын компаниуд нь хадгаламж болон үнэт цаасыг даатгаж байж аливаа улсын эдийн засаг доголдох юмгүй нэгэн зэрэг урагшилдаг гэсэн үг. Гэтэл манай улсад санхүүгийн дээрх гурван сектор нэгэн зэрэг хөгжсөн үү гэвэл үгүй. Санхүүгийн секторын тулгын гурвын чулууны нэг болох даатгалын салбар хөгжөөгүй ч, арилжааны банк боломжийн хэмжээнд хөгжсөн гэдэгтэй бүхий л эдийн засагчид санал нэгддэг. Харин үлдэх санхүүгийн сектор болох хөрөнгийн зах зээл хөгжлийнхөө шинэ шатанд яваа юм. Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэх зорилгоор 1991 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржийг байгуулах шийдвэрийг Засгийн газар гаргаж байжээ. Тэр цагаас хойш даруй 30 жил өнгөрч байгаа ч, монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил өнгөрсөн хугацаанд дардан байсангүй. Монголын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд улирал тутам санхүүгийн тайлан балансаа олон нийтэд зарладаггүй. Хувьцаат компаниудын санхүүгийн тайлан баланс нуугдмал учир тэд хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашгаа бодитоор өгдөг эсэх нь эргэлзээтэй. Бүр зарим компаниуд ногдол ашиг олгодоггүй байсан ч тохиолдол цөөнгүй гарсан. Энэ бол манай хөрөнгийн зах зээлийн бодит өнгө төрх байлаа. Энэ зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд биржээ хөгжүүлэх ёстой. Дагаад хөрөнгийн зах зээлд оролцогч бусад субъектүүд хөгжинө гэж энэ салбарын мэргэжилтнүүд үздэг. Тиймээс Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээлийг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэхийн тулд УИХ-аас 2010-2012 онд хувьчлах төрийн өмчийн үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн жагсаалтыг 2008 онд баталсан юм. Хувьчлагдах төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад Монголын хөрөнгийн бирж тухайн үед багтсан байлаа. Гэхдээ Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахын өмнө үйл ажиллагааг нь сайжруулж, нэр хүндийг өсгөж, үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэх гадаадын менежментийн баг оруулах хэрэгтэй гэж хамтарсан засгийн газар үзсэн юм. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг Төрийн өмчийн хороо 2010 оны тавдугаар сарын 21-нд зарласан юм. Олон улсын тендерт гадаад дотоодын хамтарсан 10 гаруй баг саналаа ирүүлжээ. Тухайлбал, Солонгосын хөрөнгийн бирж, Хонконгийн Дэ интл секурайтес консуланс компани, Канадын Компак лимитед компани, Английн Девелопмент партнершийп лимитед компани, Монгол Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Японы Фронтиер Интертрейд консерциум, Монголын Тавантолгой транс болон Нортенсекийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум, Энэтхэгийн Финансиал технологи зэрэг арван баг саналаа ирүүлсэн юм.

Урьдчилсан шалгаруулалтад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум, Английн Лондон сток эксченж, Словени, Герман, Австралийн Экстра маркет девелопмент болон Детче борс группийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэдэг. Тэдний дунд дахин шалгаруулалт явуулахад Солонгосын хөрөнгийн бирж, Монгол – Шведийн хамтарсан Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум тунаж үлдсэн гэх мэдээлэл цацагдаж байсан ч, эцсийн дүндээ тэд тоглоомоос хасагдсан юм. Хэдийгээр тэд бусдаасаа өндөр оноо авсан ч, Солонгосын хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа хувьчлалд шууд оролцоно гэдгээ илэрхийлсэн тул энэ багийг тендерээс хасжээ. Харин Монгол – Шведийн Насдак болон Мосдакийн хамтарсан консерциум Монголын хөрөнгийн бирж дээр өөрсдийн биеэр ирж ажиллахгүй, холоос удирдаж, зөвлөгөө өгч, үйл ажиллагааг нь сайжруулна гэсэн хүсэлт ирүүлсэн тул тендерээс хасагдсан болохыг тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар мэдэгдэж байлаа. Ийнхүү Монголын талаас тавьсан шаардлагыг хангах баг харамсалтай нь олдсонгүй. Тиймээс Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багийг сонгон шалгаруулах олон улсын тендерийг 2010 оны есдүгээр сард албан ёсоор хаасан байна. Энэ даруй Төрийн өмчийн хорооны үнэлгээний баг дүгнэлтээ гарган Засгийн газарт хүргүүлжээ. Гэхдээ хожим Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах шийдвэр гарсан байна. Манай улс стратегийн 15 ордод үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудынхаа хувьцааг биржээр арилжаалж хөрөнгө босгохоор төлөвлөж байсан тул тус биржийг сонгосон болохыг тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү хэлдэг. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулахад анхаарлаа хандуулаад зогсохгүй, монголчуудын оролцоо байх болно гэдгийг тэрбээр онцолж байсан юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд дэлхийн нэр хүндтэй уул уурхайн компаниуд хувьцаа гаргаж, хөрөнгө босгодог учир энэ биржтэй хамтарч ажиллахаар болсон нь энэ аж.

Лондонгийн хөрөнгийн биржээс зохиосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хоёрдугаар бага хурлын үеэр Лондонгийн хөрөнгийн биржийн анхдагч зах зээлийн хувьцааны хэлтсийн дарга Треси Перс: Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоход монголын аж ахуйн нэгжүүдэд туслахаас гадна, Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор ирсэн гэдгээ мэдэгдэж байлаа. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн олон улсын хамтын ажиллагаа хариуцсан захирал Антон: Ирээдүйд ази тивд эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлт гарах тул Монголын хөрөнгийн биржийг сонгож хамтарч ажиллах болсон тухайгаа мөн мэдэгдэж байсан юм. Ингээд Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн хамтын ажиллагааны гэрээг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд байгуулсан юм. Харин Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн монголд ирж эцсийн шатны мастер сервис агриймент буюу хамтын ажиллагааны гэрээг 2011 оны нэгдүгээр сарын 20-ны дотор байгуулахаар төлөвлөж байсан ч, 2011 оны хоёрдугаар сарын 15-ний өдөр болж хойшлогдсон тал бий. Хугацаа ингэж хойшлогдож явсаар эцсийн шатны мастер сервисийн гэрээг Төрийн өмчийн хороо Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-ны өдөр үзэглэсэн болохыг Төрийн өмчийн хороон дахь Монголын хөрөнгийн биржийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Чинзориг хэлж байлаа. Эдгээр гэрээ хийгдсэнээр Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн албан ёсны түншлэгч болж, тэд эргэлт буцалтгүй гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон. Энэ хугацаанд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулж, арилжааны платформыг шинэчилж, өөрсдийнхөө өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгодог стандартуудыг нэвтрүүлж дэлхийн түвшинд хүргэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Тухайлбал, дэлхийн стандартад нийцүүлж 2-3 жилийн дотор азидаа томоохонд тооцогдох хөрөнгийн бирж болгох ёстой болов. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулж, техник технологийг нь хөгжүүлснээр азийн болон дэлхийн тавцанд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдыг татах замаар гадаад дотоодын компаниудын хувьцааг арилжаалж өгөх ёстой болсон юм. Энэ хүрээнд Лондонгийн металлын бирж, Америкийн хөрөнгийн бирж, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж төдийгүй дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банк болон өөрсдийнхөө хэрэглэгддэг миллениум айти арилжааны платформыг нэвтрүүлсэн юм. Төрийн өмчийн хорооны мэргэжилтэн Чинзориг: Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа, менежмент, тоног төхөөрөмжийг 14,2 сая ам.доллараар сайжруулахаар болсон талаар хэлдэг. Ингэснээр дэлхийн жишигт хүрсэн уул уурхайн компаниудын хувьцаа арилжаалдаг хөрөнгийн бирж болох үүд хаалга нээгдсэн билээ. Дэлхийн хөрөнгө оруулагчид монголоос ирж уул уурхай компаниудын хувьцааг худалдан авах бололцоо энэ үед нээгдсэн гэж ойлгож болох юм.

-Монголын хөрөнгийн бирж хувьчлагдах нь зөв үү-

Монголын хөрөнгийн биржийн техник технологи болон менежментийг сайжруулж, нэр хүндийг нь өсгөж, зах зээлийн үнэлгээ нь нэмэгдсэний дараа хувьчилна гэж өмнө нь яригдаж байсан билээ. Эндээс Лондонгийн хөрөнгийн бирж Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсныхаа дараа өөрсдөө хувьчилж авах уу гэсэн таамаг гарч байсан нь нууц биш. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж хувьцаат компанийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Чинзориг: Хувьчлалд хэн оролцохыг одоогоор хэлэхэд эрт байна. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн оролцохыг үгүйсгэхгүй хэмээн хэлж байсан удаатай. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах нь тодорхой байсан ч, хэнд хэзээ хувьчлах нь тодорхойгүй байсан юм. Ер нь, гадаадын туршлагатай шинжээчид хөрөнгийн биржээ 100 хувь хувьчилж болохгүй. Хувьчилбал биржийнхээ 51 хувийг төр өөрийн мэдэлд авч үлдэх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Харин тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: манайхан хөрөнгийн биржийнхээ 30 хувийг төрийн мэдэлд үлдээж, үлдэх 70 хувийг гадаад дотоодын компаниудад хувьчлах чиглэлтэй байгаа тухай хуучилж байсан удаатай. Хөрөнгийн бирж гэдэг үнэт цаас худалдан авагч, худалдан борлуулагч, брокер дилерийн компаниудыг дунд холбож өгдөг хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүр юм. Манай улс хөрөнгийн зах зээлийн дэлгүүрийнхээ багахан хувийг төрийн мэдэлд авч үлдэхээр ийнхүү төлөвлөж байсан нь саяхан. Үүнд Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү: Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлахдаа тодорхой хувийг нь төрд, тодорхой хувийг нь брокер дилерийн компаниудад, үлдэх хувийг нь гаднынханд эзэмшүүлж болох юм гэж үзэж байгаагаа тухайн үед илэрхийлж байв. Гэхдээ эхний ээлжинд Монголын хөрөнгийн биржийн менежментийг сайжруулахад анхаарлаа хандуулна. Хувьчлалын асуудлыг цаг нь болохоор ярина гэж тэрбээр нэмж хэлсэн юм. Ер нь Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчлах шаардлага бий юу. Энэ асуултад тэр үеийн УИХ-ын дарга Дэмбэрэл: Америкчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийг хувьчилж авах гэж нэг хэсэг нэлээд оролдсон ч эцэстээ чадаагүй. Биржээ хувьчлах нь англичуудад ашиггүй байсан учраас тэр. Ер нь хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хөгжсөн улс гэж дэлхий дээр ганц ч байхгүй. Тиймээс цаашид хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсны дараа өөрсдөө удирдах нь дээр гэж үзэж буйгаа илэрхийлж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржийг хувьчилж үсрэнгүй хөгжилд хүрнэ хэмээн хүлээх нэгэн байв ч, хөрөнгийн биржээ хувьчлаад хожсон орон байдаггүй болохыг зарим нь хэлж, сануулж, анхааруулж байсан нь энэ юм. Үүний нэг тод жишээ бол хойд хөрш юм. ОХУ 1990 оны эхээр хөрөнгийн биржээ хувьчилсан нь тус улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байсан гэдэг. Тиймээс асар өндөр үнээр эргүүлэн худалдаж авсан түүх бий. Тиймээс УИХ-ын дарга Дэмбэрэл Хөрөнгийн биржээ хувьчлах шаардлагагүй гэж үзэж буйгаа илэрхийлсэн нь ийм учиртай.

Хөрөнгийн биржээ хувьчиллаа гэхэд энэ нь хөрөнгийн зах зээлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн шалтгаалахаас гадна, хувьчлал буруу явагдвал монгол улсын эдийн засаг хөгжих үү, эсвэл ухрах уу дээрээ тулах юм. Тиймээс ч, хожим хэзээ нэг өдөр яригдаж мэдэх хөрөнгийн биржийн хувьчлалын асуудлыг онцлон бичсэн нь энэ билээ. Дашрамд дурдахад, Лондонгийн хөрөнгийн бирж /LSE/ 1801 онд албан ёсоор байгуулагдсан. Хааны санхүүгийн зөвлөх Томас Грешем 1571 онд хувийнхаа мөнгөөр Эзэн хааны бирж байгуулан үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэх нь бий. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн хөгжил кофены дэлгүүрээс эхлэлтэй гэж ярих нь ч бий. Английн иргэн Жонатан 1698 онд кофены дэлгүүр анх нээжээ. Дэлгүүртээ кофе зарахаас гадна, бусад хүмүүсийн барааг зарж өгдөг байжээ. Хамгийн сонирхолтой нь зарж буй барааныхаа үнийг дэлгүүрийнхээ гадаах самбарт бичиж үнэ хаялцуулдаг байсан явдал. Бараа нийлүүлж байгаа тал, худалдан авагч хоёр үнэ тохиролцвол тухайн бүтээгдэхүүнийг худалддаг байжээ. Ийнхүү Жонатан кофены дэлгүүрээрээ дамжуулан худалдан авагч, үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож дундаас нь ашиг олдог байсан гэдэг. Энэ нь түүнд ашиг орлогын үүдийг нээж өгсөн тул үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж кофены дэлгүүрийнхээ тоог өсгөжээ. Хожим кофены дэлгүүрээ нэгтгэж Лондон сток эксченж гэж нэрлэсэн байна. Ингэж л Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүссэн түүхтэй. Лондонгийн хөрөнгийн бирж урьдын кофены дэлгүүртэй адилхан үйл ажиллагаагаа өнөөдөр явуулдаг. Гагцхүү электрон хэлбэрт шилжсэн нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог нь гэж судлаачид үздэг. Өмнө нь кофены дэлгүүрийн гадна самбарт үнэ ханш хаялцуулдаг байсан бол, одоо дэлхийн өнцөг буланд хүрч, худалдан авагч үйлдвэрлэгч хоёрыг холбож өөрийн биржэд цахимаар үнэ ханш хаялцуулж байгаа нь өмнөхөөсөө ялгарах онцлог гэж судлаачид ярьдаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 70 орчим орны 2600 гаруй компани хувьцаагаа арилжаалдаг. Английн Лондон хотноо төвтэй тус бирж хэдэн жилийн өмнө манай хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж, Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах удирдлагын багаар ажилласан юм. Монголын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулсан Лондонгийн хөрөнгийн бирж өнөөдөр хувьцаат компани хэлбэрээр үйл ажиллагааг явуулдаг. Хэдэн жилийн өмнө гол хөрөнгө оруулагчид нь Саудын арабт суудаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Ер нь арабчууд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн 35 хүртэлх хувийг эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий.

-Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролетийн илгээлт-

Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ойгоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет илгээлт ирүүлсэн байдаг. Хэдийгээр илгээлт ирүүлээд арав гаруй жил өнгөрсөн ч, илгээлтэд дурдсан тоо баримт сонирхол татам юм. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх захирал Хавиер Ролет: Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсаны 20 жилийн ой тохиож байгаатай холбогдуулан та бүхэнд Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс баярын мэнд хүргэж, халуун мэндчилгээ дэвшүүлье. Орчин үеийн хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэлтэй байна. Хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн тогтвортой байдлын тулгын чулуу нь хөрөнгийн зах зээл болохыг олж мэдсэнээр 1990-ээд оны эхэн үед хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг тараах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэн, дэлхийн аль ч орноос илүүтэйгээр бүх иргэдээ хувьцаа эзэмшигч болгосон Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн 20 жилийн түүхээс дэлхийн бусад улс орнууд суралцаж болох юм. Өнөөдөр Монгол Улс эдийн засгийн хөгжлийнхөө дараагийн үе шатанд орохоор төлөвлөж байгаа билээ. Ойрын жилүүдэд Монголын эдийн засаг өсч, дэлхийд тэргүүлэх өсөлттэй орнуудын тоонд багтах огцом өөрчлөлтийн үетэй энэхүү тэмдэглэлт ой давхцаж байна. Амжилтад хүрэх урт замыг туулахад Лондон өөрийн хувь нэмрээ оруулах боломж гарч байгаад баяртай байна. Бид эдийн засгийн өсөлт, шинэчлэлийг авч ирж чадах дэлхийн хэмжээний хөрөнгийн зах зээлийг бүтээн байгуулахад нь Төрийн өмчийн хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Монголын хөрөнгийн бирж болон бусад холбогдох байгууллагуудын итгэлт түнш байх болно. Лондонгийн хөрөнгийн бирж олон жил дэлхийн хэмжээнд, түүний дотор Азид үйл ажиллагаа явуулж ирсэн бөгөөд ирээдүйд ихийг бүтээх хүсэл тэмүүлэл бүхий санхүүгийн төвүүдэд өөрийн давуу тал, өргөн боломжуудыг санал болгодог. Өнөөдөр манай биржид дэлхийн 70 шахам орны 2600 гаруй компани, үүний тодор Монголын Petro matad компани бүртгэгдсэн байна. Petro matad компани нь гадаад, дотоодын хөрөнгийн захаас эх үүсвэр татах боломж бүхий давхар бүртгэлтэй Монголын олон арван компаниудын анхных болсон гэдэгт итгэлтэй байна. Дэлхийн хөрөнгийн зах болох Лондон нь өрнө, дорнын хоорондох өөрийн байр сууриа ашиглан гадаадын компаниудын ашиг сонирхлыг олон улсын хөрөнгө санхүүгийн өргөн боломжтой уялдуулж чадах онцлог чадвартай юм. Бидэнд бүх салбарын хөрөнгө оруулалтын боломж, ялангуяа Монголын эдийн засгийн өсөлтийг хангах уул уурхай, түүхий эдийн секторт хуримтлуулсан арвин баялаг туршлага бий.

Энэхүү нэгдмэл хамтын системийн гол цөмд Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө оршиж байгаа юм. Бид энэхүү тэргүүлэгч байр сууриа нөр их хүчин чармайлтаар олж авсан билээ. Үүний нэг тод илрэл нь дэлхийн технологийн хөгжлийг тодорхойлоход улам ихээр оролцож буй Азийн бүс нутагт бий болох ашиг өгөөжийг хүлээн зөвшөөрч, Millennium IT-г худалдаж авсан явдал юм. Millennium IT-г эзэмшсэнээр манай бирж дэлхийн хамгийн хурдтай арилжааны платформтой болсон бөгөөд энэ нь түргэн шуурхай, үр ашигтай, өртөг багатай, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхолд нийцсэн үйлчилгээ явуулахад тус дөхөм болж чадна. Үйл ажиллагаа нь бүрэн тогтворжсон Millennium IT манай группт нэгдсэн бөгөөд дэлхийн олон улс орны, тухайлбал Лондонгийн металлын бирж, ICAP, Энэтхэгийн түүхий эдийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж группын Turquoisse / Лондонгийн хөрөнгийн биржийн Пан – Европын хувьцааны арилжааны платформ/, Египтийн хөрөнгийн бирж болон санхүүгийн байгууллагууд үйл ажиллагаандаа ашигладаг юм. Лондонгийн хөрөнгийн бирж ч мөн Millennium IT-ын арилжааны платформыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж байгаадаа баяртай байна. Итали дахь бизнесийн үйл ажиллагааныхаа явцад бий болгосон клиринг, төлбөр тооцооны чиглэлийн туршлага нь манай бас нэгэн бахархал билээ. Бидний Монгол Улстай хамтран ажиллах түншлэл нь хөрөнгийн зах зээл, түүний дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих өргөн цар хүрээний цогц шийдлийг агуулж байгаа болно. Бид хувьцаа болон бондын арилжаа, тэдгээрийн төлбөр тооцоо, хяналтын системийг нийлүүлж, өөрсдийн практик туршлагаа нэвтрүүлэх болно. Мөн хөрөнгийн зах зээлийн бусад бүтээгдэхүүнд, тухайлбал үүсмэл үнэт цаас, ETF, түүхий эдийн арилжааг бий болгоход туслах болно. Бидний эцсийн зорилго бол Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хэрэгжүүлж буй хөрөнгийн зах зээлийн иж бүрэн шинэчлэлийн үйл ажиллагаанд менежментийн дэмжлэг үзүүлэх явдал юм. Монголын хөгжлийн шинэ үе эхэлж буй энэ цаг үед манай байгууллага та бүхний хамтрагч түншээр сонгогдсондоо баяртай байна. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн нэрийн өмнөөс Монголын хөрөнгийн биржийн 20 жилийн ойн мэндчилгээ дэвшүүлж, орчин үеийн хүчирхэг хөрөнгийн зах зээлийг бий болгосноор Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт урт удаан хугацаанд үргэлжилж, өргөн цар хүрээг хамрах болно гэдэгт итгэж буйгаа уламжилъя хэмээн илгээлтдээ  дурдсаныг эргэн сануулахад эрх биш нэгийг бодогдуулах биз ээ. 

6.3 Д.Энхзул: 14,2 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан

Монголын хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвүгээр сарын 7-ны өдөр Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй мастер сервисийн гэрээ байгуулж, гурван жилийн хугацаанд хамтран ажиллахаар болсон. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчний чадвахижуулах зэрэг олон ажлыг хийхээр төлөвлөсөн. Тус төслийн хүрээнд, Монголын хөрөнгийн биржэд арилжааны миллениум айти систем суурилуулж, Т+3 төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн юм. Ийнхүү Монголын хөрөнгийн захын үйл ажиллагааг сайжруулах зорилгоор мастер сервисийн гэрээ байгуулж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс үйлчилгээ авсан ч, төлбөрөө төлөхгүй явсаар өдийг хүрчээ. Энэ асуудлаар Хөрөнгийн биржийн Санхүү захиргаа хариуцсан дэд захирал Д. Энхзултай 2010 оны аравдугаар сарын 15-ны өдөр ярилцаж байсан юм.

– Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авах үйлчилгээний төлбөрт 14 сая ам.доллар төлнө гэж яригдаж байсан. Үүнийг хаанаас яаж төлөхөөр гэрээнд тусгасан бэ?

– Анх гэрээний нийт зардлыг 14,2 сая доллар болно гэж Засгийн газрын 2011 оны 16 дугаар тэмдэглэлээр тогтоосон. Үүнийг төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан ажил үйлчилгээний зардлыг төлөхөөр хоёр тал тохиролцож гэрээ байгуулсан юм. Энэ дагуу 5,2 сая ам.доллар буюу 7,4 тэрбум төгрөгийг 2011 оны төсөвт суулгаж, Лондонгийн хөрөнгийн биржид эхний жилийн төлбөрөө төлж барагдуулсан. Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс гэрээний төслийн үлдсэн санхүүжилтийг төсөвт суулгахаар асуудлыг холбогдох байгууллагуудад тавьсаар ирсэн боловч шийдэгдэлгүй өдийг хүрсэн тул Лондонгийн хөрөнгийн биржид 2012 оны сүүлийн хагас жилээс хойших төлбөрийг төлж чадаагүй байна.

– Зарим төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж төлсөн гэх яриа бий. Үүнийг оролцуулаад одоогийн байдлаар хэдийг нь төлөв?

– Улсын төсвийн санхүүжилтээр 2011 оны төлбөрийг барагдуулсан. Үүнээс хойш санхүүжилт шийдэгдээгүй учраас арилжааны банкуудтай хамтын санхүүжилтийн гэрээ байгуулж 1,6 сая ам.долларын зээл авч, Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх 2012 оны эхний хагас жилийн төлбөрийг барагдуулсан байгаа.

– Өнгөрсөн жилийн эхний хагасаас хойш Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлбөрөө төлөөгүй гэхээр, Монголын хөрөнгийн бирж чамгүй өрд орж ээ?

– Өнгөрсөн оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр 1,5 сая ам.доллар, энэ оны төлбөр мөн 1,5 сая орчим ам.доллар байгаа. Нийлээд 3 сая ам.долларыг Лондонгийн хөрөнгийн биржэд даруй төлөх ёстой. Мөн 2012 оны эхний хагас жилд арилжааны банкуудаас авсан зээлээ Монголын хөрөнгийн бирж буцааж төлөх ёстой. Үүнээс гадна гэрээний дагуу нэмэгдсэн өртгийн албан татварт 1,4 сая ам.долларыг төлөх ёстой юм. Эдгээрийг тооцвол, Монголын хөрөнгийн бирж 6 сая ам.долларын өртэй болчихоод байна. Энэ санхүүжилтийг шийдвэрлэж байж хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтэц, хууль дүрмийг өөрчлөх гээд шинэчлэлийн ажил амжилттай хэрэгжинэ.

– Арилжааны банкуудаас зээл авч зарим төлбөрөө барагдуулсан гэлээ. Хэдэн хувийн хүүтэй, хэдэн жилийн хугацаатай зээл юм бол?

– Төрийн өмчийн хороо болон Монголын хөрөнгийн биржийн зүгээс хамтын санхүүжилтийн гэрээний шугамаар арилжааны зургаан банктай гэрээ байгуулсан. Голомт, Хаан, Хас, Худалдаа хөгжил, Улаанбаатар, Төрийн банкнаас 1,6 сая ам.долларыг жилийн 6,5 хувийн хүүтэй авсан. Санхүүгийн зах зээл, тэр дундаа хөрөнгийн зах зээлийг хөгжлийг шинэ шатанд гаргах зорилгоор энэ зээлийг авсан болохоор хөнгөлөлттэйгөөр таван жилийн дотор төлж барагдуулах нөхцөлтэй авсан.

– Зээл гэхээр хүүгийн дарамтад давхар орж байгаа байх. Одоогоор зээлийн хүү хэд болоод байна?

– Банкуудаас авсан зээлийн үндсэн хэмжээ 1,68 сая ам.доллар. Үүнээс одоогийн байдлаар хүүгийн хэмжээ 250 мянган доллар орчим болж байна. Тэгэхээр ойролцоогоор 1.9 сая ам.долларыг банкуудад эргэн төлөх шаардлагатай байгаа гэсэн үг.

– Өдрөөс өдөрт хүү бодогдож байгаа болохоор төлөхөөр яаравчилж байгаа хэрэг үү?

– Банкуудаас авсан зээлээ төлөхгүй удах тусам хүү нэмэгдээд байгаа. Энэ хэрээр төслийн үндсэн зардлыг нэмэгдүүлж байгаа гэж ойлгож болно. Тэгээд ч зээлийг төсвөөс барагдуулж болох ч, хүүгийн төлбөрийг төсвөөс барагдуулна гэдэг хүндрэлтэй. Тийм болохоор хөнгөлөлттэй зээл ч гэсэн, хүүгийн дарамтад орохгүйн тулд банкуудаас авсан зээлийг яаравчлан төлөх шаардлагатай байгаа. Харамсалтай нь банкуудаас авсан зээл, Лондонгийн хөрөнгийн биржид төлөх төлбөр, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварт төлөх санхүүжилтийг төсөвт тусгуулж чадалгүй өдийг хүрсэн. Ирэх оны төсвийн төсөлд ч энэ санхүүжилтийг суулгуулж чадаагүй байна. Тэгэхээр өр төлбөрийн санхүүжилт 2015 онтой залгаж магадгүй.

– Анх гэрээний нийт өртөг 14,2 сая ам.доллар байхаар тусгагдсан гэлээ. Төлөөгүй үлдсэн нь 7,4 сая доллар төлөх юм шиг ойлгогдож байна. Гэтэл та үүнээс бага тоо яриад байх юм?

– 14,2 сая ам.долларыг гэрээний санхүүжилтийн хязгаар гэж ойлгож болно. Яг одоогийн байдлаар бид нийт хийгдсэн ажлуудыг төсөвлөөд үзвэл 6,9 сая доллар байгаа. Цаашид хийх ажлуудаа тооцоод үзэхээр 3 орчим сая ам.доллар болох юм. Үүн дээр арилжааны банкуудад төлөх зээл, зээлийн хүү, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар бас нэмэгдэнэ. Цаана нь үлдэж байгаа мөнгө бол хэмнэлт гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, бид 14 гаруй сая ам.доллараар хэрэгжих төслийг арай бага зардлаар хэрэгжүүлж, хэмнэлт гаргах боломжтой гэсэн үг.  

– Лондонгийн хөрөнгийн биржэд өнгөрсөн жилийн сүүлийн хагасаас хойш төлбөр төлсөнгүй. Үүнд хамтрагч байгууллага алданги тооцож байгаа юу?

– Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн 2012 оны сүүлийн хагас жилийн төлбөр болох 1,5 сая долларын өрөө түргэн төлөхийг шаардаж байгаа. Төлөх хугацаа нь бүтэн жилээр хойшлоод байгаа энэ үед төлбөрөө хугацаандаа барагдуулаагүй тул хүү алданги тооцох эрхзүйн үндэс бий, гэрээндээ ч тэгж заасан. Гэхдээ Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн манайд уян хатан хандаж байгаа. Ер нь бол урт хугацааны стратеги хамтын ажиллагаа, найрсаг харилцаагаа үргэлжлүүлэх үүднээс хүү алданги тооцохгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Мэдээж цаашид төлбөрөө хийх, хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх тал дээр зайлшгүй шийдвэртэй алхам манай талаас хийх шаардлагатай байна.

– Одоогоор Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн хамтын ажиллагаагаа бодоод уян хатан хандаж байгаа ч, төлбөрийг нь 2015 оны төсөвт суулгах хүртэл хүлээх болов уу?

– Мэдээж боломжгүй. Лондонгийн хөрөнгийн бирж өөрөө хувьцаат компани учраас хувьцаа эзэмшигчдийнхээ өмнө ил тод ажлаа тайлагнах ёстой. Лондонгийн хөрөнгийн биржийн манайтай хамтарч ажиллаж байгаа талууд уян хатан хандахыг хүссэн ч хувьцаа эзэмшигчид, аудитын хороо нь зөвшөөрөхгүй. Тийм болохоор ойрын хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх төлбөрийг төсөвт суулгаж өгөхгүй бол арилжааны банкуудаас дахиж зээл авахаас өөр аргагүйд хүрнэ.  

– Зээл авах талаар арилжааны банкуудтай ярилцаж үзсэн үү. Арилжааны банкуудын зүгээс ямар хариу өгч байна?

– Ярилцаж үзсэн. Арилжааны банкууд төсөвт суусан баталгаа шаардсан. 2015 он хүртэл төсөвт суух магадлал бараг байхгүй учраас зээл авахад хүндрэл үүсээд байна. Ер нь бол энэ асуудлыг тусгайлан хэлэлцэж гарц хайх цаг нь болсон. Томоохон гэрээнүүдтэй харьцуулахад 1,5 сая долларыг эхний ээлжинд төлнө гэдэг тийм ч өндөр тоо биш. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах эдийн засгийн сонирхолтой ийм цаг үед олон улсын түвшинд Монгол улс 1,5 сая доллар төлж чадахгүй байна гэх яриа үүсвэл манай улсын нэр хүнд, эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлэх талтай.

6.4 Миллениум айти арилжааны систем нэвтрүүлэв

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан юм. Энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд үзэглэж байлаа. Энэ хүрээнд хоёр тал биржийн засаглал, биржийн бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах, эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, хууль дүрэм журмыг шинэчлэн найруулах, техник технологийг шинэчлэн дэлхийн жишигт хүргэх, боловсон хүчнийг чадавхжуулах зэрэг олон ажил хийхээр төлөвлөсөн билээ. Энэ дагуу Монголын хөрөнгийн биржийн хуучин системийг халж, оронд нь Лондонгийн хөрөнгийн биржэд ашиглагддаг миллениум айти системийг суурилуулсан юм. Үүнтэй холбогдуулан Монголын хөрөнгийн бирж Т+3 гэсэн төлбөрийн шинэ хэрэгслийг зах зээлд нэвтрүүлсэн билээ. Үүнээс өмнө харилцагчид хувьцаа худалдан авах мөнгөө дансандаа урьдчилан байршуулдаг байлаа. Ингэхдээ дурын арилжааны банкаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвийн данс руу мөнгөө гуйвуулдаг байсан юм. Энэ дансаар дамжиж харилцагчдын гуйвуулсан мөнгө хувьцааны дансанд нь байршдаг байлаа. Үүний дараа харилцагчид брокерийн компанидаа хувьцаа авах захиалга өгнө. Үүний үндсэн дээр брокерийн компаниуд хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож харилцагчдынхаа захиалгыг биелүүлдэг байжээ.

Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог нэг хоногийн дотор гүйцэтгэх буюу Т+1 тогтолцоо манай улсад мөрдөгдөж байсныг болиулж, оронд нь миллениум айти систем ашиглалтад орж Т+3 төлбөрийн хэрэгсэл зах зээлд нэвтэрсэн юм. Ингэснээр хувьцааны данс, мөнгөө байршуулах данс гэсэн хоёр тусдаа данстай болсон болохыг тэр үеийн Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Бүрэнжаргал хэлдэг. Т+3 төлбөрийн хэрэгслийн гол онцлог нь харилцагч 1000 төгрөгөөр хувьцаа авлаа гэхэд, гурван хоногийн дотор хувьцааных нь ханш 500 төгрөг болох магадлалтай. Энэ нь хөрөнгө оруулагчид ашиггүй учраас хувьцааны төлбөрөө гурван хоногийн дотор клиринг банкин дахь дансандаа байршуулахгүй байх эрсдэлтэй байжээ. Харин энэ бүх эрсдэлийг брокерийн компаниуд үүрч ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, брокерийн компаниудын барьцаа болон баталгаанд байршуулсан мөнгийг харилцагчийн төлөөгүй хувьцааны төлбөрт авах зохицуулалттай байжээ. Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг брокерийн компаниуд арилжааны үнийн дүнгээс 1,5-3 хувийн шимтгэл авч ирсэн. Үүний 0,8 хувийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв, Монголын хөрөнгийн бирж, Санхүүгийн зохицуулах хороо авдаг байсан юм. Үлдсэнээр нь брокерийн компаниуд ажилчдаа цалинжуулж, үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Ашиг гэхээр зүйлгүй атлаа брокерийн компаниуд харилцагчийн өмнөөс бүх эрсдэлийг үүрэх боломжгүй учраас Т+3 тогтолцоог халах санал байнга гаргаж ирсэн. Тиймээс төлбөрийг энэ тогтолцоог 2015 оны хоёрдугаар сарын 16-наас халж, хуучин тогтолцоо руугаа эргэн орсон талаар тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны Мэргэжлийн оролцогчдын хэлтсийн дарга Аюур хэлж байсан удаатай. Т+3 төлбөрийн тогтолцоог нэвтрүүлээд хоёр жил бололгүй, Т+1 тогтолцоо руу эргэн шилжсэн нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, төлбөр тооцоог гурван хоногийн дотор гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, эргэн нэг хоногт гүйцэтгэхээр болсон юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагчид авсан хувьцаагаа маргааш нь худалдах эрхзүйн орчин эргэн бүрдсэн. Мөн хувьцаа худалдсан төлбөрөө маргааш нь авах боломжтой болсон юм. Хэдийгээр ийм өөрчлөлт орсон ч, хувьцаа болон мөнгөө байршуулдаг хоёр данс тусдаа үлдсэн. Тодруулбал, хувьцаа худалдаж авах төлбөрөө Худалдаа хөгжил, Хаан, Хас, Голомт зэрэг клиринг банкуудад нээлгэсэн дансандаа байршуулах нь хэвээр үлджээ. Харин дансандаа байршсан энэ мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд энэ нь Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвд нээлгэсэн дансанд хэвээр байршихаар болжээ. Гагцхүү төлбөр тооцоог гурван хоногт гүйцэтгэдэг байсныг болиулж, нэг хоног болгон өөрчилсөн түүхтэй. Тэгвэл хожим үнэт цаасны төлбөр тооцооны горим, зарчмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчилж, DvP/T+2 дараа төлбөр тооцооны горимд нэвтрүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр хөрөнгийн зах зээлийн төлбөр тооцоог Т+2 зарчмаар явуулж байгаа юм.

6.5 FTSE групптэй хамтран ажиллахаар болов

Гадаадын хөрөнгийн биржүүд гол төлөв 500, 225, 200 гаруй томоохон компаниудаа индекстээ багтаадаг. Энэ компаниудын хувьцааны ханш өсч, буурахаас хамаарч тухайн хөрөнгийн захын өөрчлөлт тодорхойлогдож байдаг. Манай улсын тухайд хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй 75 хувьцаат компанийг индекстээ багтааж, ТОП-75 индексээр хөрөнгийн захын өөрчлөлтийг өмнө нь харуулдаг байсан. Тэгвэл, 2000 оноос индекст багтдаг компаниудын тоог цөөлж, зах зээлийн үнэлгээ болон арилжааны идэвхиэр тэргүүлсэн 20 компанийг индекст багтаадаг болсон юм. Ингэхдээ хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй хувьцаат компанийн зах зээлийн үнэлгээ, арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг харгалзаж индекст оруулдаг болсон. Зах зээлийн үнэлгээ гаргахдаа тухайн компанийн хувьцааны хаалтын ханшийг нийт хувьцаагаар үржүүлдэг. Харин арилжааны өдрийн дундаж гүйлгээг гаргахдаа тухайн үнэт цаасны сүүлийн хагас жилийн арилжааны дүнг арилжаа явагдсан өдөрт хуваадаг юм. Ийм шалгуураар хувьцаат компаниудыг ТОП-20 индекст багтааж, үнэт цаасны зах зээлийн хөдөлгөөнийг харуулж ирсэн билээ. Тэгвэл 2015 оны хоёрдугаар сарын 9-нөөс эхлэн MSE ALL нэгдсэн индексийг давхар тооцож гаргадаг болсон юм. Хувьцааны ханшийн бодит чиг хандлагыг илэрхийлэх зорилгоор олон нийтэд нээлттэй арилжигдаж байгаа 221 хувьцаат компанийг хамруулсан MSE ALL хувьцааны нэгдсэн индексийг тооцож гаргадаг болсон гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Лондонгийн хөрөнгийн биржийн ерөнхийлөгч Хавиер Руле: FTSE Mongolia индексийг гаргахад хоёр тал хамтарч ажиллахаар болсон тухай өмнө нь мэдэгдэж байсан удаатай.

Их Британийн FTSE групп хөрөнгийн зах зээлийн индексийн тооцоо судалгааны чиглэлээр тэргүүлэгч байгууллага. Тус групп олон орны бирж дээрх хувьцааны индексийг арилжааны эцэст болон бодит цагийн горимоор тооцоолон гаргаж, зах зээлд мэдээлдэдэг. Энэ групптэй хамтран ажиллах гэрээг манай улс 2013 оны аравдугаар сарын 18-нд байгуулжээ. Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй байгуулсан ажлын мастер гэрээний дагуу уг индексийг оруулж ирэхээр талууд тохиролцсон учраас, FTSE-г оруулж ирэхээр ийнхүү гэрээ байгуулсан байна. FTSE Mongolia индексийг оруулж ирснээр монголын зах зээл дэлхий дахинд нээлттэй харагдах боломжтой. Тодруулбал, FTSE индекс европчуудад илүү танигдсан. Энэ индексийг дэлхий дээр 3.5 их наяд долларын санхүүгийн хөрөнгө оруулалт дагадаг гэх судалгаа бий. Энэ индексийг оруулж ирснээр европ руу хөрөнгө оруулалт хийдэг сангууд манай улс руу анхаарлаа хандуулж, дээрх хөрөнгийн тодорхой хувь буюу 1-1,5 тэрбум доллар орж ирэх бололцоотой гэж мэргэжилтнүүд тооцоолсон юм. Нөгөө талаас энэ индексийг дагаж хөрөнгө оруулалт хийдэг компаниуд тухайн биржийн хувьцааг авах ёстой болдог байна. Энэ хэрээр дотоодын компаниуд бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, хямд эх үүсвэртэй санхүүжилт босгох хандлага нэмэгдэнэ. Энэ нь арилжааны идэвх сэргэж, үнэт цаасны хөрвөх чадвар нэмэгдэхэд нөлөөлнө гэж судлаачид үзсэн юм.

6.6 Сангийн яамны мэдэлд хөрөнгийн бирж очив

Манай улс хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх зорилгоор 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 24-нд Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулсан байдаг. Энэ хүрээнд хийгдэх зүйлүүдийг нарийвчлан тусгасан ажлын мастер гэрээг Төрийн өмчийн хороо, Монголын хөрөнгийн бирж, Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд үзэглэсэн юм. Уг гэрээнд хөрөнгийн зах зээлийг зохицуулсан хууль, дүрэм, журмыг боловсронгуй болгохоос гадна, энэ салбарт ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүдийг чадавхжуулахаар тусгасан байдаг. Мөн хөрөнгийн биржийн арилжааны системийг дэлхийн жишигт хүргэх заалт ч багтсан байлаа. Энэ дагуу Лондонгийн хөрөнгийн биржийнхэн өөрсдийн ашигладаг миллениум айти системийг Монголын хөрөнгийн биржэд суурилуулж өгсөн. Лондонгийн хөрөнгийн биржээс авсан эдгээр үйлчилгээний төлбөрт манай улс 14,2 сая ам.долларыг гэрээний дагуу төлөх ёстой байжээ. Эхний жилийн 5,2 сая ам.долларын төлбөрийг 2011 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэсэн бол, 2012 оны эхний хагас жилийн 1,6 сая ам.долларын төлбөрийг арилжааны банкуудаас зээлж барагдуулсан байна. Ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд Лондонгийн хөрөнгийн биржэд 6,8 сая ам.доллар төлсөн ч, үлдэгдэл төлбөрийг улсын төсөвт суулгалгүй явж ирсэн. Тиймээс үлдэгдэл 8,7 сая ам.долларын өрийн эх үүсвэрийг 2015 оны төсөвт тусгах замаар шийдвэрлэхээр Засгийн газрын 2014 оны тавдугаар сарын 10-ны 152-р тогтоолд тусгасан байдаг юм.

Мөн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд нэн даруй төлөх 1,5 сая ам.долларыг төсвөөс эргэн төлөх нөхцөлтэйгөөр Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр шийдвэрлэх тухай тусгасан байдаг. Засгийн газраас 2014 оны тавдугаар сарын 10-нд гаргасан Монголын хөрөнгийн биржийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 152-р тогтоолд чухал заалт тусгагдсан нь Монголын хөрөнгийн биржийн хувьцаа эзэмшигчийн эрх үүргийг Сангийн яаманд шилжүүлсэн явдал. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн бирж Төрийн өмчийн хорооны мэдлээс гарч Сангийн яамны мэдэлд очсон юм. Нэгэнтээ хувьцаа эзэмшигч нь болсон учраас Монголын хөрөнгийн биржийн Лондонгийн хөрөнгийн биржэд төлөх өрийг Сангийн яам үүрч, үүнийг төсөвт суулгах замаар шийдвэрлэхээр болов. Монголын хөрөнгийн биржээс гадна, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам мөн болсон юм. Тодруулбал, Засгийн газар 2014 оны есдүгээр сарын 18-нд Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 292 тоот тогтоол гаргасан юм. Сангийн яам тухайн үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвөөс Хадгаламж, өмчлөх эрхийн бүртгэлийн үйл ажиллагааг тусгаарлан, түүнийг шинээр үүсгэн байгуулагдах төрийн өмчит хуулийн этгээдэд шилжүүлнэ гэж байсан. Үлдсэн хэсгийг нь 292-р тогтоолын дагуу Үнэт цаасны арилжааны тооцооны болон төлбөр компани болгон өөрчилж, хувьцааг нь Монголын хөрөнгийн биржэд 100 хувь эзэмшүүлэхээр болсон юм.

Өөрөөр хэлбэл, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг хоёр хувааж нэгийг нь Монголын хөрөнгийн биржэд эзэмшүүлсэн бол, нөгөөг нь Сангийн яамны дэргэд байгуулах шийдвэр гарсан юм. Монголын хөрөнгийн бирж 1996-1999 оны хооронд хувьцаа эзэмшигчдийн хувьцаа болон ногдол ашгийн 1 тэрбум гаруй төгрөгийг эрсдэлд оруулж, үйл ажиллагааны доголдолд орсон гэх дүгнэлт гарч байсан удаатай. Энэ дүгнэлтэд үндэслэж хууль тогтоогчид Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг бие даалгахаар болж Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байсан юм. Тэр дагуу Засгийн газар 2003 онд 72 дугаар тогтоол гаргаж Монголын хөрөнгийн биржийн бүтцээс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, хадгаламжийн үйл ажиллагааг салгасан байдаг. Энэ даруй Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг байгуулах шийдвэр гаргасан байгаа юм. Хэдхэн жилийн өмнө салгасан хоёр байгууллага хувьцаа эзэмшигчээрээ дамжин үйл ажиллагаа нь холилдох вий гэсэн болгоомжлол хөрөнгийн захад тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Монголын хөрөнгийн бирж болон Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн хувьцаа эзэмшигч нь Сангийн яам болж, хөрөнгийн захад хөндлөнгөөс оролцох болсон учраас тэр юм.

6.7 TDB capital брокерийн эрх авсан нь

Худалдаа хөгжлийн банкны охин компани болох Ти Ди Би Капитал хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани 2011 оны гуравдугаар сарын 28-ны өдөр Санхүүгийн зохицуулах хорооноос брокерийн үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөл авсан байдаг. Брокерийн үйлчилгээ явуулах эрхийг хуулийн дагуу авсан гэх тайлбарыг Худалдаа хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлын тэргүүн орлогч Орхон тухайн үед өгч байлаа. Харин Худалдаа хөгжлийн банкны охин компанид брокерийн эрх олгосон нь хууль бус үйлдэл хэмээн үзэж, Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооныхон Санхүүгийн зохицуулах хорооны хяналтын зөвлөлд гомдол гаргаж байсан юм. Энэ гомдлыг хяналтын зөвлөл хэлэлцээд Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2011 онд гаргасан 73 тогтоолын нэг дэх хэсгээс брокер гэсэн үгийг хасах шийдвэр гаргаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Худалдаа хөгжлийн банкинд олгосон брокерийн эрхийг түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргасан юм. Гэхдээ нүглийн нүдийг гурилаар хуурна гэдэг болоод өнгөрсөн байдаг нь ихээхэн хачирхалтай бөгөөд араасаа багагүй хардлага төрүүлсэн юм. Ингэж хэлж байгаа нь санхүүгийн зохицуулах хороо 73 тогтоолоосоо брокер гэдэг үгийг хассан ч, оронд нь брокер гэдэг үгний хуулийн тайлбарыг орлуулчихсан явдал. Тэр үед мөрдөгдөж байсан Үнэт цаасны тухай хуульд брокерийн үйлчилгээ гэж бусдын нэрийн өмнөөс үнэт цаас зуучлан худалдах, худалдан авах ажиллагааг хэлнэ гэж томьёолсон байдаг аж.

Санхүүгийн зохицуулах хороо 73 тогтоолоосоо брокер гэдэг үгийг авсан ч, оронд дээрх томьёоллыг оруулсан гэсэн үг юм. Ийнхүү дээрх шалтгаанаас үүдэлтэйгээр арилжааны банкууд болон үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны хооронд хэдэн жилийн өмнө ширүүхэн маргаан өрнөсөн билээ. Харин Санхүүгийн зохицуулах хорооны холбогдох албан тушаалтан Дүгэржав: Банкны тухай хуулийн 6.2.7-д арилжааны банк, түүний хараат болон охин компани харилцагчдын нэрийн өмнөөс түүний даалгавраар гүйцэтгэх хөрөнгө оруулалтын бусад ажил үйлчилгээг эрхэлж болно гэж заасан байдаг. Үүнийг брокерийн үйлчилгээ гэж үзэн Худалдаа хөгжлийн банкинд брокерийн үйлчилгээ явуулах тусгай зөвшөөрөл олгосон хэмээн тайлбарлаж байлаа. Харин Нортенсек брокерийн компанийн захирал Өлзийбаяр: Бусдын нэрийн өмнөөс хөрөнгө оруулалтын бусад үйлчилгээ эрхлэх нь брокерийн үйлчилгээ биш юм хэмээн няцааж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын бусад ажил үйлчилгээ, брокер гэдэг хоёр тусдаа ойлголт болохыг хэлж байсан юм. Эдийн засгийн хоёр өөр хэллэгийг нэг зүйл хэмээн тайлбарлаж, Худалдаа хөгжлийн банкны охин компани болох Ти Ди Би Капитал хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьсан нь энэ салбарт олон жил үйл ажиллагаа явуулсан брокерийн компаниуд төдийгүй, Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулсан нь энэ билээ.

6.8 Арилжааны банкууд андеррайтер хийвэл

Андеррайтер гэж үнэт цаас гаргагчаас бүх хувьцааг нь буюу тодорхой хэсгийг худалдан авч, ашиг олох зорилгоор түүнийг бусдад худалдах, арилжих үйл ажиллагаа явуулдаг хуулийн этгээдийг хэлдэг. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө манай улсад 46 брокер, дилерийн компани ажиллаж байснаас 4 нь андеррайтер хийх эрх Санхүүгийн зохицуулах хорооноос авч, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Ийнхүү хөрөнгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд андеррайтерийн үйл ажиллагаа эрхлэх эрхтэй байсан бол, энэ салбарт арилжааны банкууд хүч түрэн орж ирж болзошгүй дүр зураг 10 гаруй жилийн өмнөөс ажиглагдаж эхэлсэн юм. 2011 оны нэгдүгээр сарын 28-нд УИХ-аар батлагдсан Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд Андеррайтер хийж болно гэж тусгаж өгсөн учраас тэр юм. Энэ нь арилжааны банкуудын үйлчилгээ нэгээр нэмэгдэж, андеррайтер хийх хууль эрхзүйн орчныг бий болгож өгсөн юм. Тухайн үед ийм үйлчилгээ явуулах эрх авах хүсэлтээ дөрвөн ч арилжааны банк Санхүүгийн зохицуулах хороонд илэрхийлсэн гэх мэдээлэл гарч байлаа. Арилжааны банкууд иргэдээс хадгаламж татаж, үүнийгээ өндөр хүүтэй зээлж дундаас нь ашиг олдог. Мөн гадаад төлбөр тооцоо хийхээс гадна, гадаад валют худалдан авах, худалдах зэрэг үйл ажиллагаа эрхлэлдэг.  Харин брокер, дилерийн компаниуд аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг хөрөнгийн зах зээлд гаргаж өгч, үйл ажиллагаанд нь шаардлагатай мөнгө босгодог. Мөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс хувьцаа худалдан авах болон худалдах санал авч, хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцох үүрэгтэй. Мөн тусгай зөвшөөрөлтэй бол андеррайтерийн үйлчилгээ үзүүлдэг билээ.

Ийнхүү тусдаа үйл ажиллагаа явуулдаг санхүүгийн хоёр секторын ажил өөр хоорондоо холилдож болзошгүй хууль эрхзүйн орчныг 10 гаруй жилийн өмнө бий болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд хөрөнгийн зах зээлд хүч түрэн орж ирэх бололцоог бий болгох нь тэр. Энэ нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх бус. Хөл дээрээ босох гэж яваа хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд тушаа болж мэднэ гэж судлаачид үзэж байлаа. Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад арилжааны банкууд үнэт цаас худалдан авч, худалдаж болно гэсэн зүйл заалт оруулж өгсөн. Хэрэв арилжааны банкууд үнэт цаас гаргагч аж, ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг худалдаж авах бол хэний  мөнгөөр худалдаж авах вэ. Өөрсдийн гэхээсээ илүүтэй харилцагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдан авч таарна. Хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөөр хувьцаа худалдаж авлаа гэхэд үнэт цаас гаргасан компани дампуурвал яах вэ. Хувьцаа худалдаж авсан арилжааны банк эрсдэлээ хүлээж таарна. Эндээс хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө салхинд хийсэж мэдэхээр дүр зураг ажиглагдах болов. Хэрэв ийм тохиолдол гарвал хадгаламж эзэмшигчдийг хэрхэн хохиролгүй болгохыг Банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад харамсалтай нь тусгаж өгөөгүй гэдэг. Үүнээс гадна, арилжааны банкууд хувьцаа ихээр худалдаж авлаа гэхэд, тэдний бодит зах зээл рүү гаргах мөнгөний хэмжээ буурч таарна. Цаашлаад арилжааны банкууд дампуурвал хөрөнгийн зах зээлийг давхар уналтад оруулж болзошгүй юм. Санхүүгийн секторуудын үйл ажиллагаа хоорондоо холилдож болдоггүйн гол утга учир энэ билээ.

6.9 Эрсдэлээс хамгаалах жор

Манай улсын хөрөнгийн зах зээлд хоёр төлийн үнэт цаас арилжаалагдаж ирсэн. Нэг нь хувьцаа бол, нөгөө нь бонд гэж ойлгож болно. Бонд хувьцааг бодвол эрсдэл багатай бүтээгдэхүүнд тооцогддог. Бонд гаргагч нь үндсэн төлбөрөө хүүгийн хамт тодорхой хугацааны дараа хөрөнгө оруулагчид эргүүлэн төлөх баталгаа гаргаж өгдөг учраас тэр юм. Харин хувьцааны ханш хөрөнгийн биржэд хэд дахин өсч болохоос гадна, хэд дахин унах магадлалтай байдаг. Тиймээс хувьцаа өгөөж өндөртэй ч, түүнийгээ дагаад эрсдэл өндөртэй үнэт цаасны ангилалд багтдаг юм. Тухайлбал, 100 төгрөгөөр худалдан авсан хувьцааны ханш 90 төгрөг болоход хөрөнгө оруулагч дундаас нь 10 төгрөгийн алдагдал хүлээнэ. Үүнийг эрсдэл хэмээн нэрлэж буй. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид хувьцаанаас ашиг олохын тулд, өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалж чаддаг байх нь чухал юм. Гадаад болон дотоод хүчин зүйлээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагч танд эрсдэл учирч болзошгүй. Тиймээс хувьцаа худалдан авахын өмнө гадаад болон дотоод хүчин зүйлийг сайтар судалсан байх ёстой. Гадаад хүчин зүйлээс шалтгаалсан эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалахын тулд наад захын эдийн засаг, улс төрийн өргөн хүрээний мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Харин дотоод хүчин зүйлийн эрсдэлд өртөхгүйн тулд хувьцааг нь авах гэж буй компаниа сайтар судалж зөв сонголт хийх нь оновчтой. Монголын хөрөнгийн биржэд уул уурхай, барилга, хүнд болон хүнсний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 300 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Энэ олон салбарын, энэ олон компаниас сонголт хийнэ гэдэг амаргүй. Тиймээс хөрөнгө оруулагч мэддэг салбараас ямар ирээдүйтэй компани вэ гэдгийг тунгаан бодож шийдвэрээ гаргах ёстойг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Үүний дараа тухайн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудыг харьцуулан судлах шаардлагатай. Тухайлбал, компаниудын өнгөрсөн түүх, үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал, ирээдүйн чиг хандлага, зах зээлд эзлэх байр суурь, ногдол ашиг тогтмол тараадаг эсэхийг нь харьцуулан судлах шаардлагатай юм.

Мөн  компанийг удирдаж буй хүмүүс туршлагатай, чадварлаг эсэхийг харьцуулан судлах шаардлагатай юм. Энэ бүхний дараагаар өөрийн сонгосон компаниудын хувьцааны ханшийн түүхийг судлах ёстой юм. Үүний эцэст боломжийн гэж үзсэн хэд хэдэн компанийн хувьцааг худалдан авах хэрэгтэй гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Хөрөнгийн зах зээлд үйлчилдэг бичигдээгүй хууль бол нэг компанийн хувьцаа авахаас илүүтэй боломжийн гэж үзсэн олон компанийн хувьцааг сонгох нь эрсдэл багатай байдаг. Ингэхдээ доод тал нь гурав, дээд тал нь найман өөр компанийн хувьцааг худалдан авахыг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг юм. Энэ нь хөрөнгө оруулагч таныг эрсдэлээс хамгаалах гол хэрэгсэл юм. Нэг компанийн хувьцааны ханш уналаа гэхэд, нөгөө компаниудын хувьцааны ханш өсөлттэй байвал эрсдэлд өртөх нь бага гэж үздэг учраас тэр юм. Хөрөнгийн зах зээлд мэргэшсэн зарим нэг хүмүүс хувьцааных нь ханш буурах тусам нэмж худалдаж авах замаар алдагдлаа бууруулдаг. Хувьцааныхаа тоо ширхэгээ ингэж өсгөснөөр хувьцааны ханш өсвөл ашиг нэмэгдэх  ч, буурвал алдагдал нэмэгдэх эрсдэлтэйг мөн анхаарах хэрэгтэй. Хүмүүс хөрөнгийн захаас гэнэтхэн их хэмжээний ашиг олохоороо эрсдэлээс айх нь багасч, шунах нь ихэсдэг тал ажиглагддаг. Хувьцааных нь ханш өссөн үед үүнийгээ зарж бодит ашгаа авахын оронд, илүү их өсгөж хэт их ашиг авахыг эрмэлзэх зуур хормын төдийд хувьцааны ханш унах тохиолдол элбэг. Хэрэв иргэн та ямарваа нэг компанид хөрөнгө оруулах гэж байгаа бол бүх мөнгөөрөө дэнчин бүү тавь гэсэн хөрөнгийн зах зээлийн бичигдээгүй хууль байдгийг санах хэрэгтэй. Хэрэв энэ зах зээлд хөл тавих гэж буй бол энэ мэт дээрх эрсдэлийг зайлшгүй анхаарах ёстой болдог юм. Дэлхийн олон оронд хувьцааны сагсыг даатгасан байдаг ч, манайд ийм үйлчилгээ хараахан нэвтрээгүй. Өөрөөр хэлбэл, өөртөө найдаж оновчтой хөрөнгө оруулалт хийж сурах хэрэгтэй гэсэн үг юм. 

7 БҮЛЭГ. Аж үйлдвэрлэлийн салбар

7.1 Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжив

-Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сантай болов-

Манай улсад 1990 оноос өмнө үйлдвэрлэл жинхэнэ утгаараа хөгжсөн байлаа. Оёдлын, гутлын, нэхмэлийн, савхи болон нэхий боловсруулах гээд бүхий л чиглэлийн үйлдвэрүүд манай улсад байгаагүй биш байсан. Харамсалтай нь ардчилсан нийгэмтэй золгох тэр мөчид үйлдвэрлэлийн салбар хувьчлалын шуурганаар уналтад орсон юм. Ингэснээр монголчууд хэрэгцээт барааныхаа дийлэнхийг гаднаас импортлон авдаг болов. Байгалийн баялагаа гадаад зах зээлд арилжаалж манай улс бага зэрэг долларын хуримтлалтай болох нь болдог. Гэвч үүнийгээ зөв зохистой ашиглаж чадахгүй импортын бараагаар сольж орхидог нь дэндүү харамсалтай. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд импортын бараанд арай хийн цуглуулсан доллараа зөрүүлэн өгсөөр ирсэн нь үүний нэг тод жишээ юм. Хэрэв дотооддоо үйлдвэрлэж, үүнийгээ өөрсдөө хэрэглэж, үлдсэнийг нь экспортолдог байсан бол, манай улсын валют өөр орны халаас руу энэ мэт урсахгүй байх байсан биз. Дотооддоо үйлдвэрлэдэггүйн гайгаар манай улсын эдийн засаг урагш бус, хойш ухрах эхлэл ийн тавигдсан билээ. Тиймээс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэний дараагаас жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэх хууль эрхзүйн орчныг бүрдүүлж өгөх нь өгсөн. Гэвч жижиг дунд үйлдвэрлэл төдийлөн хөгжихгүй байлаа. Тиймээс 1992-1993 онд Монгол, Америкийн Засгийн газар хооронд байгуулсан АНУ-аас Монгол улсад хөдөө, аж ахуйн бүтээгдэхүүний тусламж үзүүлэх тухай хэлэлцээрийн дагуу тусламжийн шар тос, цөцгийн тосны борлуулалтын орлогыг жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжихэд зарцуулах шийдвэрлэсэн юм. Энэ дагуу 1993 онд хуучны Худалдаа үйлдвэрийн яаманд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих санг байгуулж, тусламжийн шар тос болон цөцгийн тосны борлуулалтаас 1,5 тэрбум төгрөгийг арилжааны банкуудаар дамжуулан аймаг, нийслэлийн аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр зээлсэн байна. Гэвч зээл дамжуулан олгосон банкууд татан буугдсанаар уг сангийн үйл ажиллагаа зогсонги байдалд орсон гэх мэдээлэл бий. Үүний дараа 2000 онд Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрийн сангаас жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжихээр болж, дээрх сангийн үйл ажиллагааг сэргээжээ. Харин 2009 онд жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сан өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх хэлбэрээр зохион байгуулагдсан байна. Гэхдээ жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангийн эхлэлтийн хөрөнгийг улсын төсвөөс тухайн үед гаргаж өгсөн байна.

Ингэж жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчид 5 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлд хамрагдах бололцоотой болсон юм. Ер нь 2009-2014 оны хооронд жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас 300 гаруй тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байдаг. Тухайлбал, 2009 онд 30,8 тэрбум төгрөг, 2010 онд 29,5 тэрбум төгрөг, 2011 онд Засгийн газрын бондын эх үүсвэрээс 150 тэрбум төгрөгийг олгосон юм. Тэгвэл 2012 онд 25,5 тэрбум төгрөг, 2013 онд 72,7 тэрбум төгрөгийн зээлийг жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас үйлдвэрлэгчдэд олгожээ. Харин 2014 онд ийм нөхцөл бүхий зээл жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас олгохгүй байхаар шийдвэрлэсэн байдаг. Шалтгаан нь энэ сангаас жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд зээл олгоход зориулж нэг ч төгрөг тэр жил төсөвлөөгүйтэй холбоотой юм. Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжихэд зориулж 2011 онд гаргасан Засгийн газрын 150 тэрбум төгрөгийн бондын эргэн төлбөрийг 2014 онд хийх ёстой байлаа. Хэдийгээр тийм ч Засгийн газар экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн аж ахуйн нэгжүүдэд хаягласан нэг их наяд төгрөгийнхөө 100 тэрбум төгрөгийг жижиг, дунд үйлвэрлэл эрхлэгчдэд олгохоор болсон юм. Үүнтэй холбогдуулж 2014 онд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас үйлдвэрлэгчдэд зориулж нэг ч төгрөгийн зээл олгохгүй байхаар тогтсон талаар тэр үеийн Аж үйлдвэрийн яамны Жижиг дунд үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Билгүүн хэлж байсан билээ. Экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн аж ахуйн нэгжүүдэд 1 их наяд төгрөгийн зээл олгох шийдвэрийг шинэчлэлийн Засгийн газар 2014 онд гаргасан байдаг. Үүнд жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг багтаахаар болж, тэдэнд 5 жилийн хугацаатай 7 хувийн зээл олгохоос гадна, эхний жил үндсэн төлбөрөөс чөлөөлсөн юм. Энэ зээлд хамрагдахаар 888 төсөл шалгарснаас 579 нь хоёр хүртэлх тэрбум төгрөгийн, 309 нь хоёроос дээш тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн байдаг. Хоёроос дээш тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн аж ахуйн нэгжүүдэд 900 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор тогтож, санхүүжилтийг нь Хөгжлийн банк болон арилжааны банкуудаар дамжуулан олгосон юм.

-2009 оныг үйлдвэржилтийн жил болгон зарлав- 

Жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд банк, санхүү, даатгал, уул уурхайн чиглэлийн компаниуд ордоггүй. Үүнээс бусад чиглэлийн 199 хүртэлх ажилтантай, 1,5 хүртэлх тэрбум төгрөгийн орлоготой иргэн, аж ахуйн нэгжийг жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч хэмээдэг. Энэ үзүүлэлтээр 2014 оны байдлаар нийт татвар төлөгч 73 мянган иргэн, аж ахуйн нэгжээс 88 хувь нь жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч гэсэн ангилалд багтаж байлаа. Тэд 2013 онд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 20 хувийг үйлдвэрлэсэн гэх тоо баримтыг холбогдох газраас өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын нийт үйлдвэрлэлийн 20 хувийг жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч хэмээх их айл бүтээдэг гэж ойлгож болно. Үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэхэд тэдэнт хамгийн их тулгардаг бэрхшээл бол зээл юм. Тиймээс 2009 оныг үйлдвэржилтийн жил болгон зарлаж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхээр тунхагласан байдаг. Энэ хүрээнд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж 2009 онд төсвөөс 30,8 тэрбум төгрөг гаргаж байлаа. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: 2009 онд 4800 гаруй төсөл 85 тэрбум төгрөгийн зээл хүссэн байдаг. 30,8 тэрбум төгрөг хаанаа ч хүрэлцээгүй учраас 1500 гаруй төсөлд зээл олгож, 3000 гаруй төсөлд зээл олгоогүй. Жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд нийт 30.8 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөснөөс 10,2 тэрбум төгрөгийг аймгийн болон бүс нутгийн чанартай 44 аж ахуйн нэгжид олгосон. Ингэхдээ нэг зээлдэгчид 100 саяас 1 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон тухай хэлж байсан юм. Тодруулбал, төсөвлөсөн мөнгө хүрэлцээгүй учраас төслөө ирүүлсэн зээлдэгчдийн 3/1 нь зээлд хамрагдсан байна. Ингэхдээ 10 гаруй тэрбумыг нь томоохон зээлдэгчдэд, 9 тэрбумыг нь нийслэлийн бизнес эрхлэгчдэд, 11 тэрбум төгрөгийг нь орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд олгожээ. Тухайн үед Улаанбаатар, Сэлэнгэ, Булган аймагт жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд зориулсан зээл олголт эхэн үедээ маш бага хувьтай байсан билээ. Тухайлбал, тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын дэд дарга Баярмагнай: Булган аймагт жижиг, дунд бизнес хөгжүүлэх зорилгоор 862 сая төгрөг байршуулсан. Гэтэл зээл олголт ердөө 22 хувьтай явааг онцолж байсан юм. Булган аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын нарийн бичгийн дарга: Булган аймаг Хас банктай гэрээ байгуулсан. Энэ банкаар дамжуулан жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд зориулсан зээл олгож байгаа. Харамсалтай нь Хас банк өндөр шалгуур тавьж зээл олгохгүй байгаа учраас энэ аймагт жижиг дунд үйлдвэрийн зээл олголт бага хувьтай байгааг онцолж байсан удаатай. Энэ аймагт жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд олгох зээл удаашралтай байгаа шалтгааныг Булган аймгийн Хас банкны 31-р тооцооны төвийн захирал Мөнхболд: иргэн, аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө зээлийн материалаа ирүүлэхгүй байгаа. Ирүүлсэн ч шаардлага хангах зээлийн төсөл ирэхгүй байгаа. Олгосон зээлийнхээ эрсдэлийг дааж байгаа учир хатуу шаардлага тавьж байгаа гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм.

Арилжааны банкууд төрөөс олгосон дэмжлэгийг буцааж төлүүлэх хариуцлага үүрч байсан тул барьцаа хөрөнгөтэй иргэдэд түлхүү зээл олгожээ. Үүнээс шалтгаалж барьцаа хөрөнгөгүй жижиг дунд бизнес эрхлэгчид зээлд хамрагдаж чадаагүй гэх яриа ийнхүү гарч байсан юм. Харин үүнийг тэр үеийн УИХ-ын гишүүн Цэнгэл: 2009 оны есдүгээр сарын 1-ний дотор жилийн 12 хувийн хүүтэй, 3 жилийн хугацаатай зээл орон нутгийн жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд очих ёстой байсан. Орон нутгийн жижиг дунд бизнес эрхлэгчид зээлээ авч он дуусахад хэдийнэ үр дүнг нь гаргачихсан байх ёстой байсан хэмээн ихээхэн шүүмжилж байлаа. Тэрбээр, Булган аймагт жижиг дунд бизнес хөгжүүлэх зорилгоор мөнгө байршуулсан болохоос, Хас банкинд хадгалуулах гэж байршуулаагүй. Тиймээс 2009 оны есдүгээр сарын 15-ны дотор зээлээ олгохгүй бол, тус аймагт байршуулсан мөнгийг эргүүлж татах хүртэл асуудал ярина хэмээж байлаа. Жижиг дунд бизнесийн зээлийг Зоос, Монгол шуудан, Капитрон, Улаанбаатар, Хас зэрэг арилжааны 5 банкаар дамжуулан олгосон байдаг. Ингэхдээ Жижиг дунд үйлдвэрийн газраас 30,8 тэрбум төгрөгийг хүүгүй арилжааны банкуудад байршуулсан юм. Арилжааны банкууд үүнийг 12 хувийн хүүтэй зээлд гаргасан гэдэг. Нэгэнт банкуудад хүүгүй байршуулсан мөнгө, бизнес эрхлэгчдэд 12 хувийн хүүтэй болж очиж байсан тул, энэ хүүг бууруулах хэрэгтэйг бизнес эрхлэгчид хэлж байсан ч, ингэх бололцоогүйг албаныхан учирлаж байсан нь саяхан. Нийслэл болон орон нутагт ойролцоо хэмжээний зээл олгосон учраас ижил хэмжээний ажлын байр бий болох учиртай. Гэтэл нийслэлд 885 ажлын байр, орон нутагт 3537 ажлын байр бий болсон гэх судалгаа хожим гарсан байдаг юм. Тиймээс нийслэлд яагаад бага ажлын байр бий болов гэдэг асуулт дагалдаад гарч ирэх нь тэр. Үүнд тэр үеийн Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын Санхүү хөрөнгө оруулалт, эрхзүй хариуцсан мэргэжилтэн Батмагнай: Улаанбаатар хотод нийт хичнээн ажлын байр бий болсон судалгаа бүрэн гараагүй байна гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ.

-2010 оныг бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил болгон зарлав-

Монгол улсын эдийн засагт хувь нэмрээ оруулж яваа бизнес эрхлэгчдээ дэмжих зорилгоор Засгийн газар 2010 оныг бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил болгон зарласан байдаг. Бизнесийн орчны шинэтлгэлийн жилийн ажлыг зохион байгуулах, хяналт тавих албаны гишүүн, тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Бизнесийн орчны шинэтлгэлийн жилийн хүрээнд бизнес эрхлэгчдэд үйл ажиллагаа явуулах таатай боломж олгож, тусгай зөвшөөрлийн шат дамжлагыг цөөлөх, зээлийн хугацааг уртасгаж, хүүг бууруулах, төрийн үйлчилгээг ил тод болгож, хүнд сурталыг арилгах чиглэлээр тодорхой ажлууд хийхээр төлөвлөсөн талаар хэлж байв. Энэ хүрээнд 2010 онд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд өмнөхийн адил 30,8 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөсөн юм. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамны Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Бадарч: 2010 онд олгохоор төсөвлөсөн 30,8 тэрбум төгрөгийн 6,5 тэрбум төгрөгийг зээлийн баталгааны сан болон санхүүгийн түрээсийн үйлчилгээнд зарцуулна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Харин тэр үеийн Жижиг дунд үйлдвэрийн газрын Санхүү, хөрөнгө оруулалт, эрхзүй хариуцсан мэргэжилтэн Батмагнай: Барьцаа хөрөнгөгүй зээлдэгчид баталгаа гаргуулан авч 1,5 тэрбум төгрөгийн зээл авах бололцоотой гэж тодотгон хэлсэн байдаг. Харин үлдэх мөнгийг нь зээлд гаргахаар төлөвлөсөн юм. Ингэхдээ 9 тэрбум төгрөгийг бүс нутгийн үйлдвэрлэл дэмжихэд, 5 тэрбумыг нь хотын бизнес эрхлэгчдэд, 10,5 тэрбумыг орон нутгийн бизнес эрхлэгчдэд зээлэхээр төлөвлөсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг аймагт 500 сая төгрөг зарцуулагдах тооцоо тухайн үед гарч байсан билээ. Үүгээр тооцвол, орон нутгийн үйлдвэрлэгчдэд 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл, нийслэлийн үйлдвэрлэгчдэд 100 хүртэлх сая төгрөгийн зээл олдохоор байв. Өөрөөр хэлбэл, нэг аймагт 10, нийслэлийн хэмжээнд 50 бизнес эрхлэгч уг зээлд хамрагдах бололцоотой судалгаа гарч байсан юм. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайд Золжаргал: Аймаг, нийслэлийн засаг даргын дэргэд төсөл сонгон шалгаруулах дэд комисс байгуулсан. Нийслэл, хөдөө орон нутгийн бизнес эрхлэгчид энэ коммист зээл хүссэн төслөө 2010 оны гуравдугаар сарын 15-ны дотор өгөх ёстой. Комисс төсөлтэй танилцаж шаардлага хангасан болон хангаагүй төсөлд 10 хоногийн дотор хариу өгнө. Шаардлага хангасан төслийг цааш арилжааны банкууд руу явуулна. Тухайн банк зээлийн эрсдлийг судалж үзээд зээл олгох эсэхийг 14 хоногийн дотор шийдвэрлэх юм гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ. 2010 оны тухайд Хас, Хадгаламж, Хаан, Төрийн гэсэн 4 арилжааны банкаар дамжуулан уг зээлийг олгохоор тогтсон байдаг. Жилийн 12 хувийн хүүтэй, 3 жилийн хугацаатай уг зээлийг 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 15-наас олгож эхэлсэн бол, 2010 оны тавдугаар сарын 30-ны өдөр дуусгавар болгосон юм. Ингэхдээ эхний жил үндсэн зээл төлөхгүй, дараагийн жилээс үндсэн зээлээ төлж эхлэх нөхцөл тавьсан байдаг. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: Тухайн бизнесээ нэгээс доошгүй жил эрхэлсэн. Татварын болон банкны өргүй байх, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах холбогдох зөвшөөрлийг авсан байх, үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах мэргэжлийн боловсон хүчинтэй байх, бүтээгдэхүүнээ борлуулах зах зээлээ судалсан  байх зэрэг шалгуур хангасан аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгосон болохыг хэлдэг билээ.

-Зээлийн батлан даалтын сантай болов-

Жил ирэх тусам жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд олгох зээлийн хэмжээ нэмэгдэж байсан ч, дийлэнх нь энэ зээлд хамрагдаж чаддаггүй байлаа. 2009 онд Жижиг, дунд үйлдвэрийн газарт 4800 гаруй төсөл ирснээс гуравны нэг нь зээлд хамрагдсан байх жишээтэй. Үүнийг холбогдох албаныхан төсөл ирүүлсэн бизнес эрхлэгчдийн дийлэнх нь барьцаа хөрөнгөгүй байсан учир зээлд хамрагдаж чадаагүй гэж тайлбарлаж байсан юм. Тиймээс энэ бэрхшээлийг арилгах үүднээс жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд 2009 онд олгохоор төлөвлөсөн 30.8 тэрбум төгрөгийн 1,5 тэрбумыг нь зээлийн баталгаанд зориулахаар шийдвэрлэсэн байдаг. Ингэхдээ, нийслэл болон орон нутагт хуваарилсан мөнгөний 10 хувьтай тэнцэх мөнгөнд баталгаа гаргахаар яригдаж байсан ч, хойшилсон юм. Зээлийн баталгааны сангийн тухай хууль байхгүйгээс болоод хойшлогдсон гэдэг. Тиймээс Сангийн яам, Хууль зүй дотоод хэргийн яамтай хамтран зээлийн баталгааны сангийн тухай хуулийг боловсруулж эхэлсэн юм. Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яам, Германы техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, Монголын банкуудын холбоо хамтран зээлийн баталгааны сангийн тухай хуультай уралдан, зээлийн баталгааны сан дэлхийн улс орнуудад ямар байдгийг судалж туршлага судалсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэд зээлийн баталгааны сан байгуулахад юу шаардлагатай, юуг анхаарах хэрэгтэй, олон улсад ямар байдгийг судалсан юм. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын орлогч дарга Ухнаагийн Отгонбаяр: Хөдөө, аж ахуйн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг бизнес эрхлэгчдэд гол төлөв зээлийн баталгаа гаргаж өгөх хэрэгтэйг Румыний Зээлийн батлан даалтын байгууллагын гишүүн Вивиане Василе зөвлөж байсан. Тус улсад төрийн болон хувийн хэвшлийн зээлийн баталгааны сан байдаг. БНСУ-ын зээлийн баталгааны сан мөн төрийн болон хувийн хэвшлийн оролцоотой болохыг Солонгосын Батлан даалтын байгууллагын мэргэжилтэн Элли Чон мэдэгдсэн талаар хуучилж байсан юм. Дэлхийн улс орнуудын зээлийн баталгааны сан төрийн оролцоотой байдаг. Тиймээс монголчууд мөн төрийн оролцоотой зээлийн баталгааны сан байгуулах нь зөв гэж үзэж байсан юм. Төрийн оролцоотой гэдэг нь улсын төсвөөс багагүй мөнгө гаргаж, зээл авч буй иргэдэд тэрхүү сангаас баталгаа гаргана гэсэн үг юм. Хэрэв зээл авсан иргэд зээлээ эргүүлэн төлөхгүй бол, эрсдэлийг нь хэн хариуцах вэ гэсэн асуулт тухайн үед гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын орлогч дарга Ухнаагийн Отгонбаяр: Баталгааны сан өөрсдөө эрсдэлээ хүлээх ёстой гэсэн хариулт өгч байсныг энэ дашрамд дурдахад илүүдэхгүй биз ээ. Гэхдээ Зээлийн баталгааны санг төр болон хувийн хэвшлийн оролцоотой байгууллаа гэхэд эрсдэлээ хуваалцах хэрэгтэй гэж үзэх хүмүүс байх нь байсан. Удалгүй хуультай болж Зээлийн батлан даалтын сан 2011 оноос үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн гэдэг. Зээлийн батлан даалтын сан үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээс хойш 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны байдлаар 6,3 тэрбум төгрөгийн батлан даалт гаргасан судалгаа бий. Тэр үеийн Зээлийн батлан даалтын сангийн зөвлөх Балгансүрэн: Цаашид 100 хүртэлх тэрбум төгрөгийн баталгаа гаргах бололцоотой гэх тайлбарыг өгч байсан юм. 

-Сум хөгжүүлэх сан байгуулав-

Хамтарсан засгийн газар 2011 оны дөрвдүгээр сарын 27-ны өдөр 134-р тогтоол гаргаж Сум хөгжүүлэх сан байгуулж байлаа. Суманд үйлдвэрлэл хөгжүүлж, ажлын байр шинээр бий болгох зорилгоор энэ санг байгуулсан юм. Сум хөгжүүлэх санд анх улсын төсвөөс 24 тэрбум төгрөг байршуулж, 1 суманд хүн амын тооноос хамаарч 50-265 сая төгрөгийн зээлийг, 3 хувийн хүүтэй, 36 сарын хугацаатай олгохоор тогтсон байдаг. Энэ зээлийг тухайн суманд бүртгэлтэй иргэд, аж ахуйн нэгжүүд авах боломжтой байлаа. Гэхдээ ямар нэгэн зээлийн өрийн үлдэгдэлгүй байх ёстой гэсэн шаардлагыг тэдэнд тавьж байсан юм. Энэ болзлыг хангасан, зээлийг зориулалтын дагуу ашиглаж, хугацаандаа төлөх чадвартай иргэн, аж ахуйн нэгжүүд зээлийн төслөө сумын засаг даргаар ахлуулсан орон тооны бус ажлын хэсэгт хүргүүлж байлаа. Шаардлага хангасан төсөл ирүүлсэн иргэн, аж ахуйн нэгжтэй сумын засаг дарга гэрээ байгуулж, сумдуудад нээсэн төрийн сангийн тусгай дансаар дамжуулан зээл олгохоор тогтсон байдаг. Тэр үеийн Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Ням-Осор: 2011 оны эхний хагас жилийн байдлаар 329 сумаас 240 сумын үйлдвэрлэл эрхлэгчид сум хөгжүүлэх сангийн хөнгөлөлттэй, урт хугацаатай зээлд хамрагдсан болохыг хэлж байлаа. Сумын засаг даргаар ахлуулсан орон тооны бус ажлын хэсгийнхэн сангийн хөрөнгийн зарцуулалт, зээлийн ашиглалт, эргэн төлөлтөд хяналт тавьж ажилласан байдаг. Тиймээс барьцаа хөрөнгөгүй иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгох хүндрэлтэй байсан талаар зарим аймгийн засаг удирдлагууд хэлдэг. Харин тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Баттулга: Сум хөгжүүлэх сангаар дамжуулан олгосон 3 хувийн хүүтэй зээлд ямар нэгэн барьцаа хөрөнгө шаардаагүй гэсэн тайлбар өгч байлаа. Жижиг дунд үйлдвэрийн газар мөн ийм тайлбар өгч байсан юм. Гэвч зээлийн эргэн төлөлтийг аймгийн засаг дарга нар өөрсдөө хариуцах учир зарим нь барьцаа хөрөнгөгүй иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олгохгүй байсан гэх шүүмжлэл гарч байсан нь нууц биш. Энэ нь зарим аймагт сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголт удаашрах нэг шалтгаан болсон юм. 2011 оны долоодугаар сарын 26-ны өдрийн байдлаар сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголтын явц аймагт бүрт харилцан адилгүй байлаа. Зарим аймгуудад 30 хувьтай байхад, зарим аймагт 90 хувьтай байсан юм. Ингэснээр улсын хэмжээнд сум хөгжүүлэх сангийн зээл олголт 71 хувьтай гарсан юм. Энэ зээлд хамрагдсан иргэн, аж ахуйн нэгж 2000 гаруй ажлын байр хадгалж, 5000 гаруй ажлын байр шинээр бий болгосон гэх мэдээллийг Жижиг, дунд үйлдвэрийн газраас өгдөг. Сум хөгжүүлэх сангаас эхний гурван жил 72 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бол, 2014 онд 12 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор төсөвлөж байсан юм.

-Засгийн газрын 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, 150 тэрбумыг нь жижиг дунд үйлдвэрлэлд зарцуулав-

Монгол Улсын Засгийн газар 2011 онд 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалахаар болсон юм. Тэр үеийн Сангийн яамны санхүү, эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Үүний 72 тэрбум төгрөгийг нь Засгийн газрын 2009 оны 368 дугаар тогтоолоор батлагдсан Төрийн албан хаагчдыг орон сууцны зээлд хамруулах журмын дагуу Орон сууц санхүүжилтийн корпорациар дамжуулан 4000 айлын орон сууц хөтөлбөрийн санхүүжилтэд зарцуулахаар төлөвлөсөн. Харин 150 тэрбум төгрөгийг жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд, үлдэх 150 тэрбум төгрөгийг ноос ноолуурын үйлдвэрүүдэд 5-10 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлэхээр тогтсон тухай хэлж байсан юм. Энэ ажлын хүрээнд эхний ээлжийн 36 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын бондыг 2011 оны зургаадугаар сарын 8-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ, тус бүр нь 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 360 мянган ширхэг үнэт цаасыг арилжаалсан юм. Үүний 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 1 жилийн хугацаатай 7,3 хувийн хүүтэй. 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 1,5 жилийн хугацаатай 7,75 хувийн хүүтэй. Үлдэх 12 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг 2 жилийн хугацаатай 8 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ 1-1,5 жилийн хугацаатай үнэт цаасны хүүгийн төлбөрийг хугацааны эцэст. Харин хоёр жилийн хугацаатай үнэт цаасны хүүгийн төлбөрийг эхний жилийн эцэст болон хугацааны эцэст тус тус олгох нөхцөлтэй байжээ. Засгийн газар ийнхүү 2011 оны зургаадугаар сард 36 тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалсан бол, үлдэх 36 тэрбум төгрөгийн бондыг 2011 оны долоодугаар сард Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ өмнөхийн адил 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 360 мянган ширхэг үнэт цаасыг арилжаалсан юм. Үүнээс 160 мянган ширхэг үнэт цаасыг 2 жилийн хугацаатай 7,5 хувийн хүүтэй. 100 мянган ширхэг үнэт цаасыг 3 жилийн хугацаатай 7,8 хувийн хүүтэй. 50 мянган ширхэг үнэт цаасыг 5 жилийн хугацаатай 8,5 хувийн хүүтэй. Үлдэх 50 мянган ширхэг үнэт цаасыг 7 жилийн хугацаатай 9 хувийн хүүтэй арилжаалсан байдаг. Засгийн газрын дээрх үнэт цаасны хүүг жил бүрийн эцэст төлөх нөхцөлтэй байснаас гадна, хүүгийн орлого татвараас чөлөөлөгдөж байжээ. Ийнхүү 2011 онд Засгийн газраас нийт 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан үе шаттайгаар арилжаалсан байдаг. Тэр үеийн Монголын Хөрөнгийн биржийн Олон нийттэй харилцах хэлтсийн мэргэжилтэн Одбаяр: Засгийн газрын бондыг 2011-09-24-ний байдлаар бүгдийг нь арилжаалж амжаагүй байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тодруулбал, 2011 оны есдүгээр сарын байдлаар Монголын хөрөнгийн бирж дээр 180 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын бонд арилжаалжээ. Үлдэх бондыг 2011 оны аравдугаар сард багтаан арилжаалж дуусгах боломжтойг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ үед Засгийн газрын 372 тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалагдаж дуусна гэсэн хүлээлттэй байсан юм.

7.2 Ноолуурын зах зээл

-Ноолуурын үнэ уруудаж, улс төрчид ханш өсгөх амлалт өгөв-

Одоогоос хэдэн жилийн өмнө малчдын ноолуурыг худалдаж авах хятад наймаачид, монгол ченжүүд хаа сайгүй байлаа. Эрэлт их байсан тул ноолуур үнэтэй түүхий эдийн тоонд зүй ёсоор ордог байсан цаг. Харин 2008 оноос нөхцөл байдал ондоогоор эргэж ноолуур худалдаж авах гадаад, дотоодын худалдаачид эрс цөөрсөн юм. Шалтгаан нь их энгийн. Хятадууд 2007 онд Хубай мужид ноолуурын чиглэлийн ямаа өсгөж, цасан цагаан өнгөтэй, нарийн ширхэгтэй, алмазан ноолуурыг гаргаж авсан гэдэг. Нэгэнт өөрсдөө чанартай, бас хангалттай хэмжээний түүхий эдтэй болсон тул урд хөршийн наймаачид монголчуудын ноолуурыг аваад байх шаардлагагүй болжээ. Авсан ч үнэ унагаж эхэлсэн байна. Үүнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд килограмм нь 40 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан ноолуурын үнэ хоёр дахин буурч 20 мянган төгрөгийн ханштай болох нь тэр. Энэ үед судлаач Батбаяр: Нэг хэсэг ноолуурын үнэ 40 мянган төгрөгт хүрсэн. Хятадын ноолуурын үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүндээ их хэмжээний ноос хольж, дэлхийн зах зээлд хямдаар худалдаалж байсан. Ноолууран бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд хямдаар худалдаалагдаж эхэлсэн тул эрэлт нь огцом нэмэгдсэн юм. Энэ нь нэг хэсэг ноолуурын үнэ өсөхөд хүргэсэн. Харин хятадын үйлдвэрлэсэн хольцтой ноолуурыг сүүлийн үед худалдаж авах хүн цөөрөөд байна. Үүнээс үүдээд ноолуур ханш 20 ам.доллар руу дөхөж ирээд байна. Үүнийг манай малчид ноолуурын үнэ буурч байна гэж ойлгоод байгаа. Үнэндээ ноолуурын үнэ буураад байгаа хэрэг биш. Бодит өртөгтөө дөхөж ирээд байгаа нь энэ юм гэсэн тайлбарыг өгч байлаа. Нөгөө талаас Гоёо компанийн ерөнхий захирлын албыг хашиж явсан Энхамгалан: Дэлхийн эдийн засгийн хямрал ноолуурын үнэ унахад хүргэсэн болохыг хэлж байлаа. Тэгвэл тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Стратеги төлөвлөлт бодлогын газрын Хөнгөн үйлдвэр хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Рэгзэдмаа: Ноолуурын үнэ таван жилийн хугацаатай хэлбэлздэг. Ноолуурын үнийн зах зээлийг ерөнхийдөө Хятад тодорхойлж байдаг. Ноолуурын үнэ унаад байгаа нь манай дотоод эрэлттэй холбоотой биш. Энэ нь олон улсын хэмжээнд бараа ихэссэн. Олон улсын зах зээлд ноолууран бүтээгдэхүүний нөөц ихэссэн учраас цаашид ноолуурын үнэ тогтвортой хэмжээнд байна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Ноолуурын үнэ циклээр өсч буурдаг. 2008-2009 онд ноолуурын үнэ буурдаг цикл тохиожээ. Энэ нь дор хаяж таван жил үргэлжлэх байх гэсэн тайлбарыг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Ингэснээр 2008 онд түүхий эдийн Эмээлт захад өмнөх оны самнасан хуучин ноолуур киллограмм нь 20 мянган төгрөг, шинээр самнасан ноолуур килограмм нь 24 мянган төгрөгийн ханштай болоод байв. Ноолуур малчдын амжиргааны нэг эх үүсвэр. Ноолуурын үнэ ингэж хямдарсан нь малчдад хүндээр тусч байсан нь мэдээж. Тиймээс тэд ноолуурын үнэ өсөхийг тэсэн ядан хүлээж суусан биз. Харин ноолуурын үнэ буурдаг цикл ирсэн тул тэд таван жил ноолуурын үнэ өсөхийг хүлээж суух хэрэгтэй болох нь тэр. Үүнийг далимдуулан улс төрчид ноолуурын үнийг өсгөнө гэж сонгуулиар шоудаад амжсан. Тухайлбал, 2008 оны парламентийн ээлжит сонгуулиар улс төрчид малчдад ноолуурын үнийг тэнгэрт гартал нь өсгөж өгнө гэж амлах нь тэр. Амласнаа хэрэгжүүлэхээр зарим улс төрчид нэг киллограмм ноолуур дотоодын зах зээлд 30 мянган төгрөгөөс доош орвол, Засгийн газар үүнийг нь 30 мянган төгрөгөөр худалдаж авах утгатай хуулийн төсөл санаалчилсан юм. Гэсэн ч энэ хуулийн төсөл УИХ-ын босго даваагүй билээ. Тиймээс малчдад тал алдахгүйн тулд улс төрчид нэг ямаанд 5000 мянган төгрөг өгөх хуулийн төсөл санаачилж, баталж, хэрэгжүүлсэн юм. Улс төрчид амлалтаа ингэж л хэрэгжүүлсэн. Харин ноолуурын үнэ өссөнгүй. Гэвч үүнээс улс төрчид сургамж авсангүй. Ноолуурын үнийг өсгөх удаах амлалт ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үер дахин гарах нь тэр. Тэр үеийн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Амарсанаа: Килограмм түүхий ноолуурт ногдуулдаг 4000 төгрөгийн гаалийн татварыг тэглэх хуулийн төсөл санаачилж УИХ-д өргөн барьсан талаар ярьж байсан юм. Хэрэв ноолуурт ногдуулдаг гаалийн татварыг тэглэвэл, уг түүхий эдийн үнэ өснө. Гэхдээ ноолуурын үнэ тэнгэрт гартлаа өсөхгүй байх гэж тэд үзэж байлаа. Энэ нь ч биеллээ олсон. 2008 онд 20 мянган төгрөг байсан киллограмм ноолуур 2009 онд 26 мянган төгрөг болж ялимгүй өссөн юм. 

-Үйлдвэрлэгчид түүхий эдгүй хоцорч, ноолуурын экпортын татварыг сэргээхийг шаардав-

Манай улс дэлхийн ноолуурын хэрэгцээний 30 орчим хувийг дангаар хангадаг. Ноолуураар баян улс атлаа энэ чиглэлийн үйлдвэрүүд нь түүхий эдгүй хоцорч байсан гашуун сургамж бий. Үйлдвэрлэгчид нь хөрөнгө мөнгөгүйн улмаас 2010-2011 онуудад түүхий эд бэлтгэж чадалгүй хоцорч байсан юм. Түүхий ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр тэглэсэн нь малчдын ноолуурын үнэ өсөхөд нөлөөлсөн ч, дотоодын үйлдвэрүүд түүхий эдгүй хоцороход хүргэсэн гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, ноолуур ямар ч татваргүй болсон учир хятадууд малчдын түүхий эдийг худалдаж авах нь ихэссэн аж. Эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор ноолуурын үнэ өсч, үйлдвэрлэгчид хөрөнгө мөнгөгүй учир жил дарааллан түүхий эдгүй хоцорчээ. Энэ тухай тэр үеийн Гаалийн төв лабраторийн ахлах байцаагч Цэрэнчимэд: Ноолуурын татварыг тэглэнгүүт малчид ноолуураа урд хөршид өгөх боллоо. Манай үйлдвэрлэгчид түүхий эд нь үргэлж хажууд нь хямд байх юм шиг санасан нь хожмийн алдаа боллоо. Тэд өнөөдөр түүхий эдгүй болсон тул ноолууранд ногдуулдаг байсан экспортын татварыг буцааж сэргээж өгөхийг хүсч байна гэсэн тайлбар өгч байх нь тэр. Тэр үеийн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны дэд сайд Золжаргал: Үйлдвэрлэгчдэд тулгарч буй бэрхшээлийг шийдэх арга зам хайж байна. Жил дараалан түүхий эдгүй хоцорч байгаа үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор 100 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, үүнийг монголбанкинд худалдаж, бондын орлогыг таван жилийн хугацаатай, тодорхой хувийн хүүтэй үйлдвэрлэгчдэд зээлэхээр төлөвлөж байгаа. Мөн ноолуурын татварыг сэргээх хүсэлтээ УИХ-д өргөн барина гэж ярьж байсан юм. Хэрэв ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг сэргээвэл малдчдад хэрхэн тусах бол. Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сумын малчин Амаржаргал: Ноолууранд ногдуулдаг экспортын татварыг сэргээвэл түүхий эдийн үнэ буцаад буурна. Бидний түүхий эдийг үйлдвэрлэгчид хямд авч байвал тэдэнд ашигтай. Тиймээс ноолуурын үнийг буулгах гэж хуучин татварыг сэргээе гэцгээж байгаа юм. Гаалийн татварыг сэргээе гэж байгаа бол эхлээд малчдын ноолуурыг урд хөршийн наймаачдаас өндөр үнээр авдаг болох хэрэгтэй гэж үзэл бодлоо хуваалцаж байв. Харамсалтай нь ингэх бололцоогүйг үйлдвэрлэгчид учирлаж байлаа. Хятадын засгийн газар үйлдвэрлэгчдээ дэмжихийн тулд урт хугацаатай зээл олгодог. Харин манай улс үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй, урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл олгодоггүй. Тиймээс малчдын ноолуурыг үнэтэй авч чадахгүй гэсэн тайлбарыг үйлдвэрлэгчдийн зүгээс өгч байсныг нуух юун. Хэрэв манай улс үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж хөрөнгө мөнгөөр туславал, малчдын бэлтгэж байгаа ноолуурыг бүрэн боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлоход валютын нөөцөө арвижуулаад зогсохгүй, урд хөршийн зах зээлийн үнээс хамаарахгүйгээр дотоодод ноолуурын үнийг өсгөх бололцоотой болох байлаа. Магадгүй ийм учраас үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, ноос ноолуурын үйлдвэрүүдэд бага хүүтэй, урт хугацаатай зээлсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үүнээс хойш үе үеийн Засгийн газар ноос, ноолуурын чиглэлийн үйлдвэрүүдээ тасралтгүй дэмжиж бага хүүтэй, урт хугацаатай зээлд хамруулахад анхаарч ирсэн юм.

-Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, ноос ноолуурын үйлдвэрүүдээ дэмжив-

Тухайлбал, Засгийн газар 2011 онд 372 тэрбум төгрөгийн бонд гаргаж, үүний 150 тэрбум төгрөгийг нь ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжихээр шийдвэрлэсэн юм. Ингэхдээ 100 тэрбум төгрөгийн бондын орлогыг ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжихэд зарцуулахаар болж, мөн оны төсөвт тусгайлан суулгаж өгсөн байдаг. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: УИХ-аар 2011 оны төсвийг танахгүй бол, тэр дундаа ноолуурын үйлдвэрүүдийг дэмжих зорилгоор төсөвт суулгасан 100 тэрбум төгрөгийг бууруулахгүй бол үйлдвэрлэгчид мөнгөтэй залгаж, ирэх хавраас түүхий эд нөөцлөх боломжтой болно хэмээн хэлж байсан юм. Улмаар ноолуурын үйлдвэрүүдэд хаягласан бондыг 2011 оны хавраас Монголын хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалж эхэлсэн байдаг. Харин босгосон хөрөнгөө 2011 оны сүүлээр Хаан, Худалдаа хөгжил, Голомт, Капитал, Улаанбаатар, Чингис хаан, Төрийн банкаар дамжуулан ноолуурын үйлдвэрүүдэд зээлж эхэлсэн юм. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдрийн байдлаар 36 ноолуур боловсруулах үйлдвэрт 97 тэрбум 798 сая төгрөгийн зээлийг дээрх банкуудаар дамжуулан 5 жилийн хугацаатай, 7 хувийн хүүтэй зээлсэн байлаа. Ийнхүү бондын орлогын ихэнх нь эзэддээ хүрсэн учраас ноолуурын үйлдвэрүүд 2012 онд түүхий эд бэлтгэх хангалттай хэмжээний хөрөнгө, мөнгөтэй болсон гэж холбогдох байгууллагууд үзэж байлаа. Тиймдээ ч ноолуурын үйлдвэрүүд өмнөх жилүүдээсээ илүү хэмжээний түүхий эд бэлтгэх боломжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан нь саяхан. Тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайд Баянмөнх: Ноолуурын үйлдвэрүүд өмнө нь 1000 тонн түүхий эд бэлтгэдэг байсан бол, санхүүжилтийн асуудал шийдэгдсэнээр 2000 тонн түүхий эд бэлтгэх боломжтой болсон хэмээн ярьж байсан билээ. Ийнхүү улсаас дэмжлэг авсаны үр дүнд үйлдвэрлэгчид түүхий эд нөөцлөх хөрөнгө мөнгөтэй болсон ч, үүний сургаар 2011 онд 50 мянган төгрөгөөр арилжаалагдаж байсан килограмм ноолуур 2012 онд 75 мянган төгрөг болж өссөн тал бий. Өөрөөр хэлбэл, эрэлт өссөнтэй холбоотойгоор зах зээлийн зарчмаараа үнэ өссөн юм. Зарим компаниуд үнийн өсөлтийг үл харгалзан түүхий эдээ бэлтгэж байсан ч, зарим нь ноолуурын үнэ эргэн буурахыг хүлээж суусан юм. Ноолуурын үнэ буурахаар түүхий эдээ бэлтгэхээр зэхэж суусан цөөнгүй компани байсан гэсэн үг. Тйимээс тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйдвэрийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын ахлах мэргэжилтэн Батцэцэг: Санхүүжилтийг нь шийдвэрлэж өгсөн ч, үнэ нь буурахыг хүлээж байгаад өмнөх жилүүдийн адилаар түүхий эдээ хятадуудын гарт алдаж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ноолуургүй хоцорч мэдэх нөхцөл байдал үүсэх вий гэж үйлдвэрлэгчдэд анхааруулж байсан билээ.

-Ноолуурын үйлдвэрүүдийг үргэлжлүүлэн дэмжив-

Манай улс 18 сая ямаатай. Нэг ямаа жилд 300 грамм ноолуур өгдөг гэвэл манай улс жилд 6000 тонн ноолуур бэлтгэдэг юм. Үүний 2000 тонныг боловсруулж, үлдсэнийг нь түүхийгээр нь экспортолдог гэх судалгаа бий. Тэр үеийн Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Стратеги төлөвлөлт, бодлогын газрын Хөнгөн үйлдвэр хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Рэгзэдмаа: Техниийн хүчин чадал хүрэлцэхгүйдээ бус, хөрөнгө мөнгө дутагдаж байгаагаас үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэн гаргаж байгаа ноолуурыг боловсруулж чаддагүй болохыг хэлдэг. Харин Гоёо компанийн гүйцэтгэх захирлын албыг хашиж явсан С.Энх-Амгалан: Үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэж байгаа ноолуурыг бүгдийг боловсруулахад их хэмжээний мөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгө нь үйлдвэрлэгчдэд байхгүй. Банкнаас зээл авахад зээлийн хүү өндөр байдаг. Нөгөөтэйгүүр экспортын татвар өндөр зэргээс авахуулаад ноолуурын үйлдвэрүүдээ төрөөс дэмжиж өгөхгүй байна хэмээн хуучилж байсныг энд дурдахад зүйтэй болов уу. Дээрх шалтгааны улмаас үйлдвэрүүд малчдын бэлтгэсэн ноолуурыг бүгдийг нь эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлох боломж хомс байлаа. Тиймээс малчдын бэлтгэж буй ноолуурыг бүрэн боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлох замаар малчин, үйлдвэрчин, улсаа хэн хэнийгээ дэмжих үүднээс сүүлийн жилүүдэд энэ салбарт хангалттай төрийн дэмжлэг үзүүлж ирсэн гэж ойлгож болно. Тухайлбал, Засгийн газар 150 тэрбум төгрөгийг бонд гаргаж ноос, ноолуурын үйлдвэрүүдээ дэмжиж байсан талаар дээр жишээ татан дурдсан. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар ч ноолуурын салбарт авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай тогтоолыг баталж, ноолуурын үйлдвэрүүдийг үргэлжлүүлэн дэмжиж ажилласан юм. Хөгжлийн банкинд ноолуур хөтөлбөрийн эргэлтийн хөрөнгийн зээлийн хүүг Монголбанкны бодлогын хүүтэй уялдуулан бууруулах, барьцаа хөрөнгийн нөхцөлийг хөнгөрүүлэх, үндэсний үйлдвэрүүдэд зээлийн хүүгийн татаас олгох асуудал үүнд багтсан байлаа. Улмаар түүхий эдийн нөөц бүрдүүлэхэд шаардлагатай 300 тэрбум төгрөг, Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр олгосон зээлийн хүүгийн татаасанд 30 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийхийг зөвшөөрч, эх үүсвэрийг судлан шийдвэрлэхийг Сангийн болон Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн сайдад тухайн үед даалгаж байсан юм. Ноолуурын салбарынхан өнгөрсөн онд нэг килограмм ноолуурыг 100 мянган төгрөгөөр тооцож, 5000 тонн ноолуур худалдан авахаар төлөвлөж, ноолуур бэлтгэлд ойролцоогоор 456.1 тэрбум төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгө шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Иймд Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр ноолуур бэлтгэлд 300 тэрбум төгрөгийг жилийн 12 хувийн хүүтэй олгохоор болж, үйлдвэрүүдийн зээлийн хүүгийн татаасыг жилийн 3 хувийн хүүтэй байхаар тооцсон юм. Ингэснээр үндэсний үйлдвэрүүд ноолуур бэлтгэлд нийт 366 тэрбум төгрөг зарцуулж, 3600 тонн ноолуур худалдан авч, 6400 тонныг гадаадын худалдан авагчдад борлуулах бололцоо бүрдсэн. Худалдан авсан ноолуурынхаа 20 хувийг нь угааж, 40 хувийг самнаж, үлдсэн 40 хувиар нь 2,4 сая ширхэг бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байлаа. Тэгвэл өнөөгийн засгийн газар ч энэ салбарыг үргэлжлүүлэн дэмжсээр байна. Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөнд Хөдөө аж ахуйг дэмжих 500 тэрбум төгрөгийн зээлийн хөтөлбөр багтжээ. Үүнээс газар тариаланд 100 тэрбум, хаврын ноолуур бэлтгэлийн ажилд зориулж 200 тэрбум, малчдыг дэмжих 200 тэрбум төгрөгийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан жилийн 3 хувийн хүүтэй олгож байгаа юм. Дашрамд дурдахад, малчид энэ жил 9700 орчим тонн ноолуур бэлтгэх урьдчилсан тооцоолол гарсан. Үүнийг үйлдвэрлэгчид худалдаж авах хөрөнгийн эх үүсвэрийг нь шийдвэрлэсэн гэсэн үг юм.

-Ноолуураа түүхийгээр нь бус, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортолно- 

Нэг килограмм ноолуураар 4 ширхэг цамц оёдог гэж үйлдвэрлэгчид ярьдаг. Нэг килограмм ноолуурыг түүхийгээр нь экспортлоход хэд болох уу. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлоход хэд болох уу. Мэдээж тэнгэр газар мэт үнийн зөрүү гарах нь ойлгомжтой. Эдийн засагчдын зүгээс урд хөрш рүү ноолуураа түүхийгээр нь экспортлох бус, дотооддоо боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортолвол малчдын түүхий эдийн үнэ хүссэн хүсээгүй өсөхөөс гадна, үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс улсад авах татвар нэмэгдэнэ гэж зөвлөдөг. Манай улс 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны байдлаар малчдын бэлтгэсэн ноолуурын 20 хүрэхгүй хувийг дотооддоо угааж, самнаж, боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байлаа. Тэгвэл 2020 оны судалгаагаар манай улс бэлтгэсэн ноолуурынхаа 60-70 хувьд анхан шатны боловсруулалт хийж угаасан байдлаар экспортолсон байна. Тухайлбал манай улсын ноолуурын экспортын хэмжээ өнгөрсөн оны эцэст 243,5 сая ам.долларт хүрч, үүний 76 хувийг угаасан, 7 хувийг боловсруулсан, 17 хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн эзэлжээ. Тиймээс угаасан ноолуурын экспортыг багасгаж улмаар зогсоох, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл экспортыг нэмэгдүүлэхэд салбарын яам нь анхаарч ажиллаж байгаа юм. Энэ хүрээнд Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яам, Гадаад харилцааны яам, Монголын ноос ноолуурын холбоотой хамтран ноос, ноолуурын экспортыг нэмэгдүүлэх асуудлаар хилийн чанадад суугаа зарим дипломат төлөөлөгчийн газартай санал солилцох уулзалт хийсэн байдаг. Монгол ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны даавуун бүтээгдэхүүнийг АНУ, Канад, Япон, Шведийн болон дэлхийн зах зээлд сурталчлах, экспортлох асуудлаар санал солилцох энэ уулзалтад Монгол Улсаас Канад Улс, АНУ, Япон Улс, Швед Улсад суугаа Элчин сайдын яамд, Говь, Кашмир Холдинг зэрэг компанийн төлөөлөл оролцсон юм. Монголын ноолуур, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосон даавуун бүтээгдэхүүнийг Японы зах зээлд нийлүүлэхэд Монгол Улс, Япон Улсын хооронд байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн тухай хэлэлцээрийн хөнгөлөлт, АНУ, Канад, Шведийн зах дээлд гарахад худалдааны хөнгөлөлтийн схем GSP, EU GSP+ –ийн хүрээнд тус тус тарифын хөнгөлөлт эдэлдэг. Зорилтот зах зээлд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, экспортыг нэмэгдүүлэх зорилгоор талууд тодорхой чиглэл, төлөвлөгөө гаргаж ажиллахаар тохирчээ. Apparel Textile Sourcing үзэсгэлэнгийн ерөнхий зохион байгуулагч JPC Inc компанийн үзэсгэлэнгийн захирал Жон Ванкир, Гадаад харилцааны яам, Монголын ноос ноолуурын холбооны удирдлагуудтай цахим уулзалт мөн хийсэн байдаг. Уулзалтын үеэр Жон Ванкир Монгол ноолуурыг Хойд Америкт сурталчлах талаар болон үйлдвэрлэгч, борлуулагчийг холбох үзэсгэлэнгийн талаар танилцуулсан юм. Монголын ноос, ноолуурын холбоо Apparel Textile Sourcing үзэсгэлэнд 2021-2023 онд оролцох чиглэлээр үргэлжлүүлэн ажиллахаар болсон билээ.

-Монгол ноолуур Европ болон Америкийн зах зээлд-

Байгалиасаа нано бүтэцтэй учраас дээд зэргийн зөөлөн, хөнгөн, дулаан, уян хатан, бат бөх, амьсгалдаг, агаар шүүдэг, галд тэсвэртэй, байгальд задардаг зэрэг хүний эрүүл мэндэд ээлтэй учраас ноолууран бүтээгдэхүүн тансаг хэрэглээнд зүй ёсоор ордог. Тиймээс уг бүтээгдэхүүн өндөр хөгжилтэй орнуудын зах зээлд эрэлттэй байдаг юм. Манай улс дэлхийн түүхий ноолуурын 30-45 хувийг дангаараа хангадаг ч, монголд үйлдвэрлэв шошготой экспортын эцсийн бүтээгдэхүүний ердөө 10-хан хувийг нийлүүлж иржээ. Тухайлбал дэлхийн ноолуурын хэрэглээний 70 хувийг дангаараа хангадаг урд хөрш манай улсаас угааж самнасан ноолуур импортлон авч үүгээрээ эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дэлхийн зах зээлд нийлүүлж байгаа юм. Харин манай улс дотоодод үлдсэн түүхий эдээрээ эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж Америк, Герман, Солонгос, Япон, Бельги, Франц, Итали, Англи зэрэг 20 гаруй оронд экспортолж байна. Манай улс 2006 оноос Европын холбооны улсууд руу бараа бүтээгдэхүүн ямар ч экспортын татваргүй гаргаж эхэлсэн ч, уг хөнгөлөлт 2008 оны арвахоёрдугаар сарын 31-нээр дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс уг хөнгөлөлтийг дахин гурван жилийн хугацаагаар сунгасан талаар Гадаад харилцааны яамны Худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрынхан тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Ингэснээр 7200 нэрийн барааг импортын тэг татвартайгаар Европын холбооны 27 гишүүн оронд экспортлох хөнгөлөлт 2009 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн ч, 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд дахин дуусгавар болсон юм. Үүнийг дахин сэргээх хэлэлцээр үе үеийн Засгийн газрын үед хийгдэж, энэ боломжийг ашиглан аж ахуйн нэгжүүд ноолууран бүтээгдэхүүнээ Европын холбооны улсууд руу экспортолж ирсэн гэдэг. Харин сүүлийн үед АНУ-ын зах зээлд ноолууран бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх бодлого түлхүү баримталж байна. АНУ-ын Элчин сайд Майкл Клечески: Элчин сайдын яамны тэргүүлэх зорилтуудын нэг нь эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд нь Монгол Улсад туслах явдал бөгөөд ноолуурын салбарыг өргөжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх нь стратегийн чухал хэсэг. Энэ салбарыг цаашид хөгжүүлэх нь малчнаас экспортлогч хүртэлх нэмүү өртгийн сүлжээний бүх оролцогчдыг учир утга бүхий, тогтвортой орлоготой болгох юм гэж АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн санхүүжилттэй Монгол Улсын ноолуурын салбарын иж бүрэн судалгааны талаарх хэлэлцээрийн үеэр хэлсэн байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа АНУ-д айлчлах үеэрээ энэ асуудлаар тодохой яриа хэлэлцээр хийгээд ирсэн байдаг. Тодруулбал, монголд үйлдвэрлэв шошготой ноолууран бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх боломжийн талаар яриа хэлэлцээр өрнүүлээд ирсэн юм. АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүн энэ тухай хуулийн төслийг санаачлан Конгресстоо өргөн барих талаар ч тэр үед дуулдаж байлаа. Энэ хүрээнд дээрх хэлэлцүүлэг болж гуравдагч хөрш АНУ манай ноолуурын салбарыг өргөжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх нь стратегийн чухал нэг хэсэг гэж хэлсэн хэрэг юм. 

-Биржээр арилжсан ноос, ноолуур экспортолно-

2020 онд хонины ноос бэлтгэх хэмжээг 25 мянган тонн, тэмээний ноос бэлтгэх хэмжээг 1,1 мянган тонн байхаар төлөвлөсний дагуу нийт 89 үйлдвэрт хонь, тэмээний ноос бэлтгэлийн баримт олгожээ. 2020 оны түүхий эд бэлтгэлийн ажилд оролцохоор баримт олгогдсон 89 үйлдвэрээс 83 үйлдвэр нь 23,7 мянган тонн хонь, тэмээний ноос бэлтгэн авч үйлдвэрлэлээ явуулж байгаа юм. Давхардсан тоогоор 82 үйлдвэр 22,7 мянган тонн хонины, 17 үйлдвэр 0.9 мянган тонн тэмээний ноос бэлтгэсэн байна. Үндэсний үйлдвэрлэгчид 22,7 мянган тонн хонины ноос бэлтгэн авсан нь 2020 онд Монгол Улсаас бэлтгэгдэх боломжтой хонины ноосны нөөцийн 58,7 хувийг, 0,9 мянган тонн тэмээний ноос бэлтгэн авсан нь 2020 онд Монгол Улсаас бэлтгэгдэх боломжтой тэмээний ноосны нөөцийн 47,4 хувийг тус тус эзэлж байна. Хонь, тэмээний ноосны урамшууллыг бүртгэх цахим системд 2020 онд үндэсний үйлдвэрт 19,6 мянган тонн ноос тушаасан 90,064 малчин, малтай өрх 31,2 тэрбум төгрөгийн урамшуулалд хамрагдахаар бүртгэгдсэн байна. Малчдыг QR коджуулан бүртгэлжүүлэх ажил хийгдэж эхэлсэн тул ноосны урамшууллын систем 2021 оноос эхлэн малчдын цахим бүртгэлд үндэслэгдэхээр болсон. Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжих, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх зарим арга хэмжээний тухай Монгол Улсын Их Хурлын 2011 оны 30-р тогтоол, Хонины ноос, тэмээний ноос бэлтгэж үндэсний үйлдвэрт тушаасан хоршооны гишүүн малчин, мал бүхий этгээдэд урамшуулал олгох тухай журмын тухай Засгийн Газрын 2019 оны 343-р тогтоолыг мөрдлөг болгон 2020 оны хонь, тэмээний ноос бэлтгэлийн ажлыг зохион байгуулсан талаар салбарын яамнаас нь мэдэгдсэн.

Мөн мал эмнэлгийн ерөнхий газрын даргын тушаалаар Мал эмнэлгийн гэрчилгээний загвар, хэрэглэх зааврыг шинэчлэн баталсан. Энэхүү өөрчлөлтийн хүрээнд Олон улсын мал эмнэлгийн цахим гэрчилгээ авахад Хөдөө аж ахуйн биржээр арилжсан бараа, түүхий эдийн тодорхойлолтыг шаарддаг болж байна. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эд болох ямааны ноолуур, хонь, тэмээний болон завод ноосыг экспортод гаргахдаа заавал биржийн арилжаанд оролцсон тодорхойлолтыг үндэслэн цахим гэрчилгээг олгох юм. Мал эмнэлгийн гэрчилгээний загвар, хэрэглэх зааврыг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс нийтээр дагаж мөрдөх бөгөөд энэхүү журам нь Хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийн биржийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах чухал ач холбогдолтой юм. Хөдөө аж ахуйн биржээр арилжаалах бараа, түүхий эдийн нэр төрөл тус бүрээр биржийн итгэмжлэл хүсэгчид тавих шалгуур үзүүлэлтийг гаргасан байдаг. Тус шалгуур үзүүлэлтийг хангасан, арилжаанд орох бараа, түүхий эдийг хүлээн авч анхан шатны тордолт, чанарын хамгаалалт хийж хадгалах, боловсруулах үйлчилгээ үзүүлдэг этгээдэд бирж итгэмжлэл олгож гэрээ байгуулан хамтран ажилладаг. Энэ онд үр тарианы 23, түүхий эдийн 100 агуулах итгэмжлэхээр төлөвлөн ажиллаж байгаа бөгөөд Хөдөө аж ахуйн биржийн шалгуур үзүүлэлтийг хангасан 14 агуулахад итгэмжлэл олгоод байна. Мөн 67 агуулахыг итгэмжлэх үйл явц бичиг баримтын бүрдүүлбэрийн шатанд явагдаж байгаа юм.  2021 оны сүүл гэхэд төлөвлөгөөний дагуу биржийн итгэмжлэлийг бүрэн олгох зорилт тавин ажиллаж байна гэж салбарын яамнаас нь мэдэгдлээ.

7.3 Арьс ширний зах зээл

Манай улс 2020 оны эхний найман сарын байдлаар 6,1 сая америк долларын өртөг бүхий түүхий болон боловсруулсан арьс шир экспортолжээ. Цаашид эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж энэ төрлийн экспортын бүтээгдэхүүний үнийн дүнг өсгөх бодлого төрөөс баримталж байна. Дархан арьс ширний цогцолбор, Түүхий эдийн бэлтгэл, Дархан арьс шир боловсруулах үйлдвэрлэл төслүүд нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж олон улсын зах зээлд борлуулахаар ажиллаж байгаа. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дархан-Уул аймагт ажиллах үеэрээ Дарханы арьс, ширний үйлдвэр технологийн паркийн ажилтай танилцсан юм. Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулдаг 40 орчим арьс, ширний үйлдвэрийг энэ парктай нэгтгэх, цаашид ийм чиглэлийн мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдийг цогцолбор хэлбэрт оруулах, ажилчдын хороолол барих зэрэг саналаа Засгийн газарт оруулж хэлэлцүүлэх чиглэл өгсөн юм. Дархан арьс Ширний цогцолбор нь 2018 онд Дархан-Уул аймагт байгуулагдсан. Тус компани нь Хонгор сумын нэгдүгээр багт арьс шир, ноос ноолуур боловсруулах цогцолборын бүтээн байгуулалтыг 180 га газарт эхлүүлсэн байна. Тухайлбал, бог малын арьс боловсруулах 9 үйлдвэр, бод малын арьс боловсруулах 4 үйлдвэр тус бүр агуулахын хамт, ноос ноолуур угаах, самнах 2 үйлдвэр, эсгийний үйлдвэр, желатин уургийн үйлдвэр, судалгаа хөгжил, инновацийн төв, үйлдвэрийн зохицуулалттай цэвэрлэх байгууламж зэргийг барихаар төлөвлөн барилга угсралтын ажлаа эхлүүлээд байгаа юм. Төслийн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийн хүрээнд Испани, Энэтхэг, ХБНГУ-ын химийн бодисын технологийн зааврын дагуу лаборатори, хагас үйлдвэрлэл, үйлдвэрийн туршилтыг Хөнгөн үйлдвэрийн судалгаа, хөгжлийн хүрээлэнтэй хамтран гүйцэтгэжээ. 2020 оны наймдугаар сард төслийн талбайд хоёр хэлхээт цахилгаан түгээх, хангах дэд станц, дулаан хангамж, цэвэр усан хангамж, ариутгах татуурга, уурын станц, ноос боловсруулах үйлдвэрийн гурван блок барилга угсралтын ажил, ноос угаах үйлдвэрийн цэвэрлэх байгууламж, арьс ширний үйлдвэрийн бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн барилга угсралтын ажлууд хийгджээ. 

Лидер капитал компани төслийн бүх оролцогч талуудыг нэгтгэн хөгжүүлэх бодлогыг баримтлан ажиллаж байна. Энэ хүрээнд дотоодын компаниудаас гадна Испанийн Консури Лидер компанитай хамтран бог малын арьс боловсруулах нэг үйлдвэрийг байгуулах юм. Консури лидер нь Манго, Зара зэрэг дэлхийн брэндүүдэд арьс, шир нийлүүлдэг европын томоохон компани. Энэ компанитай урт хугацааны нийлүүлэлтийн гэрээг амжилттай байгуулсан байна. Мөн бусад орны туршлага бүхий компаниудтай хамтран ажиллах ажлын хэсэг байгуулжээ. Энэ чиглэлийн боловсруулах үйлдвэрлэл уналтад орж арьс шир үнэгүйдээд байгаа цаг мөчид малчид дундын зуучлагчгүйгээр түүхий эдээ эцсийн үйлдвэрлэгчдэд шууд нийлүүлэх боломж бүрдэх юм. Ингэснээр арьс, ширний үнэ одоогийнхоос 6-8 дахин өсөх боломжтой болно. Арьс, ширний салбарт дэлхийд нэр хүнд бүхий гадаадын компаниудтай хамтран ажилласнаар дотоодын үйлдвэрүүдэд олон улсын менежмент нэг талаас нэвтэрч байна. Нөгөө талаас арьс шир боловсруулах олон улсын технологи буюу ноу-хау нэвтэрч байгаа юм. Үүний нэг тод жишээ бол өнгөрсөн хугацаанд Монгол малын арьсанд тохирох, олон улсын стандартын шаардлага хангахуйц технологийг боловсруулж эхний туршилтын бүтээгдэхүүнийг гаргасан явдал. Урт хугацааны нийлүүлэлтийн гэрээний дагуу өнгөрсөн онд 600 мянган ширхэг богийн арьс Испани руу илгээхээр болсон юм. Улмар Монгол Улсын Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр болж, Дархан арьс ширний цогцолборын бүтээн байгуулалт төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн дүрмийг батлав. Компани нь 100 хувь төрийн өмчит бөгөөд нэг хувьцаа эзэмшигчтэй байхаар дүрэмд тусгажээ. Компани зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх, хөрөнгө төвлөрүүлэх, хөрөнгө оруулах, хөрөнгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх, дэд бүтэц байгуулах, эзэмших, дэд бүтцийн эд хөрөнгө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах зэрэг үйл ажиллагаа явуулна. Компанийн өөрийн хөрөнгө хувьцаанаас бүрдэх бөгөөд нэг бүр нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэ бүхий 200 сая энгийн хувьцаатай байхаар тооцжээ. Дархан арьс ширний цогцолбор байгуулах төслийн бүтээн байгуулалт тухайн үед 23 хувьтай байсан юм. Цахилгаан, дулаан, уур, бохир ус цэвэрлэх байгууламж зэргийн ажлыг хувийн хэвшлийнхэн өөрийн болон Хөгжлийн банкны зээлээр эхлүүлжээ. Төслийг 552 гаруй тэрбум төгрөгөөр хэрэгжүүлэх юм.  

7.4 Атрын дөрөвдүгээр аян

Манай улс өмнө нь атрын I, II аяныг хэрэгжүүлж дотоодын гурилын хэрэгцээгээ 100 хувь хангаад зогсохгүй, гадаадад гурил экспортолдог байв. Харин 1990 оноос хойш нийгэм, эдийн засгийн шилжилтийн явцад газар тариалан эрхлэлт буурч, гурилын үйлдвэрүүд дотоодын нийт хэрэгцээний дөнгөж 40 гаруй хувийг хангаж, үлдсэн хувийг гаднаас импортолж ирсэн. Харин 2008 онд газар тариалангийн салбарт сэргэлт гарсан жил болсон юм. Тэр үед атрын III аяныг эхлүүлж улаан буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоосоо хангаж эхэлсэн учраас тэр. Мэдээж олон жил шинэчлэлт хийгдээгүй энэ салбарт техник хэрэгсэл сайжруулахаас авахуулаад хийх ажил тун ч их байлаа. Тухайлбал, 1990 оноос хойш газар тариаланд ашиглаж байсан техник хэрэгслийн 70 хувийг шинэчлэх шаардлага тулгарсан юм. Техник, сэлбэг, материалыг засвар үйлчилгээний төвтэй нь оруулж ирснээр уринш, хаврын тариалалт, намрын ургац хураалтыг тус бүр 21 хоногт хийх бололцоотой болгох гэж тэр. Энэ дагуу техникийн шинэчлэлтээр 120 морины хүчин чадалтай 220 трактор, 35 морины хүчин чадалтай 80 тракторыг оруулж ирснээр 650 мянга га-д үр хөнгөхөн суулгах боломжтой болсон юм. Үүнээс гадна, атрын III аяныг эхлүүлж байхад 20-25 мянгад га-д усалгаатай газар тариалан явагдаж байсан бол, үүнийг 55 мянган га-д хүргэсэн билээ.

Ингэснээр төмс, хүнсний ногоо, малын тэжээл, тарианыхаа 30 хувийг усалгаатай болгож чадсан гэж үздэг. Мөн тухайн үед үрийн шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгарч байлаа. Тиймээс эрдэм шинжилгээний байгууллагууд хөрөнгийн чадвартай аж ахуйн нэгжүүдэд түшиглэж үр үржүүлгийн төвүүд байгуулах зорилт тавьж, 2008 онд 6000 тонн үрийг гаднаас авч ирж үржүүлэх ажил эхлүүлсэн юм. Гурван жилийн хугацаанд дотоодод үрээ үржүүлснээр 2011 оноос гаднаас үр авах шаардлагагүйд хүрнэ гэж холбогдох албаныхан тухайн үед хуучилж байсан нь саяхан. Өөрөөр хэлбэл, өндөр үнээр үр импортлохгүй, дотоодоосоо хангах зорилт тавьж ажилласан юм. Тиймдээ ч тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд сүүлийн жилүүдэд үрийн буудай нөөцөлж ирснийг хэн хүнгүй мэднэ. Ийнхүү 2008 онд 230 мянган га газарт тариалалт хийж, 2009 онд 300 мянган га газарт, 2010 онд 350 мянган га газрыг эргэлтэд оруулж атрын III аяныг эхлүүлж байлаа. Гурван жилийн хугацаанд хэрэгжсэн атрын гуравдугаар аянд 490 тэрбум төгрөг тухайн үед шаардагдаж байсан нь нууц биш. Үүнийг бүгдийг нь төрөөс гаргасан гэвэл өрөөсгөл. Санхүүжилтийн 70 хувийг тариаланчид гаргаж, 22 хувьд нь төрөөс тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлж, 4 хувийг төрөөс цэвэр гаргаж, үлдсэн 4 хувийг гадаадын зээл тусламжийн хөрөнгөөр шийдвэрлэсэн гэгддэг.

Тухайн үед тариаланчдад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор зээлийн хүүгийн хөнгөлөлтийн хөтөлбөрийг ч давхар хэрэгжүүлсэн юм. Үүнд арилжааны банкнаас тариаланчдад олгох зээлийн хүү 11 хувиас хэтрэхгүй байхаар тусгаж, хүүгийн тодорхой хувийг засгийн газраас графикийн дагуу шийдвэрлэж өгсөн. Ингэснээр тариаланчид жилийн 7,5 хувийн хүүтэй зээл авах нөхцөл бүрдсэн билээ. Ийнхүү манай улс атрын III аянаар буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоос хангах зорилт тавьж ажиллаад 10 гаруй жилийг ардаа орхилоо. Тэгвэл атрын IV аянаар буудай болон гурилын хэрэгцээгээ дотоодоосоо хангаад зогсохгүй экспортлогч орон болох зорилт тавьжээ. Эрх баригч МАН хоёр ч удаагийн УИХ-ын сонгуулиар атрын IV аяныг явуулахаа мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, энэ ажил эхлэх шатандаа яваа юм. Өнгөрсөн жил улсын хэмжээнд 394 мянган га-д үр тариа, үүнээс 364 мянган га-д улаанбуудай, 18 мянган га-д төмс, 10 орчим мянган га-д хүнсний ногоо, 61 мянган га-д тосны, 53 орчим мянган га-д тэжээлийн ургамал, нийтдээ 537 орчим мянган га-д тариалалт хийжээ. Урьдчилсан балансаар 513 мянган тонн үр тариа, үүнээс 487 мянган тонн буудай, 237 мянган тонн төмс, 113 мянган тонн хүнсний ногоо, 33 орчим мянган тонн тосны ургамал, 110 мянган тонн малын тэжээлийн ургамал хураан авахаар төлөвлөсөн юм. 

Ургац хураалтад нийтдээ 1020 ширхэг комбайн ашигласнаас 300 нь дэвшилтэт технологид суурилсан 2-6 жил ашиглаж байгаа өндөр хүчин чадлынх юм. Төмс хураах комбайн 70 ширхэг, төмс ухагч 410 ширхэг, үр тариа цэвэрлэх, ялгах, ачих зориулалттай 678 ширхэг техник, тоног төхөөрөмж ашигласнаас гадна ОХУ-аас үр тариа хураах 30 комбайн, Беларусь улсаас төмс хураах зориулалттай 50 трактор, 30 төмс ухагч, 3 төмсний комбайныг яаралтай авч ирж ургац хураалтад ашиглана. Ингэснээр ургац хураалтыг технологийн 20-25 хоногт багтаах боломжтой. Улсын хэмжээнд үр тариа хадгалах 523 мянган тонн багтаамжтай төмөр бетон элеватор байгаагаас Хөдөө аж ахуйг дэмжих санд 182 мянган тонн, хувийн хэвшилд 341 мянган тонн нь ашиглагдаж байна. Хөдөө аж ахуйг дэмжих сангийн 146 мянган тоннын элеваторт ариутгал, засвар үйлчилгээ хийж буудай хүлээн авахад бэлэн болсон гэж тухайн үед салбарын яам нь мэдэгдэж байв. Тэгвэл тус салбарынхан зорьсондоо хүрч 2020 оны гүйцэтгэлээр нийт 428.9  мянган тонн үр тариа хураан авч, гурилын үйлдвэрүүдэд 238.6 мянган тонн буудай нийлүүлээд байна. Үүнийг өнгөрсөн оных нь ургацын дүнтэй харьцуулахад үр тариа 4.1 мянган тонноор, төмс 49.7 мянган тонноор, хүнсний ногоо 18.9 мянган тонноор, тэжээлийн ургамал 49.8 мянган тонноор тус тус өссөн үзүүлэлт боллоо. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд З.Мэндсайхан салбарыг ирэх жилүүдэд хөгжүүлэх дунд хугацааны бодлогоо танилцуулахдаа манай улс хүнсний аюулгүй байдлаа хангах, гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэгцээг дотоодоос бүрэн хангах, импортыг орлох экспортын баримжаатай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлд түлхүү анхаарахаа мэдэгдэж байв. Тухайлбал, улаан буудайн хэрэгцээг 100 хувь дотоодоос хангаж, ирээдүйд гадаадад 200 мянган тонн гурил экспортлох зорилт тавьж байгаа юм. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И өнгөрсөн онд манай улсад айлчлах үеэр Монголоос Хятад руу гурил экспортлох үеийн хяналт шалгалт, хорио цээрийн шаардлагын тухай баримт бичиг байгуулж амжсан билээ. 

7.5 Сүүний урамшуулал олгов

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага нэг хүн жилд 124 литр сүү сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой гэж зааварчилсан байдаг. Тэгвэл энэ хэмжээний сүү сүүн бүтээгдэхүүнийг Улаанбаатар хотын хүн ам хэрэглэж чадахгүй байгаа юм. Хотын нэг хүн жилд 66 литр сүү хэрэглэдэг бол, хөдөөний иргэд жилд 244 литр сүү хэрэглэдэг болох нь судалгаагаар тогтоогджээ. Эндээс хотын хүн амын сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ хөдөөгийн иргэдээс 4 дахин бага байгаа нь харагдаж байна. Хотын иргэдийн сүүний хэрэглээ 1990 онтой харьцуулахад даруй 25 хувиар буурсан гэж мэргэжилтнүүд хэлж байна. Тиймээс хотын хүн амын сүүний хэрэгцээг нэмэгдүүлэх, байгалийн гаралтай сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр хангах зорилгоор Сүү хөтөлбөрийг Засгийн газар 2006 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Хөтөлбөрийн хүрээнд төв суурин газрын ойролцоо сүүний чиглэлийн үхэр үржүүлж, фермерийн аж ахуйтай болох зорилт тавьж байлаа. Сүү хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн үед 450 сүүний чиглэлийн үнээг зургаан аж ахуйн нэгжид үнэ төлбөргүй өгсөн юм. Салбарын яам нь аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй эргэн төлөгдөх нөхцөлөөр сүүний чиглэлийн үнээ олгосон нь энэ. Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамныхан сүүний чиглэлийн үнээг нэгийг нь 2 сая төгрөгөөр худалдан авчээ.

Өөрөөр хэлбэл, аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон сүүний чиглэлийн үнээг худалдан авахад 900 орчим сая төгрөг зарцуулсан гэсэн үг юм. Эдгээр аж ахуйн нэгжүүд сүүний чиглэлийн үнээг өсгөж үр төлийг нь Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яаманд өгөх ёстой. Өсгөж өгсөн үр төлийг салбарын яам нь дараагийн аж ахуйн нэгжүүдэд үнэгүй өгч, улмаар сүүний чиглэлийн үнээг нэмэгдүүлж, фермерийн аж ахуйг хөгжүүлэх зорилт тавьж ажилласан юм. Ингэснээр сүү сүүн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэнэ гэж үзэж Сүү хөтөлбөрийг 2006-2016 оны хооронд хоёр үе шаттайгаар хэрэгжүүлсэн юм. Эхний шатанд хотын хүн амыг 100 хувь сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр хангах зорилт тавьсан бол, дараагийн шатанд улсынхаа хүн амыг сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр 100 хувь хангах зорилт тавьсан билээ. Улмаар эх орны сүү сүүн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Ийнхүү сүү хөтөлбөрийг сүр дуулиантай хэдэн жилийн өмнө эхлүүлсэн ч тэгэсхийгээд намжсан тал бий. Тэгвэл У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед сүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх бодлогыг дахин сэргээж, эхнээсээ үр дүнгээ өгч сүүний урамшуулал олгож эхлээд байна.

Үүний нэг тод жишээ бол, Засгийн газрын 130 дугаар тогтоолоор батлагдсан Сүү боловсруулах үйлдвэр, цехэд техникийн зохицуулалтын шаардлагад нийцсэн малын түүхий сүү бэлтгэн нийлүүлсэн малчин, эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд мөнгөн урамшуулал олгох журмын дагуу 2020 оны арванхоёрдугаар сарын сүүний урамшууллыг олгоод байна. Сүү боловсруулах 8 үйлдвэр, цехэд өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард 1,533,489 литр түүхий сүүг мал эмнэлгийн гарал үүслийн гэрчилгээтэй, татварын цахим төлбөрийн баримт /и-баримт/ үүсгэн баталгаажуулсан нийт 1643 малчин, 16 эрчимжсэн мал аж ахуйн эрхлэгч аж ахуйн нэгжид Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2021 оны А-11 дүгээр тушаалын дагуу 766 сая 744 мянга 500 төгрөгийн мөнгөн урамшууллыг төрийн сангийн дансаар дамжуулан шилжүүлсэн байна. Урамшуулалд хамрагдахын тулд нэг талаас нийлүүлж буй сүү нь эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэнийг нотлох мал эмнэлгийн гарал үүслийн гэрчилгээг заавал авсан байх. Нөгөө талаас сүүний үйлдвэрт сүү нийлүүлэх тухай бүр малчны иргэний үнэмлэхний QR кодыг уншуулж татварын цахим төлбөрийн баримт буюу и-баримт үүсгэх, худалдан авагч үйлдвэр, борлуулагч малчин болон эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчид баримтыг ажлын 3 хоногийн дотор баталгаажуулсан байх ёстойг Засгийн газраас анхааруулж байгаа юм.

Ийнхүү сүүний урамшуулал олгож эхэлснээр өвлийн улиралд сүү нийлүүлэлтийн хэмжээ нэмэгдэж, бэлтгэн нийлүүлэлтийн оновчтой тогтолцоо бүрдэнэ гэж үзэж байгаа юм. Мөн импортыг орлох үйлдвэрлэл нэмэгдэж сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг дотооддоо тогтвортой хүртээмжтэй хангах нөхцөл боломж бий болно гэж тооцоолжээ. Улсын хэмжээнд сүү сүүн бүтээгдэхүүний 204 үйлдвэр цех, хөргөлтийн 77 төв үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд 1680 хүн ажиллаж байна. Энэ салбар жилдээ 470 мянга гаруй тонн сүү боловсруулах хүчин чадалтай ч, 35 хувийг нь л ашигладаг байна. Энэ нь сүү бэлтгэл улирлын хамааралтай боловч нөгөө талаас бэлтгэн нийлүүлэх тогтолцоо бүрдээгүйтэй холбоотой гэнэ. Өвлийн улиралд хүн амын сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэгцээг хангахад 27 сая литр шаардлагатай ч 16,8 сая литрийг нийлүүлж байгаа юм. 2008 онд манай улс хэрэгцээт сүүнийхээ 10 орчим хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж,  20 орчим хувийг Хятадаас, үлдэх хувийг ОХУ, Герман, Дани, Польш, Украин, БНСУ, Франц зэрэг улсуудаас импортлон авдаг байжээ.

8 БҮЛЭГ: Стратегийн ач холбогдол бүхий ордууд ба зах зээл

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төслийг эцсийн хэлэлцүүлэгт шилжүүллээ-

2022.12.25. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /Нийтлэлч А.Энхтуул/. УИХ-ын энэ өдрийн хуралдааны эхэнд Засгийн газраас 2022.01.05-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүллээ. Төслүүдийн анхны хэлэлцүүлгийг Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар энэ сарын 13-нд явуулсан талаарх санал дүгнэлтийг Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Булгантуяа танилцуулжээ. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүд биржийн үйл ажиллагаанд хувийн хэвшлийн оролцоог хангах, арилжаанд оролцогчид дэлхийн биржүүдэд болон олон улсын арилжаа эрхлэгчид Монголын Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржэд гарах боломжтой эсэх, уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн өмчлөл, засаглал, техник эдийн засгийн үндэслэлийн талаар лавлаж, авлигаас сэргийлсэн механизм хуулийн төсөлд оруулсан эсэх талаар асууж тайлбар авав. Мөн нүүрсний хилийн үнийн тухай, алт, зэс зэрэг гол нэрийн бүтээгдэхүүний биржийн арилжааг хэзээ эхлүүлэх, бирж байгуулахад гарах зардлыг хэрхэн шийдвэрлэх гэх мэт асуулт тавилаа. Хуулийн төсөлд уул уурхайн бирж төрийн өмчийн оролцоотой, олон нийтийн, нээлттэй компани байна гэж тусгажээ. Ингэхдээ уул уурхайн бирж хувийн хэвшлийн компаниуд, тэр дундаа технологи хөгжүүлэгч нартай хамтран ажиллах боломж нээлттэй байхаар зохицуулжээ. Биржийн эрх барих дээд байгууллага нь Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал байх ба Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн есөн гишүүний дөрөв нь хараат бус гишүүд байхаар төлөвлөжээ. Энэ үеэр салбарын сайд нь Уул уурхайн бүтээгдэхүүний бирж байгуулагдах хүртэл цаг алдахгүйн үүднээс төрийн өмчийн компаниудын олборлож буй нүүрсийг биржээр арилжаалж байхаар түр журам баталж байгааг танилцуулжээ. Засгийн газрын 2022.12.14-ний өдрийн хуралдаанаар Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журам баталсан бөгөөд энэ журамд цахимаар арилжаалах нүүрсний үнийг эхэндээ олборлон борлуулагч тал санал болгохоор заажээ. Цаашид хуулийн дагуу уул уурхайн бирж зарлах юм. Ингэхдээ хил залгаа улсын хилийн боомтын үнээр зарлахаар төсөлд тусгаад байгаа юм. Түүнчлэн зарим гишүүний зүгээс дериватив гэрээний арилжаа, шорт селлинг, бүтээгдэхүүний үнэ савлагаатай байх үед хийгддэг богино хугацаатай хэлцлүүдээр арилжаа хийх боломж бий эсэх, мөн зах зээлийг урвуулан ашиглах гэмт хэргээс сэргийлэх талаарх зохицуулалт хуулийн төсөлд туссан эсэхийг асууж хариулт авсан юм. Ажлын хэсгийн мэргэжилтнүүд Уул уурхайн биржийн арилжаанд эхний ээлжинд спот, форвард гэрээний хэлбэрүүд буюу шууд арилжааны хэлцлүүд илүүтэй хэрэглэгдэнэ гэсэн тайлбар өгчээ. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн төсөл анх 2014 онд боловсрогдож байхад 100 хувь төрийн өмчийн компани байхаар тусгагдсан байна. Харин одоогийн төсөлд төрийн өмчийн оролцоотой байхаар орж байгаа ажээ. Тиймээс хувийн хэвшил, иргэд олон нийт хувьцаа эзэмших хэлбэрээр биржийн үйл ажиллагаанд оролцож, хяналт тавих, хамтран ажиллах боломж нээлттэй гэж салбарын яамныхан танилцуулсан байна. Зарим гишүүдийн зүгээс төрийн өмчийн оролцоо 66 хувиас доошгүй байна гэсэн нэмэлт оруулахаар санал гаргасан боловч Байнгын хорооны гишүүдийн олонх нь дэмжээгүй байна. Санал нь дэмжигдээгүй учраас гишүүд Уул уурхайн биржийн 34 хүртэл хувь гэж өөрчлөх нөхцөлөөр саналаа татсан байна. Тэгвэл зарим гишүүдийн зүгээс биржийн хувьцааны 66 хувийг олон нийтэд санал болгох ёстой гэсэн бол, зарим нь 51 хувийг төрд үлдээж, 34 хувийг олон нийтэд арилжаалаад, 15 хувьд нь Лондоны үнэт металлын, Далианы таваарын бирж гэх мэт стратегийн хөрөнгө оруулагчдыг оруулах хэрэгтэй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм. Мөн биржийн арилжааг төгрөгөөр хийх нь гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, үндэсний валютын үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой гэжээ. УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяа: Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тодорхой хувийг иргэд, хувийн хэвшлийнхэн, тэр бүү хэл Лондоны металын бирж хувьцаагаар эзэмшдэг, тэгээд арилжаа болгоноос ашиг хүртдэг байх боломжтой байх ёстой гэж үзэж байгаагаа илэрхийлжээ. Зарим нэр томъёог жигдэлж тодорхой болгох, биржээр уул уурхайн бүтээгдэхүүн арилжаалахад спот, форвард, фьючерс, опцион гэсэн дөрвөн төрлийн гэрээ байгуулж, арилжааны гэрээний хариуцлагыг брокер хариуцах, төлбөр тооцоог үнэт цаасны төлбөр, тооцооны үйл ажиллагаа эрхлэх эрх бүхий байгууллагаар гүйцэтгэх ба спот, форвард гэрээний хувьд дотоодын арилжааны банкаар гүйцэтгэж болох, спот гэрээгээр арилжаалах бүтээгдэхүүнийг биржийн итгэмжлэгдсэн терминалд байршуулах, бүртгэх, мөн Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тусгай зөвшөөрлийн нөхцөл, шаардлагыг тогтоох, тусгай зөвшөөрөл олгох, түдгэлзүүлэх, сэргээх, хүчингүй болгох талаар шинэ заалт нэмэх зэрэг зарчмын зөрүүтэй 40 саналыг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи нь дэмжив. Чухам яагаад манай улсад уул уурхайн бирж шаардлагатай вэ. Энэ асуулт олон жилийн өмнөөс тавигдсаар ирсэн. Дэлхийн улс орнуудад 23 металлын бирж үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэнд алт, мөнгө, зэс, цайр, никель, хөнгөн цагаан, хар ба цагаан тугалга зэрэг үнэт болон өнгөт металл арилжаалдаг. Металлын биржүүд дээр үнэт болон өнгөт металлын үнэ тогтоож, бүтээгдэхүүний чанар стандартыг баталдаг юм. Энэ үнийг үндэслэн худалдагч болон худалдан авагчид гэрээний үнээ тохиролцдог. Тэгвэл манай улсын хувьд цайр, зэс, хөнгөн цагаан, молибден, хар болон цагаан тугалгын үнийг худалдан авагчтай тохиролцохдоо, Лондонгийн металлын биржийн сарын дундаж үнийг ихэвчлэн хэрэглэж ирсэн. Харин алт, мөнгөө төвбанкнаас зарласан ханшаар худалддаг юм. Төмөр, жонш, нүүрсний тухайд эдгээрийг арилжаалах бирж байхгүй учраас жишиг үнэ хэрэглэж иржээ. Ингэхдээ, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйл, Засгийн газрын 2007 оны 88 дугаар тогтоол, 2010 оны 39 дүгээр тогтоол, 2013 оны 131 дүгээр тогтоол, 2014 оны 89 болон 220 дугаар тогтоолын дагуу төмөр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг сар тутам зарлаж ирсэн байгаа юм. Өнөөдөр манай улсын экспортын 90 хувийг, төсвийн орлогын 30 орчим хувийг уул уурхай дангаар бүрдүүлж байна. Тиймээс уул уурхайн бирж үгүйлэгдэж байгаа юм. Тэр тусмаа нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны тухай бирж байхгүйгээс, жишиг үнэ хэрэглэж ирсэн болохыг дээр дурдсан. Тиймээс л уур уурхайн бирж үгүйлэгдэж, байгуулахаар олон жилийн өмнөөс яригдаж, хуулийн төсөл парламентийн босго даваад байгаа юм.  

-Ашигт малтмалын тухай хуулиа баталж, стратегийн ордуудаа нэрлэв-

Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг
2006.07.08-ны өдөр парламентаар батлан гаргаж байлаа. Энэ хуульд стратегийн орд хэмээх цоо шинэ нэр томьёог оруулж өгсөн юм. Ашигт малтмалын тухай хуульд зааснаар үндэсний аюулгүй байдал, улсын болон бүс нутгийн нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг Стратегийн ач холбогдолтой орд хэмээдэг. Хуульд тусгасан энэ гурван шалгуурыг үндэслэж 2007.06.27-ны өдөр УИХ-аас тогтоол гаргаж 15 ордыг стратегийн ордод хамруулсан юм. Зарим тохиолдолд УИХ-ын 2007.02.06-ны 27-р тогтоол гаргаж 15 ордыг стратегийн ордод хамааруулсан гэх нь бий. Тодруулбал, Эрдэнэт, Оюутолгой, Цагаан суваргын зэсийн ордууд, Багануур, Нарийн сухайт, Шивээ-овоо, Тавантолгойн нүүрсний ордууд, Мардай, Гурванбулаг, Дорнодын ураны ордууд, Бороогийн алтны орд, Асгатын мөнгөний орд, Бүрэнхааны фосфоритын орд, Төмөртэйн төмрийн орд, Төмөртийн овооны цайрын орд гэсэн 15 ордыг стратегийн ордод хамааруулсан юм. Стратегийн ордуудын талаарх Засгийн газрын үйл ажиллагаанаас дурдахад, стратегийн дээрх ордуудын жагсаалтыг Засгийн газрын санал болгосноор УИХ баталсан байдаг. Энэ жагсаалтад дээр дурдсан 15 орд орсон ба үүний 14 ордод улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуулын ажил хийж нөөцийг нь тогтоожээ. Манай улс Багануур, Нарийн сухайт, Шивээ овоо, Тавантолгойн нүүрсний ордууд, Эрдэнэт, Оюутолгойн зэсийн ордууд, Бороогийн алтны орд, Төмөртэйн цайрын ордуудад олборлолт явуулж ирсэн юм. Харин Цагаан суваргын зэсийн орд, Гурванбулаг, Мардай, Дорнодын ураны ордууд, Асгатын мөнгөний орд, Төмөртэйн хүдрийн орд, Бүрэнхаан фосфоритийн ордуудад олборлолт хийгдэлгүй өдийг хүрсэн билээ. Гэхдээ тус ордуудын нөөцийг тогтоосон байгаа юм. Монгол Улсын Засгийн газар олборлолт хийгдээгүй стратегийн ач холбогдол бүхий дээрх ордуудыг 2015 он гэхэд эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. 2008 оны намрын чуулганаар дээрх ордуудад гадаадын хөрөнгө оруулагчтай хамтран ажиллах эсэхийг хэлэлцэхээр төлөвлөж байлаа. Хэрэв гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай хамтарвал эдгээр ордын 51-ээс дээш хувийг монголын тал эзэмшинэ гэдэг байр суурь баримталж байсан юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаас 4-т нь хөрөнгө оруулалтын болон тогтвортой байдлын гэрээ хийгдсэн байдаг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ оюутолгойн ордод хийгдсэн бол, Тогтвортой байдлын гэрээ бороогийн алтны орд, төмөртэйн овооны цайрын орд, нарийн сухайтын нүүрсний ордод хийгдсэн юм. 2013.12.27-ны өдрийн байдлаар нэмж 39 ордын нөөцийг нарийвчлан тогтоож стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулахаар төлөвлөж байв. Тухайлбал, дээрх ордуудын жагсаалтад нүүрсний 19, алтны 2, төмрийн хүдрийн 2, цагаан тугалга, гянт болдын 4, мөнгөний 1, зэс, цайр, хар тугалгын 3, металл бус ашигт малтмалын 8 орд стратегийн ордод нэмж оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Эдгээрээс шигжиш салбарын яам нь тооцоо судалгаа хийсний үндсэн дээр 7 ордыг стратегийн ордод нэмж оруулах санал гаргасан байдаг. Тухайлбал, Хөшөөт, Цайдам нуур, Гацуурт, Хотгор, Мушгиа худаг, Лугийн гол, Халзан бүргэдэй зэрэг ордуудыг стратегийн ордод нэмж оруулах саналыг салбарын яам нь гаргасан байдаг. Үүний хоёрт нь гадаадынхан 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг Мон Эн Ко компани Хөшөөтийн ордод хөрөнгө оруулсан бол, Канадын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг Центерра голд компани Гацууртын ордод хөрөнгө оруулсан байдаг юм. Тэгвэл хожим Салхитын мөнгөний ордыг стратегийн ордод нэмж оруулсан гэх мэдээлэл бий. Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахтай холбоотой харилцаанд төрийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Эрдэнэс Монгол компанийг 2007.02.22-ны өдөр байгуулагдсан билээ. Тус компани нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдүүд болон тэдгээртэй хамаарал бүхий дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч хуулийн этгээдийн төрд ногдох хувь, төрийн мэдлийн хувьцааг эзэмшиж, тэдгээрийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагааг нь өргөтгөж ашигт ажиллагааг сайжруулах, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах, хөрөнгө босгох, нэмүү өртөг бий болгох, боловсруулах үйлдвэрийн төслүүдийг хэрэгжүүлэх, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, компаниудын үйл ажиллагаанд Засгийн газрын бодлогыг уялдуулах зэргээр нэгдсэн стратеги, удирдлагаар хангахад анхаарч ажиллаж иржээ. Өнөөдрийн байдлаар тус компани Эрдэнэс Тавантолгой, Эрдэнэс Оюутолгой, Багануур, Шивээ-Овоо, Мон-Атом, Эрдэнэс Шивээ Энержи, Эрдэнэс Метан, Эрдэнэс Ассет Менежмент компаниудын 50 буюу түүнээс дээш хувийн хувьцааг эзэмшиж байна. Мөн Оюу толгой компанийн Монголын талын 34 хувийг өөрийн охин компаниар дамжуулан эзэмшиж, Тавантолгой -Гашуунсухайт чиглэлийн авто замын ашиглалт, засвар үйлчилгээг хариуцан ажилладаг Гашуун Сухайт Авто Зам компанийн төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн үндсэн дээр байгуулан ажиллуулж байна. 

-Эрдэнэс монгол компанийн төсөл хөтөлбөрүүдтэй танилцав-

2020.10.05. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан Эрдэнэс Монгол компанийн үйл ажиллагаа болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн явцтай танилцсан юм. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан: Засгийн газраас Монгол Улсын 2021 оны төсвийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад байна. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт болон бусад холбогдох хууль эрх зүйн шинэчлэлийн хүрээнд энэ удаагийн парламент анхны төсвийн хуулийг хэлэлцэх болж байна. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төслийн хүрээнд зарлага болон алдагдлын хэмжээг нэмэгдүүлэхгүйгээр улам чанаржуулж, алдагдлыг бууруулж, үр ашигтай болгоход анхаарч бүтээлчээр хэлэлцэн батлах учиртай. Иймд байнгын хорооны гишүүд төрийн өмчит компаниудын үйл ажиллагаатай танилцаж, төсөвт оруулж буй үр ашгийн талаар мэдээлэл авах, төсвийн хуулийн төсөл дээр хамтарч ажиллаж, санал солилцох уулзалтуудыг хийж байна. Саяхан мөн Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газарт ажилаллаа хэмээн ярьсан байдаг. Энэ үеэр хэд хэдэн анхаарал татахуйц асуудал гарчээ. Тодруулбал, манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн өмчит компаниуд бүгд нийлээд ойролцоогоор 32 их наяд төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгөтэй боловч, төсөвт тушаах орлого 2020 онд 150 тэрбум төгрөг, 2021 онд 180 тэрбум төгрөг байхаар төлөвлөсөн байгаа юм. Үүнээс харвал 0.4-0.6 хувийн өгөөжтэй ажилладаг байна. Улсын төсвөөс даруй 2-3 дахин их, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 80 орчим хувьтай тэнцэхүйц том эдийн засгийг УИХ баталж, хянахгүй явж болохгүй. Иймд 2021 оны төсвийн хуулийн төслийг хэлэлцэхдээ төрийн өмчит компаниудын үр өгөөжийг сайжруулах чиглэлээр анхаарч ажиллах шаардлагатай байгааг Сангийн сайд Б.Жавхлан хэлж байсан юм. Мөн Эрдэнэс Монгол компани Байгалийн хийн хоолойн төслийг хэрэгжүүлэхээр болжээ. Уг хоолойг төмөр замын дагуу байгуулахаар тогтсон байна. Ингэснээр төслийн нийт өртөг буурахын зэрэгцээ хийн хоолойн хүчин чадал жилд 50 тэрбум шоо метр болж нэмэгджээ. Хийн хоолой нь манай улсын дотоодын эрчим хүчний эх үүсвэрийг төрөлжүүлж, агаарын бохирдлыг бууруулахын зэрэгцээ бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцад чухал байр суурь эзэлнэ. Умард хөршийн эрчим хүчний мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар хийн хоолойн дорнод маршрутын хөгжил нь Хятад болон Азийн бусад орон Газпромын урт хугацааны хэрэглэгч болох учир ойрын 10 жилд байгалийн хийн ашиглалт эрс нэмэгдэнэ гэж тооцож буй талаар дурджээ.Энэ үеэр тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү: Улсын эдийн засагт хувь нэмэр оруулахуйц үндэсний тэргүүлэгч компани төдийгүй, үнэ цэнээ нэмэгдүүлж олон улсын зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдсөн компани болохоор зорьж байна хэмээн ярьж байлаа. Эрдэнэс Монгол компанийн нэгдлийн хэмжээнд 2022 хүн ажилладаг байна. Толгой компанийн хүний нөөцийн 25 орчим хувь нь гадаадын их дээд сургууль төгссөн, олон улсын түвшний мэргэжилтнүүд ажилладаг нь үе үеийн захирлуудын бий болгосон хүний нөөцийн чадавх юм. Тус нэгдэл одоогоор 10 охин компани, хоёр төслийн нэгжтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Компанийн мэдэлд байдаг стратегийн 16 ордоос өдгөө Оюутолгой, Тавантолгой, Багануур, Шивээ-Овоо, Асгат, Салхит гэсэн зургаан орд эдийн засгийн эргэлтэд ороод буй аж. Нөгөөтэйгүүр олон улсад Монгол Улсыг төлөөлөн, бизнесийн том төслүүдийг хөдөлгөж, улсын хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилготой байгууллагын хувьд Засгийн газрын дэмжлэггүйгээр үйл ажиллагаа урагшлахгүй. Тиймээс сүүлийн хоёр жилд Асгат, Салхит, Мон Атом, Багануурын тусгай зөвшөөрөл болон тодорхой алтны ордуудыг Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд шилжүүлж, компанийг бодит хөрөнгөтэй болгосон байна. Эдгээр хөрөнгийг зөв удирдаж, олон улсад үлгэр жишээ манлайлах шийдэл нь Баялгийн сан байгуулах явдал. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд Монгол Улс баялгийн сантай байна гэж тусгасан. Ирээдүйн өв сан болон Төсвийн тогтворжуулалтын сангаас ялгаатай нь хөгжлийн сан байхаар яригдаж байгаа юм. Норвегийн баялгийн сангийн орлого газрын тосны гол компанийн ордуудын төвлөрүүлэх орлого, ногдол ашиг орлогод тулгуурлан бүрддэг. Үүн шиг баялгийн сангийн гол эх үүсвэр нь томоохон орд газрын ногдол ашиг байх юм хэмээн тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү танилцуулж байсан юм. Баялгийн сангийн удирдлагыг оновчтой авч явах, компанийн засаглалыг сайжруулах, дотоод гадаад эх үүсвэрээс хөрөнгө босгох бэлтгэл ажлыг тус компани хангаж байлаа. Энэ хүрээнд Австралийн олон улсад данстай BDO аудитын компаниар бизнесийн үнэлгээгээ шинэчлүүлж, нийт 15.7 их наяд төгрөгийн үнэлгээтэй гэж тогтоолгосон байна.

№	Стратегийн орд	Эрдэсийн төрөл	Ордын байршил	Нөөц, тн	МУ-тай байгуулсан гэрээ
1	Эрдэнэт	Cu&Mo	Орхон, Баян-Өндөр	3,2mil Cu 90thous. Mo
2	Оюутолгой	Cu& Au	Өмнө-Говь, Ханбогд	16.4 mil. Cu 623,3 Au	Хөрөнгө оруулалтын гэрээ
3	Цагаан суварга	Cu & Mo	Дорно-Говь, Мандах	1,28 mil. Cu 44 thous. Mo
4	Бороо	Алт	Сэлэнгэ, Баянгол	22	Тогтвортой байдлын гэрээ
5	Төмөртэйн овоо	Zn & Pb	Сүхбаатар, Сүхбаатар	0,82 mil. Zn	Тогтвортой байдлын гэрээ
6	Асгат	Мөнгө	Баян-Өлгий, Ногооннуур	2247
7	Салхит	Мөнгө	Дундговь
8	Төмөртэй	Төмрийн хүдэр	Сэлэнгэ, Хүдэр	229,3 mil.
9	Багануур	Хүрэн нүүрс	Улаанбаатар, Багануур	512,8 mil.
10	Шивээ- Овоо	Хүрэн нүүрс	Говь-Сүмбэр, Шивээ-Говь	564 mil
11	Нарийн сухайт	Нүүрс	Өмнөгвь, Гурвантэс	90,8 mil	Тогтвортой байдлын гэрээ
12	Тавантолгой	коксжих нүүрс	Өмнөговь, Цогтцэций	1,5-5 mil.
13	Мардай	уран	Дорнод, Дашалбар	1104
14	Гурванбулаг	уран	Дорнод, Дашбалбар	16073
15	Дорнод	уран	Дорнод, Дашбалбар	58933
16	Бүрэнхаан	Фосфор	Хөвсгөл, Алаг-эрдэнэ	40,5

1.Эрдэнэтийн овооны зэсийн орд: Эрдэнэт үйлдвэр байгуулагдаад 46 дахь жилдээ үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус үйлдвэр таван ээлжтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. Тус үйлдвэр жилд 25 сая тонн зэсийн хүдэр, хоногт 72 мянган тонн хүдэр олборлодог. Үүнээс жилд 512 мянган тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэдэг.

2.Оюутолгойн зэсийн орд: Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос урагш 570 километр, Хятадын хилээс хойш 80 километр зайд оршдог. Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компани Оюутолгойн ордод хайгуулын ажил эрчимтэй явуулсны үр дүнд Баруун Өмнөд, Төв, Хьюго Өмнөд, Хюго Хойд гэсэн үндсэн хэсгүүдийг олж тогтоосон. Одоогийн байдлаар Баруун Өмнөд, Төв, Хюго Өмнөд хэсэгт нарийвчилсан хайгуулаар нөөцийг нь тогтоож Улсын ашигт малтмалын нэгдсэн бүртгэлд бүртгүүлэх ажлыг эхлээд хийжээ. Харин 2008 оны байдлаар Хюго Хойд хэсгийн нөөцийн хил хязгаар, хэмжээ бүрэн тогтоогдоогүй байсан тул хайгуулын ажлыг цааш нь үргэлжлүүлсэн байна.

3.Цагаан суваргын зэсийн орд: Дорноговь аймгийн нутагт, Сайншанд хотын төмөр замын станцаас баруун урагш 220 километр, Мандах сумын төвөөс урагш 75 километрт, дэд бүтэц хөгжөөгүй говь, хээрийн бүсэд оршдог. Геологи хайгуулын ажлыг улсын төсвийн хөрөнгөөр хийсэн, Сэрвэн Сухайтын хэсэгт 44 400 тонн зэс агуулсан 10 сая 639 200 тонн исэлдсэн хүдэр, 1 280 850 тонн зэс бүхий 240 сая 044 850 тонн сульфидын хүдрийн нөөцийг ашиглахад бэлэн болсон судалгаа одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Цагаан суваргын ордод Хөх тэнгэр тур 9626Х, 9264Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд, Монголын алт компани 9630А тоот ашиглалтын хүчин төгөлдөр тусгай зөвшөөрөл тус тус зэмшиж байсан гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм.

4.Бороогийн алтны орд: Уг алтны үндсэн орд нь Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 140 километрийн зайд оршдог. Бороо голд компани 1999-2000 онд хийсэн хайгуулын ажлын үр дүн болон Монгол-Германы хайгуулын экспедицийн үр дүнд тулгуурлан ордын геологийн нөөцийг геостатикийн аргаар 42,56 тонноор тогтоожээ. Бороо голд компани Бороогийн алтны ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 1997.07.14-ний өдөр бүртгэлийн 198 дугаарт шинэчлэн бүртгүүлсэнээр ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулж ирсэн байна.

5.Төмөртийн овооны цайрын орд: Төмөртэйн овооны цайрын орд Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын нутагт аймгийн төв Баруун-Урт сумаас зүүн хойш 16 километрт оршдог. Тус ордын балансын нөөц нь тэр үеийн В+С1+С2 зэргээр цайрын 11,5 хувийн дундаж агуулгатайгаар 7689,4 мянган тонн хүдэр буюу 885,3 мянган тонн металл цайраар тогтоогдсон. Цайрт минерал компани Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу Монгол улсын Засгийн газрыг төлөөлсөн Сангийн яамтай Тогтвортой байдлын гэрээг 1998 оны тавдугаар сард байгуулан ашиглалт явуулж ирсэн байна. Энэ нь манай улстай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай анхны аж ахуйн нэгж болсон байна.

6.Асгатын мөнгөний орд: Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог. Хайгуулаар С1-976.6 тонн, С2-1271.2 тонн мөнгөний нөөцтэй болох нь тогтоогдсон. Одоогоор тус ордод олборлолт хийгдээгүй. Тус ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Монгол-Оросын хамтарсан Монголросцветмет нэгдэл эзэмшдэг гэх мэдээлэл 2008 онд гарч байсан юм.

7.Салхитын мөнгөний орд: Нэмж стратегийн ордын жагсаалтад орох магадлалтай 39 төсөл байдаг. Дээрх ордуудын жагсаалтад нүүрсний 19, алтны 2, төмрийн хүдрийн 2, цагаан тугалга, гянтболдын 4, мөнгөний 1, зэс, цайр хар тугалганы 3, металл бус ашигт малтмалын 8 орд багтдаг юм. Эдгээрээс Салхитын мөнгөний ордыг стратегийн ордод нэмж оруулсан гэх мэдээлэл бий.

8.Төмөртэйн төмрийн орд: Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын нутагт оршдог төмрийн хүдрийн орд. Төмөртэйн ордод 1995 онд нарийвчилсан хайгуулын ажил хийсэн байна. Хүдрийн нөөц В-57 сая тонн, С1-100.7 сая тонн, С2-71.6 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Жилд 600000 тонн хүчин чадлаар ашиглах боломжтой гэж мэргэжлийнхэн үздэг. БЛТ компани тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан ч, 2006 онд цуцалсан байна.

9.Багануурын нүүрсний орд: Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт оршдог. 1989 онд нарийвчилсан хайгуулын ажлыг дуусгасан. Үүгээр нөөц А – 38.9 сая тонн, В – 178.5 сая тонн, С – 295.4 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Зарим тохиолдолд 1.3 тэрбум тонн нүүрстэй нөөцтэй гэж ярих нь бий. Багануурын нүүрсний уурхай жилийн 3 сая тоннын хүчин чадалтайгаар олборлолт явуулж ирсэн. Ингэснээр 2008 онд нийт тогтоогдсон нөөцийн 35 хувийг ашигласан гэх мэдээлэл гарч байсан бол, 2021 оны байдлаар нийт нөөцийн 40 орчим хувийг ашигласан гэх судалгаа гарчээ.

10.Шивээ-овоогийн нүүрсний орд:Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь суманд, Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 250 километрийн зайд оршдог. Шивээ Овоогийн нүүрсний ордын нөөцийг 1989 онд эцэслэн тогтоосон бөгөөд А+В+С1-564.1 сая тонн юм. Шивээ овоо компани энэ ордоос жилд 1.6 сая тоннын хүчин чадлаар нүүрс олборлодог юм.

11.Нарийн сухайтын нүүрсний орд: Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 849 километрийн зайд оршдог. Аймаг, сумын төвүүдтэй ердийн шороон замаар хэдэн жилийн өмнө холбогдсон гэгдэж байлаа. Газрын гадарга нь яг ордын орчимдоо нам толгодорхог. Ордоос хойш 5-7 километрийн зайд Ноён, Тостын нуруу оршдог ажээ. Энэ нь 150-300 метрийн өндөртэй уул, нуруу, хадан хясаадаас бүрддэг. Нүүрс нь 7-19.8 хувийн үнсжилттэй, 30.9-37.5 хувийн дэгдэмхий бодистой, 6435-6935 ккал/кг илчлэгтэй, 1.03-2.8 хувийн чийгтэй, 6-13 мм уян үеийн зузаан бүхий ГЖ төрөлд хамаарах чулуун нүүрс юм. Мөн бага зэрэг буюу 1,8 сая тонн антрацит тогтоогджээ. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгой, Зүүн хэсгүүд нь уул геологийн тааламжтай нөхцөлтэй ба ус нь Хүрэн толгойн хэсэгт 25.89 метр куб/цаг, зүүн хэсэгт 9.21 метр куб/цаг, 0.8-4.5 г/л эрдэсжилттэй аж. Нөөц нь 75-90 метрийн гүнд буюу 1450 метрийн үнэмлэхүй төвшин хүртэл 125,5 сая тонн. Үүнээс үйлдвэрлэлийн А+В+С1 зэргээр 35,8 сая тонн. Хайгуул хийгдсэн болох Хүрэн толгойд 7,2 сая тонн, Зүүн хэсэгт 21.8 сая тонн гэж тогтоожээ. Чинхуа-Мак-Нарийн сухайт болон Монголын алт компани Монгол улсын Засгийн газартай хийсэн тогтвортой байдлын гэрээний дагуу ашиглаж ирсэн байна.

12.Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд: Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт оршдог. Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд Өмнөговь аймгийн Даланзадгадаас зүүн тийш 100 километр, Оюутолгойн ордоос хойш 155 километр, Улаанбаатар хотоос урагш 550 клометрийн зайд оршдог. Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд газар нь нийт 80 гаруй мянган га талбайг эзэлдэг. 2008 оны байдлаар тогтоогдсон нөөц нь 6,2 тэрбум тонн нүүрстэй гэгдэж байсан ч, хожим энэ тоо өссөн байдаг.

13.Мардайн ураны орд: Дорнод аймгийн Баяндун суманд оршдог.
Улаанбаатар хотоос зүүн хойш 960 километр, Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос хойш 120 километрт байрладаг. Хүдрийн нөөцийг С1+С2 зэргээр 924,6 мянган тонн, ураны нөөцийг С1+С2 зэргээр 1104 тонн, Р1 зэргээр 600 тонн гэж тооцжээ. Мардайн ордыг хамруулсан 6761 га талбайд 2002.10.08-ны өдөр Дорнод аймгийн Эмээлт майнз компани 4969Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч эзэмшиж иржээ.

14.Гурванбулагийн ураны орд: Дорнод аймгийнЧойбалсан хотоос баруун хойш 111 километр, Баяндун сумын нутагт сумын төвөөс зүүн урагш 15 километрт оршдог. Хүдрийн нөөцийг С1+С2 зэргээр 10560,0 мянган тонн, ураны нөөц С1+С2 зэргээр 16073 тонн гэж тооцсон. Гурван булагийн ордыг хамруулсан 7254 га талбайд 2004.06.10-ны өдөр гадаадын хөрөнгө оруулалттай Вестерн Проспектор компани 7685Х тоот ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч эзэмшиж ирсэн. Австралийн Паладин компани Вестерн Проспектор компанитай ураны хайгуул, олборлолтын ажилд хамтран ажиллах, Монгол улсад төлөөлөгчийн газраа байгуулах талаар хэдэн жилийн өмнө яриа хэлцэл хийж байгаа тухайгаа мэдэгдэж байжээ.

15.Дорнодын ураны орд: Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос хойш 110 километр, Дашбалбар сумын нутагт сумын төвөөс 50 километр, Дорнод тосгоноос 11 километрийн зайд байрладаг. Ураны дундаж агуулга 0.175 хувь, хүдрийн нөөц 16467,1 мянган тонн, ураны нөөц 28868 тонн болох нь тогтоогдсон. Дорнодын ураны ордод 1997.06.12-ны өдөр Төв азийн уран 237А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл 261 га талбайд авч эзэмшиж иржээ.

16.Бүрэнхааны фосфоритын орд: Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох суманд, Улаанбаатар хотоос баруун хойш 720 километр, Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөнгөөс баруун хойш 23 километрт оршдог. Бүрэнхааны фосфоритын ордод 2008 оны байдлаар нөөцийн үнэлгээний А, В, С1 зэргээр 162.56 сая тонн фосфоритын хүдрийн нөөц тогтоосон байв. Ордын хайгуул хийгдсэн талбайд додоодын таван компани үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Тухайлбал, Хөх толбо бут, Космоминералс, Талст маргад, Сутайн дэвшил, Энэр зэрэг компаниуд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж, үйл ажиллагаа явуулж байжээ.

Зэсийн зах зээл ба стратегийн орд

-Chrysler дампуурлаа зарлаж, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд унав-

2009.05.02. Хямралын үед зэсийн үнэ олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр унаж байв. Зэсийн үнэ буурах бас нэг шалтгааныг барууны шинжээчид автомашин үйлдвэрлэлээр тэргүүлэгч АНУ-ын Крайслер компани 2009.05.01-нд албан ёсоор дампуурлаа зарласантай холбон тайлбарлаж байлаа. Тус компанийн удирдлагууд Засгийн газартаа 6.9 тэрбум америк долларын өртэй байсан аж. Энэ өрөөс үүдээд компанийн улирдлагууд америк, канад дахь үйлдвэрчний эвлэлүүдтэй тохиролцсоны үндсэн дээр дампуурлаа албан ёсоор зарласан гэдэг. Тэд дампуурлаа зарлаж, Италийн Фиат үйлдвэртэй нэгдэхээр болж байгаа тухай мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдэд гарч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Крайслер компани дампуурлаа зарлахад, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд унахад хүргэсэн ч, зэсийн үнэ 2009 оны тавдугаар сард дахин амилна гэж шинжээчид таамаглаж байсан юм. Америкийн Каприс Амакс Минералс компанийн Аризон мужид  байрладаг зэс хайгуулах үйлдвэр 2009 оны 5-6 сард засварт орох байв. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд цэвэршүүлсэн зэсийн нөөц багассан юм. Тодруулбал, лондонгийн металлын захад зэсийн нөөц өнгөрсөн сараасаа 20 орчим хувиар буурсан байлаа. Үүнээс үүдэн зэсийн үнэ өсч байгаа гэж тайлбарлах хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Тодруулбал, Нью-Йоркийн металлын биржэд нэг тонн зэс 4995 америк доллар болж өссөн байв. Зэсийн үнэ 2009 оны эхэнтэй харьцуулахад 85 хувиар өсөөд байсан нь энэ юм. Үүнээс хойш зэсийн үнэ огцом өсөхгүй байх гэж шинжээчид таамаглаж суусан юм. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл 2009 онд зургаан хувиар өсч, дөрвөн сая тоннд хүрэх төлөвтэй байсан юм. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл ингэж нэмэгдвэл, тэр хэрээр дэлхийн зах зээлээс худалдан авах уг металлын хэмжээ багасах байв. Энэ нь үнэ өсөхгүй байх гол шалтгаан болно гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Манай улс зэсийн баяжмалаа урд хөршид нийлүүлдэг. Хятадад зэсийн үйлдвэрлэл нэмэгдвэл, манай улсын зэсийн борлуулалтад сөргөөр нөлөөлж болзошгүй хэмээн тухайн үед болгоомжилж байсан билээ.

-Хятадад авто машин борлуулалт өссөн нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлөв-

2009.06.06.-ны хавьцаа америкийн зэс хайлуулах үйлдвэр засварт орсонтой холбоотойгоор цэвэр зэсийн нөөц багассан. Энэ нь үнэ өсөх гол шалтгаан болсон гэх мэдээлэл гарч байсан бол, зарим судлаачид дэлхийн томоохон орнуудад бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт эрс нэмэгдэж, инфляци өсөх магадлал өндөр байгаа. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид инфляциас өөрсдийгөө хамгаалах үүднээс зэс сонирхох хандлага ажиглагдаж байна гэж тайлбарлаж байсан юм. Харин Option sellers-ийн дилер Мишел Кросс: Хятадын Засгийн газар эдийн засгаа дэмжихийн тулд 585 тэрбум америк доллар зах зээл рүүгээ гаргасан. Энэ нь үйлдвэрлэл нэмэгдэхэд хүргэсэн. Үүний сацуу хятадад авто машин борлуулалт 10 хувиар өссөн. Тэр хэрээр хятадад зэсийн импорт нэмэгдэж байна. 2009 оны зургаадугаар сард хятадын зэсийн импорт 14 хувиар нэмэгдсэн байна. Үүнээс үүдэн зэсийн эрэлт дэлхийн зах зээлд бий болоод байна. Нөгөөтэйгүүр, Японд сүүлийн үед үйлдвэрлэл өсч байгаа. Япон машин, тоног төхөөрөмжийн захиалга 2009 оны зургаадугаар сард 2 орчим хувиар нэмэгдсэн. Энэ нь үйлдвэрлэл нэмэгдэхэд нөлөөлсөн байгаа. Эдгээрээс үүдэн дэлхийн зах зээлд зэсийн эрэлт бий болж, үнэ өссөн гэж үзэж байсан юм. Зэсийн эрэлт нэмэгдсэн тул Лондонгийн захын зэсийн нөөц багассан байлаа. 2009 оны хоёрдугаар сард Лондонгийн металлын биржэд 548 мянган тонн зэсийн нөөц байсан бол, зургаадугаар сард нь 400 мянган тонн болж буурсан байв. J.P. Morgan Securities-ийн мэргэжилтэн Майкл Жансен: 2009 энэ онд зэсийн дундаж үнэ 3338 америк доллар байна. Харин 2010 онд 3675 америк доллар байна гэсэн таамаг тухайн үед дэвшүүлж байсан билээ.

-Зэсийн үнэ өсч, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компанийн хувьцааны ханш өсөв-

2009.08.22. Зэсийн үнэ бага зэрэг буусан ч, цаашдаа өсөх  хандлагатай байгааг шинжээчид хэлж байлаа. 2009 он гарсаар хоёр дахин өссөн зэсийн олборлолт, нийт хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйд хүрэх магадлалтайг Тибериус Ассет Менежмент-ийн шинжээчид хийгээд байсан юм. Нэгэнт эрэлт их, нийлүүлэлт бага байсан тул зэсийн үнэ цаашид өснө гэж шинжээчид таамаглаж байсан юм. Зэсийн үнэ өсөхөд хятадын үүрэг оролцоо их. Нью-Йорк болон Лондонгийн металлын биржүүд дээр зэсийн үнэ 2009 оны эхнээс хоёр дахин өссөн нь зэсийн хамгийн том хэрэглэгч болох БНХАУ-ын импорт өмнө байгаагүй түвшинд хүрсэнтэй холбоотой. Хятадын эдийн засаг хүчирхэг хэвээр, энэ улсад зэсийн эрэлт байсаар байвал, уг металлын үнэ цаашид өссөөр байх болно гэж судлаачид таамаглаж байсан юм.
Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор зэс олборлогч аж, ахуйн нэгжүүдийн хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр өссөөр байлаа. Тухайлбал, 2009.08.28-ны өдөр Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа 12 доллар 25 центийн ханштай байсан юм. Харин Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд тус компанийн хувьцаа 11 доллар 32 центийн ханштай байлаа. Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа 2008 оны өвөл 2,7 америк долларын ханштай байсантай харьцуулахад дөрөв дахин өссөн нь нэг талаас зэсийн үнэ өссөн. Нөгөө талаас оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ үзэглэгдэж магадгүй гэсэн хүлээлт байсантай холбоотой юм.

-Японд авто машины үйлдвэрлэл 8 хувиар өссөн нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлөв-

2009.11.04. Энэ өдөр нэг тонн зэс 6570 америк долларын ханштай байсан юм. АНУ-ын шинээр баригдсан орон сууцны борлуулалт 2009 оны аравдугаар сард өмнөх сарынхаасаа буурсан дүнтэй гарсан. Энэ мэдээ барилгын салбарын гол түүхий эд болох зэсийн үнэд сөргөөр нөлөөлсөн болохыг шинжээчид хэлж байлаа. Мөн лондонгийн металлын биржийн зэсийн нөөц ихэссэн нь үнэ буурах бас нэг шалтгаан болжээ. Тухайн үед лондонгийн металлын захад 374 мянган тонн зэсийн нөөц байсан юм. Энэ нөөц эрэлтээс давсан үзүүлэлт байсан гэж ойлгож болно. Дээрх шалтгаанаас болж зэсийн үнэ бага зэрэг буурсан ч, цаашид өсөх хандлагатай гэж шинжээчид таамаглаж байв. Учир нь зэсийн эрэлт урд хөршид нэмэгдсээр байлаа. Тухайн үед хятадын зэсийн импорт 283 мянган тоннд хүрч, өмнөх сарынхаасаа 29 хувиар нэмэгдсэн байв. Үүнээс гадна, японд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл өсч байжээ. 2009 оны аравдугаар сард гэхэд тус улсад аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 1.4 хувийн өсөлттэй гарсан. Тэр дундаа автомашины үйлдвэрлэл 8 хувиар өссөн юм. Энэ нь зэсийн үнийг өсгөх нэг шалтгаан болж байсан бол, нөгөөх шалтгаан нь зэсийн нийлүүлэлт цаашид буурах явдал байв. Чилийн зэсийн үйлдвэрийн ажилчид ажил хаялт зарлаад байсан учраас тэр юм. Ажил хаялт удаан үргэлжилбэл, зэсийн нийлүүлэлт багасч, энэ металлын үнэ цаашид өсөхөд нөлөөлнө гэж шинжээчид дүгнэж байсан цаг үе юм. Гэтэл хятадын зэсийн импорт 2009 оны аравдугаар сард 263 мянган тонн болж, өмнөх сараасаа 34 хувиар буурсан гэх мэдээлэл гарсан нь уг металлын ханш дэлхийн зах зээлд буурахад нөлөөлжээ. Зэсийн эрэлт буурч ялимгүй буурсан тул Лондонгийн металлын захын нөөц 402 мянган тонн хүрсэн байв. Зэсийн нөөц 2009 оны дөрөвдүгээр сараас хойш ингэж өсөөгүй юм. Зэсийн үнэ ялимгүй буурсан ч, удаан үргэлжилсэнгүй. Зэсийн үнэ 2009.11.21-ний хавьцаа эргэн өсч 6915 ам.доллар хүрэв. Петерсон институтын шинжээч Фрэд: Дэлхийн хамгийн том зэс олборлогч Чили улсын Коделко уурхайн удирдлагууд 2010 онд азийн улсуудад нийлүүлэх зэсийн үнийг 15 гаруй хувиар нэмэхээр болсонтой холбоотой гэж тайлбарлаж байлаа. Зэсийн үнэ 2010 оны эхээр нэмэгдэх тул, уг металлын ханш хямд байгаа дээр худалдаж авах нь ихэснэ. Энэ нь зэсийн эрэлтийг нэмэгдүүлэх шалтгаан болж байгаа учраас уг металлын ханш өссөн ажээ.

-Чилийн зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдэв-

2010.02.20. Энэ үед дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 6939 ам.долларын ханштай байла. Чили улс дэлхийн хэрэгцээт зэсийн дийлэнх хувийг нийлүүлдэг. 2009 онд тус улс 5.38 сая тонн зэс дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн байна. Тус улсын зэсийн нийлүүлэлт 2009 оноосоо 1,2 хувиар өссөн нь энэ аж. Чилийн зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдсэн мэдээлэл гарсантай зэрэгцэн Лондонгийн металлын захад зэсийн нөөц нэмэгдсэн мэдээлэл гарсан юм. Зургаан сарын өмнө тус металлын захад 350 гаруй мянган тонн зэсийн нөөц байсан бол, 555 мянган тонн болж нэмэгджээ. Чилийн зэсийн нийлүүлэлт ихэсч, Лондонгийн металлын захын нөөц нэмэгдсэн нь зэсийн үнэ буурахад нөлөөлсөн болохыг шинжээчид онцолж байлаа. Гэхдээ, зэсийн үнийн бууралт удаан үргэлжилсэнгүй. Удалгүй уг металлын ханш 7085 ам.доллар болж өссөн юм. Зэсийн үнэ ингэж өсөхөд Рав материал группээс гаргасан мэдээлэл нөлөөлсөн гэдэг. Рав материал групп зэсийн нийлүүлэлт нэмэгдэж, лондонгийн захын нөөц өссөн ч, хятадад уг түүхий эдийн эрэлт их байгаа. Эрэлтийг хангах хөрөнгийн эх үүсвэр ч хятадууд бий. 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж түүхий эдийн эрэлт буурсан. Хятадын металлын импорт буурсан тул, бэлэн мөнгөний хэмжээ нь тэр хэрээр нэмэгдсэн. Хятадад бэлэн мөнгөний хэмжээ 2009 онтой харьцуулахад тав дахин өсөөд байгаа. Хятадад түүхий эдийн эрэлт нэмэгдэж байгаа, үүнийг худалдаж авах хөрөнгийн эх үүсвэр хангалттай байгаа нь зэсийн үнэ өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. 2010 онд зэсийн үнэ 7000 ам.доллараас буухгүй гэж үзэж байсан юм. Зэсийг барилгын салбарт ихээр ашигладаг. АНУ-д шинээр баригдсан орон сууцны борлуулалт тухайн үед нэмэгдэж, үнэ нь 3 орчим хувиар нэмэгдсэн байлаа. Тус улсын орон сууцны эрэлт ихэсч, үнэ нэмэгдэж байсан учраас барилгын салбар нь удахгүй сэргэнэ. Энэ үед тус улсын барилгын салбарын зэсийн эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь зэсийн үнэ тогтвортой байхад нөлөөлнө гэж ажиглагчид үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, ам.долларын ханшийн уналт зэсийн үнэ тогтвортой байхад нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. Дэлхийн улс орнуудад инфляци нэмэгдвэл тухайн улс орны валютын ханш унадаг. Улс орнуудад инфляци өсч, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унавал, хөрөнгө оруулагчид алт, зэс, цайр, хөнгөн цагаан зэрэг металл худалдаж авах нь ихэсч, ханш нь өснө гэж үзэж байсан юм.  

-Хятадын зэсийн хэрэглээ уг түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнэд нөлөөлөх нь бий-

2010.10.29. Энэ өдөр лондонгийн металлын захад нэг тонн зэс 8331 ам.долларын ханштай байлаа. Зэсийн өндөр байсан ч, цаашид буурна гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байв. Зэсийн үнэ огцом өссөн тул, үйлдвэрлэгчид уг түүхий эдийг худалдаж авах нь багасна. Энэ нь зэсийн үнэ буурах нэг шалтгаан болно. Нөгөө талаас хятадад уг металлын хэрэглээ буурч байгаа нь зэсийн үнэ буурах бас нэг шалтгаан болно гэж зах ажиглагчид үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, дэлхийн авто машины эрэлт 15 хувиар буурсан байв. Үүнтэй холбоотойгоор, авто машин үйлдвэрлэлд шаардлагатай зэсийн эрэлт буурна гэж шинжээчид үзэж байлаа. Тэгвэл зарим шинжээчид Лондонгийн металлын зах нөөц 80 гаруй мянган тонноор буурч, 368 мянган тонн болсон. Лондонгийн металлын захын нөөц буурч, зэсийн нийлүүлэлт бага байгаа нь уг түүхий эдийн үнэ өсөхөд нөлөөлнө гэж үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, сайжруулсан зэсийн үйлдвэрлэл 1 сая тонн байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт. Аж үйлдвэрийн салбарт үүнээс ч их сайжруулсан зэс шаардагдлаж байгаа. Тиймээс цаашид зэсийн үнэ өснө гэж таамаглах хүмүүс ч мөн байсан юм. Тэгвэл  2010.11.06.-ны хавьцааХятадын эдийн засаг 2010 онд тооцоолж байснаас өндөр хувьтай гарах судалгааг дэлхийн банкнаас гаргасан юм. Дэлхий банкныхан хятадын эдийн засаг 2010 онд 9.5 хувиар өснө гэж тооцоолж байсан бол, тус улсын бодит өсөлт 10 хувьтай гарах нь тодорхой болсон юм. Дэлхийн нйитийн үйлдвэрлэж байгаа зэсийн багагүй хувийг хятадууд хэрэглэдэг. Хятадын эдийн засаг өндөр өсөлттэй гарах нь тодорхой болсон учир тухайн үед дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөн гэж зах зээлд ажиглагчид үзэж байлаа. Үүнээс гадна, Лондонгийн металлын захын зэсийн нөөц бага байсан нь уг түүхий эдийн үнэ өсөх бас нэг шалтгаан болж байжээ. Тухайн үед лондонгийн металлын захад 367 мянган тонн зэсийн нөөц байсныг энд онцлох нь зүйтэй болов уу. Тэр үед Монгол Улсын Санхүү, эдийн засгийн дээд сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн эрхлэгч Дэлгэрсайхан: Дэлхийн улс орнуудын эдийн засаг сайжирч байгаатай холбоотойгоор зэсийн эрэлт нэмэгдэнэ. Энэ нь зэсийн үнэ 8000 доллараас доош уруудахгүй байх баталгаа болно хэмээн хэлж байсан билээ. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8426-8521 ам.долларын ханштай байсан учраас ингэж таамагласан биз ээ. Эдгээрээс дүгнэж үзэхэд, зэс ихээр хэрэглэдэг үйлдвэрлэлийн салбарт эрэлт нэмэгдвэл үнэ өсч, Чилийн Коделко зэрэг үйлдвэрүүдийн нийлүүлэлт нэмэгдвэл үнэ унадаг байх магадлал өндөр байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэтийн ордын зэсийн баяжмалын үнэ дэлхийн зах зээлд юунаас болж өсч, буурч ирснийг дээрх кейсээр жишээ татан харуулахыг зорьсон юм.

Эрдэнэтийн овооны зэсийн орд

Эрдэнэтийг овоог Чехтэй хамтран илрүүлсэн ч, Оростой хамтарч үйлдвэр байгуулав-

2021.11.30. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Эрдэнэтийн овоо гэхээр хүн бүрийн ой тойнд Эрдэнэтийн орд буух нь дамжиггүй. Үнэхээр ч тийм. 60 гаруй жилийн тэртээ Орхон, Сэлэнгийн сав газарт Монгол-Чехийн геологичид хайгуул хийж, Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены хүдрийн биет байгааг анх тогтоосон юм. Коминек, Фуриел, Сандуйжав, Мягмар зэрэг Монгол-Чехийн геологичид Эрдэнэтийн овооны ордыг 1964-1968 хооронд ийнхүү илрүүлсэн бол, нөөцийг нь оросууд 1971 онд тогтоож өгсөн байна. Энэ даруй Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены ордын нөөцийг улсын бүртгэлд бүртгэн авч, үйлдвэр байгуулж ашиглах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн юм. Монголын тал нэг бол Чехийн, үгүй бол Оросын талтай хамтран үйлдвэр байгуулах нь оновчтой гэж тухайн үед үзэж байлаа. Гэвч Чехийн тал Эрдэнэтийн овооны ордод зэс, молибдены үйлдвэр байгуулахад их хэмжээний хөрөнгө мөнгө, хүн хүч шаардлагатай учир оролцох боломжгүй гэдгээ 1974 онд илэрхийлсэн гэдэг. Тиймээс манай улс ОХУ-тай хамтарч Эрдэнэтийн овоонд зэс, молибдены үйлдвэр байгуулж 1978 онд ашиглалтад оруулсан юм. Тус үйлдвэр жилд 4 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтайгаар анх байгуулагдсан бол, үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлснээр 1980 онд 8 сая тонн, 1981 онд 16 сая тонн, 1989 онд 20 сая тонн, 2000 онд 24 сая тонн, 2010 онд 31 сая тонн, 2011 онд 35 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай болжээ. 2013 оны тавдугаар сарын 10-20 хавьцаа найман жилийн өмнө тус үйлдвэрт томилолтоор ажиллахад Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүчин чадлынхаа 70 хувийг ашиглаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр тэр жил 25 сая тонн хүдэр боловсруулж, үүнээс 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авсан байгаа юм.

-Эрдэнэтийн овооны орд 25 километр урт, 3 километр өргөнтэй-

Эрдэнэтийн овооны зэс, молибдены хүдрийн биет нь далайн түвшнөөс дээш 1606 метрийн өндөрт, 25 километрийн урттай, 3 километрийн өргөнтэй зүүнээсээ баруун тийш сунаж тогтсон бүтэцтэй юм. Хүдрийн энэ биетийг дөрвөн үндсэн хэсэгт буюу төвийн, баруун хойд, зүүн өмнөд, цагаан чулуут гэсэн хэсэгт хуваадаг байх юм. Найман жилийн өмнө очиход тус ордын баруун хойд хэсэгт олборлолт явуулж байлаа. Ингэхдээ далайн түвшнөөс дээш 1280 метрийн өндөрт, 2,5 километрийн урттай, 1,5 километрийн өргөнтэй талбайгаас хүдэр олборлож байсан нь сонирхол татам. Энэ талбайд долоо хоног бүрийн баасан гаригт тэсэлгээ хийдэг байх юм. Харин бусад өдрүүдэд суларсан хүдрийг эксковатороор хутгаж, 130 тонны даацтай белаз машинд ачиж, том бутлуурт хүргэдэг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын хяналтын инженер н.Энхбат хэлж байлаа. Тэнд нийт 9 эксковатороор хүдэр олборлож, 17 белаз машинд ачиж том бутлуурт буулгаж байхтай таарч явлаа. Нэг белаз машин 15 минутад нэг эргэлт хийж, том бутлуурт хүдэр буулгаад буцдаг аж. Том бутлуур нэг дор 4 белаз машин хүдэр хүлээн авах хүчин чадалтай. Том бутлуур хоногт 60-63 мянган тонн хүдэр хүлээн авч буталдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн бутлуурын нэгдүгээр хэсгийн бутлуурчин н.Дорж-дүгэр хэлж байв. Эрдэнэтийн овооноос олборлосон хүдрийг хүдрийн талбайгаас 100 метрийн зайд орших том бутлуурт эхлээд буталж, дараа нь туузан дамжуулгаар агуулахад буулгадаг байна. Ингэхдээ тус бүр нь цагт 500 тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай 800 метрийн урттай хоёр туузан дамжуулгаар буталсан хүдрийг агуулахад буулгадаг байна. Үйлдвэрт шаардлагатай хүдрийг агуулахаас туузан дамжуулгаар эхлээд дунд бутлуур руу, дараа нь жижиг бутлуур руу хүргэж дахин буталдаг. Үүний дараа шаардлага хангасан жижиг хэмжээтэй бутлагдсан хүдрийг баяжуулах үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсэг рүү туузан дамжуулгаар дахин оруулж, 9 том терм, 9 жижиг термэнд нунтагладаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн нунтаглалтын хэсгийн термийн машинист н.Самбуу хэлж байлаа. Нунтагласан хүдрийг шахуургаар баяжуулалтын хэсэг рүү шахаж хөвүүлэн баяжуулах үйл явц эхэлдэг байна. Ингэхдээ зэс болон молибденоо тус бүрт нь хөвүүлэн баяжуулдаг байх юм. Эхлээд молибденоо хөвүүлэн баяжуулдаг бол, дараа нь зэсээ хөвүүлэн баяжуулдаг тухай тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн баяжуулагч н.Хонгорзул хэлж байв. Хүдрийн биетийг туузан дамжуулгаар бутлах болон нунтаглах хэсэг рүү тээвэрлэдэг бол, зэс болон молибдены баяжмалаа өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цех рүү өөрөө урсах шугамаар тээвэрлэдэг байна. Тус цехээс эцсийн бүтээгдэхүүн гардаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн өтгөрүүлэх, шүүх, хатаах, савлах, ачих цехийн ээлжийн мастер н.Өлзий-Хутаг ярьж байсан нь тод санагдаж байна.

-68 хувийн татвартай болсон нь –

Дэлхийн эдийн засаг хурдацтай өсөж байсантай холбоотойгоор 2005 оноос зэсийн эрэлт огцом нэмэгдэж эхэлсэн юм. Эрэлт нэмэгдвэл үнэ өсдөг зах зээлийн зарчим бий. Энэ дагуу зэсийн үнэ эрэлтээ дагаад огцом өсөж байлаа. Тиймээс манай улс тэр үед дэлхийн зах зээлд экспортолдог зэсийн баяжмалд үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулж төсвийн орлогоо нэмэгдүүлэх бодлого явуулсан байдаг. Ингэхдээ 2006 онд Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг парламентаар баталж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд экспортолсон нэг тонн зэсийн үнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн байна. Тухайн үед тонн зэс 8500 ам.доллар хол давж байсан учир улсын төсөвт нэг тонн зэсээс дор хаяж 3700 ам.долларын цэвэр ашиг орж байжээ. Үүний ачаар хэдэн жил тасралтгүй хасах гарсан улсын төсөв 2006 оноос нэмэх тэмдэгтэй гарч эхэлсэн юм. 2009 оны наймдугаар сарын 22-ны хавьцаа гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татваоаас манай улс эхний гурван жилийн дотор 968 тэрбум төгрөгийн орлого олсон. Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд байршуулсан энэ мөнгөнөөс хүүхэд болон залуу гэр бүлд 300 гаруй тэрбумыг нь олгож, үлдсэнийг нь автозам, эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулсан гэгдэж байлаа. Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд тухайн үед үлдсэн 65 тэрбум төгрөгийг Зоос болон Худалдаа хөгжлийн банкинд байршуулах тухай Засгийн газрын тогтоол гарсан гэгдэж байсан юм. Тэгвэл 2006-2010 оны хооронд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмалаас нийт 1,7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тоо баримт бий. Гэхдээ цаг цагаараа байдаггүй, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй шиг зэсийн үнэ ямагт өндөр байсангүй. АНУ-ын Wall street-ээс эхлэлтэй санхүүгийн хямрал даамжирч 2008-2009 онд дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал болж хүрээгээ тэлсэн юм. Энэ үед Америк, Япон, Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч үйлдвэрлэл нь саарч байлаа. Үүнээс болж гадаад зах зээлд уул уурхайн түүхий эдийн эрэлт буурч зэсийн үнэ огцом унасан нь дэлхийн эдийн засгийн хямрал манай улсыг тойрохгүй, дайраад гарахыг шуудхан илтгэж байсан юм. Манай улс 2008 оны төсөвт нэг тонн зэсийн үнэ дунджаар 7100 ам.доллар байхаар тусгаж, Эрдэнэт үйлдвэрээс үнийн өсөлтийн албан татварт 600-700 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн ч, энэ нь талаар болж мэдэхээр байдалтай нүүр тулав. Энэ үед Сангийн яамны Төсвийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Б.Батжаргал: Зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас уруудахгүй байхад төсөв алдагдалгүй балансаа барьж чадна. Хэрэв зэсийн үнэ 6000 ам.доллараас уруудвал төсөв алдагдалтай гарна. Харин 3500 ам.доллараас уруудвал Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрдөг гэнэтийн ашгийн албан татвар үгүй болж, сонгуулийн амлалтаас эхтэй хүүхдийн 10 мянга, шинээр гэр бүл бологсдын 500 мянга, шинээр төрсөн хүүхдийн 100 мянган төгрөгийг олгох хөрөнгийн эх үүсвэргүй болох учраас үр ашиггүй зардлаа танаж төсвийн хэмнэлт хийх шаардлагатай байгааг эртнээс анхааруулж байлаа. Гэтэл 2009 оны эхээр байдал улам дордож Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс 2700 ам.доллар болтлоо уруудаж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлого гэвэл ердөө 100 ам.долларт үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвар ногдуулахад хүрсэн юм. Өмнө нь тонн зэсээс улсын төсөвт дор хаяж 3700 ам.долларын татвар орж байсантай харьцуулахад энэ нь хэтэрхий чамлахаар үзүүлэлт. Уг нь 2009 оны төсөвт тонн зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 5800 ам.доллар байхаар тусгаж, уг түүхий эдийн үнэ 3400 ам.доллараас уруудаагүй тохиолдолд төсөв ажрахгүй гэж тооцож байлаа. Гэвч энэ нь талаар болж зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар 2009 оны сүүлээр өмнөх оноосоо 74 хувиар тасарч улсын төсөв их хэмжээний алдагдал хүлээх нь тэр. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Б.Бадамцэцэг: Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг хувийн жин өндөртэй татварын төрлүүд өмнөх оны түвшинд хүрэхгүй дутуу төвлөрснөөс төсвийн нийт тэнцэл алдагдалтай гарахад нөлөөлж байна. Энэ бууралтын талаас илүү хувь нь Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын бууралтаас шалтгаалж байгаа гэж бататган хэлж байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эдийн засаг санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ буурсан. Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн зэс өмнө нь 8000-9000 ам.долларын ханштай байсан бол, 3000 ам.доллар болтлоо буурсан. Зэсийн үнэ 2600 ам.доллараас дээш гарсан нөхцөлд үнийн өсөлтийн 68 хувийн албан татвар ногдож байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ 3000 ам.доллар байхад үнийн өсөлтийн татвар ногдоно гэсэн ойлголт бараг байхгүй. Харин тавдугаар сараас зэсийн үнэ 5000 ам.доллар болж ялимгүй өссөн нь улсын төсөвт төлөвлөснөөс 13.4 тэрбум төгрөг илүү ороход нөлөөлсөн. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвараас 10.1 тэрбум төгрөг орох ёстой байсан ч, 23.5 тэрбум төгрөг орсон гэсэн үг. Өнгөрсөн онд зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварт 191 тэрбум төгрөг орсонтой харьцуулахад зөвхөн энэ татварын хувь хэмжээ дангаараа 8 дахин буурсан үзүүлэлттэй байна гэсэн тайлбарыг хямралын үед өгч байсан юм.

-Зэсийн үнэ унаж 68 хувийн татвар буурав-

2008-2009 оны эдийн засгийн хямралын үед гадаад зах зээлд зэсийн үнэ гурав дахин унаж, Эрдэнэтийн зэс үнэгүйдсэн нь эмзэг эдийн засагтай манай улсад том цохилт өгсөн нь мэдээж. Тухайлбал, 2007 онд 133 тэрбум төгрөгийн ашигтай гарсан улсын төсөв, 2008 онд 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан бол, 2009 оны сүүлээр 332 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээх нь тэр. Дайран дээр давс гэгчээр зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирэх татварын орлого буурч байхад төсвийн зарлага өндөр байсан нь байдлыг улам хүндрүүлсэн гэхэд болно. Зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирсэн орлогыг хадгалах бус, зарцуулж байсан нь төсвийн тогтворгүй байдлыг бий болгосон гэж Сангийн дэд сайд асан Т.Очирхүү тэр үед илэрхийлж байсан юм. Тухайлбал, төсвийн зарлага орлогоосоо 20 пунктээр өндөр үзүүлэлттэй гарч байлаа. Татварын орлого буурсан нь яах ч аргагүй байдал гэдэгтэй эдийн засагчид санал нэгдэж байсан бол, зарлага орлогоосоо өндөр байсныг төрийн түшээдийн бодлогогүй алхам гэдэгтэй холбон тайлбарлах хүн цөөнгүй байсан юм. Тиймээс төсвийн орлого буурсан үед зарлагыг дагаад хумих хэрэгтэйг байсан ч, Засгийн газарт тэгэх бодол байсангүй. Ингэж хэлж байгаа нь 2010 оны төсвийн орлогыг 2 их наяд 306 тэрбум, зарлагыг 2 их наяд 664 гаруй тэрбум төгрөг байхаар Засгийн газар тооцож төсвийн төслийг боловсруулсан байдаг. Зарлага өндөр байгаагаас 2010 оны төсөв 359 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, энэ нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувьтай тэнцэхээр байлаа. Орлого бага, зарлага их байсны улмаас 2008 оны эцэст улсын төсөв 395 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарч, тэр нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг 6 шахам хувийг эзэлж, энэ алдагдлын гаднаас зээл тусламж авч дарсан болохыг Сангийн сайдын албыг хашиж явсан С.Баярцогт хэлж байсан удаатай. Гэвч үүнээс сургамж авсангүй. 2010 оны төсвийн зарлагыг орлогоос нь давахаар төлөвлөжээ. Зөрүүд нь гарах алдагдлыг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд орж ирэх мөнгө, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар нөхөхийн зэрэгцээ, Засгийн газрын бонд гаргаж нөхөхөөр төсвийн төсөл боловсруулагчид тооцоолсон байлаа. Ингэхдээ дэлхийн зах зээлд тонн зэсийн үнэ 5184 ам.доллар, нэг унци алтны үнэ 900 ам.доллар байхаар тооцож 2010 оны төсвийн төслийг боловсруулсан байлаа. Ингэснээр зэсийн үнийн өсөлтөөс 208 тэрбум төгрөг, алтны үнийн өсөлтөөс 34 тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж төлөвлөв. Өөрөөр хэлбэл, 2010 онд алт зэсийн үнийн өсөлтөөс нийт 242 гаруй тэрбум төгрөг орж ирнэ гэж тооцоолж, үүний 141 тэрбум төгрөгийг улсын төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зарцуулахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Харин үлдэх алдагдлыг хандивлагч орнуудаас орж ирэх 65 сая ам.доллараар нөхнө гэж тооцсон юм. Улсын төсвийн алдагдлын багагүй хувийг ингэж нөхлөө ч, цаана нь 82 тэрбум төгрөг дутах нь ойлгомжтой байлаа. Энэ мөнгийг Засгийн газрын урт хугацаатай бонд гаргах замаар олно гэж тооцоолсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 2008 онд төсвийн алдагдлаа яаж нөхсөн, тэр аргачлалаараа 2010 оны төсвийн алдагдлыг нөхөхөөр шулуурч байв. Төсвийн алдагдлыг тал хэсгийг Монгол улсын хөгжлүүлэх санд орж ирэх мөнгөөр нөхөх гэж байгаа нь нэг хэрэг ч, гаднаас орж ирэх зээл тусламжаар төсвийнхөө багагүй хувийг нөхнө гэдэг зохисгүй үйлдэл болохыг эдийн засагчид анхааруулсаар л байв. Гаднаас орж ирсэн зээл тусламжийг эргүүлэн төлөх учраас тэр юм. Нэг ёсондоо, өнөөдөр төсвийн алдагдлаа нөхлөө ч, ирээдүйд өртэй байх нь зохисгүй гэж эдийн засагчид тэр үед үзэж байсан юм. Тиймээс ийм ядарсан арга хэрэглэж байхаар, төсвийн үр ашиггүй зардлыг бууруулах хэрэгтэй гэж эдийн засагчид зөвлөж байлаа. Гэвч ингэх бололцоогүй гэсэн тайлбарыг сангийн сайд өгч байсан юм. Улсын төсвийн орлого буурч явсаар цаашлаад гадаад худалдаа алдагдалтай гарахад нөлөөлж, валютын нөөц хумигдаж долларын ханш огцом өсч байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тухайлбал, валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараас 500 сая ам.доллар болтлоо уруудаж, америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн гашуун түүх бий. Байгаа валютын нөөцөөрөө урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарч хөлтэй нь ийш тийш гүйлдэж, хэлтэй нь ийш тийш утас цохиж гарах гарц эрэлхийлсэн он жилүүд өнгөрсөн билээ. Арга ядахдаа хандивлагч орнуудаас зээл авч, Олон улсын валютын сангийн 18 сарын хугацаатай Стэнд бай хөтөлбөрт хамрагдаж байх вэ дээ. Азаар 2010 оноос анх удаа нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давж, төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх болсон юм. Тухайлбал, нийт экспортын 29.8 хувийг нүүрсний орлого, 27 хувийг зэсийн баяжмалын орлого бүрдүүлж эхлэв. Эрдэнэт үйлдвэр зэсийн баяжмал нийлүүлэх гэрээ жилд нэг удаа байгуулахдаа гол төлөв оны эхэнд үзэглэж үнээ тохирдог байжээ. Тиймээс дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмалын үнэ ялимгүй сэргэсэн ч, гэрээнд заасан үнээр бүтээгдэхүүнээ тухайн үед нийлүүлж байсан учраас үнийн өсөлтийн татвараас дорвитой зүйл орж ирэхгүй байсан гэдэг. Энэ үед нүүрсний экспортын орлого зэсийн экспортын орлогоос давахад нөлөөлсөн болохыг Үндэсний статистикийн хорооны Эдийн засгийн судалгааны газрын дарга н.Баасанжав учирлаж байсан удаатай. Тухайн үед Оюутолгойн зэсийн баяжмалын үйлдвэр ашиглалтад ороогүй байсан учраас зэсийн үнийн өсөлтийн албан татварыг Эрдэнэт үйлдвэр ганцаараа төлдөг байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Хэдийгээр татвараа хугацаандаа төлж байсан ч, энэ нь ихээхэн дарамт болж байсныг тус үйлдвэрийнхэн хэлдэг билээ.

-68 хувийн татварыг хүчингүй болгов-

2009.01.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Нэг хэсэг 2800 америк доллараас доош уруудаад байсан зэсийн үнэ амилж эхэллээ. Лондонгийн металлын бирж дээр уржигдар нэг тонн зэс 3125 америк долларын ханштай байсан юм. Зэсийн үнэ бага зэрэг өсч байгаа ч Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалтай ажилласан хэвээр байна. Тус үйлдвэрийн зах зээлд гаргаж байсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ буураагүй ч, зэсийн үнэ огцом өсөхгүй байсан нь алдагдал оруулахад хүргэж байгаа юм. Тус үйлдвэрийг алдагдалд оруулахад хүргэж байсан бас нэг хүчин зүйл нь 68 хувийн татвар юм. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал Ганзориг: 2009 оны бизнес төлөвлөгөөгөө гаргасан байгаа. Олон хувилбартай байгаа. 68 хувийн татвар, бүх татвар, нийгэм соёлынхоо бүхий л зардал, бүх зүйлийг оролцуулаад аваад үзвэл, бүх зардал 4000 мянган америк доллар орчим байхаар байгаа. 2000 онтой харьцуулахад, нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн. Гол шалтгаан нь 2006 оноос мөрдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн албан татвар юм. 2000-2005 онуудад манай үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан. Тэгвэл одоо энэ ачаалал 70 хувь болж байна. Нийт орлогынхоо 70 хувийг 68 хувийн татварт төлж байна. Татварын ачаалал 4 дахин нэмэгдсэн байх. Энэ татвар хураасан хоёр жилийн хугацаанд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 870 тэрбум гаруй төгрөгийн оруулсан. Хэрвээ энэ татварыг эс тооцвол, зэсийн үнэ 3200 байхад, манай үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой хэмээн хямралын үед хуучилж байсан юм. 68 хувийн татвар авдаггүй байсан бол, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 3200 америк доллар байхад Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах байжээ. Товчхондоо, 68 хувийн татвар Эрдэнэт үйлдвэрийг сөхрүүлэхэд хүргэж байсан юм. Зэсийн үнийн өсөлтийн албан татвар авахгүйгээр Эрдэнэт үйлдвэрийг алдагдалгүй ажиллуулж болох талтай. Гэсэн ч, манай улсын төсвийн дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг Эрдэнэт үйлдвэрээс 68 хувийн албан татвар авахгүй байх бололцоогүй гэдгийг албаныхан хэлж ирсэн. Хэдийгээр зэсийн үнэ бага зэрэг өссөн ч, 6700 доллараас дээш давж өсөхгүй бол манай улсын төсөв тухайн үед хүссэн хүсээгүй алдагдалтай гарахаар байжээ. Товчхондоо, зэсийн үнэ 6700 америк доллараас дээш өгсөхгүй бол 2009 оны төсөв 179 тэрбум төгрөгөөр дутах байв. Тухайн үед зэсийн үнийн өсөлтөөс Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд орж ирэх мөнгө байсангүй. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд тухайн үед 455 тэрбум төгрөг байсан талаар хэлдэг. Үүний 230 тэрбум нь Монголын улсын эрсдэлийн сангийн хуримтлал байсан гэж ойлгож болно. Харин үлдсэн нь хүүхдийн 100 мянга, шинээр гэр бүл бологсдын 500 мянга, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд зарцуулагдах ёстой байлаа. Хүүхдийн мөнгийг улирал тутамд 25 мянга байсныг 20 мянган төгрөг болговол, хуримтал нийгмийн халамжинд 2009 онд хүрэлцэнэ гэж тооцоолж байсан юм. Гэхдээ энэ нь зэсийн үнэ унаж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зэсийн үнийн өсөлтөөс ямар ч мөнгө орж ирэхгүй тохиолдолд юм. Харин зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр эргэн сэргэж 7600 доллараас дээш өсвөл айх аюулгүй болно гэж албаныхан ярьж байсан билээ. Манай улсад зэсийн баяжмал үйлдвэрлэдэг ганцхан үйлдвэр байлаа. Энэ бол хэн бүхний сайн мэдэх Эрдэнэт үйлдвэр. Тус үйлдвэр жилд 530 мянган тонн зэсийн баяжмал, 3 мянган тонн молибдений баяжмал үйлдвэрлэдэг. 2011 гуравдугаар сарын 19-ний байдлаар үүнийгээ Финляндын Оутокумпу, Австарлийн Бейтмэн Инженеринг, Песифик оур техноложи, Английн Брук хант, Америкийн Пелпс дож корпораци, Ки Ди энженеринг компани, Солонгосын Самсунг зэрэг компаниудад нийлүүлж байжээ. Ингэхдээ бүтээгдэхүүнээ лондонгийн металлын захын ханшаар худалдаалж ирсэн байна. Манай улсын дэлхийн зах зээлд гаргадаг зэсийн үнийг тодорхойлдог газар бол Лондонгийн металлын бирж юм. Уг биржэд зэсийн үнэ унаснаар Эрдэнэт үйлдвэр алдагдалтай ажиллаж, төсвийн орлого тасалдаж байсан гэж ойлгож болох юм. Эрдэнэт үйлдвэрийн бараа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ хэвээрээ ч, үүнийгээ ямар үнэ ханшаар борлуулна, тэр хэмжээгээр орлого нь тодорхойлогдож байжээ. 2008 оны эцэст тус үйлдвэрийн орлого огцом буурч, дагаад үйлдвэрийн ашиг багассан байна. Тус үйлдвэр 2009 оны бизнес төлөвлөгөөндөө 68 хувийн болон бусад татвараа оролцуулж тооцоход зардал нь 4000 ам.доллараар хэмжигдэж байжээ. Үүнийг 2000 онтой харьцуулахад нэг тонн цэвэр зэсийн өөрийн өртөг 4 дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. 2006 оноос мөрдөгдөж эхэлсэн үнийн өсөлтийн 68 хувийн татвартай холбоотойгоор зардал нь ингэж өссөн гэж ойлгож болно. 2000-2005 онд тус үйлдвэрийн нийт орлогын 13.6-22 хувь нь төсвийн төлбөр, хураамж, ногдол ашигт явдаг байсан бол, үнийн өсөлтийн албан татварын хууль хэрэгжиж эхэлснээр 70 хувьд хүрчээ. Нийт орлогынхоо 70 орчим хувийг үнийн өсөлтийн албан татварт төлөөд болчихдог гэвэл үгүй. Өөр бусад татвараа нэмж тооцвол 82.2 хувийн татварын ачаалал тус үйлдвэрт очиж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, татварын ачаалал өмнөхөөсөө дөрөв дахин өссөн гэсэн үг юм. Ингэхдээ зэсийн баяжмал ачсан өдрөөс орлогыг нь татварт суутгаж байсан гэлцдэг. Эрдэнэт үйлдвэр 2006-2010 оны хооронд экспортод гаргасан зэсийн баяжмалд нийт 1.7 их наяд төгрөгийн татварыг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн тухай дээр дурдсан. Тэгвэл үүний 870 тэрбум төгрөгийг эхний хоёр жилд нь төлж, Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлсэн тухай татварын албаныхан хэлдэг. Хэрэв энэ татварыг эс тооцвол зэсийн үнэ 3200 ам.доллар байхад тус үйлдвэр алдагдалгүй ажиллах боломжтой байсан тухай тус үйлдвэрийнхэн ярьдаг. Тухайн үед тонн цэвэр зэсийн үнэ 500 ам.доллараар буухад Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого 70 тэрбум төгрөгөөр, зардал 50 тэрбум төгрөгөөр, ашиг 20 тэрбум төгрөгөөр буурах тооцоо гарсан байдаг. Монгол Улсын төсвийн хямралд зэсийн үнэ нөлөөлснийг холбогдох албаныхан хэлдэг бол, Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн зэсийн үнийн уналт 2008 оны дөрөвдүгээр улиралд гарсан. Харин хямрал үүнээс өмнө эхэлчихсэн байсан. Гэсэн ч Эрдэнэт үйлдвэр энэ хямралыг аль болох хурдан давж, санхүүгийн байдлаа түргэн сайжруулах шаардлагатай байгаагаа илэрхийлж байлаа. Ингэхийн тулд Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас төвлөрсөн хөрөнгөөр Эрсдэлийн сан байгуулах, Үнийн даатгал бий болгох, 68 хувийн татвар болон нөөц ашиглалтын төлбөр авдаг аргачлалаа өөрчлөх шаардлагатай байгааг учирлаж байсан юм. Зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хувь хэмжээ өндөр байсан нь Эрдэнэт үйлдвэрт ийнхүү дарамт болж байсан бол, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь улсын төсөвт дарамт болж байлаа. Тиймээс зарим бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн, гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн гэж янз бүрээр нэрлэгддэг уг татварыг 2011 оноос хүчингүй болгосон юм.

-Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төрөв-

2006 онд УИХ-аар батлагдсан Зарим бараа, бүтээгдэхүүнийн үнийн өсөлтийн албан татвараас болж, алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан. Үүнээс гадна, Эрдэнэт үйлдвэр дийлэнх ашгаа татварт өгч байсан юм. Тиймээс 2011 оноос эхлэн алт болон зэсэнд гэнэтийн ашгийн буюу 68 хувийн татвар ногдуулахгүй байхаар болсон. Энэ үеэс уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр гадаад зах зээлд экспортолсон зэсийн баяжмалдаа үнийн өсөлтийн албан татвар төлөхөө больсон. Гэхдээ оронд нь алт, зэс үйлдвэрлэгчдээс өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар болсон юм. Энэ талаар 2011.01.08-ны хавьцаа тэр үеийн Үндэсний татварын ерөнхий газрын Татвар хураалтын хэлтсийн дарга Туул: Оронд нь цоо шинэ төрлийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авна. Нэг тонн зэсээс шатлалтайгаар өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах юм. Лондонгийн металлын захад нэг тонн зэс 9590 ам.долларын ханштай байхад, Эрдэнэт үйлдвэр нэг тонн зэсэнд 15 хувийн татварыг улсад тушаах ёстой гэж мэдэгдэж байсан нь тод санагдаж байна. Шинээр мөрдөгдөж эхэлсэн хуульд дэлхийн зах зээлд Эрдэнэт үйлдвэрийн экспортод гаргасан зэсийн баяжмал тонн нь 9000 ам.долларын ханштай байвал 15 хувийн татвар, 8000 ам.долларын ханштай байвал 14 хувийн татвар, 7000 ам.долларын ханштай байвал 13 хувийн татвар авахаар тусгасан байлаа. Тодруулбал,  уул уурхайн ашигт малтмалын үнэ хэт өндөр өссөн үед тухайн орлогоос төсөвт төвлөрүүлэх татварын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор өсөн нэмэгдэх ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч байхаар хуульд өөрчлөлт оруулсан юм. Энэхүү татварыг дэлхийн зах зээлийн үнэтэй уялдуулж ногдуулах бөгөөд зэсэнд дээр 5 + 15 хувь, бусад ашигт малтмал дээр 5 + 5 хувиар тооцон авч байхаар тусгасан юм. Үнийн өсөлтийн албан татварыг халж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авснаар Эрдэнэт үйлдвэрээс авдаг татварын хувь хэмжээ өмнөхөөсөө хоёр дахин буурсан гэлцдэг. Татварын хувь хэмжээгээ ийнхүү бууруулж, 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэс 8400 ам.долларын ханштай байхаар тооцож, Эрдэнэт үйлдвэрээс 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсөвт тусгаж байсныг эдийн засгийн хүрээнийхэн тод санаж буй нь лавтай. Харамсалтай нь манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнэ Лондонгийн металлын захад 2011 оны наймдугаар сарын эхээр нэг тонн нь 9500 ам.доллар, есдүгээр сарын эхээр 9000 ам.доллар, аравдугаар сарын эхээр 6900 ам.доллар болж уруудсан юм. Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тогтвортой байвал 169 тэрбум төгрөгийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр Эрдэнэт үйлдвэрээс орж ирнэ. Хэрэв дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ тооцоолж байснаас уруудаж орлого тасалдвал, Тогтворжуулалтын санд хуримтлуулсан хөрөнгөө гаргаж төсвийн орлогын тасалдал болон алдагдлаа хаана. Тогтворжуулалтын санд 184 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

-Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 25 хувийг дангаараа хийдэг-

Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас хойш манай улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч байж ирсэн. Манай улсын нийт экспортын 25 хувийг дангаар хийдэг тус үйлдвэр зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд эхний 10-т бичигддэг гэх нь бий. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын 4/1 хийж төсвийн орлого бүрдүүлээд зогсохгүй дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчдийг зэс, молибденоор хангадаг гол нийлүүлэгчдийн нэг юм. Тус үйлдвэр жилд 29 сая тонн хүдэр олборлож, үүнийхээ 26 сая тонныг нь боловсруулж, 23 хувийн агуулгатай 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 47-49 хувийн агуулгатай 4 мянган тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн Тамгын газрын дарга н.Баттулга хэлж байлаа. Тус үйлдвэр бүтээгдэхүүн худалдаалах гэрээгээ урт хугацаанд, гол төлөв оны эхэнд байгуулдаг. Хэдийгээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалах гэрээг урт хугацаанд хийдэг ч, үнэ ханшийг нь сар тутам шинэчилдэг гэсэн мэдээлэл олон жилийн өмнө гарч байсан билээ. Ингэхдээ Лондонгийн металлын захын зэсийн ханшийг суурь үнээ болгодог байгаа юм. Энэ үнээс хайлуулалтын болон цэвэршүүлэлтийн зардал хасагддаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан удаатай. Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал 23 хувийн агуулгатайг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, тус үйлдвэрийн жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн баяжмалыг хайлуулж цэвэршүүлэх явцад 23 хувь нь цэвэр зэс, үлдэх хэсэг нь хаягддаг гэсэн үг юм. Тиймээс худалдан авагчид баяжмал дахь зэсийн агуулгыг харгалзаж, баяжмалаас гарах цэвэр зэсэд мөнгө төлдөг байна. Баяжмалын гол худалдан авагч нь Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонконгийн 10 гаруй трейдер буюу худалдааны компани байдаг тухай 8 жилийн өмнө тэнд очиход тус үйлдвэрийнхэн хуучилж байлаа. Тэдэнд бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээс 5 хоногийн өмнө манай улс зэсийн баяжмалынхаа урьдчилгаагаа авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын хөгжлийн асуудал эрхэлсэн орлогч н.Намхайнямбуу хэлж байсан юм. Урьдчилгаагаа авч, бүтээгдэхүүнээ нийлүүлсэний дараа дэлхийн олон орны дээрх трейдер компаниуд манай түүхий эдийг хятадын зах зээлд худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ худалдааны компаниудаар дамжуулан дэлхийн зах зээлд экспортолж ирсэн байх нь.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн урьдчилгаа ба ногдол ашиг-

Эрдэнэтийн үйлдвэрлэж, экспортолдог бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ жил бүр ижил байдаг ч, зэс болон молибдены баяжмалын дэлхийн зах зээлийн үнээс хамаарч тус үйлдвэрийн орлого харьцангуй өөр өөр  байдаг. Үүний нэг тод жишээ бол, 2011 онд тус үйлдвэр 300 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан бол, 2012 онд 190 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан явдал. Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өсөх тэр мөчид тус үйлдвэр 2011 онд түүхэндээ анх удаа өндөр ашигтай ажилласан ч, зэсийн үнэ буурснаар тус үйлдвэрийн ашиг 2012 онд эргэн буурсан нь эндээс харагдаж байгаа юм. Ашигтай ажиллах бүртээ тус үйлдвэр Монгол-Оросын Засгийн газарт ногдол ашиг олгож ирсэн түүхтэй. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл /Совет гэх нь бий/ 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд хуралдаж, 2012 оны ашигт ажиллагаанаас Монгол-Оросын талд 96 сая ам.долларын ногдол ашиг олгох шийдвэр гаргаж байсныг энд дурдаж болно. Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг манай улс, 49 хувийг хойд хөрш тэр үед эзэмшдэг байсан учраас Монголын тал 49 сая ам.долларын, Оросын тал 47 сая ам.долларын ногдол ашиг авахаар болов. Үүнийг 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр орны Засгийн газарт олгохыг Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөлөөс шийдвэрлэсэн байдаг. Тэр үед гадаадын трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас урьдчилгаа авч хоёр талын ногдол ашгийг олгоно гэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч н.Алтанхуяг хэлж байсан юм. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдрийн зөвлөлийн хурлаас дээд тал нь 150 сая ам.доллар зээлэх хязгаар тогтоосон тул худалдааны компаниудаас энэ хэмжээний урьдчилгаа авахаар тохиролцсон байжээ. Ингэхдээ мөн оны тавдугаар сард 50 сая ам.доллар, наймдугаар сард 100 сая ам.доллар урьдчилж авахаар тохиролцсон байна. Үүн дээр өмнө нь аваагүй 30 сая ам.долларын зээлийн эрхээ нэмж хэрэгжүүлнэ гэдгийг холбогдох албаныхан хэлж байлаа. Үүгээр тооцвол, тул үйлдвэр 2013 онд 180 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийг худалдааны түншлэгч компаниудаасаа авахаар байсан юм. Үүнээс 80 сая ам.долларыг тохиролцсон ёсоор мөн оны тавдугаар сард авч үүний 49 сая ам.долларыг ногдол ашигт зориулж Монгол Улсын Засгийн газарт өгнө. Үлдэх мөнгө оросын талд олгох ногдол ашигт хүрэлцэхгүй. Тиймээс 2013 оны наймдугаар сард дараагийн ээлжийн 100 сая ам.долларын урьдчилгаа орж ирмэгц оросын талын ногдол ашиг олгоно гэж тус үйлдвэрийнхэн хэлж байсан юм. Эрдэнэт үйлдвэрийн зөвлөл 2013 оны тавдугаар сард багтаан хоёр талд ногдол ашиг олгохоор шийдвэрлэсэн ч, манай улс хугацаандаа авч, хойд хөрш бага зэрэг хүлээхэд хүрсэн гэсэн үг. Хугацааг ялимгүй хойшлуулах хүсэлтээ Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн Төрийн өмчийн хороогоор дамжуулан оросын талд уламжлуулсан гэлцэх нь бий. Ийнхүү Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн урьдчилгаагаа авч хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж иржээ.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн авлага ба өрийн харьцаа-

Тус үйлдвэрийнхэн өнгөрсөн хугацаанд техник, технологио сайжруулах, ногдол ашиг тараахад шаардагдах хөрөнгийг трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас хүүтэй авч ирсэн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн санхүүгийн хэлтсийн орлогч дарга Жалсафов Түмэн Жаргалович: Эрдэнэт үйлдвэрийн худалдааны компаниудаас авсан урьдчилгаа төлбөрийн өр 2013 оны эхэнд 405 тэрбум төгрөгөөр хэмжигдэж байсан. Үүнээс хойш ачилт хийж, борлуулалт хийсэн болохоор өрийн хэмжээ 2013 оны эхний гурван сарын байдлаар 22 тэрбум төгрөгөөр буурсан. Ингэснээр мөн оны дөрөвдүгээр сард өрийн хэмжээ 382 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Цаашид өр хэд болж буурах, өсөхийг хэлэхэд бэрх байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Үүнээс хойш хоёр сарын хугацаанд түншлэгч компаниудад зэсийн болон молибдены баяжмалаа хэвийн нийлүүлсэн учир дээрх өр 350 тэрбум төгрөг болж буурсан болохыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хэлж байлаа. Гэвч Монгол-Оросын талд ногдол ашиг олгоход болон бусад зүйлд зориулж 2013 онд трейдер буюу худалдааны түншлэгч компаниудаас авахаар тохиролцсон 180 сая ам.долларын урьдчилгааг оруулж тооцвол, тус үйлдвэрийн өр өсөх тооцоо тухайн үед гарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэт үйлдвэр ашигтай ажилласан ч, ашгаа өрөнд өгдөг. Харин ногдол ашгаа урьдчилгаа төлбөр буюу зээл авч олгож ирсэн байгаа юм. Энэ нь санаа зовоосон асуудлыг нэг мөнөөс мөн. Тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын нэгдүгээр орлогч Фоменко Александр Петрович: Эрдэнэт үйлдвэрт санхүүгийн хэд хэдэн хүнд асуудал бий. Жил бүрийн эхний улиралд санхүү хүнд байдаг. Гэхдээ 2013 оны хувьд эхний улирлыг даван туулж, хүнд байдлаасаа бага ч болтугай гарч чадлаа. Эхний улирлыг бодвол манай санхүүгийн байдал бага зэрэг сайжирч байна. Гэхдээ бидэнд толгой өвтгөх асуудал цөөнгүй бий. Эрдэнэтийн овооны уурхай удаан ажиллаж гүн рүүгээ орох тусам, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч байна. Тиймээс хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарч байна. Хүдрийн олборлолтыг нэмэгдүүлж байж баяжмалын гарц хэвийн байх юм. Тийм болохоор Эрдэнэт үйлдвэрийн өөрөө нунтаглагч хэсгийн өргөтгөлийг хийх шаардлагатай байгаа. Өөрөө нунтаглагч жилд 4-5 сая тонн хүдэр боловсруулдаг бол, үүнийг 10-12 сая тоннд хүргэх шаардлагатай байна. Тиймээс өөрөө нунтаглагч хэсгийг өргөтгөхөөр 2011 онд техник, тоног төхөөрөмж захиалсан. Зарим тоног төхөөрөмж 2013 онд ирнэ. Үүнд урьдчилгаа өгсөн болохоор тоног төхөөрөмжөө авах зэрэг авлага бий. Нөгөө талд үйлдвэрийн өр бий. Үүгээр тооцвол, үйлдвэрийн өрийн болон авлагын харьцаа хэвийн түвшинд байгаа. 2013 оны сүүлч гэхэд өрийн хэмжээ зохистой харьцаанд хэвийн байх болно хэмээн хуучилж байлаа. Эрдэнэт үйлдвэр 2013 онд зэсийн баяжмалаа тонныг нь 8125 ам.доллараар, молибдены баяжмалаа тонныг нь 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөсөн байлаа. Үүнээс 950 сая ам.долларын орлого олохоор төлөвлөсөн ч, тус үйлдвэрийн зарлага 800 сая ам.доллараар хэмжигдэж байв. Харин цаана үлдэх 150 сая ам.доллар нь Эрдэнэт үйлдвэрийн ашиг болж хоцрох ёстой. Гэвч дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ 6400 ам.доллараас, молибдены үнэ 7157 ам.доллараас доош орвол 2013 онд олохоор төлөвлөсөн 150 сая ам.долларын ашиг талаар болно гэдгийг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж, ногдол тараах эсэх нь дэлхийн зах зээл дэх зэс болон молибдены үнээс ихээхэн хамаардаг юм. 
Эрдэнэт үйлдвэрийн ажилчдын цалин хангамж

-Эрдэнэтийн молибденыг юунд ашигладаг вэ-

Менделеевийн үелэх системийн зургаадугаар бүлэгт бичигддэг молибденийг Шведийн химичид нээсэн гэж үздэг. Тухайлбал, 1778 онд Шеел, 1782 онд Гьелм нар молибденитээс молибденыг гаргаж авах боломжтой гэдгийг нотолсон аж. Харин 1817 онд Шведийн химич Берцелиус молибденитээс анхны молибденыг цэврээр нь буюу металлаар нь гарган авсан түүхэн хүн гэлцэх нь бий. Грек үгнээс гаралтай молибден нь цагаан тугалгатай төстэй учир 18 зууны үед энэ металлыг харандаа хийж, зураг зурахад ашигладаг байсан гэлцдэг. Харин одоо энэ металлыг дэвшилтэд технологид түлхүү ашиглаж байгаа юм. Ингэхдээ гол төлөв сансрын хиймэл дагуул, агаарын хөлөг, нисдэг тэрэг, усан онгоц, машины эд анги хийхэд ашигладаг байна. Гэрлийн чийдэн хийхэд ч сүүлийн үед молибденыг ашиглах болсон аж. Мөн энэ металлаар нано технологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, устөрөгчийн эрчим хүч үйлдвэрлэхэд хэрэглэж болно гэж эрдэмтэд үзэж байгаа юм. Молибден хольсон ямар ч металл зэвэрдэггүй, халуунд тэсвэртэй, бат бөх учраас тэр. Мөнгөлөг саарал өнгөтэй, үйлдвэрлэлд нэн чухал, уг түүхий эд харамсалтай нь байгальд ховор тохиолддог байх юм. Үүний нэг тод жишээ бол, дэлхийн молибдены нөөц бусад металлтай харьцуулахад харьцангуй бага байгаа явдал. 2013 оны судалгаагаар дэлхий дээр 8 сая тонн молибдены нөөц тогтоогдоод байгаагийн 39 хувь нь хятадад, 31 хувь нь америкт, 13 хувь нь Чилид, 8 хувь нь Арменид, 5 хувь нь Канадад, 3 хувь нь Орост тогтоогдсон аж.  Харин үлдэх багахан нөөц нь бусад орнуудад тогтоогдсон гэнэ. Үүнд манай улсыг нэрлэж болно. Манай улсын молибдены нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй ч, уг металлын 50 гаруй орд байгааг Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Цагаан суварга, Өндөр цагаан, Түргэн гол, Улаан энгэр, Буянт гол, Эрдэнэтийн овоо зэргийг энд нэрлэж болох юм. Эдгээрээс Эрдэнэтийн овооны молибденыг манай улс олборлож, боловсруулж, баяжуулж, экспортолж байгаа юм. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр 1978 онд ашиглалтад орсон цагаас Эрдэнэтийн овооноос молибдены баяжмал гарган авч байгаа юм. Тус үйлдвэр анх 4 сая тонн хүдрээс багахан хэмжээний молибден гарган авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд 26 сая тонн хүдрээс 6-10 хувийн чийглэгтэй, 47-49 хувийн агуулгатай 4000 тонн молибдены баяжмал гарган авдаг болохыг тэр үеийн Эрдэнэт үйлдвэрийн эдийн засаг, маркетингийн хэлтсийн орлогч дарга н.Батсайхан хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, баяжмалын тал шахуу хувь буюу 2000 тонн нь цэвэр молибдены гарцтай гэсэн үг юм. Дэлхий дахинаа жилд 200 мянган тонн молибден хэрэглэдэг гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн молибдены хэрэглээний багахан хувийг хангадаг байх нь. Ингэхдээ тус үйлдвэр Америк, Европ, Япон, Солонгос, Хонгконгийн трейдер буюу худалдааны компаниар дамжуулан молибдены баяжмалаа үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж иржээ. 2013 онд нэг тонн молибдены баяжмалаа 11390 ам.доллараар худалдахаар төлөвлөж байсан гэхээр асар үнэтэй түүхий эд болох нь эндээс харагдаж буй юм. Тэгвэл молибдены баяжмалыг бодвол, молибдены исэл илүү үнэтэй байдаг аж. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн молибдены баяжмалаас молибдены исэл гаргаж авах үйлдвэрийг хэдэн жилийн өмнө байгуулжээ. Тодруулбал, израилийн Металл тех компанийн 70 хувь, Эрдэнэтийн 30 хувийн оролцоотой Шим технологижи хамтарсан үйлдвэрийг байгуулсан байна. Молибдены баяжмалаа молибдены исэл болгож багагүй ашиг олохоор зорьж Шим технологи хамтарсан үйлдвэр байгуулсан ч, энэ үйлдвэр дампуурлаа зарлахад хүрч, хаалгаа барьсан тухай Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирлын эдийн засаг эрхэлсэн орлогч Алтанхуяг хэлж байсан удаатай. 

-Эрдэнтийн овооны овоолгоос катодын зэс үйлдвэрлэдэг-

Эрдэнэтийн овооны хүдрээс зэсийн баяжмал гаргах явцад их хэмжээний исэлдсэн хүдэр ашиглагдахгүй хаягддаг байна. Хэдэн жилийн өмнө тэнд очиход 0.4 хувийн зэсийн дундаж агуулгатай 40 сая тонн исэлдсэн хүдрийн бэлэн овоолго байхтай таарч явлаа. Энэ хүдрийн хаягдлыг дахин боловсруулбал 280 мянган тонн зэс гаргаж авах боломжтой гэж мэргэжилтнүүд нь ярьж байсан юм. Тиймээс исэлдсэн хаягдал хүдрийг дахин боловсруулалтад оруулж жилд 50 мянган тонн катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байв. Өөрөөр хэлбэл, химийн уусмалаар хаягдал хүдрийг угааж цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байлаа. Энэ аргаар катодын цэвэршүүлсэн зэс гаргаж авах технологийг манай улс 1995 онд нэвтрүүлж, Эрдэнэт үйлдвэрийн дэргэд Монгол-Америкийн хамтарсан Эрдмин үйлдвэрийг байгуулж байжээ. Тус үйлдвэр анх зөвхөн туршилт явуулж эхний жилүүдэд 3000 тонн катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлэсэн гэдэг. Туршилт амжилттай явагдаж энэ аргаар цэвэр зэс гаргаж авсан ч, дэлхийн зах зээлд нэгэн үе зэсийн үнэ хямдарсан тул тус үйлдвэр ашигтай ажиллаж чадаагүй байна. Тиймээс 10 гаруй жилийн хугацаанд энэ үйлдвэрийн хүчин чадлыг тэлэлгүй тэгсхийгээд орхисон ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор Германаас техник, технологи авч ирж үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн байна. Үр ашгаа дээшлүүлэх зорилгоор техник технологио сайжруулж 2000 оны сүүлийн хагаст үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн билээ. Техник, технологийн шинэчлэл хийснээр тус үйлдвэр жилд 50 мянган тонн цэвэр зэс исэлдсэн хүдрээс гаргаж авах бололцоотой болсон юм. Энэ үеэс Эрдмин үйлдвэр исэлдсэн хүдрээс катодын цэвэр болон цувимал зэс үйлдвэрлээд зогсохгүй барилгын монтажны 6 төрлийн утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Тухайлбал, 1.6 мм голчтой 200 метр барилгын дотуур монтажны утас үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Мөн 5000 тонн бүрмэл кабелийн зэс утас, ахуйн хэрэглээний цахилгааны 1,2 мм голчтой кабелийн утас үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байсан билээ. Ингэснээр манай улс дотоодынхоо зэс утасны хэрэгцээг бүрэн хангах бололцоотой гэж үзэж байлаа. Эрдмин үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж баяжмалаас цэвэр зэс гаргаж авахаар төлөвлөж байсан ч, энэ үйлдвэрийн сураг алдарч бүтээгдэхүүнээ эцсийн бүтээгдэхүүн болголгүйгээр баяжмал хэлбэрээр экспортолсоор ирсэн юм. Эрдэнэт жилд үйлдвэрлэдэг 500 мянган тонн зэсийн баяжмалаа экспортлоход тээвэрлэлтийн зардал өндөр гарах нь ойлгомжтой. Харин баяжмалаа боловсруулаад экспортлоход жилд 125 мянган тонн зэс тээвэрлэх тооцоо гардаг. Тиймээс 2021 оны тавдугаар сарын 5-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын нутагт уул уурхай-металлурги-химийн үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах шийдвэр гаргасан байдаг. Үйлдвэрлэл, технологийн паркийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газарт олгосон байна. Эрдэнэт үйлдвэр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 1,8 их наяд төгрөгөөр зэсийн баяжмал хайлах, боловсруулах, засвар механикийн, исэлдсэн хүдэр боловсруулах, хүхрийн хүчлийн болон эмулсийн тэсрэх бодисын үйлдвэр барих юм. Төсөл хэрэгжсэнээр эхний 20 жилд 46 их наяд төгрөгийн орлого олж, 3,9 их наяд төгрөгийн татварын өмнөх ашигтай ажиллан төсөвт 1,4 их наяд төгрөгийн татвар төлөх тооцоо гарчээ. Парк ашиглалтад орсноор

• Эрдэнэтийн овоо стратегийн ордын нөөцийг бүрэн ашиглах,  эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөөжийг нь хүртэх
• Өрсөлдөх чадвартай, дэвшилтэт технологид суурилсан үйлдвэр кластераар хөгжих
• Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх
• Дагалдах олон үйлдвэр нэг газар төвлөрөх нөхцөл бүрдэх
• Эрдэнэт хот бие даан тэлж хөгжих
• Улс, орон нутгийн төсвийн орлого нэмэгдэх
• Орон нутагт эхний ээлжинд 1,000 орчим ажлын байр бий болох зэрэг давуу талтай юм.
  

-Эрдэнэтийн овооны нөөц нэмэгджээ-

Дэлхийн зах зээлд зэсийн баяжмал экспортолдог 100 гаруй компани байдаг гэх судалгаа бий. Тэднийг өрсөлдөх чадвараар нь аваад үзвэл Эрдэнэт зэс, молибдены баяжмалын экспортоороо дэлхийд тэргүүлэгч 10 үйлдвэрийн тоонд багтдаг. Баяжмалаа борлуулахдаа санхүүгийн хувьд тогтвортой, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоохон худалдааны компаниудтай хамтран ажиллаж иржээ. Тухайлбал, тус үйлдвэр Самсунг корпораци, Океан Партнерс, Ред Металл, Миллифорд Глобал Корпораци зэрэг компанитай байгуулсан зэсийн баяжмал худалдах, худалдан авах гэрээний дагуу бүтээгдэхүүнээ хятадын зах зээлд нийлүүлдэг гэх мэдээлэл байдаг. Ингэхдээ Эрдэнэт төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээгээ жилд нэг удаа хийдэг. Гол төлөв оны эхэнд зэс нийлүүлэх гэрээгээ хийж үнээ тохирдог гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан олон жилийн өмнө өгч байсныг дээр дурдсан. Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 2020 онд 36,9 сая тонн хүдэр олборлож, 32,5 сая тонн хүдэр боловсруулсан байна. Мөн 11,700.0 тонн зэсийн баяжмал, 934.12 тонн молибдены баяжмал төлөвлөгөөнөөс илүү үйлдвэрлэж, зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалсан экспортын бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогын бууралтыг сааруулах арга хэмжээ авч ажиллажээ. Үүний үр дүнд 47.4 тэрбум төгрөгөөр орлогыг нэмэгдүүлсэн бол, үйлдвэрийн газрын хэмжээнд өртөг бууруулах арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр 2020 онд зардлаа 33 тэрбум төгрөгөөр бууруулжээ. Харин худалдан авалтыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулснаар 88 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гаргасан байна. Эрдэнэт үйлдвэр, техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, улсын болон орон нутгийн төсөвт нэг их наяд давсан төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн гэнэ.

-Эрдэнэтийн овоо ордын хүдрийн биетийг бүрэн судалж, эрдэс баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэн, олон улсын JORC стандартаар баталгаажуулжээ-

Эрдэнэт төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг 2031 он хүртэл хөгжүүлэх Үндсэн чиглэлийн хүрээнд Эрдэс баялгийн нөөц өсгөх төсөл хэрэгжиж, томоохон төслүүдийг боловсруулан үйлдвэрийн хөгжлийг хангах нөөц, баялгийг баталгаажуулсан томоохон ажлыг монгол геологичид удирдан, Австралийн компани гүйцэтгэсэн байна. Хоёр жилийн хугацаанд нийт 40 гаруй мянган тууш метр шалгах өрөмдлөг хийсэн байна. 2017-2019 онд 20 орчим сая ам.долларын геологи, хайгуулын ажил хийж үйлдвэрийн насжилтыг 20 жилээр уртасгаж, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60 жил ажиллах боломж нөхцөл бүрджээ. Тодруулбал, Эрдэнэтийн овоо ордын нөөц баялгийг нэмэгдүүлэн, Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60-70 жил ажиллах боломжтой геологийн нөөцөө дэлхийн жишигт нийцсэн олон улсын жорк стандартаар баталгаажуулсан байна. Эрдэнэт үйлдвэрээс гадна, Оюутолгойн үйлдвэр ашиглалтад орсноор манай улсын зэсийн баяжмалын экспорт хоёр дахин нэмэгдсэн байдаг. Гашуунсухайт боомтоор 2021.04.16-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин гарч орсон бол, 2021.04.17-ны байдлаар зэсийн баяжмал тээврийн 32 автомашин мөн гарч оржээ. Өөрөөр хэлбэл, цар тахлын энэ үед зэсийн баяжмалын экспорт хэвийн явагдаж байсан юм.

-Эрдэнэтийн цэвэр ашгийн хэмжээ 2,5 дахин давж биелжээ-

Эрдэнэт үйлдвэр улс, орон нутгийн төсөвт сүүлийн хоёр жилд нийт 1.9 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Эрдэнэтийн Овоогийн зэс, молибденийн ордыг түшиглүүлэн уулын баяжуулах үйлдвэрийг 1978 онд ашиглалтад оруулсан. Үүнээс хойш хүчин чадлыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлж хүдэр олборлолтыг 37 сая тоннд, хүдэр боловсруулалтыг 32 сая тоннд хүргэжээ. Эрдэнэт үйлдвэрийн ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн: Эрдэнэт үйлдвэр 2020 онд амжилт бүтээл арвинтай байлаа. Хэдийгээр дэлхий нийтийг цочроосон цар тахлын дэгдэлтийн улмаас хөл хорио тогтоосон хүндрэлтэй цаг үе тохиосон ч Эрдэнэт  үйлдвэрийн баялаг бүтээгч уурхайчдын үйл ажиллагааны үр дүн сайн байлаа. Улс орны хэмжээнд цар тахлын тархалттай тэмцэж буй хүнд цаг үед Эрдэнэт үйлдвэрийн хамт олон халдвар хамгааллын дэглэм баримтлан, өндөр зохион байгуулалттай ажилласнаар үйлдвэрлэл хэвийн жигд, төлөвлөлт үзүүлэлт амжилттай биелсэн гэдгийг онцоллоо. Тодруулбал:

• Үйлдвэр техник технологио шинэчлэх замаар үйлдвэрлэлээ өсгөн, үйлдвэрлэл эдийн засгийн төлөвлөгөөт үзүүлэлтүүдэд 100-аас дээш хувь,
• 2020 онд 36.9 сая тонн хүдэр олборлож, 32.5 сая тонн хүдэр боловсруулсан,
• Санхүү эдийн засгийн үзүүлэлтүүд эерэг сайн гарсан,
• 2020 онд 2.2 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллаж төлөвлөгөөг 16 орчим хувиар давуулан биелүүлсэн,
• 2020 онд нийт 1 их наяд 5.5 тэрбум төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлсэн.

Эрдэнэт үйлдвэр 2021 оны эхний улирлын байдлаар үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөг 100-143 хувиар биелүүлсэн байна. Үүний үр дүнд борлуулалтын орлого 38 хувиар, цэвэр ашгийн төлөвлөгөө 2.5 дахин давж биелжээ. 2021 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар улс, орон нутгийн төсөвт 149 тэрбум, 2021 оны тавдугаар сарын 14-ний байдлаар 266 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн байна. 2017-2020 онд 29.4 сая ам.долларын геологи хайгуулын ажил гүйцэтгэж Эрдэнэт үйлдвэрийн ажиллах хугацааг 30-аад жилээр нэмэгдүүлж, цаашид наанадаж 70 жил ажиллах боломжийг бүрдүүлжээ. Монгол Улсын эдийн засгийн нийт ачааллын аравны нэгийг, 10 их наядын улсын төсвийн 1 их наядыг үүрч, дахиад 60-70 жилийн хугацаанд ажиллах техник эдийн засгийн үндэслэлийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд боловсруулж чадсан гэсэн үг юм. 2019 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 91 дүгээр тогтоол гаргаж Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет хувьцаат компанийг онцгой дэглэмд авч байсан юм.Засгийн газрын шийдвэрээр Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай болж, Онцгой дэглэмийн горимоор ажилласан 2019 онд 65.8 тэрбум төгрөг, 2020 онд 88 тэрбум төгрөг, нийт 153.8 тэрбум төгрөгийг зөвхөн худалдан авалтаас хэмнэж чаджээ. Эрдэнэт үйлдвэр нь Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласнаар сүүлийн 10 жилд анх удаа гадаад болон дотоодын зээлийн өр төлбөргүй болжээ.

-Эрдэнэт үйлдвэр цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг даав-

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсхийн Засгийн газрын 2020 оны 12 дугаар сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар улсын хэмжээнд бүх айл өрх, зарим аж ахуйн нэгжийн цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг 2020 оны 12 дугаар сарын 01-ний өдрөөс 2021 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрийг хүртэл төр бүрэн хариуцах шийдвэр гаргасан юм. Энэ хугацааг хожим сунгасан байдаг. Ингэхдээ, 100 метр квадратаас доош талбайтай орон сууцны айл өрхийн дулааны төлбөрийг тэглэсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн айл өрх 120 метр квадрат талбайтай байранд амьдардаг бол 20 метр квадрат талбайд ногдох дулааны мөнгөө л өөрсдөө төлж буй юм. Төлбөр тэглэсэнтэй холбогдуулан 650 тэрбум төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гаргахаар болсон. Ингэснээр 2021 оны 07 дугаар сарын 01 хүртэл гэр хорооллын айл өрх дунджаар 240-530 мянган төгрөгийн цахилгааны, орон сууцны айл өрх талбайн хэмжээнээс хамаарч 560 мянгаас 1,1 сая төгрөгийн, Жижиг, дунд аж ахуйн нэгж 7-30 сая төгрөгийн, томоохон аж ахуйн нэгж 500 саяас 1,4 тэрбум төгрөгийн цахилгаан, дулааны мөнгө хэмнэх тооцоо гарчээ. Харин төсөвт байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, түүний оролцоотой хуулийн этгээд, уул уурхайн олборлох, боловсруулах үйлдвэр, банк, банк бус санхүүгийн байгууллаа, крипто валюттай холбогдох үйл ажиллагаа эрхлэгч, газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, импортлох, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, интернэт, үүрэн холбооны үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, согтууруулах ундаа, тамхи үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, өнгөт металл болон хар төмөрлөг, цементийн үйлдвэр төлбөрөөс чөлөөлөгдөөгүй байхаар шийдвэрлэсэн юм. Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжиж байгаагийн хэрээр ажлын байраа хадгалж, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ үнийг нэмэхгүй байх ёстой. Төр засаг, аж ахуйн нэгж, иргэд хамтдаа цар тахлын үеийг давж гарахын төлөө ийм шийдвэр гаргасан болохоо Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдУ.Хүрэлсүх тухайн үед илэрхийлж байсан юм.

-У.Хүрэлсүх: Эрдэнэтийн зэс ард түмнийхээ гэрт, гарт очсон-

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа дээрх ажлуудыг амжуулсан. Цаашид Орхон аймагт, тэр тусмаа Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой юу хийх бол гэдэг нь анхаарал татдаг сэдвийн нэг. Тэгвэл тэрбээр цаашид юу хийхээ Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихдээ мөрийн хөтөлбөрөөрөө дамжуулан уламжилсан байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Орхон аймгийн эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд оновчтой бүтэцтэй ажиллах шаардлагатайг Орхон аймагт ажиллах үеэрээ онцолж байсан юм. Тэрбээр: Монгол Улсынхаа хөгжлийг том зургаар харах хэрэгтэй. Аймаг орон нутагтаа бүсчилсэн хөгжлийг чухалчилна. Бүсчилсэн хөгжлийн хүрээнд аймаг, сумыг хатуу хучилттай авто замаар холбох Мянганы зам төсөл үргэлжилнэ. Эрдэнэт үйлдвэрийг хөгшин үнээ гэж улсын өмчийг хувьдаа эзэгнэх санаархалтай хэсэг бүлэг хүмүүс хэлж байсан. Нөөцийг нь шалгаад үзэхэд Эрдэнэт үйлдвэр хөгшин биш залуу үнээ байсан. Одоо 60 жил ашиглах боломжтойг бид тогтоосон. Тус үйлдвэрийн ашгаас 650 тэрбум төгрөгийг ард түмэндээ өгсөн. Тухайлбал, нийт айл өрхийн болон 100 гаруй мянган аж ахуйн нэгж байгууллагын цахилгаан, дулааны төлбөрийг Эрдэнэт үйлдвэрээс төлсөн. Өөрөөр хэлбэл, цар тахалтай хүнд цаг үед Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн ард түмнээ тэжээж байна. Эрдэнэтийн зэс ард түмнийхээ гэрт, гарт очсон. Тиймээс ерөнхийлөгчийн сонгуулийн уриагаа Баялагтаа эзэн Монгол гэж нэрлэсэн юм шүү хэмээн онцолж байсан билээ. Тэрбээр, Ерөнхийлөгч болвол Эрдэнэт хотыг шинэ төлөвлөлтөөр хөгжүүлж, Инновац, цахим, технологийн үндэсний загвар хот болгохыг дэмжиж ажиллана. Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг задалж, Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотод олон төвт суурьшлын бүс, дагуул хот, суурингууд байгуулах Налайх, Багануур, Багахангайг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг төрийн бодлогоор дэмжинэ гэж байсныг эргэн сануулах зүйн хэрэг биз ээ. Харин Эрдэнэтийн иргэдийн хувьд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа эхлүүлсэн томоохон төслүүдээ  үргэлжлүүлэн ажиллана гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлж байсан юм. Мөн Эрдэнэт-Улаанбаатарыг холбосон авто замыг дуусгах, үйлдвэрийн үйл ажиллагааг илүү боловсронгуй болгох, инженерчлэлийг сайжруулах талд анхаарч ажиллах шаардлагатай байгааг тус үйлдвэрийнхэн хэлж байсан юм. Тиймээс Эрдэнэт хотыг инновацид түшиглэн цахим бодлогоор хөгжүүлэх заалтыг дэмжиж тус хотынхон, тус үйлдвэринхэн дэмжиж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Орхон аймагт, Эрдэнэт үйлдвэрт хийх ажил нь сонгуулийн мөрийн хөтөлөрт нь энэ мэт туссан юм. Одоо хэлснээ хийж хэрэгжүүлэхийг нь хүлээх үлдэж байна. 

Оюутолгойн орд ба хөрөнгө оруулалт

Хямралаар далимдуулж хоёр толгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг яаравчилж, найр тавих гэлээ гэж сүүлийн үед багагүй шүүмжлэх болов. Харин эдийн засагчид төсөв хүндэрч байгаа энэ үед Oюу толгой болон Таван толгойн ордыг ашиглалтад оруулах нь оновчтой гэж үзэж байна.

Оюутолгой, Тавантолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээрийн ажлын хэсгийн гишүүн, Сангийн яамны Төсвийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Батжаргал: Манай улсын ойрын ирээдүйн хөгжилд Оюутолгой, Тавантолгойн ордууд маш чухал нөлөөтэй гэдгийг аль аль талдаа ойлгож байгаа. Зарим хүмүүс зэсийн үнэ уначихсан байгаа энэ үед гэрээг хийвэл ашиг муутай гэсэн ийм ойлголттой байна. Тиймээс татварын хууль, санхүүгийн орчин, үнийн төсөөллийг гэрээ хэлэлцээр хийхдээ маш сайн харгалзаж үзэж байгаа. Засгийн газрын авах татвар болон ашиг зэсийн үнэ өсөхөд нэмэгдэнэ. Аль аль талийг нь харгалзан үзэж байгаа учраас зэсийн үнэтэй холбож үзэх нь тийм тохиромжтой биш. Ойрын ирээдүйд зэсийн үнэ өсч магадгүй гэсэн төсөөллийн үндсэн дээр хэлэлцээр явуулж байгаа. Нэгэнт эдийн засгийн хүндрэлтэй байдал үүссэн учраас төлбөрийн тэнцэл дээр ч гэсэн хүндрэлүүд гарч байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан, Монгол руу чиглэсэн валютын урсгал татарсан энэ үед хоёр толгойн хэлэлцээрийг яаралтай эхлүүлж, хөрөнгө оруулалтын хэмжээг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн тэнцвэрийг хадгалах. Нөгөө талаараа эдийн засгийн хөгжлийг ойрын хугацаанд хангахын тулд УИХ-аас өгсөн удирдамжийн дагуу хэлэлцээрийг амжилттай хийх зайлшгүй шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байна.

Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлого зохицуулалтын газрын дарга Жаргалсайхан: Оюутолгой, Тавантолгойн гэрээ хэлэлцээр хийх асуудлаар УИХ-аас чиглэл гарч, Засгийн газрын шийдвэр гарсан байгаа. Энэ дагуу хэлэлцээр өнгөрсөн нэгдүгээр сард нэлээд эрчимтэй явагдсан. Саяхан Эрдэс, баялаг эрчим хүчний сайд Д.Зоригт ярилцлага өгч, оюутолгойн хэлэлцээр нэлээд амжилтад хүрч, нэлээд дөхөж байна гэсэн байсан. Тиймээс хэлэлцээрийн явцад эдийн засагч хүний хувьд сэтгэл хангалуун байна. Том ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулбал ирэх 30, 40 жилийн монголчуудын амьдралын гол сурвалж болно гэж үзэж байна. Эдийн засаг, санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор Монгол Улсын төсөв нэлээд төвөгтэй байгаа ч, удаан хугацаанд үргэлжлэхгүй. Энэ хямрал 2-3 жилийн хугацаанд үргэлжилнэ. Хямрал дуусахад үйлдвэрүүд ашиглалтад орох болов уу гэж бодож байна. Эргээд зэсийн үнэ өсчихсөн үед уурхайнууд баригдаж дуусаад ашиглалтад орвол үр өгөөжөө маш хурдан өгнө. Тиймээс энэ гэрээ хэлэлцээрийг эрчимтэй явуулах хэрэгтэй. Гэрээ хэлэлцээрийг өнөөдрийн түвшинд бодож хийхгүй шүү дээ. Ирээдүйгээ бодож хийнэ. Тиймээс хэлэлцээрийг энэ үед хийгээд авах нь зөв юм байна гэж бодож байгаа. Хэлэлцээр амжилттай болж УИХ-аар батлагдаад явбал хөрөнгө оруулалтын ажил энэ оны сүүлийн хагасаас эхлэх болов уу. Тэгвэл манай улсын эдийн засагт ч бас нэмэртэй.

Эдийн засагч, судлаач Шагдар: Санхүүгийн нөөц бол үл хөдлөх хөрөнгийг эргэлтэд оруулах асуудал. Энэ арга зам бол түрээс. Байгалийн баялаг, алт, эрдэнэсийн ордыг түрээс хэлбэрээр юм уу, бусад арга замаар бусдад ашиглуулж, ирээдүйд орж ирэх орлогыг ашиглах нь эдийн засгийн эргэлтийн хувьд зайлшгүй зүй тогтол. Зах зээлийн зайлшгүй байх ёстой асуудал. Хамгийн оновчтой байх харьцааг янз бүрээр хэлээд байна. 34 гэж, 50 гэж ярьж байна. Монголын ард түмэнд хамгийн ашигтай хувилбар бол мэдээж өөрийн байгаа нөөцийг ашиглах хувийг 50, түүнээс дээш байх. Нөөц нэгэнт их хэмжээтэй, үүнийг олон зуун жил ашиглах боломжтой, бага хувиар илүү их ашиг олох орлогын эх үүсвэр олох боломж байгаа бол үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй гэж бодож байна. Эдийн засагч хүний хувьд энэ талаар материал үздэгийн хувьд одоогийн тавигдаж байгаа асуудлыг зүйтэй гэж ойлгож явдаг. Нэг хэсэг ихэнх эдийн засагчид хоёр толгойн ордоо гаднынханд өгөхгүй гэцгээж байсан бол, өнөөдөр ихэнх нь стратегийн ордуудаа эргэлтэд оруулах нь зүйтэй гэсэн хариулт өгч байна. Учир нь манай улсын төсөв хүндэрсэн. Ганц Эрдэнэт үйлдвэр дангаар ажиллаад төсвөө нөхөж дийлэхгүйд хүрсэн. Тиймээс Эрдэнэтээс гадна, Оюутолгой, Тавантолгойгоос мөнгө олъё гэцгээж байгаа юм. Хэдийгээр дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан ч, оюутолгойн орд алтны асар их нөөцтэй учир алдагдалд орохгүй гэж үзэж байна.

Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлэв

Дэлхийн банк манай улсын өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ уг нийтлэл анх бичигдэхэд буюу олон жилийн өмнө илэрхийлж байлаа. Манай улсын өмнөд бүсэд уул уурхайн томоохон орд газрууд байдаг. Тодруулбал, Тавантолгой, Ухаа худаг, Баруун наран, Цагаан толгой, Нарийн сухайт, Овоот толгой, Сүмбэр, Шивээ овоо, Оюутолгой, Цагаан суваргын ордууд тус бүс нутагт оршдог. Эдийн засгийн үр ашиг бүхий уул уурхайн ордуудын хөгжлийг дэмжих үүднээс өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэсэн тайлбарыг Дэлхийн банкныхан өгч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын эдийн засагт үр өгөөжөө өгөх салбаруудыг дэмжихэд бэлэн байгаагаа Дэлхийн банкныхан хэлж байна. Гэхдээ, Монголын Засгийн газар өмнөд бүсийн дэд бүтцэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг Дэлхийн банкнаас хүссэн тохиолдолд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсан юм. Товчхондоо манай талаас хүсэлт гаргавал тус банк туслахад бэлэн гэдгээ илэрхийлсэн юм.

Ийнхүү Дэлхийн банк өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлээд зогсохгүй, тус бүс нутгийн дэд бүтцийн стратеги төлөвлөгөөг гаргасан байна. Тавантолгой, Нарийн сухайт, Оюу-толгой, Цагаан суваргын уурхай жилд таван тэрбум ам.долларын нүүрс, зэсийн борлуулалт хийх боломжтой. Гэхдээ дэд бүтцийг шийдвэрлээгүй цагт энэ хэмжээний бүтээгдэхүүн борлуулах боломжгүй. Тиймээс стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ шийдвэрлэх хэрэгтэйг дэлхийн банкныхан зөвлөж байлаа. Тиймдээ ч, дэд бүтцийг шийдвэрлэхэд хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаардагдаж байгааг тэд нарийвчлан судалжээ. Тухайлбал, төмөр зам, цахилгаан, эрчим хүч, усны эх үүсвэр зэргийг бий болгоход 5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдаж байгаа юм байна. Үүний 1 тэрбум 150 сая ам.доллараар төмөр зам барина. Энэ хөрөнгөөр Тавантолгойн ордоос хэд хэдэн чиглэлийн төмөр зам тавьж болох хувилбар гаргасан байна.

Тодруулбал, Тавантолгойгоос Гашуунсухайтаар дамжуулж Хятадын Баотау боомт хүртэл төмөр зам тавихад хүрэлцэнэ. Мөн Тавантолгойн ордоос Замын-Үүдийн боомтоор дамжиж Датун Кинхуандоа боомт руу төмөр зам тавих. Үүний сацуу Тавантолгойгоос Цагаан суваргын ордыг дамжуулан Сайншанд, Чойбалсан хотоор дайрсан төмөр замыг оросын Владивосток руу тавих. Таван-толгойгоос Айраг, Чойбалсангаар дамжуулан Владивосток руу төмөр зам тавих, мөн Тавантолгой–Айраг-Улаанбаатар-Улаан-Үүд-Владивосток чиглэлд төмөрзам тавих. Үүнээс гадна, Тавантолгой-Улаанбаатар-Улаан-Үүд-Владивосток чиглэлд төмөр зам тавих зургаан хувилбар гаргажээ. Тавантолгой жилд 20 сая тонн нүүрс хятадын Хуанхуа боомт руу гаргана. Үүнээс орж ирэх орлого 6.2 тэрбум ам.доллар байна. Харин оросын Владивосток руу нүүрс гаргавал жилд 1.5 тэрбум америк долларын орлого олно гэж тооцоолжээ. Тиймээс ч, хоёр боомт руу зургаан чиглэлээр төмөр зам тавих боломжтой гэсэн судалгааг Дэлхийн банкнаас гаргаад байна.

Харин Оюутолгойн үйл ажиллагаанд шаардлагатай цахилгаан эрчим хүчийг хятадаас авах нь хамгийн хямд тусна гэж Дэлхийн банкныхан үзжээ. Нөгөө талаас өмнөд бүсэд дор хаяж нэг цахилгаан станц нэмж байгуулах шаардлагатай гэж тус банк үзсэн байна. Дулааны хоёрдугаар цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2005 онд дууссан. Дарханы дулааны цахилгаан станцын ашиглалтын хугацаа 2013 онд дуусна. Тэр үед Оюутолгой зэрэг өмнөд бүсэд байршиж байгаа уул, уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад эрчим хүч дутагдана. Хэдийгээр Засгийн газар 5 дугаар цахилгаан станц, Шивээ-Овоог түшиглэн цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байгаа ч, энэ нь өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудыг эрчим хүчээр хангаж чадахгүй. Тиймээс өмнөд бүсэд нэмж нэг цахилгаан станц барих шаардлагатай. Үүнд, 2 тэрбум 711 сая ам.доллар шаардлагатай байгааг дэлхийн банкныхан онцолж байгаа юм.

Өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудыг ашиглалтад оруулахад ус хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Зарим нэг байгууллагууд өмнөд бүсийн уул, уурхайн ордуудад шаардлагатай усыг Хэрлэн голоос татъя гэсэн санал гаргаж байсан удаатай. Тэгвэл дэлхийн банкныхан Хэрлэн голоос өмнөд бүс руу хоолойгоор ус татахад зардал өндөр гарна. Тухайлбал, 500 сая ам.доллар шаардагдаж байгаа. Харин газрын гүний ус ашиглаж эхлэхэд нийт 260 сая ам. доллар шаардагдаж байгаа. Уул уурхайн компаниудад хоногт 350 мянган метр куб ус шаардлагатай болно. Харин тус бүс нутгийн газрын гүний ус өдөрт 500 мянган метр куб байгаа ажээ. Тиймээс газрын гүний ус ашиглах нь зүйтэй гэсэн саналыг дэлхийн банкныхан гаргажээ. Дэлхийн банкнаас гаргасан өмнөд бүсийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх судалгааг Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч Аршад Сайед: Монгол улсын өмнөд хэсэгт уул уурхайн хөгжлийг дэмжих зорилгоор дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд нэлээд хэдэн жил шаардлагатай. Тус бүс нутгийн нарийвчилсан төлөвлөгөөг боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх цаг хугацааг тодорхойлж, олон түмний санаа бодлыг сонсон, хэлэлцэх хэрэгтэйг Засгийн газарт зөвлөж байна. Төмөр зам, хот суурин, цахилгаан станц, зам усны нөөц байхгүй бол эдгээр томоохон уурхайнуудын ашиглалт хэрэгжих боломжгүй гэж тайлбарлаж байсан юм.

Оюутолгойн зэсийн орд

-Айвенхоу майнз оюутолгойд гурван бүлэг орд илрүүлсэн нь-

2022.11.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн орд 5-7 мянган жилийн тэртээ бүрэлдэн тогтсон гэж эрдэмтэд үздэг. Тэгвэл энэ ордыг судлахаар анх хөл тавьсан хүн бол оросын геологич Ю.Я.Петрович юм. Тэрбээр нутгийн уугуул иргэдийн хүсэлтээр 1957 онд Оюутолгойд очиж зэсийн илрэл байгааг тогтоосон учраас энд нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гаргаад нутаг буцаж байжээ. Гэвч энэ нь тухайн үед ажил хэрэг болоогүй аж. Хожим оюутолгойн ордод очиход түүх нь их сонирхолтой юм. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт саятын машстабын газрын зураг сансраас авахад өмнийн говьд нар зөв эргэсэн бүтэцтэй соронзон илэрсэн тухай ярьж байх юм. Манай улсаас 1981 онд сансарт ниссэн хүн гэвэл… гэсэн бодол төрөв. Миний ойлгосноор Гүррагчаа сансарт нисэхдээ юм болов уу даа гэж дотроо таамаглав. Гэхдээ уулзах завшаан гарвал үүнийг өөрөөс нь тодруулах шаардлага бий юм. Ямар ч байсан өмнийн говьд соронзон илэрсэн нь ихээхэн нөөцтэй гэх зам зааж өгч л дээ. Үүнд үндэслэж өмнийн говийг судлахаар монголын геологич Д.Гарамжав 1983 онд Оюутолгойд очсон байна. Тэнд зэсийн илрэл байгааг тогтоож энэ ордод нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтийг Ю.Я.Петровичийн нэгэн адил гаргасан ч, мөн л цаасан дээрээ үлджээ. Оюутай газар зэс бий гэлцдэг. Ер нь сайн ажиглавал хаяадаа, зарим нэг тохиолдолд зэс бүтээгдэхүүн дээр ногоон өнгө тунарсан байж харагддаг шүү дээ. Хар ухаанаар бодоход тэр нь оюу юм болов уу даа. Тэр ч утгаараа бидний өвөг дээдээс зэс байгаа газрыг нь замчилж Оюутолгой хэмээн нэрийдэж үлдээсэн биз гэж өөрийн эрхгүй бодогддог юм. Ийнхүү оросын хайгуулч Ю.Я.Петрович, монголын геологич Д.Гарамжав Оюутолгойд нарийвчилсан хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт хэдэнтээ гаргасан ч, монголчууд 1990 оны эхэн үе хүртэл энэ ордод огт гар хүрээгүй юм. Ер нь 2000 он хүртэл дорвитой хайгуул хийгээгүй гэж ойлгож болно.

Зэсийн хэрэгцээ жилээс жилд өсөн нэмэгдэж, эрэлтийг хангах нөөц багасч буй. Дэлхийн зэсийн хэрэгцээний багагүй хувийг хангадаг ордуудын нөөц дуусах шатандаа орж байгаа юм. Тиймээс Америкийн Магма-Коопер компани Эрдэнэт үйлдвэртэй хамтран 1995 онд Эрдэнэт-Маагма компанийг байгуулж монголд зэсийн орд илрүүлэх оролдлого хийж байжээ. Ингэхдээ Монгол, Орос, Америкийн геологичдын хамтарсан хайгуулын хоёр баг гаргаж манай улсын хойд, өмнөд, баруун хязгаарт зэсийн эрэл хийсэн байна. Гэвч Эрдэнэт үйлдвэрийн хамтрагч Магмаа-Коопер компанийн хувьцааг Би Эйч Пи Биллитон компани 1996 онд худалдан авчээ. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэрийн хамтрагч нь солигдож Би Эйч Пи Биллитон болов. Гэвч тус компани хайгуулын зардлын тал хувийг гарга гэсэн саналыг Эрдэнэт үйлдвэрийнхэнд тавьсан гэнэ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байсан тэр үед үүнийг манай тал гаргах бололцоогүй байсан нь мэдээж. Тиймээс энэ даруй хайгуулын ажил зогсч монгол, орос, америкийн геологичдийн хамтарсан баг тарсан гэдэг. Үүний дараахан буюу 1996 онд Би Эйч Пи Биллитон компани Би Эйч Пи Биллитон минералс охин компаниа манай улсад байгуулж, бие даан хайгуул хийхээр болжээ. Ингээд тухайн үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны газраас хайгуулын лиценз авч улмаар оюутолгойн геологийн бүтэц болон нөөцийг судалж эхэлжээ. Ингээд 1996.09.15-ны өдөр Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт тус компани хайгуул хийхээр тогтсон гэх. Ийм шийдвэр гаргахад геологич Д.Гарамжавын нөлөө их байсан гэж ярьдаг. Оюутолгойд нэмэлт хайгуул хийх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гаргасан Д.Гарамжав Би Эйч Пи Биллитон минералс компанийн хайгуулын багт багтаж, тэдэнтэй хамтран зэсийн эрэлд мордсон учраас тэр юм.

Ингээд Би Эйч Пи Биллитон минералс компани 1997 онд холбогдох газраас Оюутолгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авч, мөн оны дөрөвдүгээр сард эрэл хайгуулын ажлыг албан ёсоор эхлүүлж, Деннис, Гарамжав, Мөнхбат зэрэг судлаачид Өмнөговь аймгийн Оюутад профирын зэсийн систем байгааг тогтоожээ. Тус компани Оюутолгойн ордод гурван жил шахуу хайгуул хийсэн ч, толгой компани нь орд нээх гэж их зардал гаргахын оронд илрүүлсэн орд худалдаж авах нь ашигтай гэж үзжээ. Тиймээс ч, 23 цооногийн өрөмдлөгийн дүнг Англи, Америк, Канадын гурван компанид танилцуулж, Оюутолгойн тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэхээр ярилцсан ч хоёр нь татгалзаж, Канадын Айвенхоу майнз компани дангаараа зөвшөөрчээ. Ингэж л 2000.05.05-ны өдөр Би Эйч Пи Биллитон компани оюутолгойн ордын хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдээ хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани руу шилжүүлсэн түүхтэй. Оюутолгой ордын түүх энэ үеэс Айвенхоу майнз компанитай хамт бичигдэж ирсэн юм. Энэ цагаас хойш тус компани оюутолгойн ордод дангаараа хайгуул хийсэн байдаг. Тус компани эхэндээ өнгөц өрөмдлөг хийсэн нь амжилтгүй болсон учир нөөц илрүүлэхийн тулд хожим 500 метрийн гүнд хэдэн зуун цооногт өрөмджээ. Үүнд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан ч, дорвитой зүйл олоогүй учир Айвенхоу майнз компани монголыг орхихоос өөр аргагүйд хүрч байсан гэх нь бий.

Гэхдээ эцсийн найдвар болгож 105 дугаар цооногт өрөмдлөг хийхэд зэсийн өндөр агуулга бүхий хүдэр илрүүлжээ. Улмаар тэрхүү цооногийн ойролцоо дахин хоёр цооног өрөмдөхөд зэсийн өндөр агуулга бүхий хүдэр дахин илэрчээ. Авралын од болсон энэ гурван цооногийг алтан гурвалжин гэж нэрийддэг. Энэ нь одоогийн оюутолгойн ил уурхай юм. Хэдэн жилийн өмнө тэнд ажлаар явж байхад алтан гурвалжингийн зэсийн хүдэр хэмээн тэндэхийн хэвлэлийн төлөөлөгч Ганзориг газраас нэг зүйл авч өглөө. Сайтар ажтал саарал өнгийн чулуун дотор тэнгэрийн од шиг тарсан алт, зэс ширхэг ширхэгээрээ гялтагнан харагдах. Чухамдаа энийг оюутолгойн зэсийн хүдэр гэж нэрлээд байгаа юм. Оюутолгойн ил уурхай буюу алтан гурвалжинд хөл тавьж, алт, зэсийн хүдрийг нь биетээр гартаа барьж үзсэнээ бэлэгшээн гэртээ авч ирж бусаддаа сонирхууллаа. Тэгснээ хожим газраас чулуу авдаггүй юм, хүнддэнэ гэх өвөг дээдсийн сургааль санаанд орж алтан гурвалжингаас авч ирсэн хүдрийн хэлтэрхийг дараагийн явалтаар тэнд аваачиж залсан шиг санагдаж байна. Үгүй юм гэхэд миний бие байгальд нь буцаан залсан байх учиртай. Ийнхүү алтан гурвалжинд зэс илэрсэн нь өнөөгийн оюутолгойн ордыг нээх эхлэл тавигдсан юм. Хэрэв алтан гурвалжинд зэс илрээгүй бол хайгуулын ажил зогсч, Айвенхоу майнз компани Монголоос хэдийнэ гарч одох байлаа. Алтан гурвалжинд хайсан зүйл нь байсан учраас тус компани хайгуулаа үргэлжлүүлж 2011 оны долоодугаар сард оюутолгойн бүлэг ордын эхний хэсгийг нээсэн юм. Улмаар хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлсний эцэст оюутолгой гурван бүлэг ордтой болохыг тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгой нь 31 сая тонн зэс, 987 мянган тонн алтны батлагдсан нөөц бүхий Херуга, Хюго Даммет, Өмнөд оюу гэсэн гурван бүлэг ордтой болохыг тогтоосон юм. Дэлхийн зэсийн эрэлтийг ирээдүйд хангах шинэ эх үүсвэр болох томоохон ордыг илрүүлсэн түүхээс дурдахад энэ. Алтан гурвалжинг үргэлжлүүлэн судалснаар оюутолгойн ил уурхай болох Өмнөд оюуг нээсэн байдаг. Тиймээс л алтан гурвалжин бол өнөөгийн оюутолгойн ил уурхай юм гэж дээр өгүүлсэн нь ийм учиртай. Харин Херуга болон Хюго дамметийн далд уурхайн үргэлжлэлийг Айвенхоу майнз компанийн хайгуулын талбайгаас гадна, Энтри голдын эзэмшил дэх Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайгаас илрүүлсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, Оюутолгойн далд уурхайн хүдэржилтийг зэргэлдээх талбайгаас илрүүлсэн юм.

-Оюутолгойн зэсийн орд хэрхэн бүрэлдсэн бэ-

Олон жил судалж, орд хэрхэн бүрэлддэг вэ гэдгийг хар ухаандаа тунгаав. Эхийн хэвлий, газрын хэвлийг хүмүүс адилтгаж үзэх нь бий. Яахав зарим талаараа тийм байх. Эхийн хэвлийд бүрэлдэж үр, хүүхэд бүрэлддэг бол, газрын хэвлийд модны үр бүрэлдэж, жимс өгөх жишээтэй. Тэр талаас нь хүмүүс адилтган үздэг. Тиймээс ч байгаль эх хэмээн нэрийддэг биз. Харин газрын хэвлий дэх орд хэмээх ойлголт хар ухаандаа тунгаасан ч тэс өөр ойлголт юм. Тухайлбал, газрын хэвлийд модны үр суулгахад нахиалж, дэлбээлж, дэлгэрэх ч, зэсийн хэлтэрхий суулгахад ургаж, өсөж, үржихгүй билээ. Тэгвэл орд хаанаас бий болж, бүрэлдэх вэ. Зарим нэг ном, зохиолд эрт дээр үед дэлхий дээр солир асар ихээрээ унах үед гэлцэх нь бий. Гэхдээ би үүнд барагтаа бол итгэдэггүй. Тиймээс л орд тэнгэрээс буугаад ирчихгүй, бас газраас соёлоод гараад ирчихгүй гэдэгт итгэхийг хүсдэг. За яахав зарим нэг ордын үүсэл нь дэлхий дээр унасан солироос хамааралтай байдаг байж магад. Тэгвэл оюутолгойн орд хаанаас үүсч, бий болчихсон юм бол. Энэ асуудлаар олон жилийн өмнө оюутолгойн ордод зочлох үеэрээ ордын геологичтой ярилцав. Олон цаг ярилцсаны эцэст оюутолгойн ордыг бүрэлдүүлсэн гол хүчин зүйл нь газар хөдлөлт байжээ гэж тунгаав. Ордын геологич ордын доод бүтцийн талаар нарийн ярьж өгөв. Зураг харуулж байгаад тайлбарлаж өгөв. Түүний өгсөн зураг надад одоог хүртэл бий. Тухайн үед хүнд харуулахгүй, судалгаанд ашиглана гэж гуйц байж авав. Намайг нийтэд дэлгэхгүй гэж итгэж өгөв. Нээрэн ч хараад байхад нийтэд дэлгэж боломгүй эд юм. Оюутолгойн орд газар хөдөдлөлийн ямар хагаралд бүрэлдсэн, уг хагарал аль улсыг дамнаж, ямар орд байдаг гэхчлэн нарийн судалгаа хийгдэж бүтсэн зураг нь илт. Дэлхийн газрын зураг дээр хаана, ямар улс байдгийг харуулдаг шиг, ширээнийхээ ард яг одоо шимтэн харж суугаа уг газрын зураг дээр монголын тодорхой хэсгийн, тэр дундаа Тань Шаны газар хөдлөлийн хагаралд манай улсын ямар орд байдгийг харуулсан гэх үү дээ. Яахав судалгааны зориулалтаар зах зухаас нь дурдахад, манай улсыг дайрсан хоёр том газар хөдлөлийн хагарал байдаг аж. Хойноос орж ирсэн газар хөдлөлтийн хагаралд Эрдэнэтийн зэсийн ордыг илрүүлж байжээ. Харин Өмнөговь аймгийг дайран өнгөрөх газар хөдлөлтийн хагаралд Оюутолгойн ордыг илрүүлсэн байна. Оюутолгойн ордыг дайран өнгөрөх уг хагаралийг Tyan Shan Belt гэж нэрлэдэг байна. Хожим сонирхож интернетээс олж уншихад хятадад Тянь Шан гэж уул байдаг бололтой юм. Хэзээ ч юм бүү мэд, уг уулын галт уул идэвхижин дэлбэрч, газрын гүнд хагарал үүссэн гэж ойлгож болохоор. Тянь Шаны газар хөдлөлтийн улмаас газрын гүнд үүссэн хагарал руу галт уулын халуун лав цутган урсч л дээ. Газрын гүнээс оргилон гарч, галт уулын хагарал дагуу урссан халуун хайлмаг, тэндэхийн эрдэстэй холилдон бүрэлдэж, оюутолойг бүтээжээ гэж ойлгогдоно. Tyan Shan Belt газрын гүнд хэдэн улс дамнасан хагарал байх бөгөөд Монгол Улсын өмнөд хэсгийг дайран өнгөрдөг байх юм. Энд л манай улсын илрээд байгаа гол гол ордууд эгнээтэй байгаа харагдана. Тухайлбал, Чандман-Уул, Оюут улаан, Хармагтай, Оюутолгой, Цагаан суварга гэсэн ордууд уг хагарал дагуу илэрчээ. Ер нь бол Тянь Шаны хагаралыг дайран өнгөрөх манай улсын өмнө зүгт шинэ төмөр зам тавих гээд байна уу даа гэсэн бодол энүүхэндээ төрөв. Доороо ордтой учраас, дээр нь төмөр замын дэд бүтэц тавих гээд байна уу даа гэсэн бодол төрснөө нуух юун. Уг хагарал цааш хятададын нутгаар үргэлжилж, Киргизстан, Үзбекистан, Тажикистан руу дөхөж очсон байх юм. Хятадын нутгаар дайрах хагаралд tuwu-г эс тооцвол ямар нэгэн орд уг зурагт багтаагүй ч, Киргизстан, Үзбекистан, Тажикистан руу дөхсөн хагаралд хэд хэдэн орд ойролцоо бүрэлджээ. Тухайлбал, Кумтор, Алма-Алик, Зармитан, Мурунтау, Дагистан зэрэг ордууд илэрчээ. Өөрөөр хэлбэл, Тянь Шаны хагарал дагуух ордуудын нэг хэсэг нь Монголын Оюутолгойн ойролцоо, нөгөө хэсэг нь Киргизстаны Кумторын ойролцоо байдаг гэж ойлгож болохоор байгаа юм. Ер нь Кумторын ордын талаар мэдэхгүй геологич гэж байхгүй. Бас Монголын Оюутолгойн ордын талаар мэдэхгүй геологич гэж байхгүй биз. Тэгвэл уг хоёр орд хоёулаа Тянь Шаны газар хөдлөлийн хагаралийн бүсэд илэрсэн байгаа нь нэгийг бодогдуулах биз ээ. Энд бас нэг зүйл ажиглагдсан нь Тань Шаны газар хөдлөлийн хагарал дагуу Кумторын алтны орд байгааг харж болно. Эрт дээр үеэс бидний өвөг дээдэс алт бол газрын гагнаас гэж ярьж, сургаж ирсэн билээ. Магадгүй газрын гагнаасыг нь олборлоод байхаар, дэлхийн хаа сайгүй газар хөдлөлийн давтамж нэмэгдэж байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

-Оюутолгойн нэг далд уурхайг Херуга хэмээн нэрийджээ-

Херуга нь амар амгалан гэсэн утгатай санскрит гаралтай үг юм. Санскрит буюу самгарди хэл нь сайтар найруулсан хэл гэсэн үг билээ. Энэтхэг-европын хэлний язгуур Энэтхэг хэлний бүлэгт багтах хэл, мөхсөн хэлэнд тооцдог. Гэхдээ Энэтхэгийн 22 албан ёсны хэлний нэгт багтана. 2001 оны Энэтхэг улсын статистикийн тоо баримтаас үзэхэд орчин цагийн самгарди хэлийг 14000 гаруй хүн өөрийн төрөлхи хэл хэмээжээ. Энэтхэгийн эртний утга зохиолын хэл бөгөөд шашны ном судрын дийлэнхийг санскрит хэлээр туурвисан байдаг. Энэтхэг улсад хэрэглэгдэж буй энэтхэг-европын хэлний язгууртай хэлний ихэнх нь санскрит хэлээс гаралтай, түүхийн үйл явцад олон үндэстний хэлийг бий болгосон. Энэ хэлээр бичсэн хамгийн эртний судар ном нь 3,5 мянган жилийн настай. Энэхүү хэл нь он удаан жилийн түүхэндээ веди, пракрит, сонгодог зэрэг хэд хэдэн хөгжил өөрчлөлтийн үе шатыг туулсан. Ер нь нэгэн ард түмний буюу улс орны хэл гэхээсээ илүү бүхэл бүтэн соёл иргэншлийн хэл гэж үздэг. 19-р зуунаас хойш эдүгэ хүртэл самгарди хэлийг деванагари үсгээр галиглаж байна гэж Википедиад өгүүлжээ. Эндээс Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт Оуютолгойн ордод очиход ойролцоо нь энергийн төв гэгдэх Дэмчогийн хийд бий. Демчогийн хийдийг газар дээр нь очиж үзэхэд нүдэнд өөрийн эрхгүй Тэрэлжийн хад, чулуу, толгод харагдана. Тэрэлжтэй их төсвтэй газар мэт санагдав. Харин түүх талаас нь сөхөж харвал, Ноён хутагт Д.Данзанравжаа говь нутагт нийт 8 хийд байгуулсны нэг нь Дэмчогийн хийд гэлцэх нь бий. Магадгүй эндэхийн лам, хуваргууд тэр хавийг Херуга гэж нэрлэдэг байснаас, хожим орд илэрсэн газрыг ингэж санскрит үгээр нэрлэсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй юм гэсэн бодол төрж байсныг нуух юун. Энэ бол оюутолгойд очиж, нүдээр харж, учир мэдэх хүмүүстэй яриа өрнүүлснээс гарсан таамаг төдий зүйл гэдгийг анхаарах нь зүйтэй юм.

-Оюутолгойн Хюго Дамметын ордыг нээсэн хүнийх нь нэрээр алдаршуулсан түүхтэй-

Оюутолгойн нөгөө далд уурхай болох Хюго Дамметын ордыг нээсэн хүнийх нь нэрээр алдаршуулсан түүхтэй. Энэ эрхэмийн жинхэнэ алдар нь Хюго Т.Даммет /Hugo Dummett/ юм. Хюго Даммет нь 1940 онд төрсөн бол, 2002 онд нас баржээ. Канадын баруун хойд хэсэгт орших Экати алмазын уурхайг нээхэд үүрэг гүйцэтгэснээрээ алдартай хайгуулын геологич юм. Дамметтийг Экатигийн нээлтийн цаад тархи, санаа, эрч хүч гэж тодорхойлсон нь Канадын алмаз олборлох шинэ салбарыг бий болгоход хүргэжээ. Даммет 1964 онд Витватерсрандын их сургуульд шинжлэх ухааны бакалаврын зэрэг хамгаалсан бол, 1970 онд Квинсландын их сургуульд элсэн оржээ. 1977 онд Даммет Superior Oil компанитай гэрээ байгуулж, Хойд Америкт алмазны хайгуул хийхэд оролцжээ. Superior нь Falconbridge компанитай хамтарсан компани байгуулж, геологич Чарльз Пипкийг алмазны хайгуулын төсөлд хөлсөлжээ. Хөтөлбөрийн эхэнд Даммет амбан захирагч Билл Клинтоныг ажил хэргийн хувьд ойрхон байсан гэх нь бий. 1979-1982 оны хооронд түншүүд нь дор хаяж 20 кимберлит хоолой нээсэн боловч тэдгээрийн нэг нь ч арилжааны алмаз ашиглах боломжгүй байжээ. Дараа нь Falconbridge-Superior хамтарсан компани нь Өмнөд Африкийн геохимич Жон Гурнигийн судалгааны хөтөлбөрийг санхүүжүүлж, алмазан хоолойн боломжит ашигт малтмалын судалгааг хийжээ. 1982 онд Гурни G10 кимберлит пироп анар нь алмазыг илрүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болохыг тогтоожээ. Энэхүү шинэ технологийг ашиглан тус компани Ботсванагийн зүүн хэсэгт ирээдүйтэй хоолой нээсэн боловч Де Беерст газрыг шилжүүлэн өгснөөр дараа нь тэнд арилжааны алмаазны уурхай нээсэн байна. Үүний дараа Mobil Oil Superior-ийг худалдан авч 1987 онд хайгуулын хөтөлбөрөө дуусгасан аж. Даммет хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэхэд оролцож байсан нэгэн юм. Даммет 1989 онд BHP Minerals-д шинэ ажилд орж, Дамметийн удирдлаган дор BHP таван хоолойд арилжааны алмаазын нөөцийг боловсруулсан байна. BHP 1995 онд Экати алмазны уурхайн зөвшөөрлийн ажлыг эхлүүлсэн бол, 1997 онд эцсийн зөвшөөрлийг авч, 1998 оны сүүлээр уурхайгаа нээжээ. 2009 онд Экати /EKATI/-ийн уурхайн жилийн борлуулалт дэлхийн очир эрдэнийн үнийн дүнгийн 5 орчим хувийг эзэлж байсан байна. 2001 онд Даммет Айвенхоу Майнз компанид дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллах болсноор Оюутолгойн ордын порфирийн алт, зэсийн томоохон ордыг илрүүлэхэд оролцож эхэлсэн талаар Википедиад өгүүлсэн байна.

-Энтри голд компанитай хамтран ажиллах гэрээ байгуулав-

Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг канадын хөрөнгө оруулалттай Энтри голд инк компани нь алт, зэсийн хайгуулын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Ингэхдээ тус компани Америк, Перу, Австрали, Монголд алт, зэсийн төсөл хэрэгжүүлдэг. Энтри голд компанийн нийт төслийн 75 хувь нь Америкийн Невада мужид төвлөрдөг бол, 25 хувь нь Монголд хэрэгждэг болохыг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Тус компани манай улсад 2000 оны эхээр хөл тавьж Энрти голд хэмээх охин компаниа байгуулжээ. Харин 2003 онд 3148 дугаартай Шивээ толгой, 3150 дугаартай Жавхлантийн талбайн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 100 хувь эзэмших болсон байна. Энтри голдын эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд манай улстай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компанийн тусгай зөвшөөрлийн талбайтай хил залгаа оршдог. Тиймээс Айвенхоу майнз лимитед компани оюутолгойн бүлэг ордын үргэлжлэлийг нээхийн тулд Энтри голдын эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлийн талбайд хамтран ажиллах санал тавьжээ. Тухайлбал, 2004 оны аравдугаар сарын 15-ны өдөр Айвенхоу майнз компани Энтри голд компанитай ашиг хуваах гэрээ байгуулж хэд хэдэн нөхцөл тохирсон байна. Ингэхдээ Айвенхоу майнз лимитед компани Энтри голд инк компанийн 4,6 сая ширхэг хувьцааг 4,6 сая канад доллараар худалдан авна. Мөн Айвенхоу майнз лимитед компани оюутолгойн зэргэлдээх талбайд өрөмдлөг хийхэд зориулж 35 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж, олдсон эрдсийн 70-80 хувийг эзэмшинэ гэж Энтри голд инк компанитай гэрээ байгуулсан байна. Тохиролцсон ёсоор Айвенхоу майнз лимитед компани 35 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг 2008 оны зургаадугаар сард хийж дуусгажээ. Уг хөрөнгө оруулалтаар оюутолгойн хойд хюгон ордын хүдэржилтийг шивээ толгойн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас. Харин херуга ордын хүдэржилтийг жавхлант талбайгаас илрүүлсэн юм. Хайгуулын үр дүнгээр Шивээ толгой 1.61 хувийн агуулгатай 99 сая тонн хүдрийн боломжит нөөцтэй болохыг тогтоосон бол, Жавхлант талбай 0.41 хувийн зэсийн агуулгатай 637 сая тонн хүдрийн боломжит нөөцтэй болохыг тогтоосон байдаг. 

Үүнийг илрүүлэхэд хөрөнгө оруулалт хийсэн учраас Айвенхоу майнз компани Жавхлант болон Шивээ толгойд илэрсэн нөөцийн 70-80 хувийг гэрээний дагуу эзэмшиж эхэлжээ. Харин Энтри голд үлдэх 20-30 хувийг эзэмших гэрээтэй байжээ. Тэдний дээрх хувь эзэмшил эрдсийн гүнээс хамааралтай байв. Тухайлбал, Жавхлант болон Шивээ толгойн зүүн талбайн 560 метрээс доош орших эрдсийн 80 хувийг Айвенхоу майнз, 20 хувийг Энтри голд компани эзэмшихээр гэрээндээ тусгасан байна. Харин 560 метрээс дээш орших эрдсийн 70 хувийг Айвенхоу майнз, 30 хувийг Энтри голд компани эзэмшихээр гэрээ байгуулсан байжээ. Нэгэнт оюутолгойн бүлэг ордын Херуга болон Хойд хюго-н үргэлжлэл Энтри голдын хайгуулын талбайд илэрсэн учраас үүний тодорхой хувийг төрийн мэдэлд авч үлдэх ёстой гэж Засгийн газар үзсэн байдаг. Тиймээс 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр байгуулсан оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Энтри голдын эзэмшил дэх 3148Х, 3150Х дугаартай хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийн хугацаа дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохоор тусгасан байдаг. Энэ дагуу дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг 2009 оны аравдугаар сарын 27-нд ашиглалтынх болгожээ. Ингэхдээ 3148 дугаартай шивээ толгойн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 15226 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгосон байна. Харин 3150 дугаартай Жавхлантийн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 15225 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгосон гэх нь бий. Эдгээр ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг 30 жилийн хугацаатай Энтри голд компанид өгсөн гэх яриа нэг хэсэг гарч байв. Гэхдээ үүнийг Ашигт малтмалын газраас нягтлах шаардлагатай юм. Эдгээр тусгай зөвшөөрлийн талбайд Айвенхоу майнзын эдэлж буй дээрх эрхийг хөрөнгө оруулагчдад шилжүүлэх. Шилжүүлсний дараа Монголын засгийн газар уг эрхийн 34 хувийг авахаар болсон байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Айвенхоу майнз компанийн Жавхлант болон Шивээ толгойн зүүн талбайд эзэмшиж байсан 70-80 хувийг оюутолгойн хөрөнгө оруулагчид руу шилжүүлэх ёстой гэж хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8-д тусгаж өгчээ. Тиймээс Айвенхоу майнз компани дээрх эзэмшлээ өөрийн охин компани болох Айвенхоу майнз монголиа инк рүү хожим шилжүүлсэн байна. Нэг ёсондоо, толгой компани нь эзэмшлийнхээ эрхийг охин компани руугаа шилжүүлсэн байгаа юм. Харин 2009 онд Айвенхоу майнз монголиа инк компанийг Оюутолгой компани болгон өөрчилжээ.

Ийм замаар Айвенхоу майнз компанийн Жавхлант болон Шивээ толгой дахь эзэмшлийг Оюутолгой компани руу шилжүүлсэн гэж холбогдох хүмүүс ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл, дээрх талбайд илэрсэн эрдсийн 70-80 хувийг Айвенхоу майнз компани өмнө нь эзэмшиж байсан бол, хожим Оюутолгой компани эзэмшдэг болсон гэсэн үг юм. Харин үлдэх 20-30 хувийг Энтри голд компани эзэмшсээр ирсэн юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэний дараа Энтри голд болон Оюутолгойн хамтарсан Энтри – Оюутолгой компани байгуулагдсаныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Уг компанийн 70-80 хувийг Оюутолгой, 20-30 хувийг Энтри голд эзэмшдэг гэж энгийнээр ойлгож болох юм. 2011 онд Энтри голд компанийн 11 хувийг Айвенхоу майнз компани, 13 хувийг Рио Тинто компани эзэмшиж байлаа. Тэгвэл 2013 онд Энтри голд инк компанийн 9 хувийг Туркойз хилл компани, 11 хувийг Рио Тинто эзэмшдэг гэх мэдээлэл дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд цацагдаж байсан билээ. Харин оюутолгой компанийн 34 хувийг Монголын Засгийн газар, 66 хувийг хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани эзэмшдэг юм. Монголын Засгийн газар Оюутолгой компаниар дамжуулан Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайн 70-80 хувиас 34 хувь хүртэж ирсэн гэж ойлгож болно. Харин хэдэн жилийн өмнөөс Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайн үлдэх 20-30 хувийг Оюутолгой компани рүү шилжүүлж, үүний 34 хувийг монголчууд хүртэх ёстой гэж Засгийн газар үзсэн байдаг. Мөн дээр дурдсан Энтри голдын эзэмшил дэх ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компани руу шилжүүлэх ёстой гэж үзсэн байгаа юм. Гэхдээ Энтри голдын дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайгаас эзэмшдэг 20-30 хувиас 34 хувийг Монголын Засгийн газар авах бололцоогүй байж мэдэх нөхцөл байдал үүссэн билээ. Учир нь Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Энтри голдын эзэмшиж буй дээрх 20-30 хувийг Оюутолгой руу шилжүүлнэ гэсэн зүйл заалт байдаггүй. Зөвхөн Айвенхоу майнзын эзэмшлийн 70-80 хувийг шилжүүлж авах тухай заалт бий. Тиймээс Монголын Засгийн газрын санаархал бүтэлгүйтэж магадгүй гэж үзэх хүмүүс тэр үед цөөнгүй байсан юм. Тиймээс шинэчлэлийн засгийн газар тэр үед хуулийн цоорхой хайж хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг ашиглалтынх болгох нь яамны сайдын эрхлэх асуудал биш, Ашигт малтмалын газрын шийдэх асуудал байдаг гэх овжин мэх ашигласан байдаг. 

Тухайлбал, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд асан н.Зоригтын 2009 онд гаргасан тушаалыг Уул, уурхайн сайд асан Д.Ганхуяг 2013 оны хоёрдугаар сарын 26-ны өдөр хүчингүй болгожээ. Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд асан Зоригтын 2009 оны тушаалыг үндэслэж, Ашигт малтмалын газар дээрх хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг ашиглалтынх болгосон учраас тэр юм. Ингээд уг асуудлыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх чиглэлийг Ашигт малтмалын газарт өгсөн байна. Тэр дагуу Ашигт малтмалын газрынхан Оюутолгойн бүлэг ордын хүдэржилтийн үргэлжлэл илэрсэн гэх Шивээ толгой болон Жавхлантын талбайн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг түр түдгэлзүүлсэн болохыг тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын кадастрын хэлтсийн дарга Чинбаатар хэлж байсан удаатай. Өөрөөр хэлбэл, барьцаалан захиран зарцуулах эрхийг түр царцааж ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компани руу шилжүүлэхийг шаардсан байгаа юм. Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн хурал 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр эхэлсэн бөгөөд үүгээр Монголын Засгийн газар зургаан асуудлыг хэлэлцүүлэхээр оруулсны дөрөвдүгээрт Энтри голд компанийн эзэмшил дэх тусгай зөвшөөрөл болон хувь эзэмшлийн тухай асуудал багтсан байлаа. Ийнхүү Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдаанд уг асуудлыг тавьсан ч, хөрөнгө оруулагч тал хүлээж авалгүй хэсэг азнасан. Харин 2013 оны есдүгээр сарын 23-27-ны өдрүүдэд Лондонд үргэлжилсэн Оюутолгойн хэлэлцээрээр энэ асуудлыг шийдвэрлэсэн гэж тэр үеийн Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Уул уурхайн яамны Стратеги, бодлого зохицуулалтын газрын дарга Отгочулуу мэдэгдэж байсан юм.

Уул уурхайн яамны тооцоолсноор Жавхлант болон Шивээ толгойн талбайд оюутолгойн нийт зэсийн нөөцийн 18 хувь, алтны нөөцийн 32 хувь, мөнгөний нөөцийн 23 хувь, молибдений 87 хувь байдаг аж. Оюутолгой компани энэ нөөцийн 70-80 хувийг эзэмшдэг бол, тус компаниар дамжуулан Монголын Засгийн газар үүний 34 хувийг хүртэж ирсэн нь дээрх тоо баримтаас харагдаж байгаа юм. Хэрэв Энтри голдын эзэмшил дэх Шивээ толгой болон Жавхлантын талбайн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Оюутолгой компани руу шилжүүлбэл, үлдэх 20-30 хувиас Монголын Засгийн газар 34 хувийг эзэмших эрхтэй болох юм. Үүнийг оролцуулбал, оюутолгойн төсөл хэрэгжих хугацаанд монголын талын ногдол ашиг 1,4 тэрбум ам.доллараар өснө гэж холбогдох албаныхан тооцсон байдаг. Гэхдээ энэ нь биеллээ олох эсэх нь Энтри голдын хувьцаа эзэмшигчдийн шийдвэрээс ихээхэн хамаарах хүлээлтийн байдалтай олон жилийг ардаа орхисон гэж ойлгож болно. Албаныхан шийдвэрлэсэн гэж мэдэгддэг ч, хэний талд хэрхэн шийдвэрлэгдсэн талаарх мэдээлэл бүрхэг байдаг. Дашрамд дурдахад, Шивээ толгойн хүдрийг 2011 оны сүүлчээс эхлэн олборлохоор төлөвлөсөн байдаг. Ингэхдээ эхний жил хоногт 1000 тонн хүдэр олборлох бол, дараагийн таван жилээс 75000 онн хүдэр олборлохоор төлөвлөсөн байдаг. Ингэснээр Шивээ толгойд илэрсэн нийт 99 сая тонн хүдрийн нөөц 2030 он гэхэд дуусна гэж тооцоолж байлаа. Харин Жавхлантын талбайн 637 сая тонн хүдрийн нөөцийг 29 жилийн дотор олборлож дуусна гэж тооцоолсон байдаг. Ингэхдээ эхний нэг жил 1323 тонн хүдэр, дараагийн жилээс 9110 тонн хүдэр хоногт олборлохоор төлөвлөсөн юм. Харин ашиглалтын зургаа дахь жилээс хоногт 75 мянган тонн хүдэр тасралтгүй 25 жил олборлож, үүнээс хойш хүдрийн олборлолт буурсаар 29 дэх жилд ордын нөөц дуусна гэж тооцоолсон байдаг юм. Жавхлант болон Шивээ толгойгоос олборлосон хүдрийг оюутолгойн анхдагч бутлуур руу зөөж, баяжуулах үйлдвэрт боловсруулахаар тооцоолсон байдаг. Нэгэнт дээрх талбайгаас олборлосон хүдрийг зөөж боловсруулах тул Жавхлант болон Шивээ толгойд ямар нэг дэд бүцтийн байгууламж барих шаардлагагүй гэж үзсэн байгаа юм.

-Энтри голд компанийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлийн талаар оюутолгой мэдэгдэл хийв-

Энтри голд инк нь Монгол улс дахь өөрийн охин компани болох Энтри компанийн нэр дээр оюутолгой компанийн 6709А тусгай зөвшөөрлийн талбайг тойрсон Шивээ Толгойн 15225А, Жавхлантын 15226А гэсэн тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг болно. Энтри Жавхлант болон Шивээ толгойн тусгай зөвшөөрлийн талбайн зүүн хэсгийн талаар хамтран ажиллах хэлцэлтэй. Монгол Улс нь Эрдэнэс оюу толгой компаниар дамжуулан Энтри голд компанийн тусгай зөвшөөрлийн оюутолгойн хувь эзэмшлийн 34 хувийг эзэмшдэг. Энтри компани 2003 оноос хойш 3148Х болон 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшиж ирсэн. 2004-10-15–ндАйвенхоу майнз Лимитед болон Антре Гоулд Инк Ашиг хуваах гэрээ /Equity Participation and Earn-In Agreement/ байгуулсан бөгөөд энэхүү гэрээгээр дараахь үндсэн нөхцөлийг харилцан тохиролцсон. Үүнд:

• Айвенхоу майнз лимитед нь Энтри голд инкийн 4.6 сая хувьцааг 4.6 сая канад доллараар худалдаж авна.

• Айвенхоу майнз лимитед Энтри голдын 3148Х, 3150Х тоот тусгай зөвшөөрлийн талбайд хийх өрөмдлөгийн ажилд 35 сая ам.доллараас илүү хөрөнгө зарцуулсан тохиолдолд:

-Газрын гадаргуугаас доош 560 метр хүртэлх гүнд орших ашигт малтмалын 70% (АГ: 30%)-ийг

-Газрын гадаргуугаас доош 560 метрээс гүнд буй ашигт малтмалын 80% (АГ: 20%)–ийг тус тус эзэмшинэ.

Айвенхоу майнз лимитед тийнхүү 35 сая ам. доллар зарцуулсан тухайгаа 2008 оны зургаадугаар сард Энтри голд компанид мэдэгдсэн бөгөөд Айвенхоу майнз лимитед, Айвенхоу майнз монголиа инк (Оюутолгой) компани болон Энтри голдын хооронд эрх шилжүүлэх гэрээг байгуулсан.

Айвенхоу майнз лимитед Ашиг хуваах гэрээний дагуу хүлээсэн эрх үүргээ Айвенхоу Майнз Монголиа Инк (Оюу Толгой)– компанид шилжүүлсэн бөгөөд Айвенхоу Майнз Лимитед–ийн 3148Х, 3150Х тусгай зөвшөөрлийн дагуу эзэмших 80%-ийн эзэмшил нь (гүнээс хамааран 70% байж болно. Энэ нь Айвенхоу Майнз Монголиа Инк (Оюу Толгой)– компанид шилжсэн. Оюутолгой  болон Антре–гийн хамтын ажиллагааны талбай нь Шивээ Толгой ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 15225A талбайн зүүн хэсэг, Жавхлант ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 15226А талбайг бүхэлд нь хамарсан. Тусгай зөвшөөрлийн талбайн бүх нөөцийг Монгол Улсын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд албан ёсоор бүртгүүлсэн бөгөөд тэдгээр нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон ашигт малтмалын нөөц тогтоох төлөвлөгөөний үндэс суурь нь болдог. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилт Оюутолгой компани нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8-р зүйлд заасан нөхцлийг бүрэн биелүүлсэн бөгөөд уг заалтад: Энтри голд компанийн эзэмшиж буй 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талаар Айвенхоу Майнз Лимитед компанийн эдэлж байсан эрхийг гэрээгээр баталгаажуулах, эсхүл холбогдох эрхийг Хөрөнгө оруулагчид шилжүүлэх. Ийнхүү шилжүүлсний дараа Засгийн газар уг эрхийн 34 хувийг эзэмшинэ. Улмаар засгийн газар уг хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийн хугацаа дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгох гэсэн байдаг. Энэхүү заалтыг 2005-03-01-ний өдөр Энтри голд, Айвенхоу майнз лимитед болон Айвенхоу майнз монголиа инк компанийн хооронд байгуулсан Эрх шилжүүлэх гэрээгээр хэрэгжүүлсэн. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Хөрөнгө оруулагч гэж заасан Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийн нэрийг 2009 онд Оюутолгой компани болгон өөрчилсөн. 2009-10 дугаар сард оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний урьдчилсан нөхцөлийн дагуу 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 15225А, 15226А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд болгосон. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу Эрдэнэс оюутолгой компани нь Оюутолгой компанийн 34 хувийг эзэмшдэг тул Оюутолгой компани дээрх ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн 80 хувь буюу гүнээс хамааран 70 хувийн 34 хувийг эзэмшинэ гэж Оюутолгой компаниас албан ёсоор мэдэгдэж байсан юм.

-Энтри голдын лицензтэй холбогдсон ЭБЭХЯ-ны шийдвэрийг хүчингүй болгожээ-

2013.02.26. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заасан 3148Х, 3150Х тоот хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл /лиценз/ болгосон үйлдэл нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 25 дугаар зүйлийг зөрчсөн байжээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 2009.09.06-ны өдөр хоёр тал гарын үсэг зурсан. Гарын үсэг зурсан өдрөөс хойш 21 хоногийн дараа буюу 2009.10.27-ны өдөр өмнөх ЭБЭХЯ-ны сайдын тушаалыг үндэслэн уг ашиглалтын лицензийг Энтри Голд компанид шийлжүүлсэн байна. Хайгуулын лицензийг ашиглалтын лиценз болгох асуудал нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 25.1-д зааснаар яамны сайдын эрхлэх асуудал биш, төрийн захиргааны байгууллага буюу Ашигт малтмалын газрын шийдэх асуудал байжээ. Тиймээс Уул уурхайн сайд ЭБЭХ-ний сайдын 2009 оны тушаалыг хүчингүй болгож, Ашигт малтмалын газарт уг асуудлыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх чиглэлийг өгчээ. Хэрэв Энтри Голд компанийн эзэмшиж буй ашиглалтын лиценз энэ чигээрээ хэрэгжих тохиолдолд энэ лицензийн доорх баялагийг ашиглаад олох ашиг, орлогын 34 хувь Монгол Улсад ирэх биш, 26 орчим хувь нь ирэхээр байгаа юм байна. Ойролцоо үнээр тооцоход хэрэв эдгээр лицензийн асуудлыг Оюутолгойн бүлэг ордын хүрээнд шийдвэрлээгүй тохиолдолд Монголын талын ногдол ашиг 1.5 тэрбум орчим доллараар буурахаар байгаа ажээ. Уул уурхайн яамны тооцоолсноор эдгээр лицензийн доор Оюутолгойн бүлэг ордын нийт нөөц, тухайлбал зэсийн нөөцийн 18 хувь, алтны 32.6 хувь, мөнгөний 23.5 хувь, молибедений 87.9 хувь байдаг тухай мэдээлэл гарав. 

-Айвенхоу Майнз Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэл байгуулав-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компани дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч компани болох Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэл байгуулах болсон тухай энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компанийн Өмнөговь аймагт хэрэгжүүлж буй зэс, алтны Оюу Толгой төслийн уурхайн цогцолборыг хоёр тал хамтран бүтээн байгуулж, үйл ажиллагааг Айвенхоу Майнз-Рио Тинто компаниудын хамтарсан Техникийн Зөвлөл удирдах болно. Түншлэлийн гэрээг байгуулснаар Рио Тинто компани нь Айвенхоу Майнз компанийн гол хувьцаа эзэмшигч болох юм. Тодруулбал, Рио Тинто компани шаталсан хөрөнгө оруулалт хийж Айвенхоу Майнз компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох юм. Оюу Толгой төсөл нь Монгол улсын хувьд болоод Монгол улсын нийгэм, эдийн засагт маш чухал ач холбогдолтой төсөл гэдэгт итгэж байна хэмээн Рио Тинто компанийн Нөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз хэлсэн байна. Түншлэлийн гэрээг байгуулснаар ноён Албаниз Айвенхоу Майнз компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн болж байгаа юм. Рио Тинто компанийн Нөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз: Бид дэлхийн аль ч оронд ажиллахдаа эрүүл мэнд,, аюулгүй байдал, байгаль орчны дээд зэргийн стандартыг мөрддөг төдийгүй орон нутгийн харилцааг онцгойлон анхаардаг. Оюу Толгой төсөл нь орон нутгийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, говийн бүс нутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх бүс нутгийн нийгэм эдийн засгийн хурдасгуур болно гэдэгт итгэлтэй байна гэжээ. 

-Рио Тинто Монгол Улсад-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн ТУЗ-ын дарга Роберт Фрийдланд: Айвенхоу Майнз, Рио Тинто компаниуд Оюу Толгойд байгаль орчны шилдэг менежменттэй дэлхийн жишиг уурхай бий болгохын төлөө хүчин чармайх болно. Ингэснээр олон мянган ажлын байр шинээр бий болж, нийгэмд ихээхэн үр ашиг үзүүлэх юм гэжээ. Ноён Албаниз: Рио Тинто компани нь дэлхийд томоохонд тооцогдох, олборлолт хийгдэж эхлээгүй байгаа энэхүү зэс, алтны төсөлд оролцох болсондоо баяртай байгаа бөгөөд өөрсдийн техник, технологийн дэвшилтэт арга барилыг нэвтрүүлэхэд бэлэн байна. Бид ойрын хугацаанд Монгол улсын Засгийн газартай хийгдэх урт хугацааны Хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаарх яриа хэлэлцээнд оролцоно гэж найдаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз болоод Рио Тинто компаниудын хооронд байгуулсан түншлэлийн гэрээний заалт ёсоор Рио Тинто компани эхний шатанд Айвенхоу Майнз компанийн үндсэн хөрөнгийг 303 сая орчим ам.доллараар ойрын хугацаанд нэмэгдүүлэх юм. Энэхүү эхний шууд хөрөнгө оруулалтыг хийснээр Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз компанийн нийт хувьцааны 9,95%-г эзэмших болно. Айвенхоу Майнз компани Монгол улсын Засгийн газартай Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа Рио Тинто компани нь хоёр дахь шатны 388 сая ам.долларын шууд хөрөнгө оруулалтыг хийх болно. Энэ нь Айвенхоу Майнз компанийн нийт хувьцааны 19,9% юм. Түүнчлэн Рио Тинто компани Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдсанаас хойшхи хоёр жилийн хугацаанд 808 сая ам.долларын өртөг бүхий Айвенхоу Майнз компанийн хувьцааг худалдан авах эрхийг хадгална. Ингэснээрээ Айвенхоу Майнз компанид оруулах нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 1,5 тэрбум ам.долларт хүрч, нийт хувьцааны 33,35%-г эзэмших боломжтой болох юм гэжээ. Английн Лондон хотод төвтэй Рио Тинто компани нь ихэнх хувьцаагаа Их Британи, Австрали улсын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалдаг. Рио Тинто нь 30 салбар компаниар дамжуулан дэлхийн зургаан тивд ашигт малтмал хайх, олборлох, боловсруулах зэрэг 80 гаруй төслийг 30000 гаруй ажилтан ажиллагсадтайгаар хэрэгжүүлж буй дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч компани аж. Дэлхийн томоохон, урт удаан хугацаанд ашиглагдах, өрсөлдөх чадвар бүхий орд газруудыг бие даан олборлох буюу хөрөнгө оруулах стратегийг Рио Тинто компани баримталдаг байна. Тус компани нь Индонези улсын Гразберг зэс-алтны уурхай, Чили улсын Эскондида зэсийн уурхай, АНУ-ын Бингхам Канион зэс-алтны уурхай болон АНУ-ын Юта мужид орших дэвшилтэт технологитой хайлуулах үйлдвэрийг эзэмшдэг байна. Мөн АНУ-ын Аризона муж дахь Резолюшн зэс-молибдений төсөл, Австрали, Өмнөд Африк зэрэг улсад зэсийн төслүүдийг хэрэгжүүлдэг аж. Рио Тинто компани нь Азийн ашигт малтмалын зах зээлийн үндсэн нийлүүлэгч юм. Рио Тинто компанийн зах зээлийн нийт үнэ тухайн үед 68 орчим тэрбум ам. доллар байсан бөгөөд хөнгөн цагаан, зэс, алмаз, нүүрс, уран, алт, төмрийн хүдэр, үйлдвэрлэлийн эрдэс болох давс, тальк, бора, титаны давхар исэл зэрэг үндсэн бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэдэг байна. 

-Оюу Толгой төслийг хэрэгжүүлэх хамтарсан Техникийн Зөвлөл байгуулагдана-

2006.10.18. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Оюу Толгой төслийн инженер, барилга угсралт, уурхайн үйлдвэрийн үйл ажиллагааныудирдлагыг Рио Тинто, Айвенхоу Майнз компанийн хамтарсан Техникийн Зөвлөлхэрэгжүүлэх юм. Техникийн Зөвлөл таван гишүүнтэй байх ба талууд тус бүр хоёргишүүн томилох юм. Тав дахь гишүүн нь Техникийн Зөвлөлийн дарга, Оюу Толгойтөслийн Ахлах менежерийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирал Жон Макенэхний таван жил буюу уурхай ашиглалтанд орох хүртэл Техникийн Зөвлөлийн дарга,Төслийн ахлах менежерээр томилогдлоо. Түүний дараа Рио Тинто компани нь тусзөвлөлийн даргыг томилох эрхтэй болно. Оюу Толгой төсөл нь Монгол улсын хувьд болоод Монгол улсын нийгэм, эдийн засагтмаш чухал ач холбогдолтой төсөл гэдэгт итгэж байна хэмээн Рио Тинто компанийнНөөцийн асуудал хариуцсан захирал ноён Том Албаниз хэлсэн байна. Түншлэлийнгэрээг байгуулснаар ноён Албаниз Айвенхоу Майнз компанийн ТУЗ-ын гишүүн болжбайгаа юм. Ноён Албаниз цааш нь хэлэхдээ “Бид дэлхийн аль ч оронд ажиллахдаа эрүүл мэнд,аюулгүй байдал, байгаль орчны дээд зэргийн стандартыг мөрддөг төдийгүй ороннутгийн харилцааг онцгойлон анхаардаг. Оюу Толгой төсөл нь орон нутгийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, говийн бүснутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх бүс нутгийн нийгэм эдийн засгийн хурдасгуур болногэдэгт итгэлтэй байна гэжээ.

-Рио Тинто шинэ Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал томиллоо-

2006.12.07. Рио Тинто хувьцаат компанийн ТУЗ-аас Рио Тинтогийн Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирал Лей Клиффордыг компанийн 2007 оны 4-р сард болох жилийн нэгдсэн хурлындараа 2007.05.01-ний өдрөөс эхлэн Том Албаниз залгамжлах болсон тухай мэдэллээ. АНУ-ын иргэн Том Албаниз, 49 настай, Аляскийн Их Сургуулийг уул уурхайн эдийн засаг, уурхайн инженерээр төгссөн. 1993 ондоос хойш Рио Тинто компанид амжилттай ажиллаж байгаа бөгөөд Рио Тинто группын Үйлдвэрлэлийн ашигт малтмал, Зэсийн салбарын Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал, Хайгуулын захирлаар ажиллаж байсан. Тэрээр 2006 оны 3-р сард ТУЗ-ын гишүүн болж, Нөөцийн Группын захирлаар ажиллаж байгаа юм. Рио Тинтогийн Ерөнхийлөгч Пол Скиннер:Рио Тинтог хөгжлийн дараагийн шатанд хөтлөн удирдах Том Албанизыг томилсондоо ТУЗ сэтгэл хангалуун байна. Ноён Албаниз техник, үйл ажиллагаа болон стратегийн онцгой хөгжлийн үр дүнд бий болсон уул уурхайн салбарт өөрийн арвин их туршлагаа зориулах болно. Тэрээр сүүлийн хэдэн жилийн доторх Рио Тинтогийн хөгжилд гол үүрэг гүйцэтгэсэн төдийгүй Группын стратегийн чиглэлийг тодорхойлоход хувь нэмрээ оруулсан гэжээ. Пол Скиннер Рио Тинтод хувь нэмрээ харамгүй оруулсан Лей Клиффордын талаар Группт ажиллах болсноос хойшхи 37 жилийн турш Лей онцгой хувь нэмрээ оруулсан билээ. Группын Гүйцэтгэх Ерөнхий Захирлаар ажиллах долоон жилийн хугацаанд тэрээр үйл ажиллагааг тогтвортой үр бүтээлтэй, үр ашигтай ажиллуулж ирсэн юм. Рио Тинто Группын үндсэн зах зээл, нэн ялангуяа Азид байр сууриа бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн төдийгүй хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийг өсгөх талаар онцгой амжилт гаргасан билээ гэсэн байна. Том Албаниз:

• 1957 онд Нью-Жерси мужид төржээ. Тэрээр Фейрбанксийн Аляскийн Их Сургуульд суралцаж уул уурхайн эдийн засгийн бакалавр, уурхайн инженерийн магистрийн зэрэг хамгаалсан.
• Тэрээр Нерко Минералз компаниас ажлын гараагаа эхэлж компанийн Гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар ажиллаж байгаад 1993 онд Рио Тинто компанид орсон байна.
• 1993 онд тэрээр Аляскийн Адмиралту Айленд дахь Гриинс Грик алт, мөнгө, цайр, хар тугалгын ордын ерөнхий менежерээр томилогдож шинээр илрүүлсэн өндөр агуулгатай ордыг ашиглалтанд бэлтгэх багийг тэргүүлж ажиллаж байв.
• 1995 онд тэрээр Лондонд ирж Рио Тинто Группын хайгуул хариуцсан захирлаар томилогджээ.
• 1998 онд тэрээр Солт Лейк Ситигийн ойролцоох Бингхэм Каньон зэсийн ордын Кеннекотт Юта Копперын дэд Ерөнхийлөгчөөр томилогджээ.
• 2000 онд Рио Тинто компани Австралийн Норт компанийн хувьцааг ихэнхийг худалдан авснаар Том Албаниз Мельбурн хот руу гүйцэтгэх захирлаар шилжин ажиллажээ. Захирлын үүрэг гүйцэтгэж байхдаа тэрээр Нортын үйл ажиллагаанд стратегийн дүгнэлт хийж, тус компанийг бизнесийн үндсэн салбар руу оруулж Рио Тинтогийн бүтээгдэхүүний бүтцэд багтааж чадсан юм.
• Тэрээр Рио Тинтогийн Лондонд байрлах Үйлдвэрлэлийн ашигт малтмалын группын гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар томилогдон тус Группын борит, тальк, титаны давхар ислийн үйлдвэрлэлийг хариуцан ажиллаж байгаад 2004 онд Зэс болон Хайгуулын хэсгийн гүйцэтгэх ерөнхий захирлаар томилогджээ.
• 2006 оны 3-р сард Албаниз ТУЗ-ын гишүүн болж, 2006 оны 7-р сард Хайгуул, үйлдвэрлэл, техникийн гүйцэтгэл, хүний нөөц, харилцаа холбоо, гадаад харилцаа, бизнесийн үйлчилгээ хариуцсан Нөөцийн группын захирлаар томилогдсон байна.
• Саяхнаас Албаниз Оросын Норильск Никельтэй хамтарсан хайгуулын гэрээ, Перугийн Ла Гранха дахь Рио Тинтогийн хөрөнгө оруулалт болон Монгол улсад Айвенхоу Майнзын хэрэгжүүлж байгаа Оюу Толгой төсөл дээр ажиллаж байна.
  Ноён Том Албаниз Лондон хотод амьдардаг, гэр бүлтэй, хоёр хүүхэдтэй. Нэмэлт мэдээллийг та дараахь хаягаар хандаж авна уу гэжээ. 

Лондон Хэвлэл мэдээлэл Ник Коббан Ажил: 44 0 20 7753 2305 Гар утас: 44 0 7920 041 003 Хөрөнгө оруулалт Найжел Жоунс Ажил: 44 0 20 7753 2401 Гар утас: 44 0 7917 227 365 Дэвид Овингтон Ажил: 44 0 20 7753 2326 Гар утас: 44 0 7920 010 978

Австрали Хэвлэл мэдээлэл Яан Хэд Ажил: 61 0 3 9283 3620 Гар утас: 61 0 408 360 101 Хөрөнгө оруулалт Дэйв Скиннер Ажил: 61 0 3 9283 3628 Гар утас: 61 0 408 335 309 Сюзи Кресвэлл Ажил: 61 0 3 9283 3639 Гар утас: 61 0 418 933 792

-Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг эцэслэн үзэглэв-

Айвенхоу майнз компани дангаараа оюу толгойд хөрөнгө оруулалт хийхгүй нь 2006 оны аравдугаар сард тодорхой боллоо. Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз компанийн хэрэгжүүлж буй оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулалтын 20 хувийг гаргахаар болсон учраас тэр юм. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн ордыг эргэлтэд оруулахад шаардлагатай хөрөнгийн тавны нэгийг Рио Тинто дангаараа хариуцахаа тухайн үед зарласан юм. Тиймээс Рио Тинто компани Айвенхоу майнзтай хамтран оюутолгойн ашигт малтмалыг ашиглах асуудлаар Монголын Засгийн газартай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж ирсэн. Хэлэлцээрийн эхний шат 2009 оны нэгдүгээр сарын 30-ны өдөр өндөрлөсөн бөгөөд үүгээр оюутолгойн ордын 34 хувийг Монголын Засгийн газар, үлдэх 66 хувийг Айвенхоу майнз болон Рио Тинто хамтран эзэмшихээр тохиролцсон байдаг. Айвенхоу майнз болон Рио Тинтогийн удирдлагууд манай улсад ирж Засгийн газартай хийх хэлэлцээрийн хоёр дахь шат 2009 оны хоёрдугаар сарын 10-нд эхэлж байлаа. Үүгээр оюутолгойн ордыг ашиглах, хөрөнгө оруулалт хийх болон татварын асуудал яригдсан байдаг. Хэлэлцээрийн үеэр хөрөнгө оруулагч тал гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн байр сууринаас хандсан гэх нь бий. Харин монголын талаас 68 хувийн албан татвар авна гэсэн байр сууринаас хандсан учраас хоёр тал санал зөрөлдөж уг асуудлыг дараагийн шатны хэлэлцээрээр шийдвэрлэхээр болсон юм. Айвенхоу майнз болон Рио Тинто компанитай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх нь анхнаасаа тодорхой байсан. Тус ордод хөрөнгө оруулалт хийх саналаа зөвхөн тэд манай улсад ирүүлсэн учраас тэр юм. УИХ дахь намын бүлэг бүр уг асуудлыг дор бүрнээ хэлэлцсэн нь ойлгомжтой. Харин 2009 оны долоодугаар сарын 8-ны өдрийн УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн хуралдаанаар Оюутолгойн гэрээний төслийн тухай хэлэлцсэн байх юм. УИХ дахь МАХН-ын бүлэг Оюутолгойн ордод төрийн эзэмших хувь 34 байх заалтыг дэмжсэн байгаа юм. Үүний сацуу Засгийн газраас оруулсан Оюутолгойн төслийн үндсэн хувилбарыг дэмжсэн байна. МАХН-ын бүлгийн гишүүд Оюутолгойн гэрээний төслийн талаар УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны тогтоолоор шийдвэр гаргаж, УИХ-ын нэгдсэн чуулганд оруулахаар санал нэгдсэн байгаа юм. Мөн бусад асуудлыг холбогдох хуулийн хүрээнд зохион байгуулах эрхийг Засгийн газарт шилжүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн байгаа юм.

Ийнхүү удтал хэлэлцсэний эцэст Монголын Засгийн газар, Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудтай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр үзэглэсэн юм. Үүнээс хойш зургаан сарын дотор гэрээний 15.7-д заасан зүйл заалтуудыг биелээгүй тохиолдолд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хүчингүй болох нөхцөлтэй байв. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7 дугаар зүйлд оюутолгойг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Монгол улсын эрдэс баялгийн зөвлөлөөр оруулж батлуулах зэрэг заалтууд туссан байлаа. Хөрөнгө оруулагчид заасан хугацаанаас өмнө оюутолгойг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулж чадсан байдаг. Нэгэнт холбогдох байгууллага оюутолгойг ашиглах ТЭЗҮ-г хүлээн авсан тул, хөрөнгө оруулалтын гэрээ албан ёсоор баталгаажих нь тэр. Засгийн газар ч хөрөнгө оруулалтын гэрээ 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 6-наас хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснийг албан ёсоор зарласан юм. Засгийн газар оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаас өмнө хамтрагчдаасаа 250 сая ам.долларын урьдчилгаа авахаар тохиролцсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хожим авах ашгаасаа урьдчилж авахаар болсон юм. Гэтэл тун удалгүй энэ мөнгө зээл болж хувирсан тал бий. Хөрөнгө оруулагчаас зээлэх мөнгөний эхний ээлжийн 100 сая ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан даруйдаа буюу 2009 онд авсан бол, дараагийн ээлжийн 50 сая ам.долларыг гэрээ хүчин төгөлдөр болсны дараа буюу 2010 онд авсан байдаг. Харин үлдэх 100 сая ам.долларыг 2011 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдөр авсан байгаа юм. Ийнхүү хөрөнгө оруулагчдаас урьдчилгаа нэртэй зээл авч, хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр оюутолгой компанид татварын тогтвортой орчин бий болгож өгснийг хэн хүнгүй мэднэ. Тэр үеийн Оюутолгойн гүйцэтгэх захирал Кейт Маршал: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан ч ойрын гурван жилийн дотор энэ ордоос их хэмжээний бүтээгдэхүүн авна гэж найдах хэрэггүйг хэлж байсан билээ. Ямартай ч удтал яригдсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ дээрх нөхцөлөөр хийгдэв. Харин ашигт малтмалын ямар талбайд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийснийг мэдэх хүн цөөн.

Тэгвэл хөрөнгө оруулалтын гэрээг Өмнөговь аймгийн Ханбогд болон Баяновоо сумын нутаг дамнасан ашигт малтмалын 5 талбайд байгуулсан байгаа юм. Тодруулбал, Ханбогд сумын нутагт орших 6708A дугаартай Манхат, 6709Aдугаартай Оюутолгой, 6710A дугаартай Хөх-хад, Баян-Овоо сумын нутагт орших 3148A дугаартай Шивээ-толгой, 3150A дугаартай Жавхлантын талбайд хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулжээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний 1.11 зүйлд оюутолгой компани 6709тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайд ашигт малтмал олборлох, боловсруулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх эрхтэй. Энэ талбайн нөөцийг улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд хүргүүлсэн гэжээ. Харин үлдэх 6708, 6710, 3148, 3150дугаартай тусгай зөвшөөрлүүдийн нөөцийг Улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд хүргүүлсэн гэх мэдээлэл тухайн үед хөрөнгө оруулалтын гэрээнд харагдсангүй. Харин 6708, 6710 дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүдийн нөөцийг гэрээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлснээс хойш 3 жилийн дотор холбогдох байгууллагад хүргүүлж батлуулах ёстой гэж гэрээнд тусгасан байна. 3148, 3150 дугаартай тусгай зөвшөөрлүүдийг тухайн үед Энтри гоулд /Entree gold/ компани эзэмшиж байсан юм. Эдгээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг Оюутолгой компанид шилжүүлж, Засгийн газар хугацаа нь дуусахаас өмнө ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохоор хөрөнгө оруулалтын гэрээний 15.7.8 зүйлд тусгасан ажээ. Өөр компанийн мэдэлд байсан хайгуулын лицензийг оюутолгой компанид шилжүүлж, улмаар ашиглалтын болгохоор заасан гэсэн үг юм. Гэхдээ эдгээр талбайн нөөцийг батлуулахаар холбогдох байгууллагад хүргүүлсэн гэх үг, өгүүлбэр тухайн үед оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд мөн харагдсангүй. Эндээс 6709 талбайн нөөцийн талаар дурдаж, бусдынх нь талаар яагаад дуугарсангүй вэ гэдэг асуулт гардаг.

Энэ асуултад Сангийн сайд асан С.Баярцогт: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан таван талбайд хайгуул хийгээд одоогоор тогтоогдсон ашиглаж болох нөөц нь 31 сая тонн зэс гэсэн хариулт өгсөн байдаг. Оюутолгойн ордын 45 сая тонн зэсийн нөөцөөс 31 сая тонныг олборлохоор ТЭЗҮ-д тусгаж, 14 сая тонн нөөцийг дэвшилтэд техник, технологиор олборлохоор үлдээсэн гэсэн үг юм. Тэгвэл 1976-1980 онд Монгол Улсын Геологи уул уурхайн сайдаар ажиллаж байсан доктор, профессор Ч.Хурц: Зөвхөн 6709 тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн нөөцийг мэргэжлийн байгууллага хүлээж авч баталсан. 6708, 6710, 3148, 3150 гэсэн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд нөөц эцэслэн тогтоогдоогүй гэсэн тайлбар өгч байсан билээ. Харин оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахад гар бие оролцсон Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд асан Д.Зоригт: Оюутолгой компанитай ашиглалтын таван тусгай зөвшөөрөл дээр хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан. Энэ таван талбайн нийт нөөц анх 45 сая тонн гэгдэж байсан ч, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл 31 сая тонныг ашиглах боломжтой гэж баталж өгсөн. Түүнээс оюутолгойн ордод нөөц орхигдуулсан зүйл байхгүй гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Хэдийгээр тэд ийм тайлбар өгч байсан ч, 6709 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн нөөцийг бүртгэж авсан. Бусад талбайд хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосны дараа ашиглаж болно гэж оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгасныг юу гэж ойлгов вэ. Эндээс нөөц нь эцэслэн тогтоогдоогүй талбайд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл өгч хууль зөрчсөн үү. Эсвэл 6708, 6710, 3148, 3150 дугаартай ашигт малтмалын лицензүүдийн нөөцийг тогтоосон ч хэн нэгний ашиг сонирхолд хөтлөгдөж дарсан уу гэдэг бүрхэг хоцорсон юм.

-Айвенхоу Майнзтай байгуулсан түншлэлийн гэрээгээ Рио тинто сунгалаа- 

2009.10.13. Айвенхоу Майнз компани дахь хөрөнгө оруулалтаа 19,7  хувьд хүргэж, түншлэлийн гэрээгээ сунгаснаа Рио тинто компани энэ өдөр мэдэгдлээ. Оюу Толгойн зэс, алтны ордыг ашиглах төсөлд хамтрахаар өмнө байгуулсан гэрээгээр тус компани Айвенхоу Майнз компанид 9,9 хувь эзэмшихээр болсон юм. Гэрээнд заагдсаны дагуу Айвенхоугийн 8,38 ам.долларын нэрлэсэн үнэ бүхий  46,3 сая хувьцааг нийт 388 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтаар эзэмшихээр байгаа юм. Монголын Засгийн газартай Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа Рио тинто олон нийтэд энэ шийдвэрээ мэдэгдэв. Өмнөговь аймаг дахь Оюу Толгой ордоос 2013 онд бүтээгдэхүүн гаргаж эхлэхээр төлөвлөж байгаа. Рио тинтогийн Зэс, Очир эрдэнийн хэсгийн гүйцэтгэх захирал Брэт Клейтон: Рио тинто, Айвенхоу майнзад хийх хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасанд ихэд талархаж байна. Энэ алхам нь Монголын Засгийн газартай хамтарч Оюу Толгойг ашиглах бидний ажилд урам зориг, хурд, хүч нэмлээ гэж тэмдэглэв. Рио Тинто 232 сая ам.долларын үнэ бүхий хувьцаа худалдан авч Айвенхоу Майнз-д эзэмших хувь эзэмшлээ 22,4% болгон нэмэгдүүллээ.

-Айвенхоу Майнз Оюутолгойн уурхайг байгуулах 2010 оны барилгын ажлын төсвийг 758 сая ам доллараар батлав-

2009.12.07. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз-Рио Тинтогийн Оюутолгойн Техникийн зөвлөлөөс Монголын өмнөд хэсэгт байгуулах зэс алтны уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлын 2010 оны төсвийг 758 сая ам.доллараар баталсныг Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Ерөнхий захирал Жон Макен энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий захирал Жон Макен: 2010 оны барилгын төсвийг баталсан нь энэхүү төслийг үйлдвэрлэлд бэлтгэх ажил нэг алхам урагшилсныг баталгаажуулж буй хэрэг юм. Айвенхоу майнз 2012 онд ил уурхайг байгуулж, 2013 оноос үйлдвэрлэлийг эхлүүлэх хуваарьтай байгаа гэж хэлжээ. 2009.10.06-ны өдөр гарын үсэг зурсан Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгох болзол нөхцлүүдийг амжилттай биелүүлснээр 2010 оны төсөвт тусгагдсан өргөн цар хүрээтэй бэлтгэлийн ажлыг эхлүүлэх юм. 2010 онд:

• Газрын гүнд орших зэс-алтны Хюго Дамметын ордоос хүдэр олборлох 10 метрийн диаметртэй 2-р босоо амны ажлыг сэргээх,

• 97 метр (31 давхар барилгатай тэнцэхүйц) 2-р босоо амны цамхагийн барилга

• Өдөрт 100,000 тонн боловсруулах хүчин чадалтай баяжуулах үйлдвэрийн суурийг цутгах, баяжуулах үйлдвэр болон холбогдох дэд бүтцийг барих материал нийлүүлэх

• 20 мегаватт хүчин чадалтай эрчим хүчний станц, 35 киловольтын хүчдэлтэй дамжуулах шугамыг суурилуулах

• Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайн газар шорооны ажил

• Хюго Даммет ордын 1-р босоо амны хөндлөн нэвтрэлтийг үргэлжлүүлэх

• Монгол-Хятадын хил рүү тавих 105 км хурдны замын барилгын ажлыг эхлүүлэх, үйлдвэрлэл эхлэхэд хатуу хучилттай болгох

• Боинг 737 нисэх онгоц хөөрөх хатуу хучилттай зам бүхий бүсийн хэмжээний онгоцны буудлын барилгын ажлыг эхлүүлнэ.

Энэ өдрийн байдлаар Айвенхоу Майнз компани болон түүний хамааралтай компаниуд нийлбэр дүнгээр 1 тэрбум орчим ам.долларын бэлэн хөрөнгөтэй байгаа болно. Ноён Макены хэлснээр нэмэлт санхүүжилт нь Рио Тинтогоос Айвенхоу компанийн А зэрэглэлийн 8,38-8,54 ам.долларын үнэтэй хувьцааг худалдан авах замаар оруулах нийт 385-393 сая амдолларын хөрөнгө оруулалт, мөн Айвенхоугийн үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд оролцох сонирхлоо илэрхийлж буй гадаад улс орнуудын хөрөнгө оруулалтын сангуудаас орж ирж болох хөрөнгө зэрэг Айвенхоуд нэг буюу түүнээс олон стратегийн хувьцаа эзэмшигчдийн хийх хөрөнгө оруулалтаар 2010 онд хийгдэх болно гэжээ.

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгох 10 болзол нөхцлийн 7-г нь хангажээ–

2009.10.06-ны өдөр Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурснаас хойш гэрээг бүрэн хүчин төгөлдөр болгоход шаардлагатай нийт 10 болзол нөхцлийн 7-г нь хангаад байна. Эдгээр нь:

• Рио Тинто Айвенхоуд 388 сая ам.доллар шилжүүлж эзэмшиж буй 9,9%-ийг 19,7% болгож нэмэгдүүлсэн

• Оюу Толгойн хүдэржилтийн бүсийн өргөтгөл орших Энтреи Голд компанийн эзэмшиж байсан хайгуулын лицензүүдийг ашиглалтын лиценз болгосон. Ордын хүдэржилтийг Айвенхоу Майнзтай хийсэн хамтарсан компанийн гэрээгээр ашиглах юм.

-Засгийн Газар болон Оюу Толгой ХХК-ийн төлөөллөөс бүрдэх Ажлын байнгын хороог байгуулсан. Хороо нь уурхайн цогцолборын барилгын шатанд ажлын зөвшөөрлүүдийг олгох, Монголын гаалийн бүрдүүлэлтийг түргэн шуурхай хийх ажлыг хариуцах юм;
 
• Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон хавсрах Хувь эзэмшигчдийн гэрээнд холбогдох талууд гарын үсэг зурсан;

• Айвенхоу Майнзын охин компани болох Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийг Оюу Толгойн лицензийг эзэмших, төслийг хэрэгжүүлэх Оюу Толгой ХХК болгон өөрчлөв;

• Оюу Толгой төсөлтэй холбогдолгүй хөрөнгийг үлдсэн гурван (3) нөхцлийг хангасны дараа Оюу Толгой ХХК-ийн нийт хувьцааны 34%-ийг Монгол улс төрийн өмчит Эрдэнэс Монгол ХХК, үлдсэн 66%-ийг Айвенхоу Майнз эзэмших болно.

-Бие даасан техникийн зөвлөл Оюу Толгойн гүний анхны ордыг баталлаа-

Монгол улсын Засгийн газраас томилогдсон шинжээчдийн баг төлөвлөөд байгаа ил болон гүний уурхайн ТЭЗҮ-гийн эхний хэлэлцүүлгийг дуусаад байна. Ноён Макены хэлснээр Засгийн газар Хөрөнгө оруулалтын гэрээг хүчин төгөлдөр болгох нөхцлүүдийн нэг болох ТЭЗҮ-г ойрын хугацаанд батлах ажээ. ТЭЗҮ-г батласнаар Айвенхоу Майнз Оюу Толгойн гүний ордын нөөцийг батлах бие даасан Техникийн тайланг олон нийтэд мэдээлж, Айвенхоугийн явуулж буй хайгуулын хөтөлбөрөөр баталгаажсан төслийн нийт нөөцийн талаар мэдээлэл өгөх боломжтой болох юм. Техникийн тайлан нь 2009 оны Орд Ашиглалтын Цогцолбор төлөвлөгөөний (ОАЦТ) үндэс болж буй бөгөөд ОАЦТ-д өнөөдрийг хүртэл нээгээд байгаа 12 км зайд сунаж тогтсон Оюу Толгойн бүлэг ордыг урт хугацаанд ашиглах хувилбаруудын бие даасан үнэлгээ, холбогдох капитал хөрөнгө болон үйл ажиллагааны зардлын төсөөллийг бүрэн тусгасан болно. ОАЦТ-г GRD Минпрок, Стантек (хуучнаар МакИнтош) Инжениринг компаниудын тэргүүлсэн дэлхийн шилдэг инженер, уул уурхай, байгаль орчны зөвлөхүүд Айвенхоу Майнз зориулж боловсруулан хийсэн болно гээд дараах мэдээллийг хавсаргаж байв.
Тухайлбал, хуучны Айвенхоу Майнз компанийн хувьцаа Торонто, Нью-Йоркийн биржүүд дээр тухайн үед IVN тэмдэгтээр арилжаалагдаж байсан юм.

-Оюутолгойн техник эдийн засгийн үндэслэл-

2009.12.26. -ны өдрийн хавьцаа оюутолгойн ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлийг Ашигт малтмалын газрынхан хүлээж авах боломжгүй болсноо дуулгаж байсан юм. Техник эдийн засгийн үндэслэлд дөрвөн том алдаа дутагдал илэрсэн байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд оюутолгойн ордод 10 мянган монгол ажилчин ажиллуулна гэж тусгасан. Харамсалтай нь хөрөнгө оруулагч компани техник эдийн засгийн үндэслэлдээ хичнээн монгол ажилчин авч ажиллуулахаа тусгаагүй байжээ. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компани жилд олсон ашгийнхаа 5 хувийг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт төлнө гэж хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгагдсан аж. Гэтэл техник эдийн засгийн үндэслэлдээ энэ 5 хувийг Монголын засгийн газарт төлөхөөс гадна, ашгийнхаа 2 хувийг нөөц ашигласны төлбөр гэж толгой компанидаа өгөхөөр болжээ. Уг нь монгол улсын байгалийн баялгийг ашигласны төлбөр юм. Тиймээс толгой компанидаа нөөц ашигласны төлбөр өгөх нь буруу гэж мэргэжлийн хүмүүс үзсэн юм. Гуравдугаарт Айвенхоу майнз компани Оюутолгойн ордын нийт нөөц болох 45 сая тонн зэсийг ашиглахад зориулж техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулаагүй. Зөвхөн 25 сая тонн зэсийн нөөц ашиглахад зориулсан техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулсан байжээ. Уг нь нийт нөөцийг ашиглахад зориулсан техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ёстой байсан аж. Дөрөвдүгээр асуудал нь устай холбоотой байжээ. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн орлогч дарга Ариунбаяр: Гэрээнд тусгагдаагүй дөрвөн зүйлийг техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгасан тул буцаасан тухай хэлж байсан юм. Айвенхоу майнз компани дээрх алдаагаа засах үүрэг тухайн үед хүлээж байсан юм.

-Оюутолгой төслийн ажилчид Монголын Их Говийн 1000 метрийн гүнд хүрлээ- 

Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч болоод Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал Жон Макен хайгуулын зориулалттай босоо аманд 1000 метр гүн нэвтэрч, Монголын гүний уурхайн дээд амжилт тогтоосон уурхайчдад баяр хүргэлээ. Ноён Макен: Ийм зорилгод хүрэхийн тулд зөвхөн өндөр ур чадвартай, мэргэшилтэй баг хүч чадлаа дайчлан ажилладаг гээд, Босоо амны нэвтрэлт гэдэг нь уул уурхайн хамгийн чухал ажлуудын нэг. Би энэ гайхамшигтай ажлыг нэр төртэйгээр хийж гүйцэтгэсэн багийнханд баяр хүргэж байна. Оюу Толгойд сурч мэргэшсэн Монголын уурхайчид Монгол улсын ашигт малтмалын салбарын хөгжлийн шинэ эрин үеийг эхлүүлж байгаагаар би бахархаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз Монголиа Инк компанийн босоо амны нэвтрэлтийг хариуцаж байгаа гэрээт РедПаф Монголиа компанийн уул уурхайн инженер Б.Ариунболд: шинэ үеийн уурхайчдын нэг билээ. Монгол улсынхаа газрын гүнд 1000 метрт хүрсэн анхны хүмүүсийн нэг болсондоо би өөрийгөө их азтай хүн гэж бодож байна. Гадаад мэргэжилтнүүдийн бидэнд харамгүй өгсөн мэдлэг туршлага, бидэнд эзэмшүүлсэн ур чадваргүйгээр бид хэзээ ч ийм амжилт тогтоож чадахгүй байсан бизээ гэжээ. Газрын гүнд 1000 метр нэвтэрсэн дээд амжилтыг тогтоохын төлөө 18 сар ажилласан Редпаф компанийн уурхайчид босоо амны төлөвлөгдөөд байгаа 1311 метрт нэвтрэх ажлаа 2007 оны 9-р сард дуусгах бөгөөд энэ босоо ам 1 нь Монголын хамгийн гүнд тооцогдож байсан 450 метр гүнтэй Бэрхийн уурхайгаас гурав дахин гүн болох юм. Босоо ам 1-ийн нэвтрэлтийн ажлыг дууссаны дараа хөндлөн чиглэлээр өрөмдлөг хийх өрмийн машинуудыг газрын гүнд суурилуулж Хюго Дамметын гүний ордын нөөцийг тогтоох геологи хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэх юм гэжээ.

-Роберт Фрийдланд, Жон Макен нар мэдэгдэл хийв-

Лондон. Их Британи. Айвенхоу Майнз компанийн Тэргүүн Роберт Фрийдланд болон тус компанийн Ерөнхийлөгч, Гүйцэтгэх Ерөнхий захирал Жон Макен нар Айвенхоу Майнз компани нь Рио Тинтотой нэгж бүр нь 16.31 канад долларын үнэ бүхий 15 сая энгийн хувьцааг нийт 244,7 сая канад доллараар (232,4 сая ам доллар) гаргаж борлуулах тухай гэрээг байгуулсан тухай энэ өдөр мэдэгдлээ. Айвенхоу Майнз компани Монгол улсын зэс-алтны Оюу Толгой дахь уурхайн барилгын ажлын үеэр суурилуулах уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг Рио Тинтогоос худалдан авахад энэхүү хөрөнгийг зарцуулах юм. Тоног төхөөрөмжид анхан шатан дахь өдөрт 100,000 тонн хүдэр боловсруулах баяжуулах үйлдвэрийн хэсэг багтаж байгаа бөгөөд үүний дотор хоёр ширхэг 11,58 метрийн диаметртэй SAG тээрэм, дөрвөн бөмбөлгөн тээрэм, дахин нунтаглах тээрэм, бутлуур, мотор, дамжуулагч болон хөвүүлэн баяжуулах хэсгүүд орж байгаа болно. Мөн Умард Хюгогийн ордын блокчлон олборлох гүний урхайн үйлдвэрлэлийн үндсэн цооног болох 10 метрийн диаметртэй 2-р босоо амны нэвтрэлтийг хийхэд шаардагдах тоног төхөөрөмж багтаж байгаа аж. Дээрх тоног төхөөрөмжийн ихэнхийн захиалгыг Айвенхоу Майнз компани үйлдвэрлэгчдэд өгсөн байсан болно. Айвенхоу Майнз 2008 оны 8-р сард хоёр компанийн хоорондын гэрээний дагуу захиалсан тоног төхөөрөмжийн эзэмшлийн эрхийг өөрийн стратегийн түнш Рио Тинтод шилжүүлсэн билээ. Тухайн үед Айвенхоу Майнз компанид Оюу Толгой төслийн хайгуулын болон барилгын бэлтгэл ажилд зарцуулах хөрөнгө шаардлагатай байсан юм. Рио Тинтотой хийсэн тоног төхөөрөмж худалдан авах гэрээ нь Айвенхоу Майнз болон Рио Тинто харилцан зөвшөөрөхүйц, урт хугацааны Хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монгол Улсын Засгийн газартай хийж байх хугацаанд нэн шаардлагатай уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг цаг хугацаанд нь ажлын төлөвлөгөөний дагуух худалдан авалтыг баталгаажуулж байсан болно. Айвенхоу Майнз компанийн тэргүүн Роберт: Монгол улсад барилгын улирал эхэлж буйтай холбогдуулан бид Айвенхоу Майнз болоод өөрийн стратегийн түнш Рио Тинтог Оюу Толгойн уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлын бүрэн хэмжээгээр эхлүүлэхээр бэлтгэхийн зэрэгцээ өнгөрсөн оны 10-р сард Монгол улсын Засгийн газартай гарын үсэг зурсан Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний бүрэн хүчин төгөлдөр болох нөхцлүүдийг хангахаар ажиллаж байна гэжээ. Айвенхоу Майнз-Рио Тинтогийн хамтарсан ОюуТолгойн техникийн зөвлөл 2010 оны төсвийг 758 сая ам.доллараар баталсны дотор Айвенхоу Майнз Рио Тинтогоос уул уурхайн болон тээрэмдэх тоног төхөөрөмжийг эргүүлэн худалдан авах багтсан. Тоног төхөөрөмжийг худалдан авч буй нь дэлхийн зэс-алтны томоохон уурхайнуудын нэгийн бүтээн байгуулалтын чухал алхмуудын нэг юм. Тоног төхөөрөмжөө одоо авснаар 2013 онд Оюу Толгойн үйлдвэрлэлийг эхлүүлэх төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд нэн ач холбогдолтой юм гэжээ. Энэхүү шилжүүлгийг хийснээр Рио Тинто Айвенхоу Майнз дахь эзэмшиж буй 19,6%-ийн хувь эзэмшлээ нэмэгдүүлж 22,4% болгож буй юм. Энэхүү хэлцлийг Торонтогийн Хөрөнгийн бирж баталгаажуулж бүртгэх ёстой. РиоТинто нь Айвенхоугийн нөөцийн сангаас энгийн хувьцаа авах, нээлттэй зах зээл дээрээс хувьцаа худалдан авах эрхтэй бөгөөд Айвенхоуд эзэмших хувь хэмжээгээ ойрын 19 сард 46,6% хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой. Айвенхоу одоогоор дансандаа 1,3 тэрбум ам.долларын бэлэн мөнгөн хөрөнгөтэй байгаа болно хэмээн тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

–Рио Тинто хувьцаа худалдан авах эрхээ хугацаанаас нь өмнө хэрэгжүүллээ гэж Айвенхоу Майнз мэдээллээ-

2010.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Өнөөдөр Айвенхоу Майнз компанийн Тэргүүн Роберт Фрийдланд, Ерөнхийлөгч бөгөөд Гүйцэтгэх ерөнхий захирал Жон Макен нар Рио Тинто Монгол улс дахь Оюу Толгойн алт, зэсийн цогцолбор уурхайг хөгжүүлэх, түүний барилгын ажлыг санхүүжүүлэхэд туслах зорилгоор А серийн хувьцаа худалдан авах эрхээ төлөвлөсөн хугацаанаас 4 сарын өмнө хэрэгжүүлж, Айвенхоу Майнз компанид 393.1 сая ам.долларын орлого орууллаа хэмээн мэдэгдлээ. Рио Тинто нь энэхүү хувьцааны баталгаагаар Айвенхоу Майнзийн 46.03 сая энгийн хувьцааг нэг бүрийг 8.54 ам.долларын үнэтэй авах эрхтэй юм. Бид 2010 оны барилгын төсвийн хүрээнд уурхайг нийтэд нь хамарсан анхны зуны ажлаа бүрэн хэмжээгээр эхлүүлж байгаа бөгөөд Рио Тинто хувьцаа худалдан авах эрхээ ийнхүү хугацаанаасаа өмнө хэрэгжүүлсэн нь Оюу Толгойн төсөв, санхүүжилтийн баталгааг хангах чухал алхам боллоо хэмээн Фрийдланд хэлсэн байна. А серийн хувьцааны эрхийг Рио Тинто 2006 оны 10-р сард Айвенхоу Майнзтай байгуулсан хувьцаа борлуулах тухай гэрээний дагуу авсан билээ. Энэ гүйлгээг хийснээр Рио Тинто одоогийн байдлаар хөрвөгч өрийг оролцуулан нийтдээ ойролцоогоор 1.73 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг Айвенхоу Майнзад хийж, Айвенхоу дахь эзэмшлийн хувиа ойролцоогоор 29.6% болгож нэмэгдүүлээд байна. Мөн Рио Тинто Айвенхоу Майнзийн сангаас энгийн хувьцаа худалдаж авах нэмэлт эрхтэй. /Хүснэгтээс дэлгэрэнгүйг харна уу/.

Хэрэгжих үнэ (өөрөөр заагаагүй бол ам.доллараар,)	Ширхэг Хувьцаа	Мөнгөн орлого (сая ам.доллараар)
1дэх хэсгийн хөрөнгө оруулалт – 2006 оны 10 сард гүйцэтгэсэн	$8.18	37,089,883	$303.4
2 дахь хэсгийн хөрөнгө оруулалт – 2009 оны 10 сард гүйцэтгэсэн	$8.38	46,304,473	$388.0
Орлого бууралтаас сэргийлсэн хувьцаа	К$3.15	243,772	$0.6
Риогоос буцаан худалдан авсан тоног төхөөрөмж – 2010 оны 3 сард гүйцэтгэсэн	К$16.31	15,000,000	$241.1
Хувьцааны эрх (A) – 2010 оны 6 сард гүйцэтгэсэн	$8.54	46,026,522	$393.1
144,664,6501	$1,326.2
Хөрвөгч өр2	Байхгүй	45,800,000 хүртэлх	Дунджаар $400.0
Хувьцааны эрх (B) – 2011 оны 11 сард хугацаа дуусна	$8.54-$9.02	46,026,522	$393.1-ээс $415.2
Хувьцааны эрх (C) – 2012 оны 10 сард хугацаа дуусна	$10.00	35,000,000	$350.0
Орлого бууралтаас сэргийлсэн хувьцааны эрх	К $3.15	1,440,406	$4.3
Рио Тинтогийн төлөвлөсөн хөрөнгө оруулалт	272,931,578	$2,473.6-аас $2,495.7

Рио Тинтогоос 393.1 сая ам.доллар хүлээн авснаар Айвенхоу Майнзийн одоогийн нэгдсэн мөнгөн хөрөнгө ойролцоогоор 1.53 тэрбум ам.доллар болж байгаа бөгөөд үүнээс 774 сая ам.долларыг зөвхөн Айвенхоу Майнзийн хэрэглээнд, тэр дундаа Оюу Толгойн барилгын ажлыг хуваарьт хугацаанд нь гүйцэтгэхэд зориулах юм. Ноён Макен хэлэхдээ, Рио Тинтогоос оруулсан болон ирээдүйд оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нийтдээ ойролцоогоор 2.5 тэрбум ам.доллар болох ба үүнд 2006 оны хувьцаа борлуулах тухай гэрээний дагуух гүйлгээ, мөн 2007, 2008, 2010 онуудад хэлэлцэж тохирсон санхүүгийн бусад гүйлгээ багтаж байгаа юм.

1. 2010.06.29-ний байдлаар Айвенхоу Майнзаас гаргасан болон гүйлгээнд байгаа хувьцааны ойролцоогоор 29.6%-ийг харуулж байна.
2. Хөрвөгч өрөнд Лондонгийн банк хоорондын гүйлгээнд санал болгож буй хүү (LIBOR) дээр 3.3% -ийг нэмсэн дүнтэй тэнцэх хүү багтдаг ба 2010.09.12-нд хугацаа нь дуусгавар болно. Хугацаа дуусгавар болох үед 350 сая ам.долларын үндсэн өр болон хүүгийн 108 сая хүртэлх ам.доллар автоматаар тус бүр нь 10.00 ам.долларын үнэтэй дээд тал нь 45.8 сая хувьцаа болж хөрвөх юм. Одоогийн хүүгийн хэмжээнд үндэслэсэн байдлаар хөрвөх үед дээрхи хэмжээ 40 сая хувьцаанд (400 сая ам.доллар) дөхөж очихоор байна.

-Оюу Толгойн уурхайн барилгын ажил эхэллээ-

2010.06.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Айвенхоу Майнз компанийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Гүйцэтгэх ерөнхий захирал Жон Макен: Барилгын ажил бүрэн утгаараа эхэлсэнтэй холбогдон ОюуТолгойн ажиллах хүчин одоогоор 3,100 болтлоо нэмэгдээд байна. 2013 он гэхэд ОюуТолгойн ордоос алт, зэс олборлох төлөвлөгөөтэй байна гэжээ. 2010 оны Оюу Толгойн Орд Ашиглалтын Цогц Төлөвлөгөө (ОАЦТ-10)-нд тооцоолсноор Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайгаас бүтээгдэхүүн гаргаж авахад шаардагдах анхдагч капиталын зардал 4.6 тэрбум ам.доллар байхаар байна. Энэ дүнд ил уурхайгаас олборлолт хийж эхэлсний дараа блокчлох аргаар олборлолт хийхэд бэлтгэх зорилгоор Хойд Хюго ордод далд уурхай байгуулах ажлыг гүйцэтгэхэд зарцуулагдах 1.1 тэрбум ам.доллар багтаж байгаа. Тооцоолж гаргасан капиталын зардлын үлдсэн хэсгийг санхүүжүүлэх хувилбаруудад нэмэлт өр тавих, хувьцаа гаргах, зээл авах, салбар компаниа худалдах, хувьцааны /үнэт цаасны хөрөнгө оруулалт, төслийг санхүүжүүлэх ба/ буюу компанийн төрөл бүрийн арилжаа/ гүйлгээ зэрэг эдгээрээр хязгаарлагдахгүй бусад арга хэрэгсэл багтаж байгаа болно. Өнгөрсөн сард Айвенхоу Майнз нь Европын Сэргээн Босголт, Хөгжлийн Банк (ЕСБХБ), Дэлхийн Банкны Группын Олон улсын Санхүүгийн Корпорацитай (ОУСК) хамтран Оюу Толгойн барилгын ажлын томоохон санхүүжилтийн багцад үнэлгээ хийх баталгааны захидалд гарын үсэг зурсан. Энэхүү баталгааны захидалд заасан нөхцлийн дагуу ЕСБХБ болон ОУСК хоёр хэсгээс бүрдсэн багц санхүүжилт өгөх талаар авч үзэх юм. Үүнд:

• Үндсэн зээл олгогчдын хэсэгт багтдагийн хувьд ЕСБХБ, ОУСК тус бүрээс 300 сая хүртэлх ам.долларыг хязгаарлагдмал баталгаатай төслийн санхүүжилт болгон;
• Дараа нь 1.2 тэрбум ам.долларыг арилжааны банк /зээлдүүлэгч нараас /В зээл/ бүтцийн дагуу гаргуулж авах.

Мөн Айвенхоу Майнзад экспортын зээлийн агентлагуудаас төслийг шууд зээлийн хөрөнгийн эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхэд /төслийн өр төлбөрийг шууд дарахад зориулан 500 сая хүртэлх ам.долларын санхүүжилт өгөх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлсэн гэжээ.

-Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд өөрчлөлт оруулав-

Монголын засгийн газар 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудтай Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулснаас гадна, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ давхар үзэглэсэн юм. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 20 жилийн хугацаанд өөрчлөлт оруулахгүй байхаар заасан байдаг. Тиймээс тэр болтол оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд ямар нэгэн өөрчлөлт оруулах боломжгүй гэлцдэг. Харин хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд 2011 оны зургаадугаар сарын 6-нд өөрчлөлт оруулсан юм. Анх байгуулсан хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд оюутолгойн төслийн санхүүжилтийг хэрхэн босгох тухай зааж өгсөн байжээ. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 34 хувийг монголын тал, харин 66 хувийг Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниуд хамтран эзэмшдэг. Тиймээс оюутолгойд шаардлагатай нийт хөрөнгийн 34 хувийг монголын тал, харин үлдэх 66 хувийг хөрөнгө оруулагч тал гаргах ёстой болсон юм. Тус ордын эхний ээлжийг 2012 оны эцэст ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэ хүртэл 5 гаруй тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Үүний 34 хувь гэхээр Монголын засгийн газар дор хаяж 1,7 тэрбум ам.доллар, харин хөрөнгө оруулагч тал 3,3 тэрбум ам.долларыг 2012 оны эцэс хүртэл оюутолгойн ордод зарцуулах ёстой болсон гэсэн үг. Энэ мөнгийг хэрхэн босгохоо хөрөнгө оруулагч талууд 2009 онд байгуулсан Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тодорхой тусгаж өгчээ. Ингэхдээ, оюутолгойд шаардлагатай хөрөнгийг гурван эх үүсвэрээс босгох хувилбарыг хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгаж өгсөн байна. Эхний хувилбарт хөрөнгө оруулагчид нэмэлт хувьцаа гаргах замаар өөрт оногдсон хөрөнгийг өөрсдөө гаргах. Дараагийн хувилбарт оюутолгойн давуу эрхийн хувьцааг гуравдагч хөрөнгө оруулагчид худалдаж хөрөнгө босгох. Харин эцсийн хувилбарт Монголын засгийн газар, Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниудын хамтран байгуулсан Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авах хувилбарууд байгааг тусгаж өгчээ.

Гэвч монголын тал энэ ордыг ашиглалтад оруулах хүртэл өөрт ногдсон 34 хувь буюу 1,7 тэрбум ам.долларын хөрөнгийг шууд гаргах хүндрэлтэй байлаа. Тухайн үед манай улсын гадаад валютын нөөц 2,3 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан. Үүнийг оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр гаргах боломжгүй. Гаргалаа гэхэд хэрэгцээт барааныхаа дийлэнхийг гаднаас валютаар импортолдог манай улсын хувьд хүнд цохилт болох нь гарцаагүй. Тэгээд ч гадаад валютын нөөцөөрөө хөрөнгө оруулалт хийдэг улс гэж үгүй. Төсвөөс оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийх боломж бас л хомс байлаа. Тухайн үед манай улсын нэгдсэн төсвийн орлого 3,3 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан нь нууц биш. Тодорхой хувиар нь оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийлээ гэхэд төрийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг юугаар санхүүжүүлэх вэ. Гаднаас зээл тусламж авч оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын өөрт ногдох 34 хувийг Монголын Засгийн газар гаргаж болох ч төсөвт ирэх дарамт ихсэх байсан гэж тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт хэлдэг юм. Тиймээс дээрх хувилбаруудаас эрсдэлгүй гэдэг утгаар нь давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар оюутолгойд шаардлагатай хөрөнгийг босгохоор талууд ярилцаж Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгасан байжээ. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн давуу эрхийн хувьцааг гуравдагч хөрөнгө оруулагчид худалдаж үүнээс орж ирэх орлогоор оюутолгойн ордыг санхүүжүүлнэ. Харин оронд нь гуравдагч хөрөнгө оруулагчид зөвхөн ногдол ашиг олгоно гэж тооцоолж байжээ. Хэрэв оюутолгой компани ашиггүй ажиллавал давуу эрхийн хувьцаа худалдаж авсан этгээд эрсдэлээ өөрөө бүрэн хүлээх байж. Тиймээс Монголын Засгийн газарт дарамт болохгүй, эрсдэлгүй гэдэг утгаар нь санхүүжилтийн энэ хувилбарыг ихэд онилсон хэрэг. Гэтэл давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар хөрөнгө босгох хувилбар ихэд эсэргүүцэлтэй тулж, монголын талын 34 хувь буурахад нөлөөлнө гэсэн ойлголтыг нийгэмд бий болгосон гэнэ.

Тухайлбал, давуу эрхийн хувьцаатай хөрөнгө оруулагч эхэлж ногдол ашиг авахаас гадна, тогтмол хэмжээний ногдол ашиг авна. Энгийн хувьцаатай монголын засгийн газар дараа нь ногдол ашиг авахаас гадна, тогтмол ногдол ашиг авч чадахгүйд хүрнэ. Ийм маягаар монголын засгийн газар давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчийн ард хаягдаж, оюутолгойн ордоос хүртэх хувь хэмжээ багасна гэсэн шүүмжлэлтэй тулсан байна. Санхүүжилтийн гурван хувилбар байсан ч дээрх шалтгааны улмаас эхний хоёрыг нь ийнхүү ашиглах боломжгүй болсон байна. Энэ талаар тэр үеийн Оюутолгой компанийн Олон нийтийн мэдээлэл, харилцааны ахлах мэргэжилтэн Ганзориг: Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хурлаар давуу эрхийн хувьцаа гаргахгүй байх шийдвэр гаргасан болохыг хэлдэг. Харин Сангийн сайд асан С.Баярцогт: Хамгийн сүүлийн хувилбар болох Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авч шаардлагатай хөрөнгийг босгох нь зүйтэй гэж үзсэн талаар хэлдэг юм. Өөрөөр хэлбэл, давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар оюутолгойд шаардлагатай санхүүжилтийг босгохгүй байхаар болж, харин Оюутолгой компанийн нэр дээр зээл авах эцсийн хувилбарыг сонгосон байгаа юм. Уг өөрчлөлтийг 2011 оны зургаадугаар сарын 6-нд Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд тусгасан юм. Оюутолгойн төлөөлөн удирдах зөвлөл 2011 онд оюутолгойн ордод хувь нийлүүлэгчид нийт 2,6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай гэж үзсэн байдаг. Үүний 34 хувь буюу 884 сая ам.долларыг Монголын засгийн газар гаргах ёстой болсон. Тиймээс оюутолгойд хийх хөрөнгө оруулалтыг манай улс Айвенхоу майнз болон Рио Тинто компаниас жилийн 6,8 хувийн хүүтэй зээлэхээр болсон байгаа юм. Оюутолгойн орд ашиглалтад орж ашгаа өгч эхэлмэгц дээрх мөнгийг Монголын Засгийн газар оюутолгой компанид эргүүлэх төлөх ёстой юм. Энэ мөнгөний жилийн хүү 6,8 хувь байна гэж Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд шинээр тусгаж өгчээ. Нэлээд хэмжээний мөнгийг ийм хүүтэй зээлэх нь эрсдэлтэй ч, тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Хүү анх яригдаж байсан хувилбараас хоёр дахин буурсан нь Монголын талд ихээхэн ач холбогдолтой, боломжийн хувилбар хэмээн тайлбарлаж байсан билээ. Зээлэх мөнгөний хүү анх яригдаж байсан хувилбараас хоёр дахин бага буюу 12 орчим хувиас 6,8 хувь болж буурсан учраас тэр юм.

Тодруулбал, яриа хэлэлцээний үр дүнд төслийн хүрээнд хийгдэх нийт санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээг АНУ-ын инфляци дээр нэмэх нь 9,9 хувиас Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь хүртэл бууруулахаар харилцан тохиролцсон байна. Энэ нь олон улсын санхүүгийн зах зээлд Засгийн газрын болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог санхүүжилтийн урт хугацааны зээлийн хувь хэмжээтэй дүйцэхүйц, монголын талд илүү үр өгөөжтэй хэлцэл болсон гэж албаныхан үздэг. Ийм хүүтэй мөнгө босгож оюутолгойн ордод оруулах ёстой монголын талын 34 хувийг гаргахаар болсон юм. Хөрөнгө оруулагч талтай хийсэн яриа хэлэлцээний үр дүнд энэ заалтыг хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд нэмж оруулахаар болсон гэдэг. Тэр үеийн Сангийн сайд С.Баярцогт: Мөн давуу эрхийн хувьцааны заалтад тусгагдсан асуудлыг өөрчлөх, монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээ ямар ч тохиолдолд 34 хувиас буурахгүй байх, хөрөнгө оруулагч тал өөрсдийн эзэмшлийн 66 хувийг захиран зарцуулахдаа монголын засгийн газарт урьдчилан мэдэгдэж заавал зөвшөөрөл авсан байх гэсэн чухал өөрчлөлтүүдийг Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд нэмж оруулсан болохыг хэлдэг. Энэ талаар тэр үеийн Ерөнхий сайд асан С.Батболд: Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчидтай тохиролцох үүрэг даалгаврыг өгсөн. 2010 оны наймдугаар сард болсон Хувь нийлүүлэгчдийн хурлаар санхүүжилтийн хүүг бууруулах арга хэлбэр, хувилбарыг судалж Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн арванхоёрдугаар сарын хурлаар монголын талд танилцуулахыг хөрөнгө оруулагч талд хурлын тогтоолоор үүрэг болгосон. Үүнтэй уялдуулан санамж бичиг, гэрээний нэмэлт өөрчлөлтөнд гарын үсэг зурах эрхийг холбогдох сайд нарт өгсөн. Монгол улсын оюутолгойн ордоос эзэмших 34 хувь буурахгүй хэмээн хэвлэлийн хурал хийж албан ёсоор мэдэгдэж байсан удаатай. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг шинэчлэх ажил тухайн оны эцэс хүртэл хийгдсэн байдаг. Энэ гэрээнд оюутолгойн төслийн санхүүжилтийг хэрхэн босгох тухай зааснаас гадна, хувь нийлүүлэгчийн эрх үүрэг, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх үүрэг, гүйцэтгэх удирдлагын эрх үүргийг зааж өгсөн байдаг юм.  

-Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд оруулахаар төлөвлөсөн нэмэлт, өөрчлөлт-

Гэрээ байгуулснаас хойш хугацаанд төслийн санхүүжилтийн хүүг бууруулах, санхүүжилтийн арга хэлбэр, нөхцөлийг монголын талд үр ашигтайгаар шийдвэрлэх талаар компанийн Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл, Хувь нийлүүлэгчдийн хурал болон яриа хэлэлцээний үеэр удаа дараа ярилцсаар ирсэн. Үүний дүнд хөрөнгө оруулагч талтай 2011 оны эхээр харилцан тохиролцоонд хүрч байсан байгаа юм. Тухайлбал, Оюутолгой төслийн санхүүжилтийн хүүг LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь болгон бууруулах, Монголын тал санхүүжилт хийх, төслийн санхүүжилтэд оролцох эрхтэй байх, төслийн санхүүжилтийг гуравдагч этгээдээс тэргүүн ээлжинд авах, шаардлагатай тохиолдолд санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбарыг ашиглах, өмнө нь гэрээнд тусгагдсан байсан давуу эрхийн хувьцааны асуудлыг өөрчлөх, Монголын талын эзэмшлийн 34 хувь ямар ч тохиолдолд буурахгүй байх зэргийг хөрөнгө оруулагчталтай харилцан тохиролцсон байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд дараах 7 нэмэлт өөрчлөлтийг оруулахаар анх төлөвлөж байсан юм.

Санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээ: Яриа хэлэлцээний үр дүнд төслийн хүрээнд хийгдэх нийт санхүүжилт болон зээлийн хувь хэмжээ 9,9 хувь нэмэх нь АНУ-ын инфляци байсныг өөрчлөн Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувиар тооцохоор хөрөнгө оруулагч талтай харилцан тохиролцлоо. Санхүүжилт болон зээлийн шинээр тохиролцсон хувь, хэмжээ нь олон улсын санхүүгийн зах зээлд Засгийн газрын болон төрийн өмчийн оролцоот аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог санхүүжилтийн урт хугацааны зээлийн хувь, хэмжээтэй дүйцэхүйц одоогийн санхүүжилтийн нөхцөлөөс манай талд илүү үр өгөөжтэй юм. Энэ тохиролцоог 2011 оны нэгдүгээр сарын 31-ний өдрөөс мөрдөхөөр болжээ.

Монголын талын санхүүжилт хийх эрх: Монголын тал төсөлд шаардлагатай нийт мөнгөн хөрөнгийн өөрт ноогдох хэсгийг ямар ч үед гаргах эрхтэй байхаар тохиролцсон байна. Мөн манай талын санхүүжилт хийх нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс компани нь жил бүр үйл ажиллагааны хөтөлбөр, төсвийг батлахдаа ирэх 12 сарын хугацаанд шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийн хэрэгцээ шаардлагын төлөвлөгөө, танилцуулгыг Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл болон хувь нийлүүлэгч талуудад танилцуулахаар боллоо.

Санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбар: /Funding hedging options/: Төслийн нийт санхүүжилт болон зээлийн хүү нь Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү буюу LIBOR нэмэх нь 6,5 хувь байна. Хэрвээ дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн байдлаас шалтгаалан Лондонгийн банк хоорондох зээлийн хүү нь компани болон хувь нийлүүлэгч талуудад өндөр өртөгтэй болох тохиолдолд компани санхүүжилтийн эрсдэлээс хамгаалах хувилбаруудыг судалж, шаардлагатай арга хэмжээ авна. Мөн Хөрөнгө оруулагч талтай 7 жил тутам санхүүжилт болон зээлийн хүүгээ дахин судалж хэлэлцэхээр болжээ.

Гуравдагч этгээдээс авах төслийн санхүүжилт: Компани нь олон улсын банкны зах зээлээс Оюутолгой төслийн хувьд үр өгөөжтэй, зохистой гуравдагч этгээдийн төслийн санхүүжилтийг тэргүүн ээлжинд авч ашиглана. Төсөлд зориулан хувь нийлүүлэгч талууд гуравдагч этгээдээс авах төслийн санхүүжилтийг компанид санал болгохдоо уг санхүүжилтийн өртөг зардалд аливаа хураамж ногдуулах, нэмэлт ашиг хийхгүй юм байна.

Монголын талын эзэмшлийн 34 хувь буурахгүй байх: Монголын талын эзэмших 34 хувь буурахгүй байхаар өмнө нь гэрээнд тусгасан байсан. Харин манай талаас шаардсан мөнгөн хөрөнгийг компанид нийлүүлэхээр шийдвэрлэсэн эсэхээс үл хамааран монголын талын хувь эзэмшил 34 %-ийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр бууруулахгүй байхыг баталгаажууллаа.

Давуу эрхийн хувьцаа: Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний 11 дүгээр бүлэгт өмнө нь тусгагдсан байсан давуу эрхийн хувьцаатай холбоотой аливаа асуудлыг бүрэн өөрчлөх үүднээс гэрээнээс хасахаар болжээ. Үүний оронд зээлийн эрхийн бичгээр санхүүжүүлэх юм. 

Бусад асуудал: Айвенхоу Майнз Лимитед болон Рио Тинто Интернэшнл Холдингс Лимитед компани гэрээний дагуу Оюу толгой ХХК-д эзэмшиж буй аливаа хувьцаагаа төрийн өмчийн оролцоот этгээдэд, эсвэл Оюутолгой ХХК-ийн шууд буюу шууд бус хамааралтай этгээдэд худалдах, шилжүүлэхдээ Монгол Улсын Засгийн газартай урьдчилан зөвшилцөж, бичгээр өгсөн зөвшөөрлийн үндсэн дээр хийхээр тохиролцов. Ийнхүү хувьцаа худалдах, шилжүүлэхийг хязгаарласан асуудлаар Хөрөнгө оруулалтын гэрээний талууд тусдаа гэрээ байгуулан гарын үсэг зурж баталгаажуулахаар болжээ.

-Давхар татварын гэрээг өөрчлөх хуулийн төсөл боловсруулав-

2012 оны тавдугаар сарын 12-ны байдлаар манай улс дэлхийн 35 оронтой давхар татварын гэрээ байгуулснаас 30 нь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байлаа. Тодруулбал, Хятад, Энэтхэг, Герман, Унгар, Орос, Малайз, Турк, Франц, Их Британи, Вьетнам, Индонейз, Бельги, Чех, Польш, Казакстан, Кувейт, Люксембург, Швейцар, Киркиз, Болгар, Беларусь, Нидерланд, Канад, Украин, Итали, Австри, Сингапур, Арабын Эмират, Өмнөд Солонгос, Хойд Солонгос зэрэг улсуудтай хийсэн давхар татварын гэрээ хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байжээ. Гадаадын аж ахуйн нэгжүүд Монгол улсаас олсон ашгаасаа татвар төлөх ёстой. Үүнээс гадна, эрхийн шимтгэл, хүү, техникийн үйлчилгээний төлбөрт мөн татвар төлөх ёстой. Гэвч хуулийн эдгээр зүйл заалт давхар татварын гэрээ байгуулсан орнуудын аж ахуйн нэгжүүдэд огт үйлчилдэггүй байжээ. Дээр дурдсан орнуудад толгой компанитай бол, тухайн орондоо ногдол ашиг, эрхийн шимтгэл, хүү, техникийн үйлчилгээний татварыг төлж ирсэн байгаа юм. Харин монгол дахь охин компани нь энэ төрлийн татваруудыг манай улсад гэрээний дагуу маш бага хувь хэмжээгээр төлж ирсэн гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, монголд үйл ажиллагаа явуулж буй охин компани нь ашгаа толгой компани руугаа шилжүүлэх тохиолдолд, манайд ч, өөр оронд ч давхар төлөхөд хүрдэг байж. Тиймээс энэ давхардлыг арилгах үүднээс, давхар татварыг гэрээг дэлхийн хэд хэдэн оронтой байгуулж, хэрэгжүүлж иржээ. Гэвч энэ нь учир дутагдалтай болох нь хэдэн жилийн өмнөөс нэгэнтээ ил болсон байдаг. Ингэж хэлж байгаа нь, үндэстэн дамнасан томоохон компаниуд хуулийн цоорхойг ашиглаж, хоёр орны татвараас аль алинаас нь зайлсхийдэг байж мэдэхээр дүр зураг ажиглагдаж эхэлжээ. Манай улс Нидерланд улстай давхар татварын гэрээтэй. Энэ улсад толгой компани нь бүртгэлтэй гадаадын аж, ахуйн нэгжүүдээс барагтаа л бол татвар авдаггүй. Ийм байхад, Нидерландын татварын хувь хэмжээ нь өөрөө бага байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, энэ улсад толгой компанитай аж, ахуйн нэгжүүд Монгол болон Нидерландад аль алинд нь татвар төлдөггүй дүр зураг ажиглагдаж байсан юм.

Тиймээс ч, давхар татварын гэрээний сул талуудыг ашиглан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд Нидерландад толгой компаниа байгуулах нь ихэссэн байна. Монгол улсад орж ирсэн гадаадын компаниудын 27 хувь нь тухайн үед Нидерландад толгой компаниа байгуулсан нь үүний нэг тод жишээ болсон юм. Ийнхүү хоёр орны татвараас хуулийн хүрээнд зайлсхийх боломжийг үндэстэн дамнасан томоохон компаниудад олгож байсан учраас давхар татварын зарим гэрээг өөрчлөх хуулийн төслийг холбогдох газар хэдэн жилийн өмнө боловсруулсан байдаг. Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байсан давхар татварын бүх гэрээнд хувьцаа борлуулсны ашгаас Монгол улс татвар авах зохицуулалт байдаггүй байжээ. Айвенхоу Майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ 898 сая ам.доллараар Хятадын Чалко компанид худалдаа гэхэд, түүнээс монгол улс хувь хүртэх боломжгүй байсан гэсэн үг юм. Хууль эрхзүйн орчиндоо өөрчлөлт орууллаа ч ингэх бололцоо бас л хомс байжээ. Тиймээс Нидерландтай байгуулсан давхар татварын гэрээнд өөрчлөлт оруулахаар Засгийн газар 2011 оноос яриа хэлэлцээрийн ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Манай улстай оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан Айвенхоу майнз компанийн толгой компани нь Канадад байсан ч, Айвенхоу майнз аруба ходингс, Оюутолгой нидерландс зэрэг охин компаниуд нь Нидерландад бүртгэлтэй болохоор тэр юм. Тэд монголоос олсон ашгаа эдгээр охин компани руугаа шилжүүлэх замаар аль ч оронд бага татвар төлөх магадлал өндөр гэж үзэн Нидерладтай байгуулсан давхар татварын гэрээнд өөрчлөлт оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэхдээ, манай улс Нидерландтай байгуулсан давхар татварын гэрээг өөрчиллөө ч, үндэстэн дамнасан компаниуд давхар татварын гэрээтэй бусад орон руу толгой болон охин компаниа шилжүүлэх замаар татвараас зайлсхийх боломж бий. Тиймээс давхар татварын бүхий л гэрээг эргэн харах шаардлага тулгарч байсан цаг саяхан.

-Рио тинто компанитай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулав-

Айвенхоу майнз компани оюутолгойд хайгуул хийсний эцэст 31 сая тонн зэс, 87 мянган тонн алтны баталгаат нөөцтэй болохыг тогтоосон байдаг. Айвенхоу майнз томоохон орд илрүүлсэн ч, үүнийг дангаараа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чадамжгүй байлаа. Ер нь оюутолгойн далд уурхайг хэн дуртай нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжгүй гэж ярьдаг. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн орд өмнөд оюу, херуга, хюго даммет гэсэн гурван бүлэг ордтойгоос нэг нь ил, хоёр нь далд уурхай юм. Тухайлбал, херуга болон хюго дамметын ордыг далд уурхайн аргаар олборлож, ашиглах юм. Далд уурхайг ашиглаж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чадамжтай компани дэлхийн дээр цөөхөн гэдэг. Рио Тинто зэрэг цөөхөн хэдэн компани далд уурхайг ашиглах арвин туршлагатай аж. Тиймээс Айвенхоу майнз компани 2006 оны аравдугаар сард Лондон, Нью-Йорк, Австарлийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Рио Тинто компанитай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулж, Оюутолгойн барилгын болон ашиглалтыг хариуцах хамтарсан техникийн зөвлөл байгуулсан байдаг. Энэ цагаас эхлэн Айвенхоу майнз компани өөрийн хувьцааг Рио Тинтод худалдах замаар оюутолгойд шаардлагатай санхүүжилтийг босгож ирсэн юм. Нэгэнтээ Айвенхоу майнз компанийн стратегийн түншлэгч нь Рио Тинто болсон учраас Монголын Засгийн газар энэ хоёр компанитай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах шаардлага тулгарсан. Ингээд Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс лимитед компаниуд Монголын Засгийн газартай 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж, 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 6-наас хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн болохыг дээр дурдсан билээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдаж, мөрдөгдөж эхэлснээр хувьцаа борлуулах гэрээний дагуу Рио Тинто групп Айвенхоу майнз лимитед компани дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлж 22,4 хувьд хүргэсэн бол, удалгүй 46,6 хувь болгожээ. Ингэж явсаар 2011 оны эцэст Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 49 хувьд хүргэсэн байна. Айвенхоу майнз компанийн зүгээс Рио Тинтод нэмж хувьцаа өгөхгүй гэдгээ илэрхийлж байсан ч, өмнө байгуулсан гэрээний дагуу Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлэх эрхтэй хэмээн үзэж хоёр тал энэ асуудлаа арбитраар шийдвэрлэхэд хүрсэн тал бий.

Арбитрийн шүүхийн явц ямар шатанд явааг тэр үеийн Оюутолгой компанийн Олон нийтийн мэдээлэл харилцааны ахлах мэргэжилтэн Ц.Ганзориг: Рио тинто компани Айвенхоу майнзтай тохиролцсоны үндсэн дээр олон улсын арбитрийн шүүхийн ажиллагааг 2011 оны зургадугаар сар хүртэл хойшлуулсан гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгсөн байдаг. Арбитрийн шийдвэр гартал Рио Тинто компанийг Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ үүнээс нэмэгдүүлэхийг хориглоод байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто компани 2012 оны нэгдүгээр сарын 18-ныг хүртэл Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 49 хувиас дээш өсгөхгүй гэх тохиролцоотой байсан юм. Гэтэл арбитрийн шийдвэр Рио Тинтогийн талд гарч тус компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ дахин нэмэгдүүлэх эрхтэй болсон байдаг. Ингээд 2012 он гармагц Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж, 51 хувьд хүргэсэн юм. Айвенхоу майнз компани анх 740 сая ширхэг хувьцааг зах зээлд гаргасан бол, 2012 онд 260 сая ширхэг хувьцаа нэмж гаргасан юм. Нэг бүр нь 7 ам.долларын үнэтэй нэмэлт хувьцааг Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа эзэмшигчид зөвхөн худалдаж авах эрхтэй байлаа. Ингэхдээ 2012 оны зургаадугаар сарын 27-ны өдрөөс өмнө хувьцаа эзэмшиж байсан хуулийн этгээд Айвенхоу майнзын нэмэлт хувьцаанаас худалдаж авах эрх олгосон юм. Энэ эрхээ хэрэгжүүлснээр Айвенхоу майнз компанийн 51 хувийг Рио Тинто, 14 хувийг Роберт Фрийдланд, 5,5 хувийг Сингапурын хөрөнгө оруулалтын сан болох Темасенк, үлдэх 30 орчим хувийг олон нийт эзэмшдэг болсон юм. Хувьцаа эзэмшигчид дундаас давуу эрхтэй болсон гэдэг утгаараа Рио Тинто компани Айвенхоу майнз компанийн бүхий л удирдлагыг ээлж дараатай өөрчилж, өөрийн хүмүүсийг тавьж байлаа. Тэднээс Айвенхоу майнз компанийн буурийг сахиж, төлөөлөн удирдах зөвлөлд тухайн үед үлдсэн нь Ливия Малера болон Петра Мередит нар байсан юм. Фрийдланд тухайн үед компанийхаа 14 хувийг эзэмшиж байсан учир дээрх хоёр эрхэм түүнийг төлөөлөхөөр Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд үлдсэн хэрэг. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн захирлуудаас хоёр нь үлдэж, 11 гишүүнийг Рио Тинтогоос томилсон юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга бөгөөд компанийн гүйцэтгэх захирлаар Kей Пристлиг, санхүү хариуцсан захирлаар Крис Батеман нарыг тэр үед томилж байсан нь хэвлэлийн хуудаснаа бичигдэн хоцорчээ. Гэвч 2013 оны тавдугаар сарыг 4-ний хавьцаа Айвенхоу майнзын хувьцаа эзэмшигч болон төлөөлөн удирдах зөвлөлд дахин өөрчлөлт орсон юм. Тодруулбал, Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд 2013 оны дөрөвдүгээр сарын сүүлчээр өөрийн эзэмшлээ 5,4 хувиар бууруулж, 8,6 хувь болгосон байдаг. Тэрбээр энэ хувиа хэнд хэрхэн худалдсан нь нууцлаг хоцорсон. Роберт Фрийдландын эзэмшил 10 хувиас буурсан учир өөрийн гэх тодотголтой хүмүүсийг өөрийн үүсгэн байгуулсан компанид цаашид ажиллуулах боломжгүй болсон юм. Ингээд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 10 гишүүний хамт ажлаа өгснөө зарлав. Өөрөөр хэлбэл, Ливия Малера болон Петра Мередит нар захирлуудын зөвлөлд ажиллах хугацаа дуусгавар болж, тэдний халааг залгамжлах хүмүүсийг 2012 оны наймдугаар сарын 13-ны өдөр Рио Тинто-гоос дахин томилсон юм.

Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүнийг бүгдийг нь Рио Тинтогоос томилдог болсон юм. Мөн Оюутолгойн төлөөлөн удирдах зөвлөлд ч багагүй өөрчлөлт гарсан. Өмнө нь Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 3 гишүүнийг Монголын тал, 3 гишүүнийг Айвенхоу майнз компани, 3 гишүүнийг Рио Тинто компани томилдог байлаа. Тэгвэл энэ уламжлалд өөрчлөлт орж, Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 3 гишүүнийг Монголын тал томилдгоороо томилж, үлдэх 6 гишүүнийг Рио Тинто томилдог болсон билээ. Ийнхүү Рио Тинто компани Айвенхоу майнз компани дахь эзэмшлээ 51 хувьд хүргэснээр, тус компанийн бүх удирдлагуудыг өөрчлөөд зогсохгүй, Оюутолгойд өөрийн хүмүүсээ түлхүү тавих бололцоо нээгдсэн юм. Цаашлаад Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Айвенхоу майнз компанийн нэрийг өөрчилж, 2012 оны наймдугаар сарын 2-ны өдрөөс Туркойз хилл нэрээр үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн юм.Үүнээс гадна, 2013 оны тавдугаар сарын 10 хавьцаа Рио Тинто компанийн зэсийн группын олон улсын үйл ажиллагаа хариуцсан захирлаар Нью-Ком группын гүйцэтгэх захирал, Лондон, Москва, Нью-Йорк хотуудад Жи Пи Морган компанид удирдах албан тушаал хашиж явсан гэгдэх Болдыг томилсон байдаг. Рио Тинтод сүүлийн гурван жил зөвлөхөөр нь ажилласан учраас зэсийн группын олон улсын үйл ажиллагаа хариуцсан захирлаараа томилсон гэх нь бий. Болд 2013 оны зургаадугаар сарын 3-ны өдөр ажилдаа орсон бөгөөд Лондонд сууршин ажиллана гэгдэж байлаа. Тэрбээр, Австрали, Өмнөд Африк, Папуа Шинэ Гвиней, Индонези, Аляска зэрэг газарт Рио Тинто компаниас хэрэгжүүлж буй төслүүдэд уурхайн аюулгүй ажиллагааг хариуцаж ажиллахаар томилогдсон гэдэг. Тэрбээр Рио Тинто компанийн Зэсийн группын доторх тодорхой үйл ажиллагааг хянах, хөрөнгө оруулалтын багцыг нэгтгэх зэрэг ажилд гар бие оролцоно гэдгийг Рио Тинто компанийн зүгээс тухайн үед мэдэгдэж байсан юм.

-Оюутолгойн татварын маргаан ба эвлэрлийн гэрээ- 

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компанийн 51 хувийг буюу хяналтын багцыг Рио Тинто компани эзэмшдэг болохыг дээр дурдсан. Тиймээс Ерөнхий сайдын захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсгийнхэн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэрэгжилттэй холбогдуулан Рио Тинто компанитай өнгөрсөн хугацаанд чамгүй яриа хэлэлцээр өрнүүлж ирсэн билээ. Үүний үр дүнд оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр зарлан хуралдуулсан ч тодорхой шийдэлд хүрч чадалгүй завсарласан байдаг. Тиймээс хувь нийлүүлэгчийн хурлыг 2013 оны хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр дахин хуралдуулсан юм. Үүгээр Рио Тинто компанийн зүгээс хоёр асуудлыг хэлэлцүүлэх саналаа монголын талд тавьсан байдаг. Үүний нэг нь монголын засгийн газарт олгосон 250 сая ам.долларын зээлийн эргэн төлөлт удаашралтай байгаа тухай асуудал байсан юм. Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсаныхаа дараа 2009 оны аравдугаар сард 100 сая ам.доллар, 2010 оны дөрөвдүгээр сард 50 сая ам.доллар, 2011 оны долоодугаар сард 100 сая ам.доллар хөрөнгө оруулагчдаас зээлсэн болохыг өмнө нь өгүүлсэн. Үүнийг хүүгийн хамт 2012 оноос эхлэн таван жилийн хугацаанд татварт суутгахаар манай тал хөрөнгө оруулагчтай тохирсон ч, энэ ажил хэлэлцээр эхлэх хүртэл хийгдээгүй байсан юм. Тиймээс авсан зээлээ заасан хугацаанаас эхлэн татварт суутгах ёстой гэсэн байр сууринаас Рио тинто компанийнхан хандсан байдаг. Харин хувь нийлүүлэгчдийн хуралд манай талыг төлөөлж оролцсон Засгийн газрын гишүүд ингэх бололцоогүй гэсэн байр суурь илэрхийлж байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Сангийн сайд Ч.Улаан: Жилд суутгуулах мөнгөний хэмжээг хоёр тал тодорхойлж, сангийн сайдаар батлуулж, 2012 болон 2013 оны төсөвт суулгах ёстой байсан. Нэгэнтээ ингээгүй учир 2014 оноос зээлийг татварт суутгах боломжтой гэсэн байр суурийг илэрхийлж байсан юм.

Үүнээс гадна хожим 2015 он хавьцаа оюутолгой компанитай холбоотой татварын маргааны асуудал дахин сөхөгдсөн юм. Оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалтын үед татвар дутуу төлсөн болон бусад санхүүгийн зөрчил гаргасан хэмээн Оюутолгой компанид татварын байгууллагаас 130 сая ам.долларын татварын акт тавьсан байдаг. Тэгвэл үүнийг Оюутолгой компани болон түүний 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компани хүлээж аваагүй юм. Тиймдээ ч, Туркойз хилл компани 2014 оны зургаадугаар сарын 23-нд мэдэгдэл гаргаж, Оюутолгой компани Монгол Улсын хууль болон Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу бүх татвараа төлсөн. Хувь нийлүүлэгчдийн дунд үүссэн энэ асуудлыг Монгол Улсын татварын хууль тогтоомж, Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу холбогдох маргаан таслах журмаар шийдвэрлэх бөгөөд эцсийн шатанд олон улсын арбитрийн шүүхэд хандан хянан шийдвэрлүүлэх болно гэсэн юм. Энэ даруйдаа татвартай холбоотой асуудлаа маргаан таслах журмаар шийдвэрлүүлэхээр гомдол гаргасан байдаг. 130 сая ам.долларын татвартай холбоотой энэ асуудлыг маргаан таслах зөвлөл 60 хоногтоо багтаан хэлэлцэж 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 10-нд шийдвэрээ гаргасан байдаг. Ингэхдээ 130 сая ам.долларын маргааны 100 сая ам.долларыг хүчингүй болгож, 30 сая ам.доллар хөрөнгө оруулагчдаас авахаар шийдсэн. Татварын маргаан таслах зөвлөлийн энэ шийдвэрийг хөрөнгө оруулагчид хүлээн авсан ч, төлөхгүй гэдгээ илэрхийлсээр ирсэн. Тэгвэл 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 21 хавьцаа УИХ-ын гишүүн асан Ганбаатар: Засгийн газрын хуралдаанаар Оюутолгой компанийн асуудлыг хаалттай хэлэлцэж, 30 сая ам.долларын татвараа авахгүй байхаар тохиролцож, хувь нийлүүлэгч талтай Эвлэрлийн гэрээ байгуулсан талаар мэдэгдэж байсан юм.

Тухайн үед манай улсын эдийн засаг хямарсан, хямраагүй гэж багагүй маргалдсаны эцэст хүндэрчээ гэх онош тавьсан. Тиймээс 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөрийг хууль тогтоогчид баталсан байдаг. Хүндрэлээс гарах арга замын нэг нь томоохон төслүүдээ урагшлуулах явдал гэж улс төрчид тухайн үед томьёолж байлаа. Энэ хүрээнд оны хоёрдугаар хагаст багтаан оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцээр хийж, далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэж, бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Амжилттай хэрэгжвэл 2016 оны эцэст 1,2 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэж тооцоолж байлаа. Тиймээс оюутолгойн гацаанаас гаргахын тулд Засгийн газар Оюутолгой компанийн татварын өрийг хэрэгсэхгүй болгож, буулт хийсэн байж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, татварыг тэглэх нөхцлөөр Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчтэй Эвлэрлийн гэрээ байгуулахыг Засгийн газраас тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайханд зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл байдаг юм. Гэхдээ энэ талаараа засгийн газраас албан ёсны мэдээлэл хийгээгүй байдаг. Тэр үеийн Ерөнхий сайдын зөвлөхөөс Оюутолгойн итгэлцлийн гэрээг байгуулахаар болсон уу гэх асуултыг сэтгүүлчид тавьсан байдаг. Үүнд нууцын асуудалтай холбоотойгоор хаалттай хуралдаанаар хэлэлцсэн тул мэдэхгүй гэсэн хариулт өгч байжээ. 

-Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээ байгуулав-

Тэр үеийн Уул уухайн сайд Ганхуяг: Хөрөнгө оруулагчдын хувь нийлүүлэгчдийн хуралд тавьсан нөгөөх санал нь оюутолгойд шаардагдах дараагийн шатны санхүүжилтийн асуудал байсан тухай хэлдэг. Оюутолгойн далд уурхай болон эрчим хүчний асуудлыг шийдвэрлэхэд ойрын таван жилд 5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Дараагийн шатны санхүүжилт буюу далд уурхайг ашиглалтад оруулах зардлыг оюутолгойн бүтээгдэхүүний экспортын орлогоор санхүүжүүлэхээр техник, эдийн засгийн үндэслэлд тусгасан ч, энэ нь хугацаа алдана гэж Рио Тинто үзэж л дээ. Үүний оронд оюутолгойн дараагийн шатны санхүүжилтийн эхний ээлж болох 4 тэрбум ам.долларыг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас зээлэх нь оновчтой гэж хөрөнгө оруулагч тал үзсэн байгаа юм. Рио Тинто алт зэсийн ордод шаардагдах санхүүжилтэд баталгаа гаргаснаар оюутолгой төсөл хэвийн үргэлжилнэ. Хэрэв санхүүжилт хэвийн явагдвал оюутолгой дэлхийд гуравт орох зэсийн томоохон уурхай болж чадна гэж тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей мэдэгдэж байсан удаатай. Рио Тинто компани 2012 он гармагц хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл дэх эзэмшлээ хоёр хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Энэ даруй Рио Тинто компани оюутолгойн бүтээн байгуулалтад зориулж 1,8 тэрбум ам.долларын дунд хугацааны зээл олгохоор болж, энэ зээлийг 2012 оны нэгдүгээр сарын 18-ны дотор энгийн хувьцаа руу хөрвүүлэхээр тохиролцсон гэдэг. Дээр нь нэмж 600 сая ам.долларын зээлийг 2013 оны наймдугаар сард олгожээ. Нийт 2,4 тэрбум америк доллараар хэмжигдэх уг зээлийг 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний дотор Туркойз хиллээс авах тохиролцоотой байжээ. Тиймээс Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ хугацаанд нь төлөхөөс гадна, бусад үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэх үүднээс Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци зэрэг дэлхийн 15 банкнаас 4 тэрбум ам.долларын зээл авахаар хөөцөлдөж эхэлсэн байдаг. Ингэхдээ Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк болон Олон улсын санхүүгийн корпорациас 2 тэрбум ам.долларын зээл авах хүсэлт тавьсан бол, Австрали болон Канадын экспорт, импортын банкнаас 2 тэрбум ам.долларын зээл хүссэн гэх мэдээлэл бий. Гэхдээ оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компани дангаараа шийдвэр гаргаад энэ зээлийг банкуудаас авах бололцоогүй байлаа. Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч Монголын Засгийн газартай тохиролцож байж гадаадын томоохон банкуудаас зээл авах эсэх нь шийдэгдэх байв. Тиймээс энэ зээлийг авах талаар Засгийн газраас зөвшөөрөл хүссээр ирсэн байгаа юм. Дээрх банк, санхүүгийн байгууллагууд 4 тэрбум ам.долларын зээл олгох бололцоотой гэдгээ мэдэгдсэн ч, монголын засгийн газар зөвшөөрөхгүй унжсан гэхэд болно.

Зээлийн 60 хувь буюу 2,4 тэрбум ам.долларыг далд уурхайн бүтээн байгуулалтад бус, Рио Тинтогоос авсан зээлийн эргэн төлөлтөд зарцуулагдах учраас ийн гэдийсэн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто компани Туркойз хилл компаниар дамжуулан Оюутолгойд оруулсан хөрөнгөө эргүүлж авах гэж байна хэмээн монголын тал дургүйлхсэн юм. Нөгөө талаас оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн учир үүнийг нягтлах хүртэл дараагийн шатны санхүүжилтийн талаар ярихгүй гэдгээ манай талаас илэрхийлж байсан юм. Оюутолгойн баяжуулах үйлдвэрийг 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 27-ны өдөр ашиглалтад оруулсан байдаг. Энэ хүртэлх бүтээн байгуулалтад оруулсан зардлыг анхны хөрөнгө оруулалт гэж нэрлэдэг. Өнгөрсөн хугацаанд оюутолгойн ордод 7 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийснээс 1 тэрбум ам.долларыг оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ үзэглэхээс өмнө. Харин 6 тэрбум ам.долларыг хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулснаас хойш анхны хүдэр гаргаж авах хүртэл оруулсан гэж хөрөнгө оруулагчдын зүгээс мэдэгддэг. Үүний үр дүнд оюутолгойн ордын баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орж бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломж бүрдсэн ч, анхны хөрөнгө оруулалт тооцоолж байснаас хэтэрсэн тал бий. Тиймээс анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн шалтгааныг баримтад үндэслэн 2013 оны гуравдугаар сард багтаан тодорхой болгохыг хөрөнгө оруулагчдад монголын талаас анхааруулж байлаа. Хөрөнгө оруулагчид ч заасан хугацаанд тооцоо судалгаагаа ирүүлсэн ч, монголын тал анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн шалтгааныг нэг мөр болгосны дараа оюутолгойн дараагийн шатны санхүүжилтийн асуудлыг ярилцана хэмээн мэдэгдэж байсан юм. Ийнхүү манай талаас зөвшөөрөл авч чадахгүй байсан учраас Туркойз хилл компани банкуудаас 4 тэрбум ам.долларын зээлээ авч чадахгүй, хугацааг нь хойшлуулсаар ирсэн. Ийнхүү хоёр тал гадаадын банкуудаас зээл авах дээрээ тохиролцож чадахгүй суутал, Туркойз хилл компани 2013 оны долоодугаар сарын 28-ны өдөр санхүүжилтгүйн улмаас далд уурхайн барилгын ажлыг тодорхойгүй хугацаагаар зогсоож буйгаа олон нийтэд зарлах нь тэр. Тус компани мэдэгдэлдээ: Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилтийг УИХ-аар хэлэлцэнэ гэсэн утгатай захидал Монгол Улсын Засгийн газраас ирлээ. Үүнд нэлээд хугацаа шаардах тул дараагийн шатны санхүүжилтийг шийдвэрлэх хүртэл далд уурхайн барилгын ажлыг зогсоолоо хэмээн дурдсан байв. Ингэж хэлээд л тус компани Хюго дамметийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлаа зогсоочихсон тал бий. Хюго дамметийн гүний уурхайн барилгын ажил удаашрах тусам үүнээс хүртэх монгол улсын ашиг хойшлох таагүй үр дагавар гарах нь мэдээж. Дээр нь далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг дагалдаж орж ирэх ам.долларын урсгал зогссон сөрөг тал ажиглагдаж байсан билээ. Мөн далд уурхайн барилгын ажил зогсмогц энд ажиллаж байсан 2000 орчим хүн ажилгүй болсон байдаг. Цаашлаад далд уурхайн бүтээн байгуулалтад зориулж, ханган нийлүүлэлт хийж байсан компаниуд орлогогүй сул зогсолт хийж суулаа. Тоочоод байвал далд уурхайн барилгын ажил зогссон нь энэ мэт эдийн засагт таагүй уур амьсгал бий болгож, олон сөрөг үр дагавар авч ирж байлаа. Тиймээс ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг тухайн үед яаран сандран мэдэгдэл хийж, Туркойз хилл компани руу тийм агуулгатай захидал Засгийн газрын зүгээс явуулаагүй.

Тэр захидлыг Эрдэнэс-Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сэдванчиг Засгийн газрын нэрийг барьж явуулсан. Тэгээд ч далд уурхайн санхүүжилтийг УИХ болон Засгийн газрын шийдээд байх асуудал биш. Хувь нийлүүлэгчид өөрсдөө ярилцаад шийдэх асуудал гэж өөрөөсөө түлхсэн өнгө аястай мэдэгдэл хийх нь тэр. Ингээд хариуцлагагүй захидал илгээсэн шалтгаар Эрдэнэс-Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сэдванчигийг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Да.Ганболдыг томилсон байдаг. Гэтэл Ц.Сэдванчиг ажлаа өгсөн даруйдаа тэр захидлыг Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуягийн захиалгаар явуулсан. Би явуулаагүй бол хэн нэгэн явуулах л байсан гээд хэвлэлийн хуудсаар дамжуулан хариу мэдэгдэл хийх нь тэр. Захиалсан уу, эсвэл зохиосон уу гэдэг нь бүрхэг хоцорсон ч, тийм агуулгатай захидал илгээснээ хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрөх нь тэр. Гэвч энэ хуудас цааснаас болж Хюго дамметийн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил зогсчихов. Тиймээс оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр Улаанбаатарт зарлан хуралдуулсан ч, тодорхой шийдэлд хүрэлгүй завсарласан юм. Үүгээр анхны хөрөнгө оруулалтыг нягтлах зэрэг манай талаас тавьсан зургаан асуудал, далд уурхайн санхүүжилт зэрэг нөгөө талаас тавьсан хоёр асуудлыг тус тус хэлэлцсэн юм. Гэвч хоёр тал тодорхой шийдэлд хүрч чадаагүй учраас хувь нийлүүлэгчдийн хурлыг түр завсарлуулж, хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр дахин хуралдуулсан. Үүгээр хоёр тал дахиад л нэгдсэн шийдэлд хүрч чадаагүй. Ингээд Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн монголын талын шинэ гишүүд болох Да.Ганболд, Г.Тэмүүлэн, Ч.Отгочулуу нар 2013 оны есдүгээр сард Лондонг зорьж, тэнд Туркойз хилл компанийн 51 хувийг эзэмшигч Рио Тинто компанитай дахин хэлэлцээр хийсэн. Ингэхдээ өмнө хэлэлцэж байсан асуудлаа нэмэгдүүлж 30 асуудал хэлэлцсэн ч, үүнийхээ тал хувийг шийдвэрлээд ирсэн юм. Лондонгийн хэлэлцээрээс ирсэн даруйдаа тэр үеийн Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Отгочулуу: Оюутолгойн хүрээнд үүссэн 30 асуудлын тал хувийг шийдвэрлээд ирлээ. Үлдэх асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэхээр болсон. Үүний тоонд далд уурхайн санхүүжилт багтаж байгаа болохыг мэдэгдэж байсан юм. Далд уурхайн санхүүжилтийг 2013 онд багтаан шийдвэрлэхээр төлөвлөж байсан ч, заасан хугацаанд хоёр тал тохиролцоонд хүрч чадаагүй юм. Тодруулбал, үлдэх 15 асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэж, талыг нь шийдвэрлэжээ. Шийдвэрлээгүй 6 асуудлын дотор анхны хөрөнгө оруулалтыг нягтлах, далд уурхайн санхүүжилт багтаж байлаа. Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн зургаадугаар хуралдааныг 2013 оны эхэнд эхлүүлсэн ч, 2014 онд үргэлжлэх төлөвтэй байсан нь энэ. Хэлэлцээр дуусдаггүй, бусад сонирхлын зөрчлөөс болж Хюго Дамметын далд уурхайн барилгын ажил зогсоод зургаа дахь сараа угтаж байсан нь энэ юм. Тиймээс Туркойз хилл компани нэмэлт хувьцаа гаргахаар болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсан юм. Банкуудын зээл бүтэхгүй бол нэмэлт хувьцаа гаргах замаар Рио Тинтогоос авсан 2,4 тэрбум америк долларын зээлээ барагдуулна гэсэн тохиролцоотой байсан учраас тэр хувилбараа сонгосон аж. Ингэхдээ 1 тэрбум гаруй хувьцааг нэг бүрийг нь 2,4 америк долларын ханшаар гаргасан юм. Зах зээлийнхээ ханшаас 42 хувиар хямд үнэтэй энэ хувьцааг 2014 оны нэгдүгээр сарын 7-ныг хүртэл гадаадын томоохон хөрөнгийн биржүүдээр арилжаалсныг хэн хүнгүй мэднэ. Эндээс босгосон 2,4 тэрбум доллараар Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ барагдуулсан юм. Нэмэлт хувьцаагаа 2013-12-11-нээс 2014-01-07-ны хооронд арилжаалсан байдаг. Үүнээс босгосон 2,4 тэрбум ам.долларын санхүүжилтээрээ Рио Тинтогийн өрийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 15-ны дотор барагдуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаатай холбоотойгоор 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд төлөх зээлээ хэд хоногоор хойшлуулж төлсөн байгаа юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан учир банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэх мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдээр цацагдаж байлаа. Дэлхийн 15 банкнаас авахаар хөөцөлдөж байсан 4 тэрбум ам.долларын зээлийг 2014 оны гуравдугаар сарын 31 хүртэл хойшлуулсан байгаа юм. Банкуудаас авах зээлийг хоёр дахь удаагаа сунгасан нь энэ юм. Тэнд Туркойз хилл компанийн 51 хувийг эзэмшдэг Рио Тинтотой хэлэлцээр хийсэн ч, далд уурхайн санхүүжилтийг шийдвэрлэж чадалгүй ганзага хоосон ирсэн билээ. Лондонгийн хэлэлцээрээс ирсэн даруйдаа Оюутолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Отгочулуу: Оюутолгойн хүрээнд үүссэн 30 асуудлын тал хувийг шийдвэрлээд ирлээ. Үлдэх асуудлыг Улаанбаатарт үргэлжлүүлэн хэлэлцэхээр болсон. Үүний тоонд далд уурхайн санхүүжилт багтаж байгаа болохыг мэдэгдэж байсан юм. Далд уурхайн санхүүжилтийг 2013 онд багтаан шийдвэрлэхээр төлөвлөж байсан ч, заасан хугацаанд хоёр тал тохиролцоонд хүрч чадаагүй. Тиймээс Туркойз хилл компани нэмэлт хувьцаа гаргахаар болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсан юм. Банкуудын зээл бүтэхгүй бол нэмэлт хувьцаа гаргах замаар Рио Тинтогоос авсан 2,4 тэрбум америк долларын зээлээ барагдуулна гэсэн тохиролцоотой байсан учраас тэр хувилбараа сонгосон аж. Ингэхдээ 1 тэрбум гаруй хувьцааг нэг бүрийг нь 2,4 америк долларын ханшаар гаргасан юм. Зах зээлийнхээ ханшаас 42 хувиар хямд үнэтэй энэ хувьцааг 2014 оны нэгдүгээр сарын 7-ныг хүртэл гадаадын томоохон хөрөнгийн биржүүдээр арилжаалсныг хэн хүнгүй мэднэ. Эндээс босгосон 2,4 тэрбум доллараар Туркойз хилл компани Рио Тинтогоос авсан зээлээ барагдуулсан юм. Нэмэлт хувьцаагаа 2013-12-11-нээс 2014-01-07-ны хооронд арилжаалсан байдаг. Үүнээс босгосон 2,4 тэрбум ам.долларын санхүүжилтээрээ Рио Тинтогийн өрийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 15-ны дотор барагдуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаатай холбоотойгоор 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд төлөх зээлээ хэд хоногоор хойшлуулж төлсөн байгаа юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан учир банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэх мэдээлэл дэлхийн хэвлэлүүдээр цацагдаж байлаа. Дэлхийн 15 банкнаас авахаар хөөцөлдөж байсан 4 тэрбум ам.долларын зээлийг 2014 оны гуравдугаар сарын 31 хүртэл хойшлуулсан байгаа юм. Банкуудаас авах зээлийг хоёр дахь удаагаа сунгасан нь энэ юм.

Ер нь хяналтын багцыг нь эзэмшиж эхэлсэн цагаас Рио тинто компани Туркойз хилл компанийн удирдлагыг томилохын зэрэгцээ, оюутолгой төслийг гардан явуулж буй. Наанаа Туркойз хилл мэт харагдавч, цаанаа Рио Тинто шийдвэр гаргаж байсан гэж ойлгогддог. Туркойз хилл компаниар 4 тэрбум ам.долларын зээл авахуулж, үүний 2.4 тэрбум ам.долларыг өрөндөө суутгах гэж далд уурхайг зогсоох замаар цохилт өгсөн ч, үүнд нь монголын тал ажирсангүй бололтой. Тиймээс хяналтын багцыг нь эзэмшдэг гэдэг утгаараа, чаддагаараа Туркойз хилл компаниар 2.4 тэрбум ам.долларын нэмэлт хувьцаа гаргуулж, өр авлагаа барагдуулсан гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байдаг юм. Туркойз хилл компанийн хувьцаа эзэмшигч бүрт нэмэлт хувьцаа авах эрх үнэ төлбөргүй олгосон байдаг. Ийм эрхтэй хүмүүс л зөвхөн 2,40 ам.доллараар нэмэлт хувьцаа авах эрхтэй байжээ. Тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид эрхээ хэрэгжүүлж болохоос гадна, үнэ төлбөргүй авсан эрхээ худалдаж болох байлаа. Ингэхдээ 2013-12-22-ноос 2014-01-07-ныг хүртэл Нью-Йорк болон Тронтогийн хөрөнгийн биржэд эрхээ арилжаалж болох нөхцөлтэй байсан юм. Нэгэнт өр зээлээ ийм замаар барагдуулсан тул банкуудаас авах 4 тэрбум ам.долларын зээлээ түр хойшлуулсан гэдгээ ч тухайн үед зарлаж байв. Ийнхүү Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчид дараагийн шатны санхүүжилт дээр тохирч чадаагүйн улмаас далд уурхайн барилгын ажил хоёр жилийн хугацаанд удааширсан байдаг. Зээлийн асуудал дээр хоёр тал ойлголцолд хүрч чадахгүй байсаар, шинэчлэлийн засгийн газрынхан хүртэл ажлаа өгөв. Дараагийн ерөнхий сайд хэн болох, ямар бодлого хэрэгжүүлэх зэрэг тодорхойгүй байдал үргэлжилж байсантай холбоотойгоор хөрөнгө оруулагчдын итгэл хүртэл буураад байсан цаг үе юм. Тэгвэл Ч.Сайханбилэг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллах үеэрээ АНЭУ-д айлчилж Засгийн газар, Эрдэнэс Оюутолгой, Туркойз Хилл Ресурс, Рио Тинто компаниуд Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурсан байгаа юм. Тэрбээр далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээ байгуулсны дараахан 6 тэрбум америк долларын хөрөнгө оруулалт далд уурхайд хийгдэнэ гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Энэ хөрөнгө оруулалтаар далд уурхайн барилгын ажил долоон жилийн хугацаанд үргэлжилж, газрын гүнд 200 километр барилгын ажил хийгдэж, оюутолгойн нийт нөөцийн 80 хувьд хүрэх тооцоолол хийгдэж байсан юм. Үүнээс өмнө 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны хавьцаа оюутолгойд очиход херуга далд уурхайд нэмэлт хайгуулын ажил хийгдэж байсан юм. Харин Хюго дамметийн далд уурхайн барилгын ажил эхэлсэн байлаа. Тэр үеийн Оюутолгойн сургалтын хэлтсийн ажилтан Долгион: Хюго дамметийн далд уурхайд 1,3 километрийн гүнд 146 хүн ажиллаж байна. Ямарваа нэг осол гарахад хорогдох байрны хүрэлцээ 146 хүний багтаамжтай учраас тэр хэмээн тайлбарлаж байв. Далд уурхайд буюу газрын гүнд ажилладаг хүмүүсийн зарим нь 1,3 километрийн гүнд өрөмдлөг болон тэсэлгээ хийж байхтай таарч байлаа. Үүнээс гарсан сул шороог зарим нь тээвэрлэж босоо аманд байрлуулсан кранаар дээш нь гаргах ажил гүйцэтгэдэг. Газрын гүнд өрөмдлөг тэсэлгээ хийж, сул шороог гаргасны дараа далд уурхайг нурахаас сэргийлж зарим нь бэхэлгээ хийж байхтай таарч байв. Ийм маягаар 1,3 километрийн гүнд 13 километр хөндлөн нэвтрэлтийг хийж гүйцэтгэсэн үзүүлэлттэй байсан юм. Далд уурхайд нийт 198 километр байгууламж барих ёстой гэж тооцвол барилгын ажил тухайн үед ердөө 6,5 хувьтай байсан юм. Оюутолгойн далд уурхайн инженер Батхүү: Хюго дамметийн бүтээн байгуулалт 2022 он гэхэд дуусах бөгөөд энэ үед далд уурхайгаас хоногт 90 мянган тонн хүдэр олборлож баяжуулах юм гэж тэр үед мэдэгдэж байсан билээ. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөг АНЭУ-д үзэглэснээр далд уурхайн санхүүжилт болон төлөвлөгөө ийнхүү эцэслэн шийдэгдсэн юм.

-Туркойз хилл компани Тронто, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг-

2008-12-16.Манай улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг цөөнгүй компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа арилжаалдаг. Түүний нэг нь хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компани юм. Тус компани Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж, АНУ-ын Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр өндөр байх үед тус компанийн нэгж хувьцаа 10 америк долларын ханштай байлаа. Тэгвэл зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр уруудсанаар зэсийн ордод үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудын, тэр дундаа хуучны Айвенхоу майнз компанийн хувьцааны ханш огцом уруудах болжээ. 2008.12.15-ныөдөр Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд тус компанийн нэгж хувьцаа 2 доллар 90 центийн ханштай байсан юм. Харин Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд нэгж хувьцаа нь 2 доллар 42 центийн ханшаар хаагдсан байдаг. 2008 онд оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэрхэх нь тодорхойгүй байхад Айвенхоу майнз компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд ийнхүү 2 ам.доллар болж уруудсан тал бий. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэний дараагаар тус компанийн хувьцааны ханш дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гэрлийн хурдаар өсч эхлэв. Өөрөөр хэлбэл, Айвенхоу майнз компани Монголын Засгийн газартай Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсантай холбоотойгоор хувьцааных нь ханш өсч байна гэж ажиглагчид үзэж байсан юм. 2009.12.26-ны өдрийн хавьцаа Тронтогийн хөрөнгийн биржэд Айвенхоу майнзын хувьцаа 12 канад доллар 51 центийн ханштай байсан бол, Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр тус компанийн хувьцаа 11 доллар 84 центийн ханштай байсан нь үүний нэг нотолгоо гэж ойлгож болно. Гэтэл улстөрийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалж хожим Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл /TRQ/ компанийн хувьцааны ханш унаж, 2.93 ам.доллар болж байсан түүхтэй. Энэ цагаас хойш тасралтгүй уруудаж, тус компанийн хувьцаан ханш одоо хэд байгааг хүн бүхэн мэдэхтэйгээ болжээ.

-Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигчийн хувьцааны ханш унав-

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан цагаас хойш хуучны Айвенхоу майнз лимитед, одоогийн Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш Тронто болон Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр тасралтгүй өссөн юм. Харин сүүлийн жилүүдэд тус компанийн хувьцааны ханш тасралтгүй бууралттай байгаа. Үүнийг улс төрийн тогтворгүй байдалтай ямагт холбон тайлбарлаж ирсэн. Тухайлбал, 2011 оны есдүгээр сарын 24-ний өдөр хавьцаа оюутолгойн ордоос монголын талын 34 хувийг нэмэгдүүлэх санал, шүүмжлэл, шаардлагыг УИХ-ын нэр бүхий гишүүд гаргасан байдаг. Тодруулбал, УИХ-ын нэр бүхий 20 гишүүн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрчлөлт оруулж, Монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээг 50 хувьд хүргэх шаардлагыг гаргаж байсан юм. УИХ-ын Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хороогоор ч энэ асуудлыг хэлэлцэж, хөрөнгө оруулагч талтай дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрчлөлт оруулах чиглэл өгч байсан цаг саяхан. Энэ дагуу уг асуудлыг Засгийн газрын 2011 оны есдүгээр сарын 21-ний өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэж байсан гэдэг. Үүгээр Монголын талын эзэмшлийн хувь хэмжээг 50 хувьд хүргэж, мөн нөөц ашигласны нэмэлт төлбөрийн асуудлаар хөрөнгө оруулагчдад албан бичиг явуулж, яриа хэлэлцээр өрнүүлэх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд тэр үеийн Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш уруудаж байсныг шинжээчид хэлдэг. Дэлхийн эдийн засгийн тогтворгүй байдал ч тус компанийн хувьцааны ханш уруудахад нөлөөлсөн тал бий. Тус компанийн хувьцааны ханш цаашид хэрхэх нь Монголын Засгийн газар болон хөрөнгө оруулагчдын дунд өрнөх хэлэлцээрээс ихээхэн хамаарах байсан юм. Гэтэл увайгүй улс төр тасралтгүй олон жил үргэлжилсэнтэй холбоотойгоор 2011 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдөр 284 гаруй ам.долларын ханштай байсан тус компанийн хувьцааны ханш өдгөө 14 гаруй ам.долларын ханштай байгаа билээ. Өөрөөр хэлбэл, улс төр болон эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас болж оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл компанийн хувьцааны ханш 2011 оноос хойш тасралтгүй уруудаж байна. Хувьцааны ханшийн графикийг биржээс харахад TRQ шалдаа ортол уначихсан байгаа нь хэн хүний нүдний өмнө ил байгаа зүйлд тайлбар хийх нь илүүц биз. Үүний ард Туркойз хилл компанийн хувьцааг худалдан авч, оюутолгойд хөрөнгө оруулсан хөрөнгө оруулагчид хохирсон гэдэг нь илт харагдаж байгаа юм.

Нэг талд хувьцааг нь худалдаж авах замаар оюутолгойд хөрөнгө оруулж ард нь хохирсон хэсэг байхад, нөгөө талд үүгээр нь үйлдвэр босгож аваад төсвийнхөө орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлж төрийн албан хаагчдаа цалинжуулж суугааг ялгаж, салгаж, тунгаах ухаантан байгаа нь лавтай. Энэ ордыг ашиглалтад оруулахад нэг ч төгрөг төсвөөс гаргаагүй төр түнтийгээд. Харин халаасан дахь мөнгөөрөө хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчид хоосроод үлдэж боломгүй юм. Хувьцааны ханшийн уналтаар дамжин хөрөнгө оруулагчид хохирсон байтал эхлээд тэдний хохирлыг барагдуулах ёстой баймаар. Гэтэл оюутолгойгоос татвар нэхэж авснаа нэг ч төгрөг нэмэрлээгүй ард иргэддээ 300 мянган төгрөг хавтгайруулан тараах нь зүйд нийцэхгүй мэт. Ашигтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ гэж олон мянган хувьцаа эзэмшигчдээс хөрөнгө татан төвлөрүүлчихээд, хувьцааны ханшаа унагаж, мөнгийг нь таг түгжчихээд хэдэн биенээ шилдэг татвар төлөгчөөр цоллож, байгалийн хишиг ард иргэддээ тарааж байна гэх нэрийдлээр бусдыг юмыг авч бусдад үнэгүй тараагаад байх нь үнэндээ буруу жишиг юм. Энд нэг хэлдэг үг монгол улсын баялаг гэж хэн хүнгүй ярих дуртай. Тийм бол Монгол улс баялагаа ав. Харин бид оруулсан хөрөнгө авъя гэж ямар ч хувьцаа эзэмшигч хэлэх байсан биз. Арга ч үгүй юм. Банкинд мөнгөө хадгалуулсан бол өнөөдөр хүүтэйгээ нийлээд хэд болсон байх бол. Харин хөрөнгө оруулагчаар дамжуулан оюутолгойд орохоороо хувьцааны ханш унаж, бараа сураг ч үгүй, эцэстээ нэг үйлдвэр боссон нэртэй, тэндээсээ төр нь төсвийн орлогынхоо тодорхой хувийг бүрдүүлж, төрийн албан хаагчдаа тэжээхийг л харж сууна. Харин хөрөнгө оруулагчийн оруулсан хөрөнгө хувьцааны ханшийн уналтаар дамжаад үгүй болчихож байгаа юм. Ийм учраас энэ улсад хэн ч дахин итгэж хөрөнгө оруулахгүй байгаа юм шүү дээ. Ямар сайндаа оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Туркойз хилл компанийн жижиг хувьцаа эзэмшигчид нь тэсэхээ байгаад арбитарт хандаж хохирлоо нэхэмжилж байх вэ дээ. Эндээс эрх биш төрийн түшээд нэгийг бодох биз ээ. Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч Монголын Засгийн газар, 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл, түүний 51 хувийг эзэмшигч Рио тинто компани олон мянган хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө томоохон үүрэг хариуцлагатай байж, бодлого шийдвэрээ оновчтой явуулах цаг нь болсон мэт. Өөрсдийнхөө мөнгөөр наадаж байгаа аятай хэдхэн том компани, монголын улстөрчид нийлж яриа хэлэлцээр өрнүүлээд байх нь ч утгагүй үйлдэл юм.

Тодруулбал, Засгийн газар 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 10-ны өдрийн 06.00 цагаас дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдрийн 00.00 цаг хүртэл улсын хэмжээнд бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт хэсэгчилсэн байдлаар шилжүүлсэн билээ. Үүнтэй холбогдуулан Монгол улсын засгийн газраас 3.373.025 иргэнд 300 мянган төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэх шийдвэрийг 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр гаргасан байдаг. Тиймээс тухайн өдрөөс эхлэн төрийн сангаас гүйлгээ хийгдэж эхэлсэн бөгөөд 1 сая 196 мянган хүүхдийн данс руу тус бүр 300 мянган төгрөгийн гүйлгээ хийгдсэн бол, www.ebarimt.mn болон www.ehalamj.mn-д бүртгэлтэй 1 сая 651 мянган иргэдийн данс руу тус бүр 300 мянган төгрөгийн гүйлгээ хийгдсэн байгаа юм. Мөн 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны байдлаар 3.173.897 иргэний 952.169 тэрбум төгрөгийг төрийн сангаас шилжүүлсэн нь 93.1 хувийн гүйцэтгэлтэй байсан талаар холбогдох албан тушаалтнууд хэлдэг. Мөн өдрийн байдлаар нийт 32.144 иргэний гүйлгээ буцаагдсан нь хүлээн авагчийн нэр, данс зөрүүтэй байсантай холбоотой гэдэг. Энэ бол тэр үеийн явцын мэдээ. Ер нь бол гүйцэтгэл 100 хувьтай байгаа гэж ойлгож болно. Холбогдох албаныхан татварын албанаас оюутолгойд ногдуулсан НӨХӨН ТАТВАР, ТОРГУУЛЬ, АЛДАНГИ болох 1 их наяд 26 тэрбум төгрөгийн төлөлтөөр иргэн бүртээ 300 мянган төгрөг тэгш хуваарилсан нь энэ юм. Дашрамд дурдахад, Оюутолгой компанийн 2016-2018 оныг дуусталх хугацааны албан татварын ногдуулалт, төлөлтийн байдалд татварын хяналт шалгалт хийж 649.4 тэрбум төгрөгийн нөхөн татвар, торгууль, алданги ногдуулсан билээ. Оюутолгой компани 2021 оны хоёрдугаар сарын 25-ны өдөр эхний 229.8 тэрбум төгрөгийн татварын орлогыг төрийн сангийн дансанд байршуулсан бол, 2021 оны гуравдугаар сарын 4-ний өдөр үлдэгдэл 419.2 тэрбум төгрөгийг шилжүүлсэн юм. Монголын Татварын Ерөнхий Газраас тус компанид 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр 228 сая ам.доллар буюу 648.9 тэрбум төгрөгийн татварын акт тавьсныг ийнхүү барагдуулсан байдаг. Татварын ерөнхий газраас 2020 онд ногдуулсан актуудыг дараах байдлаар үндэслэсэн байгаа юм.

Менежментийн төлбөрт суутгалын татвар ногдуулаагүй 164.7 тэрбум төгрөг, Туркойз Хилл Ресурс компанид төлсөн зээлийн хүүд суутгалын татвар бүрэн ногдуулаагүй зөрчилд 179.4 тэрбум төгрөг, 
 АМНАТ тооцохдоо Ашигт малтмалын тухай хууль, Хөрөнгө оруулалтын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөөгүй зөрчилд 46.7 тэрбум төгрөг зэргийг тооцож ногдуулсан байгаа юм. Эдгээрийг нэхэж аваад хэдхэн сар карантилахдаа ард иргэддээ халамж тараадаг нь буруу жишиг гэж байгаа юм. Хөрөнгө оруулсан хүмүүс нь хувьцааны ханшийн уналтаас болж хохирчихоод байхад, нэг төгрөг нэмэрлээгүй хүмүүс хувь хишиг хүртэх нь оновчтой юу гэдэг хэнд ч ойлгомжтой асуудал юм. Манай Монголын Засгийн газар олон жил Туркойз хилл, Рио Тинто компаниудтай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж тавих шаардлагаа тавьж ирсэн билээ. Магад татвар дутуу төлсөн бол нэхэх зөв биз. Үүнийг буруу гээгүй ч, хөрөнгө оруулагчидтайгаа хэл амаа ололцохгүй байх бүрт ард нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид хохирдог гэдгийг санахад илүүдэхгүй биз ээ. Ямар хаданд хавчуулагдсан халиуны зулзага байгаа биш дээ. Сайн санаж, сайн гэрээ гэхээр нь хөрөнгө оруулсан байлгүй дээ. Гэтэл хөрөнгө оруулагч том компаниуд нь, Монголын засгийн газартай нийлж өөрсдийнхөө эрх ашгийг бодож, ард нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид нь хохироод байж боломжгүй юм. Хэрэв энэ байдлаа засахгүй бол хожим нэг өдөр ийм хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан бөгөөд Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшигч, 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хилл, түүний 51 хувийг эзэмшигчдийг бусад хувьцаа эзэмшигчид нь нийлээд арбитарт өгч болзошгүй нөхцөл байдал хэдэн жил үргэлжилж, даамжирч буйг энэ дашрамд сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Оюутолгойн гэрээний төслүүд:

1. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ Download
2. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ Download
3. Давхар татварын гэрээ Download

-Оюутолгойн гүний уурхайн олборлолт эхэлжээ-

Оюу Толгойн гүний уурхайн олборлолт 2023.03.13-ний эхэллээ гэсэн мэдээ харав. Эдийн засгийн онцлох, хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй мэдээ байна уу гээд сөхөөд харав. Засгийн газрын албан ёсны сайтад: Монгол Улсын Засгийн газар, Рио Тинто компани 2022 оны нэдүгээр сард хамтын ажиллагаагаа шинэ түвшинд гаргаж, Оюу Толгойн гүний уурхайн төслийг урагшлуулах хэлэлцээрт хүрснээс хойш гүний уурхайн 30 хүдэр буулгуурыг тэсэлж олборлолтоо эхлүүллээ. Ингэснээр Оюу Толгой нь зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлдээ ил уурхайн хүдэр дээр нэмж газрын гүний 1.3 км-ээс олборлосон хүдрийг ашиглах боломж бүрдэж байна. Рио Тинто группийн гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхолм: Өнөөдөр гүний уурхайн олборлолтыг эхлүүлснээр Оюу Толгой дэлхийн хамгийн чухал зэс үйлдвэрлэгчдийн нэг болох эхний алхмаа хийхийг харж байна. Оюу Толгой бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэхэд жилд зургаан сая гаруй цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхүйц хэмжээний зэс нийлүүлнэ. Дэлхийн түвшний дэвшилтэт технологийн уурхайгаас олборлосон зэсээр бид ирээдүйд нүүрстөрөгчийн ялгарал, шингээлтийг тэнцвэржүүлж, Рио Тинтогийн зэсийн бизнесийг тэлж, Монгол Улсад үр шимийг бий болгоно. Рио Тинто групп Оюу Толгойн шууд хөрөнгө оруулагч болсны үр дүнд Эрдэнэс Оюу Толгой компанитай илүү ойр хамтран ажиллаж, Оюу Толгойн жинхэнэ үнэ цэнийг бүтээлцэж, улмаар Монгол Улсын хөгжил дэвшилд үргэлжлүүлэн хувь нэмрээ оруулах болно гэдгийг онцлов. Оюу Толгойн гүний уурхай нь долоон тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалттай бүтээн байгуулалт юм. Гүний уурхай бүрэн ашиглалтад орсноор Монгол Улс дэлхийд дөрөвт эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай болж, олон улсын зах зээлд зэсийн томоохон тоглогчдын нэгд тооцогдохоос гадна Монгол Улсын эдийн засаг болон улсын төсөвт оруулах үр өгөөж багадаа гурав дахин нэмэгдэнэ. Оюу Толгойн ил болон гүний уурхай 2028-2036 онд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлснээр жилд 500 мянган тонн зэс олборлохоор төлөвлөж байна. Оюу Толгойд 20 мянган хүн ажиллаж байгаагийн 97 хувь нь монгол ажилчид байна. Энэ өдөр Зэсийн эцсийн бүтээгдэхүүний талаар харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний боломжит дэд бүтцийн төслүүдтэй холбогдсон судалгааны менежентэд дэмжлэг үзүүлэх санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Оюутолгой нь 2010 оноос хойш үндэсний компаниудтай хийсэн худалдан авалт, төсөвт төлж буй татвар хураамж, үндсэн ажилчдын цалинд 34 их наяд төгрөг зарцуулжээ гэжээ. Үүний хажуугаар Засгийн газрын сайтад Монгол Улсын Ерөнхий сайдынх ч, Рио Тинтогийн удирдлагынх ч хэлсэн үг тавигджээ. Харамсалтай нь дотор нь хөрөнгө оруулагчдад хэрэгтэй, ээлтэй мэдээлэл нэг байсангүй. Оюутолгойн гүний уурхай ашиглалтад орсноор Монгол Улсын Засгийн газар, Рио Тинтод ашигтай юм байж. Гол нь энэ уурхайг ингэж бостол нь хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчид, төдийгөөс өдий хүртэл бөхрөлөө бартал хүлээсэн надад жишээ нь ямар ашигтай билээ. Эндээс эцсийн мөчид хэн хожиж, хэн хохиров гэдгийг тунгаах цаг нь болсон харагдлаа.

-Оюутолгойд хөрөнгө оруулсан алдаа ба сургамж-

Ер нь олон жил мэдээлэл цуглуулж, мэргэжлийн хүмүүстэй нь уулзаж, өдий дайтай судалгааг бий болгож, халаасан дахь хамаг мөнгөө хамаад уг ордод хөрөнгө оруулсан ч, хожим сохор зоосны ашиггүй, хохирч үлдсэн сургамжаасаа хувцаалдахад, гадны гар хөл болсон монголын хэдэн улсчтөрчид өдөр бүр оюутолгой гэж шоудаж, хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг үр ашиггүй болгож, хувьцааных нь ханшийг нь унагаж, эцэстээ бүр хувьцааг нь хувааж, жижиглэж, бүхэлтгэх замаар юу ч үгүй хоосруулсан тал бий. Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Туркойз хиллийн хувьцааг Рио Тинто компани ийм замаар л дээрэмдсэн. Туркойз хилл, Рио Тинто, Монголын Засгийн газар хэлэлцээр хийсэн нэрээр хамаг хувьцааг нь хамж авсан талтай. Асар үнэтэй авсан хувьцаа Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж дээр 10 гаруй жил тасралтгүй унаж байгааг хараад халаглах, харамсах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрж, яах гэж тэдэнт хөрөнгө оруулав даа гэж халаглаж сууна. Мөнгөтэй, хөрөнгөтэй, хөрөнгө оруулагчтай бол унасан хувьцааг нь Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс түүгээд авчихмаар санагддаг юм. Яагаад гэхээр энэ чинь оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Трукойз хиллийн хувьцаа Нью-Йоркийн бирж дээр унаад байна шүү дээ. Оюутолгойг атар талхаар зүйрлэхэд 66 хувийг нь эзэмшдэг компани Нью-Йоркийн бирж дээр өнгөрсөн хугацаанд үнэгүйдэв. Шууд биш юм гэхэд, шууд бус замаар оюутолгойн 66 хувь үнэгүйдсэн гэж ойлгож болно. Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч Трукойз хиллийн хувьцааны ханш унаж, түүнд хөрөнгө оруулсан хүмүүс уйлж суухад, та нарын хөрөнгөөр ил болон далд уурхайтай болчихлоо. Монгол Улсын Засгийн газар одоо ил болон далд уурхайгаасаа зэсээ зэрэг экспортлоод, төсөвтөө хөрөнгөө хураагаад, төрийн албан хаагчдаа цалинцуулна утгатай зүйл яриад, тууз хайчлаад явж байгаа нь тун ичгэвтэр. Дээр нь манай ажилчдад өдрийн гурван хоол өгсөн тогоочдоо баярлалаа гэх Рио Тинтогийн удирдлагын үг эгдүү хүргэв. Оруулсан хөрөнгө үнэгүйдэж, үр ашиггүй болдог нь тэдний зардал өндөр, хэмнэлт бага байгааг илт харууллаа. Хөрөнгө оруулагчид нь сүүлийн 10 жил бүсээ чангалж суухад, тэдний ажилчид өдрийн 3 хооллодогоо гайхуулж сууна. Эндээс хэн хожиж, хэн хохирч байгаа нь илт харагдана. Ийм нөхцөл байдлыг эерэгээр эргүүлж чадахгүй байгаа нь Монгол Улсын Засгийн газрын чадваргүйнх. Хэрэв зээ тэдний оронд би байсан бол, хөрөнгө оруулалтын гэрээнд нь өөрчлөлт оруулаад, Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржээс Туркойз хиллийн хувьцааг унасан дээр нь хямдаар түүж, Монгол Улсын Засгийн газрын хувийг 100 хувьд хүргэж, жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулаад салах байсан юм. Хохирол гэдэгт анх оруулсан хөрөнгө, хүү зэрэг олон зүйл багтана. Үүнийг оюутолгойд оруулаагүй, банкинд хадгалуулсан бол хүүтэйгээ өнөөдөр хэд байх байсан бэ. Үүнийг бодох л асуудал. Банк татан буугдахад банкны харилцагч, хадгаламж эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулах хууль баталдаг атлаа, яагаад оюутолгойд хөрөнгө оруулсан жижиг хувьцаа эзэмшигчдийг хөсөр хаяад байна вэ. Хувьцааны ханш энэ жил унагаж, жижиглэж, бүхэлтгэж юу ч үгүй хоосруулчихаад, үлдсэнийг нь хүчээр авах гэж дайрах. Энэ арай биш ээ… Хүчээр өгүүлэх хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийсэн байгаа нь та бүхний алдаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж, хүний хөрөнгө бусдад дээрэмдэж авч өгөх ажиллагаа явагдсан учраас хохирлыг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан нөхдүүд төлөх ёстой. Товчхондоо бол, хүмүүсийн хөрөнгөөр хүүдэгнээд байж болж байна уу. Хэн хэн нь… Энэ үед дийлэнх хүмүүс өөдөөс ямар хариулт өгөхийг тааварлах тийм ч төвөгтэй биш. Оюутолгойн орд монголын орд гэж хариулах хүмүүс олон байж мэднэ. Хэрэв хэн нэгэн надтай яг ийм зүйлээр цэц булаацалдвал надад тэдэнт өгөх оновчтой хариулт бий. Монгол Улс ордоо, лицензтэйгээ буцаагаад ав. Харин оруулсан хөрөнгийг минь буцаагаад өгөх ёстой гэсэн хариулт өгч болж байна. Одоогийн нөхцөл байдалд бол, бусдын хөрөнгийг орд руугаа юүлж, түүний 66 хувийг Рио Тинто, 34 хувийг монгол улсын засгийн газар эзэмшиж, тэд хожсон, бусад нь хохирсон байдалтай байгаа нь бодит үнэн билээ. Дашрамд дурдахад, энд эмхэтгэсэн оюутолгойн талаарх мэдээлэл нь Засгийн газарт, Рио Тинтод, нийтэд болон өөр хэн нэгний судалгаанд зориулж эмхэтгэгдээгүй болно. Биржэд бүртгэлтэй олон нийтэд нээлттэй компани үйл ажиллагаа, санхүүгийн мэдээллээ хувьцаа эзэмшигчиддээ мэдээллэх үүргийн дагуу албан ёсоор ирүүлсэн мэдээлэл дийлэнхийг эзэлнэ. Бусад мэдээллийн тухайд хөрөнгө оруулагчийн хувиар өөрийн хөлөөр явж, амаараа асууж, гараараа бичиж, толгойгоороо боловсруулсан өөртөө зориулан эмхэтгэсэн судалгааны ажил учраас хууль бус зүйлд ашиглах нь оновчгүй юм. 

Цагаан суваргын зэсийн орд

Алтны зах зээл ба стратегийн орд

-Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын хууль гарав-

2021.12.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.УИХ-ын эрхэм гишүүд алтнаас өндөр татвар авч улсын төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлэх санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө бодож олов. Үүнийгээ хэрэгжүүлэхээр тэр үеийн хууль тогтоогчид Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хуулийг 2006 онд гаргасан юм. Хууль гарснаар төв банкинд тушаагдсан алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж эхэлсэн билээ. Ингэснээр нэг унци алтнаас Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд 200 гаруй ам.долларын татвар төвлөрч байлаа. Гэвч үүний нөлөөгөөр манай улсын алт олборлолт, тушаалт, экспорт нэгэн зэрэг буурсан таагүй үр дагавар гарсан юм. Үүний нэг тод жишээ бол, хууль гарахаас өмнөх дөрвөн жил манай улс 77 тонн алт үйлдвэрлэсэн бол, хууль хэрэгжсэн дөрвөн жилд 48 тонныг олборлосон байх жишээтэй. Тухайлбал, манай улсын алт олборлогч 70 гаруй аж ахуйн нэгж жилд 20 тонн алт олборлодог байсан бол, 2006 онд 15 тонн, 2007 онд 10 тонн, 2008 онд 8 тонн, 2009 онд 4,8 тонн, 2010 онд 2 гаруй тонн алт төвбанкинд тушаасан байгаа юм. Тухайлбал, 2008 оны төсөвт тухайн онд 20 тонн алт олборлож, үүнээс 53,8 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байдаг. Гэтэл мөн оны эхний найман сард 8,2 тонныг олборлож 9,3 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлсэн байх жишээтэй. Энэ талаар тэр үеийн УИХ-ын гишүүд: Алт тушаалтын байдал хангалтгүй байна. Энэ нь 68 хувийн татвар төлөхгүй гэсэн зугтаалтын байдал юм. Алтан Дорнод Монгол компани гэхэд 20,4 тэрбум төгрөг төлөөгүй. Үнийн өсөлтийн албан татварын 17 тэрбум төгрөг, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 2,2 тэрбум төгрөг, Нөөц ашигласны төлбөрийн 400 сая төгрөг тушаагаагүй. Олон улсын арбитрийн шүүхэд өгсөн байгаа. Энэ компаниас татвараа авахад 26,6 тэрбум төгрөгийн татвар Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд нэмэгдэж орох бололцоо бүрдэх юм. Ингэвэл 53,8 тэрбум төгрөгөө төвлөрүүлэх бололцоо бий гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Дэлхийн зах зээлд алтны үнэ өссөн ч, дотоодын зах зээлд олборлолт, тушаалт, борлуулалт буурсантай холбоотойгоор энэ татварын төлөвлөгөө ийнхүү биелэгдэхгүй байсан нь энэ юм. Гэнэтийн ашгийн, 68 хувийн, үнийн өсөлтийн албан татвар гэж янз бүрээр нэрлэгддэг энэ хуулиас болж олборлосон алтаа хууль бусаар хил давуулах, арилжааны банкинд хадгалуулах зэрэг татвараас зугатах есөн шидийн далд хувилбар гарч байсан нь нууц биш. Алтан дорнод монгол компанийн өмнөх хөрөнгө оруулагч С.В.Паушок хууль хэрэгжих хугацаанд олборлосон 9.5 тонн алтандаа 80 орчим тэрбум төгрөгийн татвар төлөх ёстой байсан ч, 3 орчим тонныг нь төвбанкинд хадгалуулж татвараас зайлсхийсэн тухай нэг хэсэг шуугив. Энэ мэт хууль бус үйлдэл газар авч, аж ахуйн нэгжүүд далд хэлбэрт шилжсэнтэй холбоотойгоор төвбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ эрс буурсан гашуун түүх бий.

-Зарим бараа, бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварыг хүчингүй болгов-

Алт бол хатуу валютад тооцогддог. Тэр ч утгаараа, алт тушаалт буурмагц валютын нөөцөд сөргөөр нөлөөлж байсан нь ойлгомжтой. Энэ нь хууль тогтоогчдыг өөрсдийг нь сөхрүүлж удаа дараа буулт хийхэд хүргэж байсан юм. Лондонгийн металлын бирж дээрх алтны үнээс 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх хэсэгт татвар ногдуулж байсныг эхлээд болиулж, уг бирж дээрх нэг унци алтны үнээс 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод татвар ногдуулж Монгол Улсыг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээр болсон юм. Тухайн үед Татварын ерөнхий газрын Татвар төлөгчтэй харилцах хэлтсийн дарга н.Баяраа: Эхний хагас жилийн байдлаар алтны үнийн өсөлтийн албан татвараас 6.1 тэрбум төгрөг орж ирэх ёстой байснаас 3.9 тэрбум төгрөг орсон буюу 63.3 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Өнгөрсөн онтой харьцуулахад алтны үнийн өсөлтийн албан татвар үндсэндээ хоёр дахин буурсан дүнтэй явна. Яагаад гэхээр алтны үнийн өсөлтийн албан татварын хуульд өөрчлөлт оруулснаар үнийн өсөлтийн албан татвар ногддог орлогын хэмжээ өссөн байгаа. Тухайлбал, өмнө нь нэг унци алтнаас 500 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулдаг байсан. Харин хуульд өөрчлөлт орсноор нэг унци алтнаас 850 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулж байгаа учраас татвар ногдох орлого буурсан. Мөн өнгөрсөн онд алтны үнийн өсөлтийн татвар дутуу төлөлттэй байсан газрууд хугацаандаа татвараа төлөөгүй байна. Тухайлбал, Алтан Дорнод Монгол 57 тэрбум төгрөгийн өртэй байж байгаа. Олон улсын арбитрийн шүүх дээр байгаа учраас татвар төлөгдөхгүй байж байна. Алтны үнийн өсөлтийн татвараа төлөөгүй нэлээд газрууд бий. Алтан Дорнод Монгол, Жампа, Эрдэс Холдинг, Монгол газар, Эм Жи Эйч зэрэг компаниуд алтны үнийн өсөлтийн албан татвар төлөх ёстой байгаа гэсэн тайлбарыг хэдэн жилийн өмнө өгч байсан юм. Ийнхүү алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босгыг 850 ам.доллар болгосон, мөн алтны үнийн өсөлтийн албан татварыг зарим аж ахуйн нэгжүүд төлөхгүй байсан нь улсын төсвийн төлөвлөсөн орлого тасалдахад хүргэсэн учраас валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс дахин явуулсан билээ. Ингэхдээ, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх үүднээс 2011.01.01-ний өдрөөс дээрх хуулийг бүр мөсөн хүчингүй болгосон юм. Уг хуулийг хүчингүй болгох өөр нэг шалтгаан байсан нь Эрдэнэтийн зэс үнэгүйдэж байсан явдал юм. 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монголыг тойрсонгүй, дайраад гарах нь тэр. Тэр үед Эрдэнэтийн зэсийн эрэлт буурч, үнэ нь дэлхийн зах зээлд гурав дахин унамагц, манай улс руу орж ирэх ам.долларын урсгал хумигдсан тал бий. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн үнэ 2700 ам.доллар болж, үүнээс 2600 ам.доллар хассаны дараа үлдэх орлогод 68 хувийн татвар ногдуулна гэвэл ердөө 100 ам.долларт татвар ногдуулахад хүрч байв. Энэ нь ам.долларын урсгал татарч, тухайн үед манай улс 500-хан сая ам.долларын валютын нөөцтэй үлдэж, үүгээрээ урд хормойгоо нөхөх үү, хойд хормойгоо нөхөх үү гэдэг хүндхэн асуудалтай тулгарахад хүргэж байсан юм. Энэ нь дээрх хуулийг хүчингүй болгох удаах шалтгаан болсон билээ.

-Ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөртэй болов-

Харин үүний оронд АШИГТ МАЛТМАЛЫН болон ӨСӨН НЭМЭГДЭХ нөөц ашигласны төлбөр төрсөн тухай тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан хэлж байсан билээ. Энэ үеэс алт олборлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 5 хувийн суурь татвар төлж эхэлсэн бол, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийн хувь хэмжээ дэлхийн зах зээл дээрх унци алтны үнээс хамаарч байлаа. Тухайлбал, нэг унци алт 900-1000 ам.долларын ханштай байвал 1 хувь, 1000-1100 ам.долларын ханштай байвал 2 хувь, 1100-1200 ам.долларын ханштай байвал 3 хувь, 1200-1300 ам.долларын ханштай байвал 4 хувь, 1300 ам.доллараас дээш ханштай байвал 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх тогтолцоонд шилжсэн билээ. Алтны үнэ хямд үед үйлдвэрлэгчдийн төлөх татварыг хөнгөлж, өндөр үед татвараа нэмэгдүүлэх зорилгоор ийм шатлалыг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж өгсөн хэрэг. Энэ өөрчлөлтийг хуульд оруулснаас хойш дэлхийн зах зээлд нэг унци алтны үнэ 1300 ам.доллараас уруудсан удаа цөөн. Үүгээр тооцвол, алт үйлдвэрлэгчид гол төлөв 5 хувийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлж ирсэн гэхэд болно. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг нэмж тооцвол, 2011 оноос хойш алт олборлогчид дээд тал нь 10 хувийн татвар төлж ирсэн билээ. Үүнийг өмнөх татвартай харьцуулахад тийм ч өндөр тоо биш. Гэвч энэ нь алт олборлолт, тушаалт, экспорт санасан хэмээнд хүрэхэд нөлөөлсөнгүй. Тиймээс алтны татварыг дахин бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг сэргээж, тэр хэрээр тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх бодлого манай улс дахин явуулсан юм. Тухайлбал алтны татварыг бууруулах замаар энэ металлын үйлдвэрлэлийг жилд 24 тонноор нэмэгдүүлж, таван жилийн дотор 150 тоннд хүргэх зорилт тавьсан юм. Тэр хэрээр алт тушаалтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцөө өсгөх боломжтой гэж бодлого боловсруулагчид үзсэн юм. Тиймээс 2014.01.24-ний өдөр Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5 хувь байсныг 2.5 хувь болгож бууруулав. Харин өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Үүнийг манай улс таван жилийн хугацаанд дагаж мөрдөхөөр тухайн үед хуульчилсан байдаг. Ийнхүү манай улс олборлолт, үйлдвэрлэл, тушаалт, экспортыг нэмэгдүүлэх үүднээс алтны татварыг 2019 он хүртэл 2.5 хувь болгож бууруулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2019 он хүртэл алтныхан ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болох АМНАТ-ийн дарамтаас салж аврагдсан юм.

-Алт үйлдвэрлэгчидтэй барьцсан нь 1-

Гэхдээ 2014 оны төсвийг баталсаны дараа ийм хууль гаргасан нь төсвийн орлого тасалдахад нөлөөлсөн байдаг. Манай улс тэр жил ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 569 тэрбум төгрөг, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрт 195 тэрбум төгрөг улсын нэгдсэн төсөвт төвлөрүүлэхээр хуульчилсан байлаа. Үүнээс мөн оны эхний есөн сард нь 451 тэрбум төгрөгийг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс, 171 тэрбум төгрөгийг өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрөөс төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Гэвч мөн оны гуравдугаар улирлын гүйцэтгэлээр төлөвлөгөө тасалдсан дүнтэй гарсан байдаг. Тухайлбал, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 181 тэрбумаар, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр 64 тэрбумаар тасалдсан үзүүлэлт гарсан юм. Харин мөн оны эхний 11 сард 535 тэрбум төгрөг ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс, 189 тэрбум төгрөг өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрөөс төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байлаа. Гэвч нэгдсэн төсвийн 2014 оны 11-р сарын гүйцэтгэлээр ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 204 тэрбум төгрөгөөр, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр 80 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан үзүүлэлттэй гарсан юм. Үүний дийлэнх нь алтны татварыг бууруулснаас үүдсэн тасалдал гэдгийг сангийн яамныхан тухайн үед хэлж байлаа. Тиймээс энэ тасалдлыг нөхөх ёстой болов. Гэвч хэрхэн гэдэг асуулт гарсан юм. Үүнд нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны татварыг нэмэх аргаар бус, жишиг үнийг нэмэх замаар тэднээс авах татварыг өсгөх боломжтой гэж үзэх нэгэн байсан юм. Харин үүнийг нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш үйлдвэрлэгчид эсэргүүцэж байсан юм. Тэд алт үйлдвэрлэгчдээс бага татвар авч, биднээс өндөр татвар авах нь гэж шүүмжлэлтэй хандаж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш үйлдвэрлэгчид алтны салбарыхантай барьцаж байв. Тухайлбал, гадаад улс орнуудын цахим хуудсанд зарлагдсан өндөр үнээр нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны жишиг үнэ зарлаж, өндөр татвар авахыг болиулах шаардлагатай. Үүний оронд нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны жишиг үнийг борлуулалтын буюу гэрээний үнээр тооцож татвар авах ёстой гэж алтны салбарынхантай барьцаж байсан удаатай юм.

-Алт үйлдвэрлэгчидтэй барьцсан нь 2-

Өмнө нь төмрийн хүдрийн жишиг үнэ тогтоохдоо www.umetal.com цахим хуудсанд зарлагдсан Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлсэн FOB үнийг ашиглаж иржээ. Харин жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB үнээр тооцож ирсэн байна. Нүүрсний жишиг үнийн тухайд Хятадын нүүрсний зах зээлийн үнийн мэдээллийн эх сурвалж болох http://en.sxcoal.com хаягнаас авч ашиглаж ирсэн байгаа юм. Төмрийн хүдэр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг  FOB буюу /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр энэ мэт зарлаж иржээ. Үүгээр тооцож, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрс экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг байна. Гэтэл үйлдвэрлэгчид жонш, төмөр, нүүрсээ DAF буюу /барааны үнэ, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр худалдан авагчдад нийлүүлдэг байжээ. Зарим тохиолдолд нүүрсийг EXW буюу /уурхайн амны үнэ, уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр худалдаалж ирсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, өндөр үнээр зарсан гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авдаг байжээ. Үүнээс болж, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрс экспортлогчид бодит байдлаас давсан татвар төлөхөд хүрч, уналтад орж буйгаа учирлаж байсан үе бий. Манай улс валютын нөөцөө өсгөх зорилгоор алт үйлдвэрлэгчдээс авах ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг бууруулдаг. Харин бусад түүхий эд үйлдвэрлэгчдийг бодит татвараа төлөх ч нөхцөлөөр хангахгүй байна. Тиймээс төмрийн хүдэр, нүүрс, жонш үйлдвэрлэгчид  жишиг үнэ тооцох аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байсан цаг үе юм. Тухайлбал, олон улсын мэдээллийн эх сурвалжуудын жагсаалтыг гаргаж, тэдгээрээс манай орны нөхцөлд ашиглаж болох үнийн эх сурвалжийг тодорхойлох хэрэгтэй гэсэн саналтай байв. Энэ саналаа Уул уурхайн яамаар дамжуулан Сангийн яаманд хүргүүлсэн байдаг. Тухайн үед Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Л.Баяраахүү: www.umetal.com дотор асар олон төмрийн хүдрийн төрөл бий. Үүнээс монголын гаргаж байгаа төмрийн хүдэртэй ижил төстэйг нь сонгож, жишиг үнийн суурь болгоё гэсэн санал тавиад байгаа. Монголын төмрийн хүдэр агуулга өндөртэй, хүхэр ихтэй. Мексикийн төмрийн хүдрийн агуулга, хүхэр аль аль нь бага. Тиймээс www.umetal.com дээр гарч байгаа үнээс монголд хамгийн ойролцоо нь энэтхэгийн нунтаг болон бүхэл хүдэр юм. Үүнийг жишиг үнийн суурь болгох хэрэгтэй. Энэтхэгийн нунтаг хүдрийг авахдаа 50-иас доош хувьтайг нь авах хэрэгтэй. Харин Энэтхэгийн бүхэл хүдрийг авахдаа 55 хувьтайг нь авах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Харин баяжмалын хувьд ойролцоо үнэтэй байдаг учраас асуудал гарахгүй гэж бодож байна. Тиймээс уул уурхайн яамаар дамжуулаад саналаа өгчихсөн байгаа. Үүнийг Сангийн яам хүлээж авах шаардлага тулгарч байна. Яагаад гэхээр экспортлогчдын 90 хувь нь одоогоор зогсчихсон байна. Сайт дээр нь харахаар 85-87 ам.доллар харагдаад байгаа ч, 65 хувийн агуулгатай төмрийн хүдэр 70 ам.доллараар зарах гээд чадахгүй байна. Тиймээс бодит байдал руу ойртвол яасан юм гэсэн тайлбар өгч байв. 15 мянган хүнтэй төмрийн хүдрийн энэ салбарыг авч үлдэхийн тулд экспортод гаргах эрдэс бүтээгдэхүүнд ногдуулах татварыг уурхайн байршил, бүтээгдэхүүний чанарыг харгалзан уурхайн ам болон хил нөхцөлөөр тооцох хэрэгтэй гэж экспортлогчид үзэж байна. Тухайлбал, нүүрсэнд Шивээхүрэн, Гашуунсухайт, төмрийн баяжмалд Эрээн, Бургастай, жоншонд Эрээн, Наушикийн хилийн үнийг жишиг болгон зарлах хэрэгтэй гэсэн саналтай үйлдвэрлэгчид цөөнгүй байсан юм. Хэрэв жишиг үнийг бууруулахгүй бол, холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулж, ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг өөрчлөх боломж бас байгааг үйлдвэрлэгчид хэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 2014.01.24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, алтны татварыг 2,5 хувь болгож бууруулсан шиг жонш, төмрийн хүдэр, нүүрснээс авах татварыг мөн бууруулах хэрэгтэй гэж үзэж байв. Гэхдээ төсвийн орлого тасалдана гэдэг үндэслэлээр тэдний гаргасан саналыг хүлээж авсангүй.  

-Алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр төлөвлөв-

Шар металлын татварыг 2,5 хувь болгож бууруулснаар төвбанкинд тушаагдах алт хоёр дахин нэмэгдсэн байдаг. Тухайлбал, төвбанк 2013 онд 6 тонн алт худалдаж авсан бол, 2014 онд 12 гаруй тонн алт худалдаж авсан байгаа юм. Гэвч дотоодын зах зээлд ам.долларын ханш өссөөр байлаа. Тиймээс алт олборлолт, тушаалт, экспортыг үүнээс ч илүү нэмэгдүүлэх шаардлага тулгарсаар ирсэн. Тиймээс УИХ-ын 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд гаргасан Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөр батлах тухай 41-р тогтоолд алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр тусгасан. Энэ хүрээнд алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 94-р тогтоолыг Засгийн газраас гаргасан юм. Тэр үеийн Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого, төлөвлөлтийн газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Нэргүй: Уг тогтоолын хүрээнд хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгөөр урьдчилгаа олгохоор болсон тухай дуулгаж байв. Өөрөөр хэлбэл, алтыг нь урьдчилаж авах замаар уг түүхий эдийн олборлолтыг 20 тоннд хүргэхээр төлөвлөж байсан юм. Хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэхийг тэр үеийн Сангийн сайд Эрдэнэбат, Уул уурхайн сайд Жигжид нарт, зохих журмын дагуу хянаж санхүүжүүлэхийг Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Мөнхбат, санхүүжилтийн оновчтой схем боловсруулах ажлыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Золжаргал нарт даалгасан байдаг. Энэ дагуу Монголбанк алт үйлдвэрлэгчдийн холбоотой хамтран зээл авах хүсэлтэй компаниудаас саналыг нь авч, судалгаа явуулж байлаа. Алт олборлолтыг нэмэгдүүлсэн ч, үүнийг гулдмайлж, сорьцлоход хайлуулах зуухны хүчин чадал хүрэлцэхгүй байсан тал бий. Тиймээс албаныхан шийдвэрлэх асуудлын тоонд үүнийг багтаасан байсныг эргэн сануулах нь зүйтэй болов уу. Мөн монгол улсын зурвас болон тусгай хэрэгцээний газар нутгуудад хууль бус олборлолтод удаа дараа өртөж буй алтны орд, илрэлүүдийг хяналтад авах, шаардлагатай гэж үзвэл заримыг нь төрийн өмчит хуулийн этгээдээр ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг судлан шийдвэрлэхийг холбогдох сайдуудад үүрэг болгож байсан юм. Ийнхүү ам.доллар өссөн учраас алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж, валютын нөөцийг өсгөх бодлого төрөөс явуулав. Гэхдээ уг металл улирлын чанартай учраас УИХ-ын болон Засгийн газрын тогтоолд тусгагдсан ажлыг яаравчлан хийх нь юу юунаас илүү чухал байжээ. Манай улс гаднаас санхүүжилт олж, үүнийг арилжааны банкуудаар дамжуулан алт үйлдвэрлэгчдэд санхүүжилт олгохоор ийнхүү төлөвлөж байсан нь саяхан юм. Ингэснээр алтны үйлдвэрлэлийг 18 тоннд хүргэж, валютын нөөцийг 800 сая ам.доллараар өсгөх боломжтой гэж үзэж байсан юм.

-Б.Нэргүй: Алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгоно-

2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт  руулж, олборлосон алтаа тухайн жилд Монголбанкинд заавал тушаах заалтыг оруулж өгсөн. Мөн төвбанк, түүнээс эрх олгосон банкинд худалдсан алтанд 2.5 хувийн татвар ногдуулах заалтыг ч оруулж өгсөн юм. Тодруулбал, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн доод хэмжээ таван хувь байсныг 2.5 хувь болгосон бол, Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн юм. Ингэснээр төвбанкинд тушаагдах алт огцом нэмэгдсэн билээ. Үүний нэг тод жишээ бол, төвбанк 2013 онд 4 тонн алт худалдаж авсан бол, 2014 онд 12 гаруй тонн алт худалдаж авсан явдал юм. Дотоодын зах зээлд ам.долларын ханш түүхэндээ анх удаа 2000 төгрөг болж өсөөд байсан тэр үед алт олборлолт, тушаалт, экспортыг үүнээс ч илүү нэмэгдүүлэх шаардлага тулгараад байлаа. Тиймээс УИХ-аас 2015 оны хоёрдугаар сарын 18-нд гаргасан Эдийн засгийн хүндрэлээс гарах арга хэмжээний хөтөлбөр батлах тухай 41 дүгээр тогтоолд алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх хүрээнд хэд хэдэн ажил хийхээр тусгасан юм. Үүнийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан Алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 94-р тогтоолыг Засгийн газар тухайн үед гаргаж байлаа. Уг тогтоолын хүрээнд хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгохоор болсон юм. Энэ талаар тэр үеийн Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого, төлөвлөлтийн газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Б.Нэргүй: Алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгох тухай хэлж байсан юм. Алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж эдийн засгийг эрчимжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай Засгийн газрын 94 дүгээр тогтоолын дагуу ийнхүү хөрөнгө оруулалтаа шийдээгүй болон санхүүгийн хүндрэлтэй байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс алтыг нь худалдан авах нөхцөлтэйгээр урьдчилгаа олгохоор болсон юм. Хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрийг зохих журмын дагуу хянаж, санхүүжүүлэхийг Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Н.Мөнхбат, санхүүжилтийн оновчтой схемийг боловсруулах ажлыг Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал хариуцан ажиллаж байжээ. Тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал: Санхүүжилтийг шийдвэрлэснээр алтны үйлдвэрлэлийг 18 тоннд хүргэж, валютын нөөцийг 800 сая ам.доллараар өсгөх боломжтой хэмээн мэдэгдэж байсан юм.

-Валютын нөөцийг өсгөх зорилгоор алт-2 хөтөлбөр хэрэгжүүлэв-

Алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Алт-2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, үүнийг эрчимжүүлэх зорилгоор аж ахуй нэгжүүдэд алтаар эргэн төлөх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат санхүүжилт хүртэл олгосон байдаг. Тодруулбал, төвбанк өнгөрсөн хугацаанд алт худалдан авалтыг нэмэгдүүлэх тодорхой ажлуудыг хийж ирсэн бөгөөд компаниудын үйл ажиллагааг дэмжиж, олборлолтыг нэмэгдүүлэхээр эргэн төлөлтийг алтаар хийх нөхцөлтэй урьдчилгаа төлбөрийн болон урт хугацаат зээл олгожээ. Мөн компаниудад олгож байсан зээлийг хөрөнгө оруулалтын зээл болгон үргэлжлүүлэхээр болсон билээ. Ингэснээр алт олборлогчдын үйлдвэрлэлийн хүчин чадал сайжирч алтны салбарын экспортын хэмжээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 5 дахин өсөж, 1.7 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Монгол Улсын экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх, төлбөрийн тэнцлийг сайжруулахад томоохон хувь нэмэр оруулсан байна. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын экспортын орлогын 24 хувийг дангаар бүрдүүлдэг салбар ахицтай яваа гэсэн үг. Мөн өнгөрсөн хугацаанд Монголбанкнаас Дархан-Уул, Баянхонгор аймгуудад үнэт металл худалдан авах боломжийг бүрдүүлэх, үнэт металлын арилжаа эрхлэгч иргэдэд тусгай зөвшөөрөл олгох, үнэт металлын сорьцын шинжилгээний үр дүнг цахимаар хүлээн авч төлбөр тооцоог хийх зэрэг ажлуудыг үе шаттайгаар зохион байгуулж ажилласны үр дүнд худалдан авах үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болж Монголбанкинд худалдах үнэт металлын хэмжээ ийнхүү өссөн байна. Цаашид Монголбанкнаас холбогдох байгууллагуудтай хамтран үнэт металлын олборлолтыг нэмэгдүүлэх, хууль бусаар хил давуулан худалдаалах явдлыг бууруулах, мөн дотоодын зах зээлд гарал үүсэл нь тодорхой үнэт металлын худалдааг албажуулах чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөжээ. Энэ нь алт худалдан авалт цаашид нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлтийг бий болгоод байна.

-Алтны компаниудад урт хугацаатай санхүүжилт олгох хүсэлт тавив-

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамныхан Монголбанк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх чиглэлд авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ болон боломжийн талаар 2020 онд ярилцсан байдаг. Сайд нарын зүгээс алт олборлолтын улирал эхлэхээс өмнө компаниудад тулгамддаг санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, урт хугацааны санхүүжилт олгох тал дээр дэмжин ажиллах хүсэлт тавьсан байгаа юм. Харин арилжааны банкуудын хувьд алт олборлогч компаниудын тусгай зөвшөөрөл нь барьцаа хөрөнгө болдог учир лицензийг эргэн цуцалдаг асуудлыг анхаарч үзэхийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдаас хүссэн байдаг. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд болон Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн 2020 оны хамтарсан тушаалаар Алт-2 үндэсний хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх зорилгоор хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох журам хэрэгжиж эхэлсэн ч, цар тахлын тархалт эрчимжиж байгаатай холбоотойгоор УИХ-аас 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр Корона вируст халдвараас урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан учраас дээрх журамд мөн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар урьдчилгаа төлбөрийн санхүүжилтийг алт олборлогч аж ахуйн нэгж байгууллагуудад 2021 онд үргэлжлүүлэн олгохоор болсон юм. Энэхүү журмаар 6 хүртэлх сар буюу богино хугацаатай зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 2021 он дуустал сунгаж, урт хугацаат зээлийн санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг 24 сар хүртэл байсныг 36 сар хүртэл болгон өөрчилсөн байна. Журамд дээрх өөрчлөлт орсноор алт олборлогч компаниудад тулгамддаг эргэлтийн хөрөнгийн асуудал шийдэгдэж, алт олборлолт нэмэгдэж, улмаар улсын төсөвт алтнаас төвлөрүүлэх орлого өснө гэж төвбанк үзэж байлаа.

-Алт олборлолт нэмэгдсэн ч, гулдмайлах тоног төхөөрөмж хүрэлцээгүй байв-

УИХ 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-нд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж алтны татварыг 2.5 хувь болгож бууруулсан. Ингэхдээ, Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн доод хэмжээ таван хувь байсныг 2.5 хувь болгосон бол, Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тэглэсэн тухай дээр өгүүлсэн. Алтны татварыг ингэж бууруулснаар манай улсын алт олборлолт нэмэгдсэн ч, үүнийг хайлуулах зуух ачааллаа дийлэхгүй хүрсэн нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээгүй байдал алт гулдмайлахад хүндрэл учруулж байсан юм. Үүнээс гадна, экспортод гаргах бусад уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг хэмжих жингийн асуудал хүндрэлтэй байлаа. Тухайлбал, улсын хэмжээнд хүнд даацын авто машины 384 жин ажиллаж байсан ч, эдгээр жинг шалгаж баталгаажуулах эталон хэмжих хэрэгсэл тухайн үед дутагдалтай байлаа. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд эхний ээлжид хүнд даацын авто машины жинг шалгаж, баталгаажуулах явуулын нэг лаборатори шаардлагатайг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынхан 2015 оны хоёрдугаар сарын 13-нд учирлаж байсан юм. Тиймээс Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: аймгуудын Стандартчилал хэмжил зүйн хэлтсийн байрны засвар үйлчилгээг сайжруулах, хэмжих хэрэгсэл, эталон тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд шаардагдах 4 тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгуулахад анхаарч ажиллахаа тухайн үед мэдэгдэж байсан билээ. Мөн Стандарт нь иргэд, аж ахуйн нэгжид торгууль тавих хэрэгсэл байх ёсгүйгээс гадна, үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн тарифын бус саад байх ёсгүйг онцолж, шаардлагатай арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэхийг Стандартчилал, хэмжил зүйн газрынханд үүрэг болгож байсан юм. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа эталон тоног төхөөрөмжийн асуудал шийдвэрлэж байсан бол, Ерөнхий сайд байхдаа алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээрийг мөн байгуулж амжсан нь монгол улсад нэн шаардлагатай алхам болж чадсан юм.

-Алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээр хийв-

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа Бүгд найрамдах Казакстан улсад албан ёсны айлчлал хийж, тус улсын нийслэл Нур-Султан хотод Монгол-Казахстаны бизнес форумд оролцсон байдаг. Уг форумд Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Казакстаны Ерөнхий сайд А.У.Мамин нар оролцож, хоёр орны бизнес эрхлэгчид Алт, мөнгө, үнэт металл цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, Нүүрсний ордуудаас ферросолицион үйлдвэрлэх үйлдвэр барих, Агаарын техникийн ачаа тээврийн нислэгийн инженер, техникийн үйлчилгээний мэргэжилтэн бэлтгэх, Хорио цээрийн бэлдмэл үйлдвэрлэх, мэргэжилтнүүдийг сургах сургалтын төв байгуулах зэрэг найман гэрээг байгуулсан юм. Алт цэвэршүүлэх үйлдвэр барих, ашиглалтад оруулах тухай гэрээнд Эрдэнэс алт ресурс компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ачитсайхан, Сымбат инжиниринг компанийн захирал Т.М.Шопшекбаевич нар гарын үсэг зурсан бөгөөд гэрээний хүрээнд Казахстаны талаас 30 сая ам.долларын үнэ бүхий алт цэвэршүүлэх технологийн патентаа Монголын талд үнэ төлбөргүй өгсөн юм. Казакстан улс жилд 70 тонн алт үйлдвэрлэх зорилтынхоо хүрээнд нийслэл Нур-Султанд 2013 онд Тау-Кен Алтын алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулж ашиглалтад оруулжээ. Ингэснээр жилд 25 тонн алт, 50 тонн мөнгө цэвэршүүлэх боломжтой олон улсын шаардлага хангасан үйлдвэртэй болсон байна. Тус үйлдвэр алтыг 99,99 хувь хүртэл цэвэршүүлдэг бөгөөд Тау-Кен Самрук компанийн санхүүжилтээр Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн яамны хяналт, удирдлагаар ажилладаг байна. Монгол, Казахстаны бизнес форумд оролцогчид тус үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцаад ирсэн юм.

-Ковид-19 цар тахал алтны салбарт нөлөөлсөнгүй-

Үе үе энэ салбарт бодлогын арга хэмжээ энэ мэт авдаг болоод ч тэр үү. Дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал санхүүгийн зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байгаа ч, 2008-2009 онд тохиосон дэлхийн эдийн засгийн  хямралтай харьцуулахад хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг алтны салбарт ажиглагдлаа. Тэгээд ч аливаа санхүүгийн хямралын үед хамгийн эрсдэл багатайд алт тооцогддог тул худалдан авалт нэмэгдэж үнэ нь өсдөг жамтай. 2020 оны төсвийн төслийн тодотголд төвбанк 24 тонн алт худалдан авахаар тусгаж төлөвлөгөөндөө хүрсэн. Тухайлбал, 2020 оны гүйцэтгэлээр Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 23.6 тонн шар металл худалдан авч, алт тушаалт өмнөх оны мөн үеэсээ 8.3 тонноор нэмэгдэж, улсын төсөвт 174 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн байна. Харин 2021 оны нэгдүгээр сарын байдлаар Монголбанк 1.35 тонн үнэт металл худалдан авсан нь 2019 оны мөн үетэй харьцуулахад 750 килограммаар өсч, 2020 оны мөн үетэй харьцуулахад 2.2 тонноор буурсан үзүүлэлт боллоо. 2021 оны нэгдүгээр сард Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 15.7 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 60.3 килограмм үнэт металл худалдан авчээ. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж үнэ 2021 оны нэгдүгээр сард 170,985.19 төгрөг байжээ. Дашрамд дурдахад, Монголбанк алт худалдан авахдаа гурван шаардлага тавьдаг. Эхнийх нь иргэд болон аж ахуйн нэгжийн Монголбанкинд худалдах алт 3 граммаас дээш байх ёстой. 3 граммаас дээш хэмжээний алт худалдах бол үүнийгээ гулдмай болгож, Улсын хяналтын албаар сорьц тавиулсан байх ёстой. Энэ нөхцөлийг хангасан тохиолдолд Монголбанк тухайн өдрийн ханшаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдан авч, төлбөрийг нь бэлнээр бус, харилцах дансанд хийж ирсэн. Монголбанк Лондонгийн металлын захын үдээс хойшхи алтны үнээс хоёр ам.доллар хасч, үүнийг төгрөгт хөрвүүлж дотоодын зах зээл дэх шар металлын ханшийг тогтоодог. Ийм шалгуураар төвбанк сүүлийн таван жилд 100 орчим тонн үнэт металл худалдан авсан нь гадаад валютын улсын нөөцийг 3.7 тэрбум ам.доллароор нэмэгдүүлсэн байна.

-20 тонн үнэт металл худалдан авав-

Монголбанк 2021 оны арваннэгдүгээр сард 1.86 тонн үнэт металл худалдан авч, оны эхнээс өссөн дүнгээр 12 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар нийт 20.02 тонн үнэт металл худалдан аваад байна. 2021 оны 11 дүгээр сарын хувьд Дархан-Уул аймаг дахь Монголбанкны хэлтэс 147.8 килограмм, Баянхонгор аймаг дахь Монголбанкны салбар 111.3 килограмм үнэт металл худалдан авсан. Монголбанкны 1 грамм алт худалдан авах дундаж ханш 2021 оны арваннэгдүгээр сард 166,639.90 төгрөг байжээ. 

-Монголбанкинд үнэт металл тушаахад бүрдүүлэх материал-

Алт нь өнгөт металлын төрөлд багтдаг. Зарим тохиолдолд үнэт металл гэх нь бий. МЭӨ 4-5 зууны үеэс хүн төрөлхтөн алтыг бусад металлуудаас ялган авч хэрэглэх болжээ. Алтанд мөнгө, зэс, төмөр зэрэг металлууд тодорхой хэмжээгээр агуулагдаж байдаг. Үүнд хэдий хэмжээний цэвэр алт агуулагдаж байгааг сорьцоор илэрхийлдэг билээ. Ингэхдээ 333, 375, 585, 750, 916, 960, 999 сорьцоор алтны агуулгыг илэрхийлдэг. Хэрэв нэг грамм жинтэй 333 сорьцтой алтан эдлэл байвал, үүний 333 хувь нь цэвэр алт, үлдэх хувь нь өөр металл гэсэн үг юм. Ийнхүү үнэт эдлэл дэх алтны агууламжийг сорьцоор илэрхийлэхээс гадна, каратаар мөн хэмждэг. Тухайлбал, азийн орнууд ихэвчлэн каратаар алтны агууламжийг тодорхойлдог байна. Хэрэв 14 карат байвал тэр нь манайхны нэрлэж заншсанаар 585 сорьцтой монетон эдлэл юм. Өнөөдөр алтаар валютын нөөцөө бүрдүүлж, олон улсын төлбөр тооцоо хийхээс гадна, үнэт эдлэл үйлдвэрлэхэд ашиглаж байгаа юм. Дэлхийн зах зээлд шар алтыг бодвол цагаан алтны үнэ өндөр байдаг. Цагаан алтны физик химийн шинж чанар шар алтнаас илүү байдаг болохоор тэр юм. Монголбанк дотоодын зах зээлд алт худалдаж авахдаа сорьцын бичиг шаарддаг учраас алтны сорьцтой холбоотой дээрх мэдээллийг сонирхуулж хүргэсэн юм.

Монголбанкинд үнэт металл тушаах байгууллагын бүрдүүлэх материал:

• 1. Лицензийн хуулбар (нэг удаа)
• 2. ААНБ-ын гэрчилгээний хуулбар (нэг удаа)
• 3. ААНБ-ын танилцуулга (нэг удаа)
• 4. Сорьцын бичиг

Монголбанкинд үнэт металл тушаах иргэний бүрдүүлэх материал:

• 1. Иргэний үнэмлэх
• 2. Сорьцын бичиг

Монголбанк нь алтны үнээс Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5%, цагаан мөнгөний үнээс Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 5% тус тус суутган өөр ямар нэгэн татвар, хураамж авалгүйгээр тухайн өдөрт нь таны дансанд төлбөрөө шилжүүлдэг байна.

Төрц алт худалдах харилцагчдын бүрдүүлэх материал:

• 1. Төрц алтыг худалдах тухай харилцагчийн гаргасан өргөдөл,
• 2. Геологийн төв лабораторийн шинжилгээний дүн,
• 3. Байгалийн тогтоц буюу төрц хэлбэрээр олдсон алт 400 граммаас дээш жинтэй байх, эсвэл жин харгалзахгүй онцгой сонин хэлбэр дүрстэй байх,
• 4. Уг төрц алтны гарал үүслийн мэдээллийг тодорхойлох нотлох баримт, материалтай байх ёстой шалгуурыг төвбанкнаас тавьдаг байна.

Монголбанк 2021-11-19-ний өдөр нэг грамм алт 170,244.27 төгрөгөөр худалдаж авах ханш зарлажээ. Нэг унци алт 31.1 граммтай тэнцдэг. Үүгээр тооцож төвбанк нэг унци алт хэдэн төгрөгөөр худалдан авч байгааг мэдэх бололцоотой юм. Ер нь төвбанкны зарласан алтны ханш дэлхийн зах зээлийн ханштай ойролцоо байдаг билээ.

-Дэлхийн зах зээлд алтны ханш өссөн нь- 

Дэлхийн зах зээлд өмнө нь нэг америк доллар 0.76 евротой тэнцдэг байсан бол, 2009 оны тавдугаар сарын 6-ны хавьцаа 0.70 евротой тэнцэж байлаа. Долларын ханш еврогийн эсрэг ийнхүү суларчээ. Ер нь америк долларын зургаан валюттай харьцдаг индекс тухайн үед 0,6 хувиар буураад байсан юм. Долларын ханш сулармагц хөрөнгө оруулагчид алт худалдаж авахыг илүүд үзсэн аж. Энэ нь алтны ханш тухайн үед өсөх шалтгаан болж байсан юм. Хөгжингүй орнуудад урт хугацаанд инфляци нүүрлэнэ гэсэн хүлээлт байсан нь алтны ханш өсөх бас нэг шалтгаан болж байлаа. Тухайлбал, 2010 оны аравдугаар сарын 30-ны хавьцаа америкийн эдийн засаг ойрын таван жилийн дотор сэргэхгүй. Японы эдийн засаг мөн адил ойрын хугацаанд уналтаас гарахгүй. Европын холбооны улсуудын гадаад өр боломжит түвшнөөс хэтэрсэн учир хөрөнгө оруулагчид доллар, евро, иенээс зайлсхийж, алт худалдаж авах нь ихэссэн гэж эдийн засагчид тайлбарлаж байлаа. Үүнээс гадна, Америк, Европ, Японы төв банкууд экспортлогчдоо дэмжиж, ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор их хэмжээний мөнгө хэвлүүлж зах зээлд гаргах төлөвтэй байсан юм. Эдийн засгийн өсөлтөө ингэж дэмжиж, мөнгөний зөөлөн бодлого явуулснаар дээрх орнуудад инфляци өсч, мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унах эрсдэлтэй байсан юм. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид доллар, евро, иенээс зайлсхийж, алт худалдаж авах нь ихэсч байжээ. Ер нь дэлхийн томоохон эдийн засагтай улс орнуудад инфляци өсч, мөнгөн тэмдэгтийнх нь ханш унавал, алт худалдаж авах нь ихэсч, уг металлын ханш өсөх нь элбэг болох нь дээрх жишээнээс харагддаг. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 7-ны хавьцаа Энэтхэгийн төвбанк Олон улсын валютын сангаас 200 тонн алт 6,7 тэрбум ам.доллараар худалдан авч байснаас үүнийг мөн харж болно. Энэтхэг улс цаашид дэлхийн зах зээлд долларын ханш буурна гэсэн болгоомжлолоор алт худалдан авсан байгаа юм. Тус улс гадаад валютын нөөцөө ханшийн эрсдэлд оруулахгүй байх үүднээс нөөцийнхөө тодорхой хэсгийг алт болгосон гэж тухай үед яригдаж байсан билээ. 

-Инфляци өсвөл, алтны ханш нэмэгдэх нь элбэг-

Инфляци нэмэгдвэл, алтны ханш өснө гэж шинжээчид таамаглах нь элбэг. Тухайлбал, Стандарт чартеред банкны шинжээчид америк долларын ханшийн уналт үргэлжилж, алтны үнэ 1200 ам.долларт хүрэх төлөвтэй байгаа тухай хэлж байсан юм. АНУ-ын Голдман сакс банкныхан хүртэл нэг унци алт 1200 ам.долларт хүрнэ гэсэн хүлээлттэй байлаа. Тэгвэл Мицубиши корпорацийн мэргэжилтэн Том Кендал: Алтны үнэ удахгүй 1200 долларт хүрнэ гэж мөн таамаглаж байсан юм. Энэ нь биеллээ олж удалгүй дэлхийн зах зээлд унци алт 1388 ам.доллар болж өссөнөөс харж болно. Азийн орнуудын төв банкууд гадаад валютын нөөц дэх алтны хэмжээг нэмэгдүүлнэ гэсэн хүлээлт байсан нь шар металлын ханш өсөхөд давхар нөлөөлж байлаа. 2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралын үед алтны ханш өссөн нь ийм металл олборлодог аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааны ханш өсөхөд хүртэл нөлөөлсөн байдаг. Тухайлбал, манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг Бороо голдын толгой компани болох Канадын Центера голдын хувьцааны ханш Тронтогийн хөрөнгийн биржэд 2008 оны сүүлээр 0.95 доллар болж буурсан бол, 2009 оны эхээр 5.20 доллар болж өссөнөөс харж болно. Үүнээс гадна, гадаад зах зээлд шар металлын ханш өсвөл, алт үйлдвэрлэгч болон экспортлогч орнуудын мөнгөн тэмдэгтийн ханш өсөх хандлага ажиглагддаг. Австрали улс алтны экспортоороо, Канад улс алт үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд гуравдугаарт ордог. Нэг хэсэг алтны ханш өсч байсантай холбоотойгоор Австрали болон Канад долларын ханш чангарч байсан нь нэгийг хэлэх биз ээ. 2009 онд дэлхийн алтны олборлолт өнгөрсөн жилүүдтэй харьцуулахад 10 орчим хувиар буурсан байв. Энэ үед дэлхий дахинаа алтны эрэлт нэмэгдэж байсан нь уг металлын ханш өсөх бас нэг шалтгаан болсон гэдэг. Тухайн үед Хятадын алтны нөөц Францаас 2.5, Германаас 3, Америкаас 8 дахин бага байжээ. Хэдийгээр алтны ханш өссөн ч, дунд болон урт хугацаанд буурна гэдгийг монголбанкны мэргэжилтнүүд тухайн үед хэлж байсан юм. Алтны ханш огцом өсч байсантай холбоотойгоор үнэт эдлэл үйлдвэрлэгчид шар металл худалдаж авах нь багассан байв. Энэ нь алтны ханш дунд болон урт хугацаанд эргэн буурахад хөшүүрэг болно гэж төвбанкныхан үзэж байсан юм.

Бороогийн алтны орд

2010.04.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот.Ашигт малтмалын тухай хууль 1997 он хавьцаа батлагдав. Энэ хуулийн 20, 21-р зүйлд Монгол улсад хоёр сая ам.доллараас дээш хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн компанитай 10 жилийн хугацаатай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулна гэж заасан байлаа. Энэ дагуу манай улс тухайн үед уул, уурхайн дөрвөн компанитай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан гэдэг. Тодруулбал, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор Бороо голд, Чинхау Мак, Цайрт минерал зэрэг компаниудтай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан юм. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших бороогийн алтны үндсэн ордод үйл ажиллагаа явуулахаар Канадын хөрөнгө оруулалттай Бороо голд компани 1998 оны долоодугаар сарын 6-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байдаг. Бороогийн алтны үндсэн ордод социализмын үед улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж 43 орчим тонн алтны баталгаатай нөөцтэй гэж тогтоосон байдаг. Гэхдээ захын агуулга, жижиг ширхэгтэй алт бүрийг ашиглана гэж тооцвол 70 орчим тонны нөөцтэй хэмээн судлаачид үзэж байлаа. Монголын төв хэсэгт орших дэд бүтэц сайн хөгжсөн, хамгийн ашиглаж болох сор болсон ордын нэг учраас Бороо голд компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулжээ. Тогтвортой  байдлын гэрээг 15 жилийн хугацаатай байгуулсан бөгөөд тус компанийг үйлдвэрлэл явуулж эхэлснээс хойш гурван жилийн хугацаанд аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас чөлөөлсөн юм. Харин дараагийн гурван жилд энэ татварын 50 хувийг төлнө. Үүнээс хойш аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг 100 хувь төлнө гэж тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байна. Энэ компанитай байгуулсан эхний гэрээгээр бол, Бороо голд компани аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг 2001 оноос эхлэн төлөх ёстой байлаа. Гэтэл энэ хугацааг зургаан жилээр хойшлуулж 50 хувь бус, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хувь хэмжээг дээд тал нь 25 хувь байхаар тогтоож өгсөн гэлцдэг. Тодруулбал, өмнө хийсэн тогтвортой байдлын гэрээнд 2000 онд өөрчлөлт оруулж тус компани 2007 оноос аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар төлж эхэлсэн юм. Ингэхдээ, 3 тэрбум төгрөгийн орлого олсон бол 10 хувийн татвар. 3 тэрбум төгрөгөөс дээш орлого олсон бол 25 хувийн татвар ногдуулна гэсэн заалтыг гэрээний өөрчлөлтөд оруулжээ. Үүнээс гадна, тус компанид татварын бусад хөнгөлөлт буюу экспорт, импортын татвараас бүрэн чөлөөлсөн юм. Экспортын гаалийн татвараас чөлөөлсөн нь хэр барагийн аавын хүүд олдохгүй завшаан. Ингэж хэлж байгаа нь, Бороо голд компани Бороогийн ордоос алт олборлож, үүнийгээ ямар ч гаалийн татваргүй экспортлох бололцоо нээгдсэн юм. Тухайлбал, энэ компанийн бороогийн ордоос олборлож экспортолсон алтанд татвар ногдуулахгүй байхаар хөнгөвчилсөн гэдэг. Мөн энэ компанийн гаднаас оруулж ирсэн бараа, бүтээгдэхүүнд ямар ч татвар ногдуулахгүй байхаар тогтвортой байдлын гэрээ байгуулжээ. Ийн таатай хандаж татварын хөнгөлөлт үзүүлж байхад, энэ компанийнхан харамсалтай нь дэндүү харгис хандсан гэхэд хилсдэхгүй. Ингэж хэлж байгаа нь тус компани 2007 оноос өмнө татварын хөнгөлөлт эдэлж байхдаа 43 тонн алт олборлож экспортолсон гэдэг. Тодруулбал, тус компани манай улсад 15 жил тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулна гэж тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан учир энэ хугацаанд тус ордоос алт олборлох ёстой байлаа. Гэтэл аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хөнгөлөлт эдэлж байх хугацаандаа буюу долоохон жилийн дотор бороогийн алтыг олборлоод дуусгачихсан юм. Энэ талаар тэр үеийн Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга н.Баттөмөр: Тогтвортой байдлын гэрээнд бороо голд компани жилд хэдэн тонн алт олборлох талаар заагаагүй гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байлаа. Энэ талаар 2009 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд Эрс шинэчлэл хөдөлгөөний тэргүүн н.Энхбат: 1997 оны ашигт малтмалын тухай хууль болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд татвар авахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн. Ингэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирвэл манай улсад аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, энэ бүх гол татваруудыг бүгдийг нь авахгүй байхаар хуульчилж өгсөн. 1997 оны ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу тогтвортой байдлыг гэрээ байгуулагдаад бүх татваруудыг огт төлдөггүй. Бороо голд компани бороогийн ордоос алт олборлож, хайлуулж гулдмайлаад, тэндээсээ шууд онгоцны буудал дээр зөөж авчирдаг. Шууд гадагш нь зөөж явдаг ийм л компани шүү дээ. Ямар ч татвар төлдөггүй. Монгол Улсад ямар ч ашиггүй. Уг нь хуулийн дагуу бусад аж, ахуйн нэгжүүд олборлосон алтаа Монголбанкинд дэлхийн зах зээлийн үнээр тушаах ёстой. Бороо голд компани шууд гадагш нь зөөдөг. Бороо голд компанийн толгой компани болох Канадын Центерра голд компани гэж байдаг. Бороогийн алтны ордын хилээс цаашаа Хүдэр, Ерөө гээд үргэлжлээд явдаг. Доошоо Төв аймгийн Жаргалант, Наран толгойн алтны орд мөн үргэлжлээд явдаг. Бороогоос цааш алтны нөөц бүхий тогтоогдсон орд, ирээдүй бүхий талбайнуудын ихэнхийг Центерра голд компани эзэмшиж байгаа. Харин Наран толгойн алтны орд хятадуудын мэдэлд байдаг тухай ярьж байсан юм.Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга асан Я.Содбаатар: 

Үүнд тэр үеийн Бороо гоулд компанийн ерөнхийлөгч буюу гүйцэтгэх захирал Жон Касаков: Монгол Улсад гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулийн дагуу тогтвортой байдлын гэрээ байгуулаад зарим нэг хуулийн заалт үйлчилж байна. Бидний байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээнд алт олборлох нөхцөлүүд заагдсан байгаа. Бид анхны техник эдийн засгийн үндэслэлд заагдсанаас илүү хэмжээгээр нөөц ашигласны төлбөр төлөөд байна. Мөн илүү хэмжээтэйгээр аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг төлсөн. Бас ажилчдын цалин техник эдийн засгийн үндэслэлд зааснаас хоёр дахин их төлөгдөж байна. Бид жилд түлш, цахилгаан гэх мэт ажил үйлчилгээний төлбөрт 71 сая ам.доллар төлдөг. Мөн сард татварт 3 сая ам.доллар төлдөг. Манай хайгуулын хэсэг 25 сая ам.долларыг монгол улсад оруулсан. Тогтвортой байдлын гэрээний дагуу бид алтаа экспортлох эрхтэй. Монголбанкинд алт тушаагаагүй болон 68 хувийн албан татвар төлөөгүй нь тогтвортой байдлын гэрээтэй холбоотой. Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулснаас хойш Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хууль батлагдсан. Татварын дарамт дараа нь гарч болзошгүй гэдэг үүднээс Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан. Бороо голд компанийг 68 хувийн татвар төлөөгүй, Монголбанкинд ямар ч алт тушаагаагүй гэдэг үндэслэлээр буруутгах нь буруу. Тогтвортой байдлын гэрээ болон тухайн үед мөрдөж байсан аж, ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн дагуу 2004-2006 онд зөвхөн аж, ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татвараас чөлөөлөгдсөн. Харин 2007 онд тогтвортой байдлын гэрээнд нэмэлт өөрчлөлт орсноос үүдээд Бороо голд компани 2007-2008 онд аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварт 58.1 тэрбум төгрөг төлсөн. Ер нь тус компани 2004-2008 оны хооронд татварын албанд 124 тэрбум төгрөгийн татвар төлсөн. Үүний зэрэгцээ 1999-2008 оны хооронд Бороогийн уурхайд 220 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тиймээс бид монголын алтыг 68 хувийн татваргүйгээр экспортолсон гэдэг ялд унахаас илүүтэй, Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн компанид тооцогдох ёстой. Сүүлийн үед монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр 43 тонн алт татваргүйгээр экспортолсон гэж бичээд байгаа. Үнэндээ бид өнгөрсөн хугацаанд Бороогийн ордоос 41 гаруй тонн алт гадагш экспортолсон. Экспортлох эрх нь байгаа тул бүгдийг хууль, журмын дагуу хийсэн. Тэгэхээр татварт мөнгө төлдөггүй гэх мэдээлэл нь ямар ч үндэслэлгүй юм гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байлаа.

41 тонн алтыг өнөөдрийн үнэлгээгээр авч үзвэл хэдэн тэрбумаар хэмжигдэх хөрөнгө. Бороо голд компанийн манай улсад оруулсан хөрөнгө оруулалт, төлсөн татвараас хэд дахин дахин үнэтэй баялаг. Энэ баялгийг 68 хувийн татваргүйгээр гадагш зөөчихөөд монгол улсад их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн, бас багагүй хэмжээний татвар төлсөн гэдэг үгээр монголчуудын амыг таглаж орхих нь тэр. Тухайлбал, Бороогийн ордод өнгөрсөн хугацаанд хайгуул хийж 25 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн. Үүнээс гадна, ашигт малтмалын нөөц ашигласны нөөцийн төлбөр, 2007 оноос хойш төлсөн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар зэрэгт нийт 124 тэрбум төгрөг төлсөн. Мөн монголоос 129 тэрбум төгрөгийн бараа, ажил, үйлчилгээ худалдаж авсан гэх мэдээллийг хөрөнгө оруулагч тал өгч байсан билээ. Нэг ёсондоо тэд монгол улсад 300 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэх мэдээлэл өгсөн юм. Гэхдээ тэдний монголоос олборлосон баялаг үүнээс үнэ цэнэтэй. Тиймээс тогтвортой байдлын гэрээ гадаадын хөрөнгийг монгол руу татах бус. Монголын баялгийг гадагшаа зөөсөн хэрэг мэт харагдах болов. Засгийн газар хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор татварын хөнгөлөлт үзүүлсэн ч, хэсэг хугацааны дараа тогтвортой байдлын гэрээ монгол улсад бус, хөрөнгө оруулагчдад ашигтай болж хувирсан нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, оруулсан хөрөнгөөс нь давсан баялгийг зүгээр шахуу өгөх болов. Тогтвортой байдлын гэрээний хор хохирлын ийнхүү энэ улс багагүй амссан нь энэ. Араасаа ямар үр дагавар дагуулж байгааг бас харах нь тэр. Энэ түүхийг өгүүлээд хэтэрхий оройтсон биз. Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулахдаа манай улс зарим зүйл заалтыг орхигдуулдаг нь эцэстээ өөрсдөө буруутан болж үлдэх сургамжийг ийнхүү үлдээлээ. Харин цаашид байгаа алтаа гаднынханд татваргүйгээр өгөхгүй гэх баталгаа бий болов уу.Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга н.Баттөмөр…

-Бороо голдын үлдээсэн сургамж-

Монголын эдийн засгийг хөгжүүлэх гол салбар бол уул уурхай гэж хэдэн жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн. Энэ салбарыг хөгжүүлбэл манай эдийн засаг сайжирч, иргэдийн аж амьдрал дээшилнэ гэж ярих хүн цөөнгүй. Үнэхээр энэ салбарыг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлж чадвал, монголчууд бид сайхан амьдралтай залгах нь дамжиггүй. Гэхдээ, энэ салбарыг хөгжүүлэх гэж байна гээд буруу замаар будаа тээвэл монголын эдийн засаг дээшилсэн юмгүй, иргэдийн амжиргаа сайжирсан юмгүй, байгаа баялагаа гаднынханд үнэгүй шахуу өгч, өөрсдөө хоосон хоцорч мэдэх юм. Тиймээс энэ салбарыг онцлохыг зорив. 2010 онд манай улсын жилийн төсөв үсрээд 3 их наяд төгрөг байсан бол, гадаад валютын нөөц үсрээд 1 тэрбум гаруй ам.доллараар хэмигдэж байлаа. Энэ мөнгөөр газар доорх баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжгүй гэж тухайн үед ярьцгааж байсан юм. Үүнээс хэд дахин их хөрөнгө мөнгө шаардлагатай учраас тэр юм. Тиймээс энэ салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт татах нь чухал гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлдэг. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалт татаж байна нэрийдлээр баялгаа гадныханд ашиглуулсаар ирсэн тал бий. Үүний нэг тод жишээ бол, бороогийн алтны орд юм. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших Бороогийн алтны үндсэн ордыг 15 жилийн хугацаанд ашиглана гэж Бороо голд компани Монголын Засгийн газартай 1998 оны долоодугаар сарын 6-ны өдөр тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байна. Тухайн компани олборлосон алтаа монгол улсад бус, өөрсдөө экспорлоод аваад явах боломжийг тогтвортой байдлын гэрээгээр тухайн үед бүрэн олгожээ. Уг компани бороогийн ордод үйл ажиллагаа явуулах 15 жилийн хугацаанд манай улсад чамгүй хэмжээний татвар төлөх учраас ийм хөнгөлөлт үзүүлсэн болохыг холбогдох хүмүүс ярьж байлаа. Харамсалтай нь бороо голд компани заасан хугацаанаас өмнө уг ордын нөөцийг шавхах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, бороогийн ордын 41 тонн алтыг богинохон хугацаанд олборлочихсон юм. Ер нь бороо голд компани өнгөрсөн хугацаанд манай улсад 300 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэдэг. Харин тэдэнд өгсөн баялаг 41 тонн алт юм. Эндээс монголчууд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах бус. Гадныханд байгаа баялгаараа хөрөнгө оруулалт хийгээд байгаа дүр зураг ажиглагдаж байсныг нуух юун. Өнөөдөр бороогийн алтны ордын тухай ярихад нэгэнт оройтсон сэдэв. Гэхдээ үүнээс бид сургамж авахад илүүдэхгүй юм. 

-Бороо голд 1,2 тонн алт хууль бусаар олборлов-

Бороо голд компани Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших 198а тусгай зөвшөөрөл бүхий Бороогийн ордод үйл ажиллагаа явуулж байхдаа 41 тонн алт олборлож татваргүйгээр экспортолсон гэдэг. Тус компани 2008 оноос эхлэн нуруулдан уусгах технологиор цианит натри ашиглан энэ ордын ширхэг алт бүрийг түүсэн гэх нь бий. Нуруулдан уусгах технологи нь манайдаа цоо шинэ учраас хор уршгийг нь хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Нуруулдан уусгалт гэдэг нь алтны агууламж багатай, эдийн засгийн үр ашиг муутай хүдрийг цианит натриараар уусгаж, алтыг нь ялгаж авах технологи юм. Бороо голд компани өнгөрсөн хугацаанд алтны агууламж багатай 2 сая куб хүдрээс, 1,2 тонн алт нуруулдан уусгах технологиор олборлосон байгаа юм. Энэ алтыг олборлохдоо 328 тонн цианит ашигласан болохыг албаны хүмүүс тогтоосон байдаг. Нэгэнт алт олборлохдоо цианит натри ашигласан тул ойр орчмын хөрсийг бохирдуулсан уу гэсэн асуулт урган гарч байлаа. Үүнд 2009 оны зургаадугаар сарын 27-ны өдөр тэр үеийн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга Я.Содбаатар: Нуруулдан уусгаж баяжуулах талбайн өнгөн талын, нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоорсоноос гиомебрамын үе рүү цианитын агуулга өндөртэй баяжсан уусмал нэвчиж байгаа нь, цаашдаа тухайн орчны хөрсийг онцгой хортой химийн бодис болох цианитаар хордуулж болзошгүй байна. Их таширийн гүний худгийн усанд магни 38.91 мг нэг литрт байгаа нь бороогийн ус булингартай гарах шинжилгээний хариу гарсан байгаа. Нэг литр усанд цианит 0.1 мг байна. Хаягдлын далангийн зүүн урдаас авсан шаламнаас чанарын урвалаар хийсэн шинжилгээний дүнгээр цианит бас илэрсэн байгаа. Нэг ёсны химийн бодисын хувьд хоёр газраас цианит илрээд байгаа юм. Нэг дахь нь баяжмалын уусмалын тэр нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоороод, тэгээд мембрамын хоёрдугаар үе завсраар ус орсон. Үүгээр цианит орж ирсэн байгаа юм. Хаягдлын далангийн шалам нь дээрээс цианит илэрсэн. Мөн хатуу хог хаягдлаас цианит илэрсэн байгаа. Биднийг очиж шалгах үеэр нуруулдан уусгалтын үйл ажиллагаа зогсоод үндсэндээ сар болсон. Сүүлийн хоёр сар химийн бодис нэмж хэрэглээгүй. Нэг ёсны химийн бодис байх хэмжээндээ 400 пп-тэй байх ёстой. Энэ 130 пп-тэй гарсан. Нэг ёсондоо тэнд байгаа химийн бодис нэлээд саармагжсан, концентраци нь нэлээд багассан үед очиж шинжилгээ авсан гэх тайлбар өгч байсан юм.

Бороогийн ордод шалгалт орох гэж байгааг Бороо голдынхон эртнээс мэдэж л дээ. Тиймээс байгаль орчинд хор хөнөөлтэй нуруулдан уусгалт буюу химийн бодис хэрэглэхээ түр зогсоогоод байжээ. Тиймээс 2009 оны тавдугаар сарын 8-ны өдөр ажлын хэсгийнхэн бороогийн ордод очиход өмнө нь хэрэглэсэн химийн бодис нэлээд саармагжсан байсныг холбогдох албаныхан хэлдэг. Гэсэн ч, бороогийн ордын хаягдлын далангийн шалаам, мөн хатуу хог хаягдал дээрээс цианит натри 130 пп-гээр илэрчээ. Үүний сацуу тус ордын баяжмалын уусмалын нэгдүгээр үеийн политолон хулдаас цоорсон. Үүнээс болж газрын хөрс рүү цианит алдагдаж эхэлсэн болох нь шалгалтаар тогтоогдсон түүх бий. Үүнээс болж бороогийн ордын ойролцоох Их таширын гүний худгийн уснаас цианит натри литр тутамд 0.1 мг агуулагдаж байгаа нь тогтоогдож байсан юм. Энэ нь араасаа том аюул дагуулж болзошгүй байдлыг бий болгож байсан нь нууц биш. Цианит натри устай холилдсон үедээ цианийн хүчлийг үүсгэж, улмаар ус, хоол, хүнс, амьсгалын замаар болон арьсаар дамжин хүн, мал, амьтныг хордуулдаг учраас тэр юм. Бороо голдынхонд цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор алт олборлох зөвшөөрөл аваагүй гэдгийг албаныхан хэлдэг. Тодруулбал, тухайн жилд олборлох алтны хэмжээгээ Бороо гоулд компани Ашигт малтмалын газарт мэдүүлэх ёстой. Гэтэл тэд холбогдох албаныханд мэдэгдэлгүй бороогийн алтыг олборлох явцад гарсан хаягдал шорооноос цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор 1.2 тонн алт олборлосон нь хууль бус гэж холбогдох байгууллагууд үзсэн байдаг. Нуруулдан уусгах технологиор алт олборлох зөвшөөрлийг холбогдох яамнаас аваагүй учраас мөн хууль бус үйлдэл болж таарсан. Нөгөө талаас байгаль орчинд хортой технологиор энэ алтыг олборлосон учраас мэргэжлийн хяналтынхан нуруулдан уусгах технологи ашиглахыг хориглосон юм. Яг ямар хууль тогтоомж зөрчсөн талаар тэр үеийн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дэд дарга Я.Содбаатар: Нуруулдан уусгалтын үйлдвэрийг ашиглалтанд хүлээж аваагүй. Техник эдийн засгийн үндэслэлийг батлаагүй үед ашигт малтмалын тухай хуулийн заалтуудыг буруу хэрэглэж, гэрээ байгуулж, олборлож үйлдвэрлэсэн 1.2 тонн алтыг борлуулсан нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 35.4 заалтыг зөрчсөн гэж үзэж байгаа. Нуруулдан уусгалтын үйлдвэрийн туршилтын тайланд хүдрийн бутлалтын зэргийг тогтоосон ажлыг тусгаагүй нь газрын хэвлийн тухай хуулийн 29.1 заалтыг зөрчиж байна. Нуруулдан уусгах үйлдвэрийн туршилтын ажиллагааны явцад уусмалын сангийн цоорлыг арилгах битүүмжлэх арга хэмжээ аваагүй байгаа нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 44, Байгаль орчинд нөлөөлөх үнэлгээний тухай хуулийн 6.1-ийг тус тус зөрчиж байна. Үйлдвэрлэлийн явцад хэрэглэсэн химийн бодисын ашиглалтын тайланг тогтоосон хугацаанд холбогдох газар хүргүүлдэггүй нь мөн байгаль орчны холбогдох хуулийн заалтыг зөрчсөн байна. Нуруулдан уусгалтын явцад үүсч болзошгүй цианийн хүчлийн агуулгад тавих хэмжилтийн төхөөрөмжгүй байгаа нь Байгаль орчны сайд, Эрүүл мэндийн сайд, Онцгой байдлын ерөнхий газрын даргын тушаалын тодорхой заалтуудыг зөрчиж байгаа юм гэсэн тайлбарыг тухайн үед өгч байсан нь томоохон сургамж болж хоцорсон гэхэд хилсдэхгүй.

Бороо голд компани ийнхүү зөвшөөрөлгүйгээр цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор алт олборлосон нь манай улсын цөөнгүй хууль тогтоомж зөрчсөн болохыг холбогдох албаныхан хэлдэг. Бороо голд компани зөвшөөрөлгүйгээр цианит натри ашиглаад зогсохгүй, ашигт малтмалын нөөцөд бичигдээгүй алт зөвшөөрөлгүйгээр олборлосон нь тэр үед мөн ил болсон нь энэ. Тодруулбал, энэ компани алтны агууламж багатай хүдрээс цианит натри ашиглан нуруулдан уусгах технологиор 1.2 тонн алт олборлосон байгаа юм. Энэ олборлосон алт нь ашигт малтмалын нөөцөд бичигдээгүй байсан гэдэг. Хууль тогтоомж зөрчин алт олборлож, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын ойр орчмыг цианитаар хордуулсанд нь ямар хариуцлага тооцсон бол гэдэг асуулт урган гарах нь зайлшгүй. Гэвч үүнд албаны хүмүүс энэ талаар ярихад арай эрт байна гэж тухайн үед хэлж байлаа. Гэхдээ огт арга хэмжээ аваагүй гэж хэлж бас болохгүй. Бороо голдын үйл ажиллагааг түр зогсоож, зохих хариуцлага тооцно гэж холбогдох албаныхан хэлж байлаа. Харин иргэний нийгмийн байгууллагууд хууль бусаар нуруулдан уусгаж олборлосон 1,2 тонн алтыг улсын орлого болгох ёстой гэсэн санал хүртэл дэвшүүлж байв. Энэ цагаас хойш асуудал хэний талд хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй, нам жим болсон ч энэ асуудлыг эргэн санахад илүүдэхгүй биз ээ. Бороо голд компани нэг талаас нөөц дууссан, нөгөө талаас нуруулдан уусгах технологиор алт олборлуулахгүй байгаа гэдэг үндэслэлээр тухай үед 300 гаруй ажилтнаа цомхотгосон юм. Ийнхүү тус компани ажилчдаа зуу зуугаар цомхотгож байлаа. 15 жилийн хугацаанд олборлох ёстой алтыг 7 жилийн дотор олборлож, ажилчдаа хийх ажилгүй болгож, цомхотгосон нь Бороо голд компанийн удирдлагуудын буруу байлтай. Гэтэл Бороо голд компанийн үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны дарга Баттөмөр: компанийн удирдлагуудаа зөвтгөсөн хариулт өгч байсан юм. Эндээс бороо голд компани монголын алтыг аваад, эцэстээ ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах ёстой үйлдвэрчний эвлэлээ халаасандаа бас хийчихээ юу гэсэн хардлага давхар төрж байсан юм. Ийнхүү Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших бороогийн алтны ордод үйл ажиллагаа явуулж байсан нэгээхэн компанийн түүхээс дурдахад энэ.

Гацууртын алтны орд

Стратегийн 15 орд дээр нэмж 39 ордын нөөцийг нарийвчлан тогтоож, стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулахаар тухайн үед төлөвлөж байлаа. Улмаар 2013.05.31-ний улмаар Цайдам нуур, Гацуурт, Хөшөөт, Халзан бүргэдэй, Лугийн гол, Хотгор, Мушгиа худаг гэсэн долоон ордыг стратегийн ордод нэмж оруулах тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн барьсан юм. Гэвч УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо энэ асуудлыг хэлэлцээд, Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлоготой нийцүүлэн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Тэгвэл, Засгийн газар энэ асуудлыг хэлэлцээд Халзан бүргэдэй, Хотгор, Мушгиа худаг, Лугийн гол гэсэн газрын ховор элементийн ордууд бүрэн судлагдаагүй учраас стратегийн ордод оруулахгүй байхаар болсон юм. Мон Эн Ко компанийн хөрөнгө оруулагчдын хувьд Хөшөөтийн нүүрсний ордыг стратегийн жагсаалтад оруулахгүйгээр, орон нутагтай хамтран ажиллах санал тавьсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, долоон ордыг стратегид оруулахаар төлөвлөж байсан ч, дундаасаа тав нь хасагдаж, Цайдам нуур болон Гацууртын ордыг хөрөнгө оруулагчдынх нь хүсэлтээр стратегийн ордод оруулахаар болсон юм. Тэгвэл 2014.09.25-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь тогтоох тухай хэлэлцээд, тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр тогтсон байдаг. Гацууртын ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмших Эрдэнэс-Гацуурт хамтарсан компани байгуулж, уг компанид төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 20 хувиар тогтоох саналыг Засгийн газраас УИХ-д оруулсан юм. Эрдэнэс-Гацуурт компанийн төрийн эзэмшлийн 20 хувьд ногдох 20 мянган ам.долларын санхүүжилтийг хуулийн дагуу Эрдэнэс МГЛ компаниас гаргуулахаар тухайн үед шийдвэрлэсэн байдаг. Эрдэнэс-Гацуурт компани нь холбогдох хуульд заасны дагуу төрийн оролцоотой үйл ажиллагаа явуулах зохион байгуулалтад шилжиж, энэ ордыг ашиглах хугацаанд уг төслийн санхүүжилт болон бусад зардлыг хувь нийлүүлэгчдэд ачаалалгүйгээр шийдэх үүрэг хүлээнэ гэж тухайн үед Засгийн газраас мэдэгдэж байлаа. Харин засгийн газар уг ордыг ашиглахад шаардагдах санхүүжилт босгоход дэмжлэг үзүүлж ажиллахаар болсон юм. Тэгвэл 2015 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр хавьцаа Ерөнхий сайд Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг тогтоох ажлыг эрчимжүүлэхийг Уул уурхайн сайдад үүрэг болгосон байдаг. Мөн Ноён уулыг улсын тусгай хамгаалалтанд авахыг Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайдад үүрэг болгож байсан юм. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт орших Гацууртын алтны үндсэн орд нь Сэлэнгэ аймгийн мандал сумын нутагт орших бөгөөд Улаанбаатар хотоос 180 километр, Бороогийн алтны үндсэн ордоос 45 километрт байрладаг. Энэ ордод 1970-1991 онд шороон ордын судалгаа хийж, 1992 онд олборлолт эхлүүлсэн байна. Тэгвэл 1997 онд алтны үндсэн судлыг тогтоож, 2002-2003 онд хайгуулын ажлыг эрчимжүүлж, 2004 онд нэмэлт хайгуул хийжээ. Ордын нөөцийг Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийн бүртгэлд 2005 онд бүртгэж, 2008 онд ТЭЗҮ-ийг хүлээж авсан байна. Гацууртын үндсэн ордын алтны баттай, бодитой болон боломжтой нөөцийг 50 тонноор улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэн авчээ. Энэ ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Центерра голд Монголиа компани эзэмшдэг юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий Гацууртын алтны үндсэн ордын талбайн нийт хэмжээг 3025 га байхаар Засгийн газрын хуралдаанаас тогтоосон байдаг. Ингэхдээ геологийн тогтоц, ашигт малтмалын илрэл, эрдэсжсэн цэг, эрлийн шалгуур шинж тэмдэг, ашигт малтмалын хүдэржилт байж болох талбай, уурхайн үйлдвэрлэлтэй холбоотой бүтээн байгуулалт хийх газар зэргийг харгалзан үзсэн байдаг юм. Гацууртын алтны үндсэн ордын тусгай зөвшөөрлүүд урт нэртэй хуулийн хамрах хүрээнд давхацдаг. Хэрэв энэ ордыг стратегийн ордод оруулж, 20:80 хувийн харьцаагаар төртэй хамтран эзэмшвэл, үйл ажиллагаа нь хэвийн явах бололцоотой гэж тухайн үед үзэж байсан юм.Гацууртын ордын талаар олон жилийн өмнө Бороо голд компанийн ерөнхийлөгч буюу гүйцэтгэх захирал Жон Касаков: Канадын Центерра голд компани монгол улсад хоёр охин компанитай. Бороо голд болон Центерра голд монголиа инк компаниуд Канадын Центерра голдын охин компаниуд юм. Манай үйл ажиллагаа нууц биш, олон нийтэд нээлттэй байдаг. Тиймээс гацууртын алтны ордын тухай нуугаад байх зүйл байхгүй. Алтны гацууртын ордын ашиглалтын лицензийг Центерра голд монголиа инк компани эзэмшдэг. Таны асуусанчлан Монголын Засгийн газартай тогтвортой байдлын нууц гэрээ хийх гэж байгаа юм байхгүй. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийхээр ажиллаж байгаа. Одоогоор Монголын Засгийн газраас ажлын хэсэг гараад Гацууртын хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаар ажиллаж байгаа. Гацууртын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийхдээ Монголын Засгийн газраас тавьсан шаардлага нөхцөлийг хуулийн дагуу байгуулахаар ажиллаж байгаа. Энэ гэрээг хэд хэдэн яамд хянах байх. Манай толгой компани болох Центерра голд компани Бороогийн уурхай дээр амжилттай ажилласан. Амжилттай ажилласан болохоор хувьцаа эзэмшигчид гацууртын алтны ордод дахин хөрөнгө оруулъя гэж байгаа. Монголд хөрөнгө оруулаад, монголд мэргэжлийн ажилчдыг бэлтгэх тал дээр хамтарч ажиллах хүсэлтэй байгаа. Центерра голд компани Бороогийн ордод амжилттай ажилласан тул тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид гацууртын алтны ордод хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа гэсэн тайлбарыг олон жилийн өмнө өгч байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Нэгэн түүх өгүүлэхэд, Хүннү гүрний их удирдагч Модун Шанюгаас урд хөршийн эзэн хаан хүлэг сайн морио өгөөч гэхэд, тэрбээр өгсөн байдаг. Хоёр орны найрсаг харилцааг бодолцон эрийн хийморийг илтгэдэг хүлэг сайн морио өгч байсан биз… Хөрш улсын түрэмгийлэгч хүлэг сайн морь аваад зогссонгүй, үзэсгэлэнт сайхан хатнаа өгөөч гэж Модунь шанюгаас гуйлаа. Тэрбээр, улс орон, ард түмний амгалан тайван байдлыг бодолцон хайртай хатнаа харийнханд бас л өгчээ. Хөрш улсын хаан хүлэг сайн морь, үзэсгэлэнт сайхан хатан аваад зогссонгүй. Модунь Шанюгаас эх нутгаа өгөөч гэсэн хүсэлт илгээлээ. Харин, Модунь Шаню миний монголын газар шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг гэсэн зарлиг гаргаж байсныг түүх гэрчилнэ. Эндээс бидний өвөг дээдэс, эх нутаг, газар шороогоо юу юунаас илүү эрхэмлэн хайрладаг байсан нь харагдаж байна. Өнөөдөр бидний амьдарч буй өлгий нутаг хэдэн зууны тэртээгээс, эцэг өвгөдийн маань халуун цусаар харийн түрэмгийлэгчдээс хамгаалагдан, Эзэн чингисийн үр сад бидэнд өвлөгдөн үлдсэн ариун дагшин газар билээ. Эцэг өвгөдөөс өвлөгдөн ирсэн газар шороог хойч үедээ байсан хэвээр нь өвлүүлэн өгөх учиртай. Гэтэл монголчууд бид газар нутгаа хайрлах нь битгий хэл, харийнханд лиценз эзэмшүүлж байгаа нэрийдлээр найр тавин өгсөөр олон жилийг ардаа орхилоо. Бүр Хүннүгийн булш, эд өлгийн зүйл олдсон Ноён уулын амнаас 7,5 километрийн зайд Бороо голд компанийн Гацууртын алтны үндсэн орд оршдог байх юм. Бурханаас харамлаж ирсэн Хүннүгийн газар нутагт Бороо голд компани хайгуулын болон ашиглалтын лиценз эзэмшдэг нь нэгийг бодогдуулах биз ээ.

Асгатын мөнгөний орд

-Асгат ашиглалтад орвол ажлын байр нэмэгдэнэ-

2021.05.26. Монгол Улс. Баян-Өлгий аймаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн найм дахь удаагийн сонгуульд МАН-аас ард түмнийхээ итгэл сэтгэлийг даах ноён нуруутай, төрийн тэргүүн байж чадах боловсролтой, ардын хүү Ухнаагийн Хүрэлсүхийг илгээсэн билээ. Нэр дэвшигч У.Хүрэлсүх өнөөдөр Баян-Өлгий аймгийн иргэд сонгогчидтой уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө танилцууллаа. МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Баян-Өлгийчүүд та бүхэнтэй өнөөдөр дахин учран уулзаж байгаадаа чин сэтгэлээсээ баярлаж байгаагаа илэрхийлье. Монгол Улсын баруун хязгаарт оршин суугаа Баян-Өлгийчүүд та бүхэн сүрлэг өндөр Алтай таван богдын оргил шигээ миний сэтгэлд ямагт халуун дотно байдгийг энэ сайхан уулзалтын эхэнд хэлэхийг хүсч байна. Та бүхэнтэйгээ учран золгох бүрт сэтгэл догдолж, итгэл хүсэл бадарч, урам зориг нэмэгдэж байдгийг хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улсын үндэсний цөөнх казах, урианхай, тува, дөрвөд түмэн Баян-Өлгий аймагт эвтэй түнжинтэй сайхан амьдарч, хөдөлмөрлөж байгааг харахад сэтгэл хангалуун байна. Та бүхэн туурга тусгаар монгол улсаа байгуулах үйл хэргийн үргэлжлэл домогт толбо нуурын тулалдааны баатруудын үр сад мөн. Та бүхэн эх орныхоо баруун хилийг хамгаалж, халуун амь, бүлээн цусаа харамгүй зориулсан эх оронч, дайчин хөвгүүдийн ач, гуч, үр сад билээ. Цаг төрийн ороо бусгаа цаг үед Баян-Өлгий аймгийнхан Монгол Улсын тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшлийн төлөөх тэмцлийн найдвартай суурь нь байж, гуйж дайвалгүй, талцаж хуваагдалгүй, нэгэн үзүүрт сэтгэлээр МАН-ын бодлогыг тууштай дэмжиж ирснийг та бүхэндээ хэлэхэд таатай байна гэж уулзалтынхаа эхэнд онцолсон юм.  Түүнчлэн тэрбээр өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд өмнө нь хийж байгаагүй хамгийн том бүтээн байгуулалтын ажлыг хийсэн гэдгийг онцолсон бөгөөд нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайдын ажлыг хүлээн авахад нийслэл хотын агаарын бохирдол, гурван ээлжийн сургууль, цэцэрлэгийн сугалаа, Төв цэвэрлэх байгууламж гэсэн гурван асуудал тулгамдсан байжээ. Харин Засгийн газрын оновчтой бодлогын үр дүнд нийслэл хотод өнөөдөр гурван ээлжээр хичээллэдэг сургууль байхгүй болжээ. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд улсын хэмжээнд 283 цэцэрлэгийг ашиглалтад оруулснаас Баян-Өлгий аймагт найман цэцэрлэг, 174 сургууль, 104 эмнэлгийг ашиглалтад оруулсан байна. Түүнчлэн бүтэн 20 жилийн турш агаарын бохирдлыг бууруулна гэж 800 тэрбум төгрөг зарцуулсан утааг хоёр жилийн дотор 50 хувиар бууруулсан. Иргэд сонгогчдод энэ төрлийн мэдээлэл өгсний дараа нэр дэвшигч У.Хүрэлсүх: Төрийн албанд зориг, сэтгэл чухал юм байна. Хийж бүтээе гэвэл ямар ч ажлыг хийж болдог юм байна гэдгийг бид энэ хугацаанд мэдлээ хэмээн тодотгов. Үргэлжлүүлэн тэрбээр БАЯЛАГТАА ЭЗЭН МОНГОЛ гэсэн уриа дэвшүүлж, сонгуульд оролцож байгаа бөгөөд Асгатын мөнгөний орд, Эрдэнэт үйлдвэр алдагдсан байсныг буцааж авснаа хэллээ. Би Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа 2018 оны нэгдүгээр сард Рио Тинто компанийн захиралтай уулзаж, Оюутолгой, Дубайн гэрээг Монголд ямар ч үр өгөөжгүй болсныг хэлж, гэрээг цуцалж шинэчлэхээр болсноо дуулгалаа. Хууль бусаар алдагдсан орд газруудаа төрийн мэдэлд авч, Монголын ард түмэн байгалийн баялгаасаа хүртэх их ажлын салхийг эхлүүлсэн нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхэд Өлгийн ард түмэн талархаж байгаагаа илэрхийллээ. Баян-Өлгийн аймгийн Ногоон-Нуур сумын нутагт, ОХУ-ын Алтайн хязгаартай хиллэн стратегийн орд газар Асгатын мөнгөний орд газар бий. Уг орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулбал олон мянган залуучууд ажлын байртай болохыг ч нутгийн иргэд хэлж байв. Аймгийн төвөөсөө 350 километрийн зайд орших Булган сумаас залуу үеийн төлөөлөл МАН-аас нэр дэвшигч У.Хүрэлсүхийн уулзалтад биечлэн оролцохоор зорин иржээ. Тэд хий хоосныг ярьдаггүй хийсэн ажил, хэлэх үгтэй хүн учраас дэмжиж байгаагаа илэрхийлж байв. 

-Асгатын мөнгөний ордын нөөцийг шинэчлэн тогтооно-

2022.01.21. УИХ. Төрийн ордон. Монгол Улс. Улсын Их Хурлын Үйлдвэржилтийн байнгын хорооны энэ өдрийн хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай Байнгын хорооны тогтоолын төслийг хэлэлцлээ. Хуралдаанд Засгийн газрын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон болон Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн холбогдох албан тушаалтнууд оролцсон. Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлаар Засгийн газар бусад холбогдох байгууллагад чиглэл өгөх Байнгын хорооны шийдвэрийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн танилцуулгыг Ажлын хэсгийн ахлагч, Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Аубакир хийв. Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хорооны 2020 оны 04 тоот тогтоолоор байгуулагдсан Ажлын хэсгийг Улсын Их Хурлын гишүүн Т.Аубакир ахалж, бүрэлдэхүүнд нь Г.Тэмүүлэн нарын гишүүд ажилласан юм.Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт байрлах Асгатын мөнгөний орд нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамаардаг бөгөөд 1986 оноос Асгатын мөнгөний ордын хэмжээнд явуулсан төрөл бүрийн геологи судалгааны ажлууд хийгдэж, сүүлийн хайгуулын ажил 1991 оноор дуусгавар болсон байдаг. Тус ордын нөөцийг хараахан бүрэн тогтоож амжихгүйгээр хайгуулын ажил зогссон гэдгийг Ажлын хэсгийн ахлагч танилцуулгадаа дурдаад Байнгын хорооноос байгуулагдсан дээрх Ажлын хэсэг нь тус ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг эрчимжүүлэхтэй холбоотойгоор тухайн орд байршиж буй орон нутгийн удирдлагууд болон холбогдох яамдын болон энэ талын мэргэжлийн хүмүүстэй удаа дараагийн уулзалтуудыг зохион байгуулж, тэдний санал бодлыг сонсож ажилласан гэж байлаа. 2022.01.19-ний өдөр Ажлын хэсэг хуралдаж, Асгатын мөнгөний ордыг ашиглалтанд оруулах ажлыг эрчимжүүлэх, энэ талаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгсөн Байнгын хорооны тогтоолын төслийг боловсруулж, Байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Ажлын хэсгийн хуралдаанд оролцсон гишүүд Стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон орд болох Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд үүний тулд тус ордод нэмэлт хайгуулын ажлыг гүйцэтгэн нөөцийг бүрэн тогтоох, нэмж хайгуул хийх ажлын гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг холбогдох хууль тогтоомжид нийцүүлэн 2022 оны эхний хагас жилд багтаан зарлах, мөн тус ордын нарийвчилсан хайгуулын бүс нутгийн хэмжээнд гүйцэтгэж, нөөцийг шинэчлэн тогтоох ажлыг 2024 онд багтаан хийх талаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгөх нь зүйтэй гэснийг Ажлын хэсгийн ахлагч танилцуулгадаа онцолсон. Мөн Асгатын мөнгөний ордын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон мэдээлэл хийсэн. Хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүд асуулт асууж, үг хэлсэн. Тухайлбал, тогтоолын төсөлд Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил гүйцтэтгэх болон Техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах хөрөнгийн эх үүсвэрийг Эрдэнэс Монгол ХХК хариуцан ажиллах гэсэн саналыг нэмж тусгах шаардлагатай гэснийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжлээ. Гишүүдээс гаргасан саналыг нэмж тусган Байнгын хорооны тогтоолын төслийг батлахыг хуралдаанд оролцсон гишүүд 100  хувийн саналаар дэмжив. Уг тогтоолын төсөлд Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж, нөөцийг тодотгох гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг холбогдох хууль тогтоомжид нийцүүлэн 2022 оны эхний хагас жилд багтаан зохион байгуулах, Асгатын мөнгөний ордын нарийвчилсан хайгуулын ажлыг бүс нутгийн хэмжээнд гүйцэтгэж, нөөцийг тодотгож шинэчлэн тогтоох болон баяжуулалтын технологийн судалгааг 2024 онд багтаан хийж, тус ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах бэлтгэл ажлыг хангах, Асгатын мөнгөний ордод нарийвчилсан хайгуулын ажил гүйцтэтгэх болон ТЭЗҮ боловсруулах хөрөнгийн эх үүсвэрийг Эрдэнэс Монгол ХХК хариуцан ажиллахыг Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл болгон тусгахаар болов гэжээ. 

-Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулна-

2022.03.21. Баян-Өлгий аймаг. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ, Засгийн газрын зарим гишүүний хамт Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байна. Аймгийн удирлагуудтай уулзаж нийгэм, эдийн засгийн байдал, тулгамдаж буй асуудлын талаар эхлээд мэдээлэл сонслоо. Ерөнхий сайд

• Тендерийн сонгон шалгаруулалтыг яаралтай дуусгаж хөрөнгө оруулалтын ажлыг эрчимжүүлэх,
• Ирэх тавдугаар сарын 1-нээс орон даяар эхлэх эрүүл мэндийн үзлэг оношилгооны бэлтгэл ажлыг сайтар хангах, 
• Атрын IV аянд идэвхитэй оролцохыг аймгийн удирдлагуудад үүрэг болгов.

Үүний дараа Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Баян-Өлгий аймгийн иргэдэд Шинэ сэргэлтийн бодлогоо танилцуулж, саналыг сонсов. Ерөнхий сайд Шинэ сэргэлтийн бодлогын цөм нь Монгол Улсын эдийн засгийн суурийг тэлэх, 40 их наяд төгрөгийн эдийн засгийг 3-4 дахин нэмэгдүүлэх юм. Энэ зорилгод хүрэхийн тулд Монгол Улсын хөгжлийг хязгаарлагч зургаан хүчин зүйлийг шийдэхээр Засгийн газар ажиллаж байна. Орон нутагт тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд иргэдийн оролцоонд тулгуурлах зарчмыг Засгийн газар баримтална. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Баян-Өлгий аймгийн онцлог, давуу талд тулгуурлаж, аялал жуулчлал, дэд бүтэц, аж үйлдвэрлэлийг дэмжсэн их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэх болно гэж ярилаа. Уулзалтад Баян-Өлгийн аймгийн сум бүрийн төлөөлөл болсон 400 гаруй иргэн оролцлоо. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд тус аймгийн эдийн засгийг тэлэх , ажлын байр дэмжих төслүүдэд иргэдээс санал авлаа. Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт орших Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах санал асуулгад 402 иргэн оролцож 80 хувь нь дэмжив. Ерөнхий сайд иргэдийн саналыг хүлээн авч, Шинэ сэргэлтийн бодлогын Аж үйлдвэржилтийн сэргэлтийн хүрээнд Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулан хэлэлцүүлэхийг үүрэг болголоо. Засгийн газрын өнгөрсөн долоо хоногийн хуралдаанд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон Асгатын ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах танилцуулга хийсэн юм. Үүнтэй холбогдуулан техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж, шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын асуудлыг судлан хуралдаанаар хэлэлцүүлэхийг Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн удирдлагад үүрэг болгож Засгийн газар тэмдэглэл гаргасан билээ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ уг тэмдэглэлийг Баян-Өлгий аймгийн Засаг дарга Д.Бауыржанд гардуулж өгөв. Монгол Улсын стратегийн ордуудын нэг болох Асгатын мөнгөний ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Эрдэнэс Монгол ХХК эзэмшиж байна. Боомтын сэргэлтийн хүрээнд Цагаан нуур, Даянгийн боомтуудыг авто замаар холбож, эдгээр боомтын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхийг нутгийн иргэд дэмжлээ. Цагаан нуур боомтыг 24 цагаар ажиллуулж, Даянгийн боомтыг байнгын ажиллагаатай болгож, чөлөөт бүс байгуулахаар Шинэ сэргэлтийн бодлогод тусгасан юм. Баян-Өлгий аймгийг аялал жуулчлалын дөрөвдүгээр бүс болгон хөгжүүлэх шийдвэрийг нутгийн иргэдэд танилцууллаа. Мөн Ерөнхий сайд Баян-Өлгий аймгийн иргэдийн саналд үндэслэн Алтай таван богд чиглэлд авто зам барих ажлыг 2023 оны төсвийн жилд багтаан эхлүүлэхийг Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Л.Халтарт даалгалаа. Уулзалтын үеэр иргэд орон нутагт ажилгүйдэл, инфляци, валютын өсөлт иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж буй зэрэг асуудлыг хөнджээ. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Баян-Өлгий аймгийн залуучуудын төлөөлөлтэй өнөөдөр мөн уулзаж, Алсын хараа-2050 Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын талаар ярилцлаа. Алсын хараа -2050 баримт бичиг нь 590 гаруй салангид баримт бичгийг нэгтгэсэн. Тус баримт бичигт манай улс хөгжлийн стратегиа гурван 10 жилээр тодорхойлсны эхний 10 жилийн бодлого нь Шинэ сэргэлтийн бодлого юм. Энэ бодлогыг бодитоор хэрэгжүүлэхэд залуучуудын оролцоо чухал гэдгийг Ерөнхий сайд онцоллоо. Баян-Өлгий аймаг 113.3  мянган хүн амтай. Эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй бөгөөд 2022 оны тооллогоор 2.3 сая толгой мал тоолуулжээ. Тус аймагт Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөний хүрээнд нийт 1282 иргэн, аж ахуйн нэгжид 45794,4 сая төгрөгийн зээлийг олгосон байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд маргааш казах түмний Наурызын баярын хүндэтгэлийн арга хэмжээнд оролцоно гэв.

Салхитын мөнгөний орд

-Салхитын мөнгөний ордод Эрдэнэс силвер компани үйл ажиллагаа явуулж байна-

2021.11.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Салхитын мөнгө, алтны ордын геологийн судалгаа баялаг түүхтэй. 1966 онд ЗХУ-ын геологич А.А.Храпов нар Дундговь аймгийн нутагт 1:500 000 масштабтай геологи-гидрогеологийн эрлийн ажил хийсэн байна. 1968 онд Д. Величков нар Алтанширээ, Дэлгэрэх сумын нутагт эрэл шалгалтын ажил явуулснаар Модот худагийн боржингийн байршил, түүний хувирлын бүсийг нарийвчлан тогтоож зэс, хайлуур жонш, ховор металлын эрдэсжсэн цэг, хүдрийн илэрц нэлээд хэдийг шинээр тогтоон үнэлэлт өгсөн байна. 1971 онд талбайн баруун хойт хэсэгт 1:200 000 масштабын эрэл зураглалын ажил явуулж дунд-дээд анх төрмөлийн этгүн шохойлог, доод пермийн бялхмал, доод дунд юрын этгүн, дээд юра доод цэрдийн цагаан цавын бялхмал, доод цэрдийн зүүнбаянгийн давхаргадсын этгүн болон дөрөвдөгчийн хурдас ялгасан байна. Доод-дунд юрагын настай эх газрын молассын хурдсыг амьтаны үлдэгдэлээр насыг нь тогтоож хайлуур жонш, хүрэн нүүрс, гөлтгөнө зэрэг ашигт малтмалын хүдрийн илрэл илрүүлжээ. 1979-1983 онд талбайн баруун тийш Л.В.Заботкин нар 1:200 000 масштабтай геологийн тогтоц ашигт малтмалын талаар нилээд материал цуглуулан боловсруулсан байна. Дундговийн өндөрлөгт дунд эрт төрмөлийн настай бялхмал, бялхмал-тунамал, этгүн хурдсыг тус нутгийн хэмжээнд анх ялгасан байна. Мөн Дундговийн өндөрлөгт дунд девоны настай ховор металлаг гүний чулуу өргөн тархсан, мөн Өмнөд Монголын тогтолцоонд тархсан девоны настай гүний чулуулгийг палентологийн олдвороор нас нь батлагдсан тунамал чулуулгийн харилцан байршлаар насны хязгаарыг баттай тогтоосон байна. Баруун ба Төв Монголын хэмжээнд нэг хэлбэршилд хамруулан үзэж байсан гүний чулуулгийг түрүү ба хожуу пермийн гэсэн хоёр хэвшилд багтдаг болохыг баталж хэд хэдэн гүний бүрдлийг нэг насны бялхмал чулуулагтай нэг голомтын эвшил болохыг тогтоожээ. Тус нутгийн геологийн тогтоц, тохрол маягын атираат бүтэц эргэн тохиолдох зэрэг нь уг нутгийн геологийн тогтоцыг түгээмэл тектоникийн шинэ онолоор тайлбарлах боломжийг олгосон байна.  Ажлын үр дүнд Дундговийн хайлуур жоншны бүсийг хэдэн арван километрээр өргөжүүлэн үнэт металл зэрэг ашигт малтмалын шинэ илэрц нэлээдийг тогтоосон байна. 1987-1990 онд Г.Бөмбөрөө, Ш.Лхүндэв нарын геологчид Дундговь аймгийн нутагт 1:200000 масштабтай геологи зураглал ерөнхий эрлийн ажил гүйцэтгэснээр геологийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэснээр дараагийн шатны геологийн судалгааны ажлууд эрчимжсэн байна. 2011- 2014 онуудад Ч.Нэргүй, Г.Цагаанцоож нарын геологчид Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт, Дэрэн, Гурвансайхан, Луус, Сайнцагаан сумдын нутгийг хамарсан Мандалговийн 1:50000  масштабтай геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлыг гүйцэтгэсэн байна. Дээрх олон жилийн хайгуулын ажлын үр дүнгээр илэрсэн Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг дахь Салхит нэртэй 2887.85 га талбайг хамарсан MV-021483 тоот ашигт малтмалын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн  Ашигт малтмал газрын тосны газрын Кадастрын хэлтсийн даргын 2019 оны аравдугаар сарын 14-ны өдрийн 514 тоот шийдвэрээр Төрийн өмчит Эрдэнэс Монголын охин компани болох Эрдэнэс Силвэр ресурсэд олгосон юм. Уг тусгай зөвшөөрлийн талбайн нь Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутагт орших ба Улаанбаатар хотоос урд зүгт 280 км, Дундговь аймгийн төв Мандалговь хотоос зүүн хойш 60 км, Гурвансайхан сумын төвөөс хойш 35 км зайд байрладаг байна.

-Салхитын уурхайд жишиг стандарт бий болгоно-

2022.10.06. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Уурхайн хаалт, нөхөн сэргээлтийг эрт төлөвлөж хэрэгжүүлэх нь уурхайг хаах үеийн эрсдэл болон зардлыг бууруулдаг сайн талтайг холбогдох мэргэжилтнүүд байнга анхааруулдаг. Канад улсын Гадаад Хэргийн яамнаас санхүүжүүлж буй Монгол улс: Институцийн өөрчлөлт хийх замаар эрдэс баялгийн менежментийг сайжруулах нь /МЕRIT/ төсөл, Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн хариуцан хэрэгжүүлж буй Салхитын ордын Хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах жишиг төсөлийн гол зорилго үүнд чиглэж байна. Салхитын уурхайн хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах жишиг төслийн II үе шатны хэрэгжилтийн явц, талуудын оролцоо, хамтын ажиллагааг хангах стратегийн талаарх мэдээллийг оролцогч талуудад хүргэх, санал солилцох уулзалт сар гаруйн өмнө боллоо. Уулзалтад Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн ТУЗ-ын дарга Д.Баярбат, CESO суурин төлөөлөгч Женнифер Адамс, MERIT төслийн захирал Р. Алтангэрэл болон УУХҮЯ, БОАЖЯ, АМГТГ, Усны газар, МХЕГ, Дундговь аймгийн ЗДТГ, Дундговь аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар, Мэргэжлийн хяналтын газар, Гурвансайхан сумын ЗДТГ, ИТХ, Чулуут багийн нийтийн хурлын төлөөллүүд оролцсон. Уг жишиг төслийн нэгдүгээр үе шат 2021 оны есдүгээр сараас 2022 оны дөрөвдүгээр сарын хооронд хэрэгжихдээ эрх зүйн орчны шинжилгээ, байгаль орчны төлөв байдлын судалгаа, эрсдэлийн үнэлгээ зэрэг суурь судалгаа болон уурхайн хаалтын зорилго, зорилтыг талуудын оролцоотой боловсруулах ажлуудыг хийжээ. Төслийн хоёрдугаар үе шат энэ оны зургаадугаар сараас эхэлж Канад болон олон улсын шилдэг туршлагыг Монгол Улсын хууль тогтоомжид нийцүүлэн нэвтрүүлэх, хаалтын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах, үндэсний зөвлөхүүдийн багийг /салбар бүрийн мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн техникийн баг/ сонгон шалгаруулах ажлыг хийгээд байна. Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Санхүү, хөрөнгө оруулалтын газрын захирал бөгөөд Эрдэнэс Силвер Ресурс ХХК-ийн ТУЗ-ын дарга Д.Баярбат уулзалтын үеэр Салхитын уурхайн хаалтын менежментийн жишиг төлөвлөгөөг боловсруулах, цаашид түүнийг хэрэгжүүлэхэд удирдлагын зүгээс анхаарч ажиллах болно. Мөн Эрдэнэс Монгол нэгдлийн хэмжээнд уг сайн туршлагыг нэвтрүүлэх боломжтой гэлээ. Уг төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улсад уурхайн хаалтын төлөвлөлт хийх стандарт жишиг бий болох сайн талтай гэж УУХҮЯ үзэж байгаа аж. Уул уурхайн аливаа төслийг хэрэгжүүлэхдээ орон нутгийн иргэдэд тухайн төслийн ач холбогдол, зорилгын талаар мэдээлж, оролцогч талуудын хамтын ойлголцлыг бий болгох нь хамгийн чухал тул уулзалтыг сар тутам зохион байгуулж, төслийн явц, үр дүнгээ танилцуулан, санал авч хаалтын төлөвлөгөөндөө тусган ажиллах юм гэж Эрдэнэс Монгол компаниас мэдээлэв.

-Салхит, Асгат зэрэг мөнгөний ордуудтай ч хараахан олборлолт хийгдэж үйлдвэрлэл эхлээгүй байна-

2021.11.29. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Манай улс хэдийгээр Салхит, Асгат зэрэг мөнгөний ордуудтай ч хараахан олборлолт хийгдэж үйлдвэрлэл эхлээгүй байгаа. Ер нь мөнгө нь алтны дараа ордог үнэт металлын нэг. Дэлхий нийт жилд 650 сая унци мөнгө үйлдвэрлэдэг гэх судалгаа бий. Үүн дээр 200 сая унцыг хоёрдогч түүхий эдээс гаргаж авдаг бол, 50 сая унцыг хувийн хэвшлээс худалдаж авдаг байна. Нийлээд дэлхий нийтээр 900 сая унци мөнгө үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаагаас 45 хувийг электрон барааны үйлдвэрлэлд, 30 хувийг нь үнэт эдлэл үйлдвэрлэлд, 20 хувийг нь фото аппарат үйлдвэрлэхэд, 5 хувийг хөрөнгө оруулалтын чиглэлд зарцуулдаг гэнэ. 2008 онд дэлхий нийт хамгийн их мөнгө үйлдвэрлэж түүхэнд байгаагүй дээд амжилт тогтоож байжээ. Боливи, Орос, Перу зэрэг улсууд үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлсэнтэй холбоотойгоор 680.9 сая унци мөнгө үйлдвэрлэсэн байна. Тухайлбал, Перу 118.3 сая, Мексик 104.2 сая, Хятад 82.8 сая, Австрали 61.9 сая, Чили 44.9 сая, Польш 38.9 сая, Орос 36.1 сая, АНУ 36 сая, Боливи 35.8 сая, Канад 21.5 сая унци мөнгө тус тус үйлдвэрлэсэн байна. 2009.05.06-нд гадаад зах зээлд долларын ханш бууж байснаас үүдэн цагаан мөнгөний ханш огцом өссөн үзүүлэлт гарч байсан юм. Тухайн үед Нью-Йоркийн металлын биржэд нэг унци мөнгө 15 доллар 63 центийн ханштай болсон нь сүүлийн 20 жилд байгаагүй өндөр үзүүлэлт гэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 1987 онд цагаан мөнгөний ханш ингэж өсч байжээ. Тэгвэл 2010.10.14-ний өдөр нэг унци мөнгө 24 доллар 95 цент болж, түүхэнд байгаагүй дээд амжилт дахин тогтоосон юм. Тухайн үед шинжээчид цагаан мөнгөний ханш цаашид өсч, түүхэн амжилтаа дахин эвдэж, 26 долларт хүрнэ гэж таамаглаж байсан юм. Тэгвэл Reuters агентлагийн хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр silver spot буюу унци цагаан мөнгөний ханш өмнөх өдрөөсөө 1.08 хувиар өсч, 23.38 центийн ханштай байлаа. Харин Монголбанк 2021.11.29-ний өдөр нэг грамм цагаан мөнг 2,073.07 төгрөгөөр худалдан авч байсан юм. Нэг унци 31.1 граммтай тэнцдэг. Үүгээр тооцвол, нэг унци мөнгө 64 мянга 472 төгрөгөөр худалдан авч байгаа юм. Үүнийг тэр өдрийн монголбанкны америк долларын албан ханшид хуваавал, нэг унци мөнгийг 22,62 ам.доллараар худалдан авч байсан гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк дэлхийн зах зээлийн үнээр цагаан мөнгө худалдаж авдаг юм. Гэхдээ, цэвэршүүлэлтийн зардлыг хасч тооцож цагаан мөнгө худалдаж авдаг гэдгийг энд сануулахад илүүдэхгүй. Тэр ч утгаараа, гадаад зах зээлд унци мөнгөний ханш өсвөл, дотоодын зах зээлд уг металлын ханш дагаад өсдөг. Харин дэлхийн зах зээлд уг металлын ханш буурвал, дотоодын зах зээлд дагаад буурдаг юм.  Манай улс дотооддоо уг металлыг олборлодоггүй байхад, төвбанк хаанаасаа ямар цалин цагаан мөнгө худалдаж билээ гэж гайхах хүн цөөнгүй. Үүнд товчоор хариулахад, алтанд агуулагдаж буй мөнгийг худалдаж авдаг гэж ойлгож болох талтай юм.

-Асгат, Салхитыг эргэлтэд оруулах ажил эрчимжив–

Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл, Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгаснаар эдийн засгийн өсөлтийг хангах стратегийн мега төслүүдийг хэрэгжүүлж, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг бүрэн дайчилж, ашиглалт үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд анхаарахаар болсон. Сүүлийн хоёр жилд Засгийн газраас Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд тодорхой лиценз, компаниудын хувьцааг эзэмшүүлэх замаар бодит хөрөнгөтэй болгож, тодорхой төслүүдээ хэрэгжүүлж эхэлжээ. Тухайлбал, сүүлийн 30 жилд хөрөнгө оруулагчдыг татах оролдлого хийж байсан Асгатын мөнгөний ордыг 2019 оны долдугаар сард Эрдэнэс Монгол компанийн мэдэлд шилжүүлсэн байна. Ингэснээр малталт хийж байсан босоо амуудыг нээж үйлдвэрлэлийн дээж 20 тонныг авсан бөгөөд одоогоор техник эдийн засгийн үндэслэлээ шинэчлэх зэрэг бусад ажлууд эрчимтэй хийгдэж байгаа юм. Мөн өнгөрсөн оны эхээр 6 хүртэлх сая төгрөгийн тэтгэврийн зээлтэй ахмадуудын зээлийг тэглэсэнтэй холбоотойгоор Салхитын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажил эрчимтэй, бас цаг хугацааны хувьд шахуу өрнөж байгаа юм. Уг ажлыг Эрдэнэс Силвер Ресурс компани хариуцаж, 2021 оны тавдугаар сард тэтгэврийн зээлгүй 200 орчим мянган ахмадад зориулсан Эрдэнэс бондын санхүүжилтийг олгохоор зорьсон байдаг. Улс орны хөгжилд хамгийн бодитой хувь нэмэр оруулсан ахмадууддаа байгалийн баялгийн үр өгөөжийг тэгш, шударга зарчмаар хүртээж буй төрийн бодлогын илрэл нь Салхитын мөнгөний орд хэмээн компанийн удирдлага онцолжээ.

Төмөртийн цайрын орд

Сүхбаатар аймгийн нутагт орших Төмөртэйн цайрын ордод Цайрт минерал компани үйл ажиллагаа явуулдаг. Монголын Засгийн газартай энэ компани 1998 онд тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан юм. Уг компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан эхний таван жилд татвараас 100 хувь чөлөөлөгдөж, дараагийн таван жилд татвараас 50 хувь чөлөөлөгдөж, үүнээс хойш татвараа 100 хувь төлөх ёстой байв. Энэ дагуу тус компани 2007 оноос татвараа бүрэн төлж эхэлсэн гэдэг. Гэхдээ дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж, гадаад зах зээлд цайрын үнэ хэд дахин унасантай холбоотойгоор Цайрт минерал компани бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээ зогсоож, төсөвт төлдөг татварын хэмжээ нь нэг хэсэг буурсан юм. Тухайлбал, Лондонгийн металлын биржэд 2009.02.12-нд нэг тонн цайр 1121 ам.долларын ханштай байсан бол, 2009.02.21-нд 1083 ам.долларын ханштай байсан юм. 2008 онд 3000 ам.долларын ханштай байсантай харьцуулахад, цайрын үнэ дэлхийн зах зээлд 3 дахин унаад байлаа. Энэ нь зарим аймаг санхүүгийн хүндрэлд ороход хүргэж байжээ. Сүхбаатар аймаг Төмөртэйн ордоос төсвийнхөө дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг ирсэн байдаг. Гэтэл цайрын үнэ дэлхийн зах зээл дээр унасан нь Сүхбаатар аймгийн төсөв хүндэрхэд хүргэсэн байгаа юм. Тиймээс Сүхбаатар аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг Цайрт минерал компани олборлосон бүтээгдэхүүнээ гаднын улсуудад худалдаалахаа түр зогсоож байсан юм. Тэд олборлосон бүтээгдэхүүнийнхээ үнийг дэлхийн зах зээлд өстөл нь худалдахгүй байхаар шийдвэрлэв. Цайрт минерал компани дэлхийн зах зээлд түүхий эдээ гаргахгүй байсан нь Сүхбаатар аймгийн төсөв нэг тэрбум төгрөгөөр хүндэрхэд нөлөөлсөн тал бий. Цайрт минерал компани бүтээгдэхүүнээ худалдаалахгүй байсны зэрэгцээ ажилчдынхаа 10 орчим хувийг цомхотгосон гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан юм.
Улсын болон орон нутгийн төсвийн орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлдэг энэ орд дэлхийн зах зээлийн үнэ ханшаас ихээхэн хамааралтай явж ирсэн ч, ирээдүйд ихээхэн ач холбогдолтой гэлцдэг. Сүхбаатар аймгийн нутагт орших Бичигтийн боомтын цаана урд хөрш аж үйлдвэрийн парк байгуулж, төмөр зам тавьж буй мэдээлэл олон жилийн өмнөөс гарч эхэлсэн. Энэ төмөр зам далайн боомттой холбогдох тул Бичигтийн боомтоор дамжин далайд гарч бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ гэсэн итгэл найдвар энэ нутгийханд бий ажээ. 

-Төмрийн хүдрийн зах зээл ба стратегийн орд-

2022.08.26. Монгол улс. Улаанбаатар хот.Төмрийн хүдрийн жишиг үнийг тогтоохдоо www.umetal.com цахим хуудсанд зарлагдсан Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлж байгаа FOB үнийг ашигладаг байжээ. Харин жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB үнээр тооцож ирсэн байгаа юм. Нүүрсний жишиг үнийн хувьд, Хятадын нүүрсний зах зээлийн үнийн мэдээллийн эх сурвалж болох http://en.sxcoal.com хаягнаас авч ашиглаж ирсэн гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдэр, жонш, нүүрсний жишиг үнийг FOB /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр зарлаж иржээ. Энэ үнээр тооцож, төмрийн хүдэр экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны 5 хувийн татвар авдаг. Дээр нь төмрийн хүдрийн жишиг үнэ 60-70 ам.доллараар зарлагдвал 1 хувь, 70-80 ам.доллар болвол 2 хувь, 80-90 ам. доллар болвол 3 хувь, 90-100 доллар болвол 4 хувь, 100-аас дээш ам.доллар болвол 5 хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр нэмж авч байжээ. Энэ шатлалаар 2014 оны эхний найман сарын байдлаар төмрийн хүдэр экспортлогчид ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 23.5 тэрбум төгрөг төлсөн судалгаа бий. Харин 2015 онд тэднээс 76.2 тэрбум төгрөгийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авахаар төсвийн төсөлд тусгасан байлаа. Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчдэд нийлүүлж байгаа боомтын FOB үнийг үндэслэж жишиг үнийн төсөөллийг гаргахад ийм хэмжээний татвар төлөхөөр байжээ. Хэрэв хилийн DAF үнээр тооцвол яагаад ч ийм хэмжээний татвар төлөхгүй гэж экспортлогчид тухайн үед хэлж байв. Манай улс анх 0,2 сая тонн төмрийн хүдэр экспортолж байжээ. Тэр цагаас хойш төмрийн хүдрийн экспорт нэмэгдсэн ч, удалгүй экспорт буурч эхэлсэн байна. Энэ нь Бэрэн групп, Ханги хүдэр, Тайшен девелопмент, МГМК, Цахир цагаан гол, Чин хаш, Жинтайхэ, Жүтайюуан, Зө-Юүе зэрэг есөн компани олборлолт, баяжуулалт, экспорт хийгээгүйтэй холбоотой байлаа. Харин Алтайн хүдэр, Анхай интернэшнл, Төмөртолгой, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Жинхуа орд, Засагч чандмань, Инфинитиспейс, Лутчулуу, Монголросцветмет, Эрдэс групп, Болдтөмөр ерөө гол, Фокус металл зэрэг 12 компани экспорт хийсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, хэдэн жилийн өмнө үйл ажиллагаа явуулахаар 21 компани төлөвлөгөө гаргаснаас 9 нь зах зээлийн болон бусад шалтгааны улмаас үйл ажиллагаа явуулаагүй байна. Харин 12 нь үйл ажиллагаа явуулж урд хөрш рүү төмрийн хүдэр экспортолсон байдаг. Тэд мөн ондоо 11 гаруй сая тонн төмрийн хүдэр олборлохоор төлөвлөснөөс, тухайн оныхоо эхний найман сарын байдлаар төлөвлөгөө нь ердөө 37 хувьтай байжээ. Ашигт малтмалын газрынхан үйлдвэрлэгчид мөн оны эхний найман сард 4,7 сая тонныг олборлож, 289 сая ам.долларын өртөг бүхий 3.7 сая тонн бүтээгдэхүүн экспортолсон гэх судалгааг танилцуулж байлаа. Үүгээр тооцвол, экспортлогчид нэг тонн бүтээгдэхүүнээ 78 ам.долларын дундаж ханшаар худалдсан байх барагцаа тоо гардаг. Харин экспортлогчид нэг тонн төмрийн хүдрийг 52 ам.доллараар хятадын худалдан авагчдад нийлүүлсэн гэж мэдэгдэж байв. Өөрөөр хэлбэл, манай улс 131-р тогтоолын дагуу, Австралийн төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчдээс Хятадын ган үйлдвэрлэгчид нийлүүлдэг боомтын FOB үнээр жишиг үнэ зарлаж, үүгээр тооцож төмрийн хүдэр экспортлогчдоос ашигт малтмалын нөөц ашигласны 5 хувийн татвар авч байжээ. Үүн дээр өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны 5 хүртэлх хувийн татварыг нэмж авч байсан юм. Гэтэл үйлдвэрлэгчид Эрээн болон Бургастайн DAF /барааны үнэ, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байжээ. Зарим тохиолдолд EXW /уурхайн амны үнэ, уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр бүтээгдэхүүнээ хямдаар худалдаалдаг байсан аж. Гэх мэтчилэн DAF болон EXW нөхцлөөр хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж үзэн жишиг үнийг FOB нөхцлөөр зарлаж, Ашигт малтмалын болон Өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авдаг байсан аж. Нэг ёсондоо, хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг байжээ. Тиймээс төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид жишиг үнэ тооцох энэ аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байсан юм.

-Энэтхэгийн жишиг үнийг төмрийн хүдэр экспортлогчид санал болгов-

Тэр үеийн Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Баяраахүү: Сангийн яам ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр тооцох жишиг үнийг үндэслэлгүй өндөр тогтоож, төлбөрийг америк доллараар тооцож, Монголбанкны ханшаар авч байгаа нь буруу. Тиймээс бидний тавьсан саналыг Сангийн яам хүлээж авах шаардлагатай байна хэмээн хэлж байлаа. Нэг ёсондоо, хилийн хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, боомтын өндөр үнээр нийлүүлсэн гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авах ёсгүй гэж үзэж байсан юм. Тухайн үед Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбоо: БНХАУ төмрийн хүдрийн томоохон хэрэглэгч, бас худалдан авагч. Тэгвэл хятадын бүтээн байгуулалт 2020 оноос саарахтай зэрэгцээд, төмрийн хүдрийн хэрэглээ буурах төлөвтэй байна. Тиймээс төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгч томоохон компаниуд 2025 оноос хойш төмрийн хүдрийн олборлолт, экспортын талаар бизнес план гаргахгүй байгаа. Бидэнд төмрийн хүдрээ борлуулах 10-хан жилийн зах зээл байна. Тиймээс ч, төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид жишиг үнэ тооцох аргачлалыг шинэчлэн боловсруулах хэрэгтэй гэж үзэж байлаа. Тухайлбал, олон улсын мэдээллийн эх сурвалжуудын жагсаалтыг гаргаж, тэдгээрээс манай орны нөхцөлд ашиглаж болох үнийн эх сурвалжийг тодорхойлох хэрэгтэй гэсэн саналтай байсан юм. Манай улстай ойролцоо Энэтхэгийн төмрийн хүдрийн үнээр жишиг үнээ тогтоож татвар авах хэрэгтэй гэсэн саналыг Монголын төмөрлөг үйлдвэрлэгчдийн холбооноос  гаргаж, Уул уурхайн ямаар дамжуулан Сангийн яаманд хүргүүлж байсан талтай. Ийнхүү хилийн DAF үнэ, боомтын FOB үнийн зөрүүгээс үүссэн татварын асуудлаас болж, үйлдвэрлэгчид болон Сангийн яамны хооронд үл ойлголцол гарч, дунд нь уул уурхайн яам зуучлагч хийж байсан билээ. Тухайн үед Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга Б.Батхүү: Төмрийн хүдрийн үнэ уналттай байгаа учраас гэрээний үнээр тооцохоор ярилцаж байгаа. Гэхдээ одоогийн байдлаар жишиг үнэ баримталсан хэвээрээ байна. Цаашид зах зээлийн үнээс хамаарч, жишиг үнийн журамд ямар өөрчлөлт орох нь шийдэгдэнэ гэсэн тайлбар өгч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдэр үйлдвэрлэгчид гэрээний үнээсээ татвар төлөх санал гаргасан ч, энэ асуудал шийдэгдэлгүй багагүй хугацаа өнгөрсөн юм. Харин хожим Уул уурхайн яамны бодлогын хэлтсийн мэргэжилтэн Ачитсайхан: Жишиг үнийн энэ асуудлыг хэзээ шийдвэрлэх талаар тодруулахад, Энэтхэгийн төмрийн хүдрийн үнийг жишиг болгохоор төлөвлөж байна. Энэ асуудал шийдэгдэх байх гэсэн хариултыг 2014 оны сүүлчээр өгч байлаа. Монголын баруун бүсийн төмрийн хүдрийн экспорт Бургастай боомтоор, бусад экспорт Замын- Үүдийн боомтоор хийгддэг. Монголын баруун бүс болон БНХАУ-ын баруун хойд мужуудын дэд бүтцийн хөгжил сул байсан нь аливаа тээврийг газраар хийхээс өөр аргагүй байдалд хүргэж, бүтээгдэхүүний үнийг бууруулах үндсэн шалтгааны нэг болж байжээ. Мөн Монголын Бургастай, Хятадын Лаоемиао хилийн боомтуудын хөгжил сайнгүй байснаас гаалийн агуулахын төлбөр өндөр, олон улсын тээвэрлэлт хийх боломжтой компаниудын тоо цөөн зэрэг үнэ бууруулах бас нэг шалтгаан болж байжээ. Эдгээрийн улмаас манай улсын төмрийн хүдрийн үнэ жишиг үнэд хүрдэггүй байсан аж. Төмрийн хүдрийн жишиг үнэ

-Манай улсад төмрийн хүдрийн боломжит нөөц 1 тэрбум тонноор хэмжигдэж байна-

Манай улсад 40 орчим төмрийн хүдрийн орд бүртгэгдсэн байдаг. Ашигт малтмалын газрын Хар төмөрлөг, өнгөт металл хариуцсан мэргэжилтэн Батмөнх: Эдгээрийн тогтоогдсон нөөц нь 660 сая тонн бол, таамаг нөөц нь 1 тэрбум тонн болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хэлж байлаа. Манай улсын төмрийн хүдрийн ордын 70-80 хувийг гадаад, дотоодын аж ахуйн нэгжүүд ямарваа нэг байдлаар ашиглаж эхлээд байгааг тэрбээр мөн хэлж байсан юм. Тухайлбал, манай улсад төмрийн хүдрийн ордуудад олборлолт явуулдаг 60 орчим компани байдгаас 41 нь экспорт хийж байжээ. Тухайлбал, Бэрэн групп, Ханги хүдэр, Тайшен девелопмент, МГМК, Цахир цагаан гол, Чинхаш, Жинтайхэ, Жүтай юуан, Зө-Юүе, Алтайн хүдэр, Анхай интернэшнл, Төмөр толгой, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Жинхуа орд, Засагч чандмань, Инфинити спейс, Лут чулуу, Монголросцветмет, Эрдэс групп, Болд төмөр ерөө гол, Фокус металл зэрэг компаниуд төмрийн хүдрийн экспорт хийдэг гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Ингэхдээ 2005 оноос төмрийн хүдрийн олборлолтоо эхлүүлсэн бөгөөд энэ цагаас хойш жил ирэх тусам уг түүхий эдийн экспорт нэмэгдэж иржээ. Анхны жил 178 мянган тонныг экспортолсон бол, 2020 оны эхний найман сард 5,6 сая тонныг экспортолсон байх жишээтэй. Үндэсний аудитийн газрын гүйцэтгэлийн аудитийн газрын дарга Баттуяа: Манай улс төмрийн хүдрээс экспортын татвар авахгүйгээр зөвхөн гаалийн бүрдүүлэлтийн хураамж авдаг байсан. Татвар бараг авдаггүй атлаа энэ төрлийн түүхий эдээ дэлхийн зах зээлээс хоёр дахин бага үнээр худалдаалж ирсэн учраас төмрийн хүдрийн экспорт жил ирэх тусам нэмэгдэж байсан болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, жишиг үнэ тарласан, ашигт малтмалын нөөц ашигласны болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төрөхөөс өмнө гэсэн үг юм. Төмрийн хүдэр экспортлогчид нэг тонн төмрийн хүдрээ 2011 онд 62 ам.доллар, 2012 онд 82 ам.доллар, 2013 онд 99 ам.доллар, 2014 онд 78 ам.долларын дундаж ханшаар худалдаалсан тоо баримт бий. Энэ нь ямагт дэлхийн зах зээлийн ханшаас доогуур байжээ. Дээр нь гадаад зах зээлд нийлүүлдэг төмрийн хүдэрт агуулагдаж байгаа алт, зэс, мөнгө зэрэг эрдэс бүтээгдэхүүнээ нэгэн үе тодорхойлохгүйгээр гаалиар нэвтрүүлдэг байжээ. Тиймээс манай улс нэг талаас экспортод гаргаж байгаа төмрийн хүдэрт агуулагдаж буй алт, зэс, мөнгөний агуулгыг тогтоох шаардлагатай тулгарсан. Нөгөө талаас төмрийн хүдрээ боловсруулах шаардлагатай тулгарсан юм. Хэдийгээр боловсруулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг цөөхөн компани байдаг ч, тэд баяжуулалт хийхээс хэтрэхгүй байгаа бөгөөд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй юм. Энд Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутагт орших Таян-Нуурын ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Алтайн Хүдэр компанийг нэрлэж болох юм. Мөн Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутагт орших Баянголын ордод Болд төмөр ерөө компани 2004 оноос хайгуулын ажил хийж 132 сая тонн төмрийн хүдрийн нөөц тогтоожээ. Харин 2007 оноос тус компани төмрийн хүдэр олборлож, баяжуулж, экспортолж эхэлсэн байна. Төмөртэйн ордын тухайд 229 сая тонн төмрийн хүдрийн нөөцтэй бөгөөд жилд 5 сая тонн хүдэр олборлох хүчин чадалтай юм. Тус уурхай 2014 онд хуурай соронзон баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулж сүүлийн зургаан жил 11 сая тонн хүдэр олборложээ. Гэх жишээтэй төмрийн хүдрийн орд түшиглэсэн цөөн тооны үйлдвэрүүд байдаг ч, тэд баяжуулалт хийхээс хэтрэхгүй байгаа юм. Тиймээс манай улс өнгөрсөн хугацаанд аргагүйн эрхэнд төмрийн хүдрээ экспортолж иржээ. Төмрийн хүдрээ экспортлоод, эргүүлээд төмөр хийц импортолдог энэ байдлаас салж, төмөрлөгийг үйлдвэртэй болох цаг болсон гэдгийг мэргэжилтнүүд олон жилийн өмнөөс хэлж, ярьж, зөвлөсөөр ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, төмрийн хүдрээ түүхийгээр нь экспортлох бус, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх шаардлагатайг мэргэжилтнүүд нэгэн дуугаар илэрхийлсээр олон жилийг ардаа орхисон билээ. Уул уурхайн яам ч Монгол төмөр хөтөлбөрийг боловсруулж, төмрийн хүдрийн боловсруулалтын түвшинг дээшлүүлэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж, дотоодын хэрэгцээгээ хангаж, улмаар экспортлох хүчин чадал бүхий гангийн үйлдвэр байгуулах зорилт тавьж ажилласан байдаг. Тэр ч үүднээс төмрийн баяжмал үйлдвэрлэл болон барилгын арматур үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж Засгийн газар Чингис бондын хөрөнгөнөөс 50 сая ам.доллар зарцуулахаар шийдвэрлэж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

-Харанга ресурсес төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв-

Төмрийн хүдрийн хайгуул хийдэг Харанга айрон компани Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дундговь, Дорноговь аймгуудад Сүмбэр, Төмөртэй худаг, Хөндлөн, Шавдал, Сэлэнгэ төслүүд хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгийг босгох зорилгоор Харанга айрон компани 2010.12.09-нд Австралийн хөрөнгийн биржэд Харанга ресурсес лимитед нэрээр бүртгүүлсэн байдаг. Ингэхдээ, тус компани анхдагч зах 125 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 20 центийн нэрлэсэн үнээр гаргаж 25 сая доллар босгосон байдаг. Үүний 22 сая долларыг хоёр жилийн хугацаанд дээрх таван төсөлд зарцуулна гэж Харанга айрон компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Д.Ачит-Эрдэнэ тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Төмрийн хүдрийн хайгуулын Сэлэнгэ төсөл нь 11334, 11335, 11336, 11337, 11338 гэсэн таван хайгуулын талбайд явагддаг. Тус талбай нь монгол улсын төмрийн хүдрийн томоохон ордууд болох Ерөө гол, Төмөртэйн ойролцоо оршдог гэдгээрээ онцлог. Тус компанийн геологийн судалгаагаар төмрийн хүдрийн хайгуулын талбай нь Ерөө гол, Төмөртэй, Төмөр толгой зэрэг томоохон ордуудыг холбож байгаа нь мөн тогтоогджээ. Тиймээс тус компанийн явуулж буй төслийн дүнд төмрийн хүдэр олдох найдвар өндөртэй гэж Харанга ресурс компанийнхан үздэг юм. Төслийн Баянцогт талбайд алмазан өрөмдлөг хийхэд төмрийн эрдэсжилтийн огтлолцлын шинж тэмдэг илэрсэн байна. 2008 онд Баянцогтын талбайд өрөмдлөг хийхэд яг ийм шинж тэмдэг илэрч байжээ. Тиймээс тус компанийнхан Баянцогтын талбайд 4000 метрийн гүнд алмазан өрөмдлөг хийхээр төлөвлөж байсан нь саяхан. Ер нь тус талбайд 25 метрийн өрөмдлөг хийхэд 35.5 хувьд нь төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Өмнө нь 25 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 31.6 хувийн төмөр, 28 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 30.5 хувийн төмөр илэрч байжээ. Сэлэнгэ төслийн Дунд булаг талбай нь Баянцогтоос 2,5 километрийн зайд орших бөгөөд сүүлийн судалгаагаар төмрийн эрдэсжилт явагдаж байгаа нь тогтоогдсон байдаг. Харанга ресурс компаниас Сэлэнгэ  төслийн талбайд явуулсан соронзон зургаар Дунд булагийн талбайд 600 метрийн гүн бүхий 1,2 километр газарт ер бусын соронзон илэрсэн гэдэг. Сэлэнгэ төслийн Өндөр ухаа талбай нь Дунд булагаас нэг километрийн зайд орших бөгөөд мөн ер бусын илэрцтэй. Гэхдээ Дунд булагт илэрсэн шиг биш гэнэ. Дунд булагийн судалгааны дүнгээс шалтгаалж Өндөр ухаад туршилт явуулах эсэхээ шийднэ гэж тус компанийнхан олон жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Өмнө нь Дунд булаг болон Өндөр ухаад өрөмдлөг хийж байсан юм. Сэлэнгэ төсөл дэх Хүйтэн голын талбай нь Өндөр ухаа болон Дунд булагаас 6 километрийн цаана юм. Энэ талбай мөн соронзон геофизикийн аномалтай холбоотой. Өмнө нь явуулсан судалгаагаар 14 метрийн гүнд 40,6 хувийн төмрийн агуулгатай. 13 метрийн гүнд 39,4 хувийн төмрийн агууламж байгаа нь тогтоогджээ. Эрдэсжилтийн хэмжээг тогтоож, өрөмдлөгийн огтлолыг баталгаажуулан дараа дараагийн өрөмдлөгийг төлөвлөж байжээ. Ер нь Сэлэнгэ төслийн талбай нь маш их хэмжээний төмрийн хүдэртэй. Төмөр замын дэд бүтэцтэй ойр гэдгээрээ давуу талтай аж. Тус төсөл нь монголын төмөр замаас 20 километрийн зайд, Шарын голын гал тэрэгний буудлаас 40 километрийн зайд оршдог байна. Шавдал лицензийн талбай нь Сүхбаатар аймгийн төв Баруун Уртаас 10 километрийн зайд оршдог. Шавдалын ойролцоо Баруун урт хотыг дайрч, зүүнээс баруун тийш төмөр зам барихаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө лицензит талбайн гол хэсэгт 20 цооногт туршилтын өрөмдлөг хийсэн. Үүний 10 цооногт төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Ингэхдээ гурван цооногт төмрийн хүдрийн агууламж 28 хувьтай гарсан бол, бусад цооногт 15 хувьтай гарсан байна. Эхний энэ өрөмдлөгөөр Шавдалийн төмрийн хүдрийг эдийн засагт эргэлдүүлж болох дүгнэлтийг тус компани хэдэн жилийн өмнө гаргажээ. Тусгай талбай дахь соронзонгийн тойм хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд үр дүнг дараах байдлаар дүгнэжээ.

• Хайж буй эрдэс тусгай талбайн хэсэгт байна.
• Соронзон зургаас харахад өрөмдлөг хийх гол хэсэг баруун хэсэгт байж болзошгүй

Тиймээс Харанга ресурс компани Шавдалийн лицензийн хүрээнд өрөмдлөгийг баруун талд болон бусад боломжит газруудад хийх шаардлагатай гэж үздэг юм. Сүмбэр төсөл нь Өмнөговь аймагт оршдог. Ханги Мандал хилийн боомтоос 50 километрийн зайд оршдог бөгөөд төмрийн хүдрийн Агаруут ордын зэргэлдээ оршдог. Сүмбэрийн өрөмдлөгийн ажил хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд төмрийн хүдэр байж болох хоёр хэсэгт гурван туршилтын өрөмдлөг хийгдэж байжээ. Лабораторийн шинжилгээгээр төмөр болон марганцын эрдэсжилт өрөмдлөгийн явцад илрээгүй. Тиймээс энэ тусгай зөвшөөрлийн талбайд дахин туршилт хийх хэрэгтэй гэж үзсэн юм. Ойролцоо нь төмрийн хүдрийн Агаруут болон Элстэй оршдог учраас тэр юм. Дундговь аймагт төмрийн хүдрийн хайгуулын хоёр тусгай зөвшөөрлийн хүрээнд Төмөртэй худаг төсөл явагддаг. Төсөл нь дэд бүтэцтэй ойр. Чойрын төмөр замын терминалаас 180 километрийн зайд оршдог. Төмөртэй худаг дахь эхний өрөмдлөг олон жилийн өмнө дууссан байдаг. 47 цооногт нийт 3790 метрийн гүний өрөмдлөг хийснээс 14907 тоот хайгуулын лицензийн өмнө талд хайж буй зүйл нь илэрсэн гэлцдэг. Ер нь нийт талбайн өрөмдлөгөөс 6 талбайд төмрийн хүдэр 15 хувийн агууламжтай байгаа нь тогтоогдсон. Дараагийн өрөмдлөгөөр тухайн бүсийн гүн дэх төмрийн эрдэсжилтийн зэрэглэлийг шалгаж баталгаажуулах үлдээд байлаа. Ер нь тус талбайд хийсэн соронзонгийн зураглалаар багагүй хэмжээний төмрийн хүдрийн нөөцтэй болох нь ажиглагдсан аж. Хөндлөн төсөл нь 26 километр квадрат талбайг хамрах хайгуулын нэг тусгай талбайн хүрээнд хийгдэж буй. Хэнтий аймагт оршдог бөгөөд өмнөх геологийн хайгуулын судалгаагаар төмрийн хүдрийн агууламж 51 хувьтай байгаа нь тогтоогдсон. Геологийн хайгуулын болон соронзон орны зураглал мөн хийгдсэн аж.Haranga iron компани Австралийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах үеэр тус компанийн ТУЗ-ын гишүүн Д.Ачит-Эрдэнэтэй хийсэн ярилцлага…

-Дархан-Уул аймагт хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэл хөгжүүлнэ-

Манай улсад тогтоогдсон төмрийн хүдрийн нөөцийн тал хувь нь Сэлэнгэ болон Дархан-Уул аймагт төвлөрч буй. Тйимээс Уул уурхайн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Жигжид: Боловсруулах үйлдвэрийг төмрийн хүдрийн бүсэд барьж байгуулах нь оновчтой гэж үзэж байлаа. Тэр ч үүднээс Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хүнд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, эрдэс түүхий эдийн боловсруулалтын түвшинг ахиулах, хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийг Дархан-Уул аймагт хөгжүүлэхээр тусгаад байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг түшиглэн хэрэгжүүлж байгаа Уул уурхай, металлургийн цогцолбор байгуулах төслийг цаашид дэмжиж, Монгол гангаар улсаа хөгжүүлэхээ илэрхийлсэн байдаг. Улсдаа анхдагч энэ үйлдвэр 1990 онд уул уурхайн олборлолт, боловсруулалт, төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, гадаад дотоод худалдаа эрхлэх чиглэлээр байгуулагджээ. Гложекс холдинг компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Л.Наранбаатар: Ганц байгаа Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр харамсалтай нь баяжмалаас бус, хаягдал төмрөөс эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байгаад асуудлын гол нь оршиж байсныг хэлдэг. Энэ үйлдвэр жилд 121 мянган тонн хаягдал төмөр хайлж, 108 мянган тонн бэлдэц үйлдвэрлэн, 100 мянган тонн цувимал үйлдвэрлэдэг. Үйлдвэрийн ган хайлуулах хэсэгт 2017 онд даралтаар боловсруулах технологи ашиглан хагас өөрөө нунтаглагч термийн ган бөмбөлөг үйлдвэрлэх технологийг нэвтрүүлж, бүрэн автомат тоон удирдлагын систем бүхий Евро стандартыг нэвтрүүлсэн байна. Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй 150 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийг Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр дэмжиж ажиллахаа мөн илэрхийлээд буй. Ингэхдээ арматурыг дотооддоо үйлдвэрлэж, чанартай бүтээгдэхүүнийг барилгын компаниудад нийлүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Ерөнхий захирал М.Отгонбаяр, Кью Эс Си компанийн Гүйцэтгэх захирал Э.Шижир нар Уул уурхай, металлургийн цогцолбор байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхэд тулгамдаж буй эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэр, орон нутгийн газрын асуудлыг шийдвэрлэж өгөхийг хүссэн байдаг. Харин Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон эдгээр асуудлыг холбогдох яам, орон нутгийн удирдлагатай ярилцаж, богино хугацаанд шийдвэрлэх боломжтой талаар хариу мэдэгдсэн байдаг юм. Түүнчлэн Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн ган бөмбөлөгийн худалдан авалтыг дэмжиж ажиллахыг Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлагад уламжлахаа мэдэгдэж байсан билээ. Нийслэл хот, орон нутагт барихаар төлөвлөсөн орон сууцны төслүүдэд шаардлагатай дэд бүтцийн санхүүжилтийг шийдэхэд Засгийн газар онцгой анхаарч байгаа. Гол бараа, материалын нэг болох арматурын дэлхийн зах зээл дэх үнэ хоёр дахин нэмэгдсэн нь бүтээн байгуулалтад бэрхшээл учруулж байгааг Барилга, хот байгуулалтын яамнаас танилцуулдаг. Монгол Улс 2020 онд 240 мянган тонныг импортоор оруулж, 12 мянган тонныг дотооддоо үйлдвэрлэсэн бол, энэ оны тавдугаар сарын байдлаар 50 мянган тонн арматур оруулж, 5,000 тонныг үйлдвэрлэжээ. Салбарын яамны мэдээллээс үзвэл энэ онд 220 мянган тонн арматурын хэрэгцээ байгаа. Ирээдүйд энэ хэрэгцээг дотоодоосоо хангах зорилт тавьж байгаа юм. Тодруулбал, У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед эхлүүлсэн 150 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийн төмөр, арматурын хэрэгцээг дотоодоосоо хангахаар зорилт тавьсан билээ.

-Дархан төмөрлөгийн үйлдвэрийн ажилчидтай уулзав-

2022.04.16. Сангийн яам. Монгол улс. Засгийн газраас Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн концессын гэрээг цуцалж төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргасан. Засгийн газрын шийдвэрийг УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан үйлдвэрийн ажилчдад танилцуулсан юм. Концесс эзэмшигч Кью Эс Си компани нь гэрээний үүргээ биелүүлээгүй, жилд 500 мянгаас доошгүй тонн хүчин чадал бүхий шууд ангижруулсан төмрийн үйлдвэр барих, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр ТӨХК-ийн хүчин чадлыг жилийн 300 мянган тоннд хүргэх өргөтгөл, шинэчлэл хийх, төмрийн хүдэр боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах, зэрэг ажлыг хэрэгжүүлээгүй нь гэрээг цуцлах үндэслэл болсон гэж үзсэн байгаа юм. Цаашид засгийн газар үйлдвэрийн удирдлага, менежментийг сайжруулж, дотоодын төмөрлөгийн хэрэгцээг тодорхой хэмжээгээр хангах, үйлдвэрлэлийн ажлыг тогтмолжуулахад анхаарч ажиллана гэдгийг  Сангийн сайд Б.Жавхлан тухайн үед онцолсон байдаг. Мөн үйлдвэрийн ажилчдыг халахгүй, цалин хангамжийг бууруулахгүй гэдгийг хэлсэн юм. Ажилчдын цалин хангаж, нийгмийн асуудлыг сайжруулах талаар үйлдвэрийн үйлдвэрчний эвлэлийн төлөөлөлтэй мөн уулзалт хийсэн байдаг. Дархан төмөрлөгийн үйлдвэрийн ажилчдын хувьд төрийн мэдэлд шилжиж байгаад баяртай байгаагаа хэлж байв. Мөн тоног төхөөрөмж, парк шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага тулгарсан гэдгийг онцолж байсан юм.

-Жоншны зах зээл-

2022.08.26. Монгол улс. Улаанбаатар хот.Дэлхий дээр хагас тэрбум тонн хайлуур жоншны боломжит нөөц бий гэсэн судалгаа байдаг. Харин яг тогтоогдсон нөөц нь 240 сая тонн юм.
Манай улс жоншны нөөцөөрөө Өмнөд Африк, Мексик, Хятадын дараа дөрөвдүгээрт бичигддэг байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн нийт нөөцийн 9 хувь буюу 22 сая тонн нь манай улсад тогтоогдсон байна. Энэ нөөцийн 93 хувь нь Дорноговь, Хэнтий, Дунговь, Өмнөговь гэсэн дөрвөн аймагт байдаг аж. Үлдэх хувь нь Сүхбаатар, Дорнод, Өвөрхангай, Төв аймагт тогтоогджээ. 2014.10.01-ний байдлаар дээрх аймгуудад энэ чиглэлээр нийт 132 компани үйл ажиллагаа явуулж байсан юм. Тэдний дийлэнх нь гар аргаар жонш олборлож байсан бол, 43 нь уурхайн чиглэлээр, 17 нь баяжуулах үйлдвэрийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Уурхайн болон үйлдвэрлэлийн чиглэлээр Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж ирснийг энд дурдаж болно. Монголросцветмет компанийн Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр Улаанбаатар хотоос 310 километрийн зайтай, Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр суманд байрладаг. Бор өндөрийн уурхай 1985 онд ашиглалтад орсон бөгөөд жонш, төмрийн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Бор-Өндөрийн уурхай ашиглалтад орсон цагаас хойш техникийн шинэчлэл хийгдээгүй явж иржээ. Тиймээс 2007 оноос тус үйлдвэрт техникийн шинэчлэл эхлүүлсэн юм. Үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг шинэчилснээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтийг 20 хувиар нэмэгдүүлж, эрчим хүчний зарцуулалтыг 25 хувиар бууруулсан болохыг тус үйлдвэрийнхэн 2009.11.28 хавьцаа хэлж байсан юм. Бор-өндөрийн уурхай жилд 500 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай байсан бол, техникийн шинэчлэл хийснээр жилд 600 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин  чадалтай болжээ.

-Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадал-

Монголросцветмет компанийн мэдээллээр 2018.04.05-ны өдрийн байдлаар жоншны үйлдвэр нь жилд 550-600 мянган тонн хүдэр олборлох хүчин чадалтай. Үүнд:

• Бор-Өндөрийн далд уурхай жилд 230 мянган тонн хүдэр
• Хөшөөт, Адагийн далд уурхай жилд 150 мянган тонн хүдэр
• Хөх Дэлийн ил уурхай жилд 60 мянган тонн хүдэр
• Өргөний ил уурхай жилд 100 мянган тонн хүдэр тус тус олборлох хүчин чадалтай
• Тэгвэл Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэр жилд 550-600 мянган тонн хүдэр боловсруулж, 110-120 мянган тонн ФФ-95, ФФ-97 маркийн флотацийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэжээ.

Төмрийн үйлдвэрийн Баргилт цех нь жилд 2.4 сая тонн төмрийн хүдэр олборлох хүчин чадалтай ил уурхай аж.

• Жилд 400 мянган тонн хүдэр боловсруулж 180 мянган тонн 52%-ийн агуулгатай хуурай төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай хуурай соронзон баяжуулах төхөөрөмж
• Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэр жилд 550-600 мянган тонн хүдэр боловсруулж 240 мянган тонн 65%-ийн агуулгатай нойтон төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. 
• Өөрөөр хэлбэл, сард 40 мянган тонн хүдэр боловсруулж, 20 мянган тонн 65%-ийн агуулгатай нойтон төмрийн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай

-2008-2009 оны хямралын үед Монголросцветмет компани ашигтай ажиллав-

2008-2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед дийлэнх үйлдвэрүүд алдагдалтай ажиллаж байхад, Монголросцветмет компани ашигтай ажилласан байдаг. 2008 онд тус компанийн борлуулалтын орлого өмнөх оноосоо 40 гаруй хувиар буюу 10 тэрбум төгрөгөөр өссөн бол, цэвэр ашиг нь 700 орчим сая төгрөгөөр өссөнөөс харж болно. Ингэснээр тус компани 2008 оны эхний есөн сард улсын төсөвт нийт 6.8 тэрбум төгрөг, нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд 1.2 тэрбум төгрөг төлсөн гэдэг. Дэлхийн санхүүгийн хямралаас шалтгаалж тус компанийн үйлдвэрлэлдээ ашигладаг материал, сэлбэгийн үнэ буурсан учраас ашигтай ажиллах бололцоотой болжээ. Тиймээс тус компани 2009 онд 2.9 миллиард төгрөгийн цэвэр ашигтай, 49 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийнэ гэж тооцоолж байлаа. Борлуулалтаа 2008 оныхоос 5 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж, улсын төсөвт 5,9 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөж байсан гэдэг. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхэд компанийн бүтээгдэхүүнийг оросын тал өөрийн нутгаар тээвэрлэхэд төмөр замын тарифын хөнгөлөлт үзүүлэлт шаардлагатай байжээ. Харин монголын талаас Монголросцветмет компанийн үйл ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг УИХ-аар батлуулах асуудлыг яаралтай шийдвэрлэж өгөх шаардлагатай байсан аж. Ингэснээр тус компанийн бүтээгдэхүүнийг ОХУ-д экспортлоход оросын тал импортын гаалийн 15 хувийн татварын хөнгөлөлт үзүүлэх боломж бүрдэх байжээ. Үүнээс гадна, энэ үйлдвэртэй холбоотой сонирхол татам мэдээлэл бол Монголросцветмет компанийн монголын талын хувь хөрөнгийг бүрдүүлэхэд зориулж, манай улс хойд хөршөөс 174.2 сая доллар зээлж байсан гэдэг. 2011.03.23-ны хавьцаа Сангийн яамны Төрийн сангийн газрын дарга Пүрэвсүрэн: Монголросцветмет компанийн монголын талын хувь хөрөнгийг бүрдүүлэхэд зориулж манай улс хойд хөршөөс 174.2 сая ам.доллар зээлж байсан. ОХУ-д төлөх ёстой их өрийн 97.8 хувийг нь тэгэлсэн. Энэ өрийг тэглэхэд Сангийн яамны Төрийн сангийн газар нэлээд үүрэгтэй ажилласан талаар дурдаж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

-Манай улсын дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг жоншны экспорт буурав-

Хятад, Америк, Мексик, Европын холбооны орнууд хими, хөнгөн цагаан, төмөрлөгийн үйлдвэрлэлд жилд 7 орчим сая тонн хайлуур жонш хэрэглэдэг судалгаа бий. Үүний 60 орчим хувийг Хятад дангаараа нийлүүлдэг бол, 20 хувийг Мексик хангаж иржээ. Бор-өндөрийн уурхай техникийн шинэчлэл хийснээр бүтээгдэхүүнээ Япон, Солонгос, Европын холбооны улсууд руу экспортлох боломж бүрдсэн гэдэг. Тус үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүнийг оролцуулаад, манай улс 2011 онд жоншны экспортоороо Хятад, Мексикийн араас гуравдугаарт бичигдэж, дэлхийн нийт экспортын 7-8 хувийг хийж байсан юм. Гэвч үүнээс хойш таван жилийн хугацаанд манай улсын жоншны экспорт огцом буурсан байдаг. Манай улс 2010 онд 543 мянган тонн, 2011 онд 403 мянган тонн, 2012 онд 429 мянган тонн, 2013 онд 330 мянган тонн баяжмал экспортолсноос үүнийг харж болно. Харин 2014 оны эхний 10 сарын байдлаар 258 мянган тонн жоншны хүдэр ба баяжмал экспортолсон үзүүлэлт гарч байсан юм. /Зарим тохиолдолд 2010 оны эхний найманд сард 132 мянган тонныг экспортолсон гэж ярих нь ч бий/. 2011 онд жоншны экспортоороо Хятад, Мексикийн ард гуравдугаар бичигдэж байсан манай улс энэ байр сууриа алдсан нь дээрх тоо баримтаас илт харагдана. 2014.10.01-ний өдөр тэр үеийн Монголын жоншны холбооны гүйцэтгэх захирал Мөнхбазар: Энэ нь сүүлийн жилүүдэд жоншны салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд хүндрэлд орсонтой холбоотой болохыг хэлж байлаа. Жоншны салбарынхан хүндрэлд орсон шалтгааныг мэргэжлийн холбоо нь хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарлаж байсан юм. Нэгдүгээрт төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийн бууралтаас шалтгаалж дэлхийн зах зээлд дээрх металлургийн баяжмалын эрэлт буурсан нь үнэ унахад нөлөөлсөн. Хоёрдугаарт хойд хөрш манай улсын бүтээгдэхүүнээс татгалзах болсон. Гуравдугаарт эрэлт буурч байхад хайлуур жоншны хүдрийн агуулга бага буюу 39 хувь байсан нь дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөж чадахгүйд хүрсэн. Дөрөвдүгээрт уул уурхайн үйлдвэрлэлд усны нөөц ашигласны төлбөр 8 дахин, төмөр замын ачаа тээврийн тариф 30 хувиар өссөн. Тавдугаарт жоншны жишиг үнийг өндөр тогтоож, их татвар авч байсан нь үйлдвэрлэгчдийг ангал руу түлхэж, татварын өрөнд дарагдахад хүргэсэн. Эдгээр нь тус салбар уналтад ороход нөлөөлсөн гэж үзэж байлаа.

-Үйлдвэрлэгчид жоншны жишиг үнэ тогтоох аргачлалыг өөрчлөх хэрэгтэй гэж үзэв- 

Манай улс хэдэн жилийн өмнөөс жоншны жишиг үнийг www.indmin.com цахим хаяганд зарлагдсан хятадын хайлуур жоншны FOB/жоншны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр зарлаж эхэлсэн юм. Харин үйлдвэрлэгчид жоншны баяжмалаа хилийн DAF/жоншны өөрийн өртөг, хил хүртэлx тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал багтсан/ нөхцлөөр худалдаж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, манай улс Тяньжин боомтын үнээр жишиг үнэ зарлаж байхад, үйлдвэрлэгчид Наушик болон Эрээний хилийн үнээр бүтээгдэхүүнээ худалдаж ирсэн хэмээн гомдолж байсан юм. Нэг ёсондоо, хямд үнээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байхад, өндөр үнээр зарсан гэж үзэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авдаг хэмээн ярьж байлаа. Тухайлбал, тухайн үед жоншны хилийн DAF үнэ 180 ам.доллар байсан учраас үүнээс дээд тал нь 18 ам.долларын ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөхөөр байсан гэж үйлдвэрлэгчид ярьж байсан удаатай. Гэвч манай улс жоншны FOB үнийг 330 ам.доллараар зарлаж, 180 ам. долларын борлуулалтын үнээ 33 хүртэлх ам.долларын ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч байсан аж. Энэ талаар тэр үеийн Монголын жоншны холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Зоригоо: FOB –Тяньжин боомтын үнийг халж, DAF-НАУШКИ, DAF-ЭРЭЭН хилийн үнийг жишиг болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, далайн боомт хүртэлх тээвэр, ачилт буулгалт, орон нутгийн хураамж зэрэг зардлуудыг хасаж жишиг үнэ тогтоох. Эсвэл салбарын төлөөллүүдийн тэгш оролцоотой үнийн комисс байгуулж, гэрээний үнийн дунджаар жишиг үнэ тогтоох. Эсвэл, ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг тал хувиар бууруулж, нийт 5 хувь болгох хэрэгтэй хэмээн ярьж байсан юм. Тэгвэл ингэх бололцоо бий эсэхт тухайн үед Уул уурхайн яам: Эхний ээлжинд нүүрсийг гэрээний үнэд шилжүүллээ. Араас нь төмрийн хүдрийг гэрээний үнэд шилжүүлэхээр судалж байна. Үүний дараа жонш гэрээний үнэд шилжүүлэх боломжтой эсэхийг судална гэсэн тайлбар өгч байсан билээ.

-Монголросцветметийн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сэргээв-

Монголросцвемет компани Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт суманд орших ХV-003595 дугаартай Түйн голын эх, XV-004211 дугаартай Түйн гол нэртэй хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд эзэмшдэг байжээ. Эдгээр нь нийт 24670 га газрыг хамардаг. Үүний тал хэсэг буюу 12060 га талбай нь гол мөрний урсац бүрэлдэх эхийн хилийн зааг дээр давхацжээ. Засгийн газрын 2012 оны зургаадугаар сарын 5-ны өдрийн 194-р тогтоол болон урт нэртэй хуулийн дагуу ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглосон хилийн заагтай давхацсан учир Монголросцвемет компанийн дээрх хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн түр түдгэлзүүлсэн байна. Үүнтэй холбоотойгоор оросын талаас манай улсын Гадаад харилцааны яаманд ноот бичиг ирүүлж байжээ. Энэ дагуу Уул уурхайн яам, Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам, Гадаад харилцааны яамны албан тушаалтнуудаас бүрдсэн ажлын хэсэг 2014 онд Монголросцвемет компанийн хайгуулын талбайд ажиллаж дүгнэлт гаргажээ. Тухайлбал, Монгол Улсын Их Хурлаар 2009.01.16-нд, Оросын төрийн ДУМ-аар 2009.12.23-нд батлагдсан Монгол-Оросын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг зөрчсөн байж болзошгүй гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Тиймээс Засгийн газар 2014.09.02-ны өдрийн ээлжит бус хуралдаанаараа хилийн зааг тогтоох тухай Засгийн газрын 2012 оны 194 дүгээр тогтоолоор баталсан ус болон ойн сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн солбилцолд өөрчлөлт оруулсан байгаа юм. Ингэснээр тухайн үеийн Монгол-Оросын хамтарсан Монголросцвемет компанийн үйл ажиллагааг тогтворжуулаад зогсохгүй, хоёр орны хамтын ажиллагаанд чухал алхам болно гэж Засгийн газар үзжээ. Энэ талаар тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлого төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга Б.Батхүү: Урт нэртэй хуулийн дагуу голын урсац бүрэлдэх хэсэгт зөвшөөрөөгүй. Боломжит хэсэгт нь хайгуул хийхийг зөвшөөрч байгаа юм гэсэн хариулт өгч байлаа. Тэрбээр, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин манай улсад хэдэн жилийн өмнө ажлын айлчлал хийх үеэрээ Монголросцветмет компанийн өнөөгийн хүндрэлтэй байгаа асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй гэсэн асуудлыг тавьсан. Тиймээс Монгол Улсын Их Хурлаар 2009.01.16-нд, Оросын төрийн ДУМ-аар 2009.12.23-нд батлагдсан Монгол-Оросын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт хамрагдаж байгаа хэсэгт хайгуулын ажил үргэлжлүүлэх зөвшөөрлийг нь олгож байгаа. Хайгуулын ажил дуусч боломжит нөөц тогтоогдвол, хоёр улсын байгаль орчны яам үүнийг ашиглах үгүйг хамтран шийдвэрлэнэ. Хэрэв ашиглахаар болвол байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй ашиглах ямар боломж байна гэдгийг хоёр тал судална. Хэрэв хайгуулаар бага нөөц тогтоогдож, олборлоход байгаль орчинд хохиролтой бол ашиглахгүй гэж ярьж байсан юм. 

-Нүүрсний зах зээл ба стратегийн орд-

Германы геологийн ухаан, байгалийн нөөцийн холбооны хүрээлэн болон Олон улсын эрчим хүчний зөвлөл дэлхийн нүүрсний нөөцийг олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргаар судалж зарладаг. Германы геологийн ухаан, байгалийн нөөцийн холбооны хүрээлэн дэлхий дээр 1 их наяд гаруй тонн нүүрсний нөөц үлдсэн. Үүнийг 135 жил олборлох боломжтой гэсэн судалгааг 2013 онд гаргаж байлаа. Тэгвэл Олон улсын эрчим хүчний зөвлөл дэлхийн нүүрсний нөөц 892 тэрбум тонн бөгөөд үүнийг 113 жил ашиглах боломжтой гэсэн судалгаа гаргаж байсан юм. Эдгээр байгууллагаас зарласан нөөцийн 75 хувь нь ердөө тавхан улсад бүртгэгдсэн байдаг. АНУ 237 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө дэлхийд тэргүүлсэн бол, ОХУ 157 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө хоёрдугаарт бичигджээ. Тэгвэл БНХАУ 115 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө гуравдугаарт, Австрали 76 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө дөрөвдүгээрт, Энэтхэг 60 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө тавдугаарт бичигдсэн байгаа юм. Харин дэлхийн нүүрс үйлдвэрлэлийн тухайд 2014 онд 8 тэрбум тоннд шүргэж байлаа. Үүний 40 хувийг эрчим хүчний үйлдвэрлэл, 15 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашиглажээ. Дэлхийн эрчим хүч, гангийн үйлдвэрлэлийн гол түүхий эдийг мэдээж нөөцөөр тэргүүлэгч орнууд үйлдвэрлэдэг. Хятад нүүрсний нөөцөөрөө гуравдугаарт бичигддэг ч, үйлдвэрлэлээрээ нэгдүгээрт бичигддэг байх юм. Тус улс 2013 онд нийт 3.5 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэсэн бол, 2014 онд 4,7 тэрбум тоннд хүргэх зорилт тавьж байлаа. Харин Америкийн компаниуд жилд 1.2 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Тиймээс үүнд тулгуурлан жилд тогтмол ийм хэмжээний нүүрс үйлдвэрлэдэг байсан ч, байгалийн хийн эрэлт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор нүүрсний хэрэглээ буурч үйлдвэрлэл нь 900 гаруй сая тонноор хэмжигдэх болсон. Тус улсын үйлдвэрлэл ирэх хорин жилийн хугацаанд энэ хэмжээнд тогтвортой байх төлөвтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Америк нүүрсний нөөцөөрөө тэргүүлдэг ч, үйлдэрлэлээрээ Хятадын дараа хоёрдугаарт бичигдэж байна. Энэтхэг улс нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд тавдугаарт бичигддэг бол, үйлдвэрлэлээрээ гуравдугаарт бичигддэг байна. Энэтхэгийн эдийн засаг сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өсч байгаатай холбоотойгоор нүүрсний үйлдвэрлэл нь дотоодын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйд хүрч, гаднаас түүхий эд импортолж буй. 2013 онд 613 сая тонн нүүрс дотооддоо үйлдвэрлэсэн бол, гаднаас 180 сая тонн нүүрс нэмж импортолсон байх жишээтэй. Индонези улсын тухайд нөөцөөрөө манайтай ижил шахуу ч үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд дөрөвдүгээрт бичигддэг. Тус улс 2013 онд 489 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэж 426 сая тонныг нь гадаад зах зээлд экспортолж байснаас жишээ татан дурдаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, олборлосон бүтээгдэхүүнээ бүгдийг нь гадаад зах зээлд гаргадаг улс гэж ойлгож болох юм. Австрали нүүрсний нөөцөөрөө дөрөвдүгээрт, үйлдвэрлэлээрээ тавдугаарт бичигддэг. Тус улсад дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10 орчим хувь байдгаас дийлэнх нь Квинслэнд, Уэльсийн өмнөд бүсэд тогтоогдсон. Нүүрсний олборлолт энэ бүс нутагт гол төлөв явагддаг байх нь. 2013 онд тус улс 489 сая тонн нүүрс олборлож 336 сая тонныг нь экспортолсон байгаа юм. Орос нүүрсний нөөцөөрөө Америкийн дараа хоёрдугаарт бичигддэг. Тэгвэл үйлдвэрлэлээрээ дээрх таван орны ард зургаадугаарт жагссан байна. Тус улсын нүүрсний компаниуд 2013 онд 347 сая тонн нүүрс олборлож 140 гаруй сая тонныг экспортолсон байна. Сүүлийн үед тус улсын дотоодын зах зээл дэх байгалийн хийн эрэлт нэмэгдсэн учраас, нүүрсний дотоодын эрэлт буурч, экспорт нэмэгдэх хандлага ажиглагдах болжээ. Харин манай улс нүүрс үйлдвэрлэл, экспорт, борлуулалтаараа хаах нь яваа бол. Манай улсад одоогоос хэдэн жилийн өмнө 21,5 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэсэн судалгаа гарч байв. Тухайн үед нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд аравдугаарт бичигдэж байсан юм. Энэ цагаас хайгуул судалгааны ажлаар нүүрсний нөөц нэмэгдсэн нь ойлгомжтой юм. Дэлхийн улс орнууд жилд 7 тэрбум тонн нүүрс үйлдвэрлэдэгээс 1 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс юм. Үүний 309 тонныг дэлхийн зах зээлд экспортолдог гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Үүний 40 хувийг Австрали дангаараа хангадаг бол, 15 хувийг Америк, 9 хувийг Канад, 4 хувийг Орос нийлүүлж байжээ. Австрали улсын Куинслэнд мужийн уурхайн 85 хувийг, Вуэлсийн уурхайн 73 хувийг ил аргаар олборлодог. Ил уурхайн олборлолтын зардал, далд уурхайг бодвол харьцангуй бага. Гэвч, сүүлийн жилүүдэд австралийн нүүрсний нөөц ашигласны татвар, ажиллах хүчний зардал, тээвэрлэлтийн зардлууд нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор тус улсын нүүрсний өөрийн өртөг нэмэгдэх болжээ. Тухайлбал, Рио тинто компанийн Куинслэнд муж дахь гурван уурхайн нэг тонн нүүрсний олборлолтын өртөг одоогоос хэдэн жилийн өмнө 133 ам.доллар болж, арван жилийн өмнөхөөс 3,4 дахин өссөн үзүүлэлт гарч байсан юм. Тиймээс австралийн коксжих нүүрс нийлүүлэгчид болон ган үйлдвэрлэгчид хэдэн жилийн өмнө коксжих нүүрсний үнийг 143 ам.долларын ФОБ  нөхцлөөр зарлаж байлаа. Япон, Солонгосын гангийн үйлдвэр болон Австрали, Америк, Канадын нүүрс үйлдвэрлэгчдийн хооронд байгуулсан урт хугацааны гэрээний үнийг үндэслэн дээрх үнийг гаргаж байсан юм. Харин хятадын коксжих нүүрсний үнэ 2009-2011 онд 40 орчим хувиар өссөн ч, 2012 оноос эргэн унасан юм. Тухайлбал, Шаньси Люлин бүс нутгийн бүрэн коксжих нүүрс тонн тутамдаа 850 юань болж 44 хувиар буурсан байдаг. 2015-2018 оны хооронд Шаньси мужийн коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хүчин чадал жил бүр 40-60 сая тонноор нэмэгдэж, нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй байсан нь уг түүхий эдийн үнэ дөрвөн жил дараалан тонн тутамдаа 200 юаниар буурах дохиог өгч байсан юм.

-Vale-ийн илрүүлсэн нүүрсний орд-

Вале компани 1942 онд Бразилийн Засгийн газрын санаачлагаар байгуулагдаж байжээ. Харин 1997 онд хувьчлагдсан юм байна. Хэдэн жилийн өмнө Вале компанийн 42 орчим хувийг тус улсын Үндэсний ган компани эзэмшиж байсан байна. Харин үлдсэн хувийг нь олон нийт эзэмшиж байлаа. Тодруулбал, Вале компанийг хувьчлахдаа 52 хувийг нь Бразил болон Америкийн хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаалсан юм байна. Хэдэн жилийн өмнөөс Вале-ийн охин компани болох Тефис майнинг манай улсад уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн юм. Ингэхдээ, зэс, нүүрс, никель болон бусад металлын хайгуулын урт хугацааны хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Дэлхийн уул уурхайн тэргүүлэгч 10 компанийн нэгд тооцогдох VALE компанийн монгол дахь салбар болох Дефиз майнинг компани хэдэн жилийн өмнө Хэнтий аймгийн Мөрөн, Жаргалтхаан сумын Тугалгатай хэмээх газраас 3 тэрбум тонн нүүрсний орд илрүүлсэн тухайгаа зарласан юм. Энэ нь 6.4 тэрбум тонн нүүрсийн нөөцтэй тавантолгойн ордын дараа орох асар том  нөөц юм. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн орд манай улсын нүүрсний хамгийн том ордод тооцогддог. Тэгвэл үүний дараа орж болохуйц 3 тэрбум тонн нүүрсний нөөц бүхий орд газар хэдэн жилийн өмнө буюу 2008 онд илэрсэн байлаа. Тиймээс энэ ордыг стратегийн ордод хамааруулж болох тухай асуудал тэр үед яригдаж байсан нь нууц биш. Энэ талаар тэр үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Уул уурхайн газрын дарга Батбаяр: Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд гэж Ашигт малтмалын хуульд зааснаар үндэсний аюулгүй байдал, улсын болон бүс нутгийн нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг хэлдэг. Хэнтийн аймгийн Мөрөн, Жаргалтхаан сумдын нутагт Дефис майнинг /Tethys mining/ компани 2005 оны тавдугаар сард хайгуулын хоёр тусгай зөвшөөрөл авсан юм. Энэ тусгай зөвшөөрлийн талбай дээр гидрогеологи, геофизикийн зураглалын ажлуудыг гүйцэтгэсэн. Мөн 5000 орчим метр өрөмдлөгийн ажил гүйцэтгэж, урьдчилсан байдлаар 3 тэрбум орчим тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоогоод байна. Энэ нөөцөөр стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тоонд оруулж болохоор байгаа юм. Тавантолгойн орд 6,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй, Багануурын нүүрсний уурхай 1,3 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Эдгээр ордууд стратегийн ордод хамаардаг. Үүнтэй нөөц нь дөхөж очих учраас стратегийн ордод оруулж болохоор нөөцтэй юм гэж үзэж байгаа. Одоогоор тус компани нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж байна. Товчхондоо, хайгуулын ажиллагаа үргэлжилж байгаа гэсэн үг. Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр нүүрснийхээ ордын нөөцийг баттай буюу бодитой гэсэн хоёр зэрэглэлээр батлуулсны дараа энэ орд яг хичнээн хэмжээний нөөцтэй юм бэ гэдэг талаар бид ярих бололцоотой болох юм. Тэр үед энэ ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордод оруулж болох уу, үгүй юу гэдэг асуудал тусдаа тавигдана. Мэдээж хууль эрхзүйн талаасаа энэ орд стратегийн ач холбогдолтой ордод багтах бүрэн бололцоотой юм. Гэхдээ өнөөдөр энэ талаар ярихад эрт байна. Ямар ч байсан Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд нөөцөө оруулж батлуулахаар үүний дараа энэ асуудлыг хөндөж тавих талдаа байх болов уу гэсэн тайлбарыг 2008 онд өгч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, урьдчилсан хайгуулаар ийм хэмжээний нөөц бүхий орд илэрсний дараа дээрх мэдээллийг өгч байсан юм. Нарийвчилсан хайгуул хийж нөөц нь бүрэн тогтоогдвол стратегийн ордод оруулж болох тухай асуудал яригдаж магадгүй хэмээн албаныхан хэдэн жилийн өмнө ийн мэдэгдэж байсан ч, ийм орд байдаг талаар өнөөдөр мэддэг хүн тун цөөн. Дээр нь уг ордыг стратегийн ордод хамруулах эсэх, нарийвчилсан хайгуулаар нөөц нь хэд гэж тогтоогдсон талаарх мэдээлэл бүрхэг хоцорсон юм. Зарим тохиолдолд уг ордыг Чандганы нүүрсний орд хэмээн нэрлэх нь бий.Vale-ийн илрүүлсэн нүүрсний орд

-Улаан овоогийн нүүрсний орд-

Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумаас урагш 24 километрийн зайд, Зэлтэрийн сангийн аж ахуйгаас баруун тийш 7 километрийн зайд, Шаамар төмөр замын станцаас баруун тийш 120 километр зайд байрладаг. Зэлтэрийн хөндийд байрлах Улаан овоогийн ордын газарзүйн солбилцол: өргөрөг нь 50^19^00″, уртраг нь 104^58^00″ юм. 1943 онд 1:200000 геологийн зураглал М.В. Бегов хийсэн. 1979 онд нарийвчилсан хайгуул, 1993-1995 онд гүйцээх хайгуул хийсэн байдаг. 1979 онд өрөмдлөгийг 100-200*40-100 метр, 350-550*100-200 метр тороор явуулсан. Шуудууг гар аргаар 3 метрээс хэтрэхгүй гүнтэйгээр малталт явуулсан. Ордын хэмжээнд нүүрсжилт бүхий хурдсыг дээд /аргиллиттай/, доод /элсэн чулууны/ зузаалагт хуваадаг байна. Аргиллит бүхий зузаалаг нь саарал, бор саарал өнгөтэй, нягт, нэг төрлийн аргиллит тогтоно. Зүсэлтэд эхлээд алевролит, элсэн чулууны үе, тэгээд саарал өнгөтэй, жижиг зэргийн ширхэгтэй элсэн чулууны зузаалаг нэлэнхүйдээ байна. Дээд зузаалагт нийлмэл бүтэцтэй чулуун нүүрсний давхарга оршино. Давхарга II нь ордын баруун IIа, IIб болон салаалах ба IIа-гийн дээд, доод талд нарийн үеүдтэй болно. Энэ хэсэгт 7,47-39,97 метр дундаж нь 19,5 метр, IIб нь 9,02-39,89 метр дундаж нь 33,86 метр болж зузаарна. Нарийн үеийн зузаан 2,73:, 4,87 метр байна. Нүүрс нь хар өнгөтэй, чулуулаг, гялгар, хагас гялгар, заримдаа бүдэг, хөнгөн байна. Текстур нь 1 төрлийн, заримдаа зурваслаг структур нь нягт цул байна. Нүүрсний химийн найрлагаар: SiO2-53,96%, Fe203-9.48%, MgO-1,34%, P205-1.57%, TiO2-0.9%-0,12%, K2o-1,42%, Mn-0.15%, Al203-20.08%, CaO-3.58%, Na2O-0,52%, SO3-0,89% байдаг. Нүүрсний эзэлхүүн жин 1.22-1.43 г/см.куб. Нүүрс гадаргуугаас 2,5-26 метр хүртэл исэлдсэн байна. Нөөцийг 1979 оны Улаанбаатарын ГУГ-ын хийсэн эрэл-нарийвчилсан хайгуулаар блокын аргаар А,B,C1,C2 зэргээр бодож, ГУУҮЯ-ны ШУТЗ-ийн 1989 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдрийн протоколоор баталж байжээ. Нөөцийн бүртгэлд 1981 онд авсан. Геологийн хайгуулын ажлын нийт өртөг 602581.0 төгрөг. 1993-1995 онд Эрдэнэт концерны гүйцээх хайгуулын ажлаар C2-29979.99 мянган тонн, P1-58167,4 мянган тонн нөөц тооцсон. Гүйцээх хайгуулын ажлын зардал 515273 мянган төгрөг болж байжээ. Харин хэдэн жилийн өмнө Геологийн мэдээллийн төвийн тайланд албан ёсоор энэ нөөцийг баталсан баримт тусгагдаагүй талаар дурдсан байв. Энэ ордод хэн үйл ажиллагаа явуулдаг нь олон нийтэд төдийлөн бүрхэг байж ирсэн. 1980-аад онд монгол-оросын геологичд илрүүлж, 208 сая тонн нүүрсний нөөц тогтоогдсон уг ордын тусгай зөвшөөрлийг тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг, манай улсад үйл ажиллагаа явуулж ирсэн Канадын Ред хилл энержи компани Щвейцарын Фалькон Майнинг компанид 30 сая ам.доллараар шилжүүлэх тухай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын нутаг дахь Улаан-Овоогийн нүүрсний ордын 5895Х дугаартай хайгуулын, 1231А дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг Канадын ред хилл энержи компани 2006-2007 онуудад Очир компаниас шилжүүлэн авч байсан гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан билээ.

-Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний орд-  

Багануур хувьаат компани 2021 оны нэгдүгээр сарын эхний 10 хоногт 2210 вагон нүүрс ачих төлөвлөгөөтэй ажилласнаас 2347 вагонд ачилт хийсэн байдаг. Ингэснээр төлөвлөгөөг 137 вагоноор давуулан биелүүлжээ. Хүйтний эрч чангарсан, иргэдийн дулаан, эрчим хүчний төлбөрийг төрөөс төлж байсан ид ачааллын үед хоногт дунджаар 234 вагон нүүрс ачин төвийн бүсийн дулааны станцуудад нийлүүлж байсан гэсэн үг юм. Багануур ХК нь Улаанбаатар хот болон төвийн бүсийн аймгуудын эрчим хүчний хэрэгцээт нүүрсний 70 хувийг дангаараа хангадаг. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 132 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг хангуулах ажлын хүрээнд эрчим хүчний нүүрс олборлогч Багануур, Шивээ-Овоо компаниудын үйл ажиллагааны хэвийн найдвартай ажиллагааг хангуулах зорилгоор техник, технологийн шинэчлэл шат дараатайгаар хийхээр болсон юм. Үүнд шаардагдах хөрөнгө оруулалтыг гадаад, дотоодын эх үүсвэрээр шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулахыг холбогдох яамдад үүрэг болгосон байдаг. Энэ дагуу Багануур болон Шивээ-Овоо компанийн зардлыг бууруулах, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, уурхайн найдвартай хэвийн үйл ажиллагааг хангах зорилгоор 6,7 метр кубын хүчин чадалтай экскаватор 3 ширхэг, 100 тоннын даацтай автосамосвал 6 ширхэг, 60 тоннын даацтай автосамосвал 8 ширхэг, гинжит бульдозер 2 ширхэг, нийт 44.6 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий Японы Комацу брендийн 19 ширхэг машин техникээр Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний уурхайн техникийг 2022.04.20-ны өдөр шинэчилсэн билээ. Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк болох JBIC хооронд Япон улсын орчин үеийн техник технологи, тоног төхөөрөмжийг нэвтрүүлэх замаар үндэсний үйлдвэрлэл, хувийн хэвшлийг дэмжих зорилго бүхий Экспортын зээлийн шугам нээх тухай төслийн зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд санхүүжилтийг шийдвэрлэсэн юм. Тоног төхөөрөмж худалдан авах ажиллагааг ил тод, нээлттэй зохион байгуулж, энэхүү тендерт Японы 5 компани оролцсоноос тендерийн баримт бичгийн бүрдэл зэрэг бусад холбогдох шаардлагыг KOMATSU-ийн худалдааны төлөөлөгч болох Трансвест монголиа компани хангаж шалгарсан байна. Сангийн яам, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк, Эрдэнэс Монгол гурван талын хамтын ажиллагааны хүрээнд хоёр уурхайн техникийн тодорхой хэсгийг шинэчлэх ажлыг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу амжилттай гүйцэтгэсэн нь энэ юм. Багануур болон Шивээ-Одоогийн нүүрсний орд стратегийн ач холбогдол бүхий ордод хамаардаг. Эдгээр ордын нөөцийг тус бүрээр нь авч үзвэл: 

-Багануур, Шивээ-Овоо төсвөөс татаас авахаа больжээ-

Дотоодын эрчим хүчний эх үүсвэрийг нийлүүлдэг Багануур, Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхайн техникийн шинэчлэл шувтрах шатандаа оржээ. 2013 оноос хойш тус хоёр уурхайн төрийн мэдлийн хувийг Эрдэнэс Монгол ХХК-д хариуцуулснаас уурхайн найдвартай, хэвийн үйл ажиллагааг тасралтгүй хангах зорилгоор Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банкны экспортын зээлийн шугамын санхүүжилтийг ашиглан 18.3 сая ам.долларын үнийн дүн бүхий 20 ширхэг техник худалдан эхний шатны шинэчлэлүүдийг хийж дуусгажээ. Багануур, Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхайн техник тоног төхөөрөмжийн 60-70 хувийнх нь насжилт хэтэрсэн бөгөөд эдгээрийг үе шаттай шийдвэрлэхэд толгой компанийн зүгээс жил бүр 3-4 тэрбум төгрөгийг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулж, улсын төсөвт учруулдаг дарамтыг шийдвэрлэснээ тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү мэдэгджээ. Уг зээл хүү багатай бөгөөд Японы технологи, тоног төхөөрөмжийг ашиглах, цаашид JBIC-тэй хамтран Хөрөнгө оруулалтын сан байгуулах замаар Эрдэнэс Монголын охин, хараат компаниудын төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлэх юм. Цаашид хоёр уурхайн үйл ажиллагаа хэвийн найдвартай үргэлжлэх боломж бүрдсэн гэнэ. Тус хоёр уурхайд 1998 онд Монгол нүүрс төслийн хүрээнд Дэлхийн банк болон Япон улсын хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр техник технологийн шинэчлэл хийсэн юм. Ийнхүү 22 жилийн дараа техникийн томоохон шинэчлэл хийж байгаа нь энэ юм.

Багануурын нүүрсний орд: Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт оршдог. 1989 онд нарийвчилсан хайгуулын ажлыг дуусгасан. Үүгээр нөөц А – 38.9 сая тонн, В – 178.5 сая тонн, С – 295.4 сая тонн болох нь тогтоогдсон. Зарим тохиолдолд 1.3 тэрбум тонн нүүрстэй нөөцтэй гэж ярих нь бий. Багануурын нүүрсний уурхай жилийн 3 сая тоннын хүчин чадалтайгаар олборлолт явуулж ирсэн. Ингэснээр 2008 онд нийт тогтоогдсон нөөцийн 35 хувийг ашигласан гэх мэдээлэл гарч байсан бол, 2021 оны байдлаар нийт нөөцийн 40 орчим хувийг ашигласан гэх судалгаа гарчээ.

Шивээ-овоогийн нүүрсний орд:Говьсүмбэр аймгийн Шивээговь суманд, Улаанбаатар хотоос зүүн урагш 250 километрийн зайд оршдог. Шивээ Овоогийн нүүрсний ордын нөөцийг 1989 онд эцэслэн тогтоосон бөгөөд А+В+С1-564.1 сая тонн юм. Шивээ овоо компани энэ ордоос жилд 1.6 сая тоннын хүчин чадлаар нүүрс олборлодог юм.

-Нарийн сухайтын нүүрсний орд-

Нарийн сухайтын нүүрсний орд нь Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт, Улаанбаатар хотоос 849 километрийн зайд оршдог. Аймаг, сумын төвүүдтэй ердийн шороон замаар хэдэн жилийн өмнө холбогдсон. Газрын гадарга нь ордын орчимд нам толгодорхог. Ордоос хойш 5-7 километрийн зайд Ноён, Тостын нуруу оршдог ажээ. Энэ нь 150-300 метрийн өндөртэй уул, нуруу, хадан хясаадаас бүрддэг. Нүүрс нь 7-19.8 хувийн үнсжилттэй, 30.9-37.5 хувийн дэгдэмхий бодистой, 6435-6935 ккал/кг илчлэгтэй, 1.03-2.8 хувийн чийгтэй. Үеийн зузаан нь 6-13 мм бүхий ГЖ төрөлд хамаарах чулуун нүүрс юм. Мөн бага зэрэг буюу 1,8 сая тонн антрацит тогтоогджээ. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгой, Зүүн хэсгүүд нь геологийн тааламжтай нөхцөлтэй. Хүрэн толгойн хэсэгт 25.89 метр куб/цаг, зүүн хэсэгт 9.21 метр куб/цаг, 0.8-4.5 г/л эрдэсжилттэй аж. Нөөц нь 75-90 метрийн гүнд буюу 1450 метрийн үнэмлэхүй төвшин хүртэл 125,5 сая тонн. Үүнээс үйлдвэрлэлийн А+В+С1 зэргээр 35,8 сая тонн. Хайгуул хийгдсэн Хүрэн толгойд 7,2 сая тонн, Зүүн хэсэгт 21.8 сая тонн гэж тогтоожээ. Тус орд стратегийн ордод хамаардаг бөгөөд Чинхуа-Мак-Нарийн сухайт болон Монголын алт компани Монгол улсын Засгийн газартай хийсэн тогтвортой байдлын гэрээний дагуу ашиглаж ирсэн байна. Тодруулбал, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Чинхау мак – Нарийн сухайт компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Нарийн сухайтын чулуун нүүрсний ордыг ашиглахаар Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан байдаг. Гэрээг 2005.07.04-ний өдөр 10 жилийн хугацаатай байгуулсан гэдэг.  Гэхдээ энэ компани тогтвортой байдлын гэрээ байгуулахаас хоёр жилийн өмнө буюу 2003 оноос Нарийн Сухайтын ордод олборлолт явуулж эхэлжээ. Тогтвортой байдлын гэрээнд Чинхау мак – Нарийн сухайт компани үйлдвэрлэл явуулж эхэлснээс хойш таван жилийн хугацаанд аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар төлөхгүй. Харин дараагийн таван жилээс аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг төлнө гэж тусгасан байдаг. Үүгээр тооцвол, энэ компани аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас 100 хувь чөлөөлөгдөх хугацаа хэдийнэ дууссан. Нарийн сухайтын нүүрсний ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Чинхуа-Мак компанийн Улаанбаатар дахь төлөөлөгчийн газрын дарга Гүндэнбал: 2008 оноос эхлэн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 50 хувийг төлөх хугацаа нь эхэлсэн. Үүнийгээ ч төлж эхэлсэн болохыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө илэрхийлж байсан билээ. 

-Хөшөөтийн нүүрсний орд-

Газрын тос, нүүрс, байгалийн хий, өнгөт болон хар төмөрлөг, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Хятадын хөрөнгө оруулалттай Монголиа Энержи корпораци /MEC/ 2007 онд байгуулагджээ. Монголиа энержи корпораци нь Хятадын Шинжэнд эрчим хүч, нүүрсний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, МоЭнКо охин компаниараа дамжуулан Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших 1414А дугаартай Хөшөөт гол, 1640А дугаартай Хөндлөнгийн хөтөл, 4322А дугаартай Хөндлөнгийн гол, 6525А дугаартай Хөшөөт, 11887А дугаартай Хөшөөт хөндлөн, 11888А дугаартай Хамар даваа болон 15289А дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд бүгд Хөшөөтийн уурхайд багтдаг. Нэг ёсондоо дээрх долоон талбайгаас Хөшөөтийн орд бүрддэг юм. Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний судалгааны хэлтсийн Түлшний судалгааны тасгийн даргаар ажиллаж байсан н.Батбилэг болон МонЭнКо компанийн Төр засаг олон нийтийн байгууллагатай харилцах асуудал эрхэлсэн захирал н.Баттулга нар Хөшөөтийн уурхайн батлагдсан нөөц 85,7 сая тонн хэмээн хэлдэг. Лиценз эзэмшигч, лиценз олгогч хоёр тал Хөшөөтийн уурхай ийм хэмжээний нүүрсний баталгаат нөөцтэй хэмээн мэдэгддэг юм. МонЭнКо компани Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн нүүрсний ордын нөөцийг тогтоож олборлолт хийхээр болсноо дэлхий нийтэд зарласан даруй Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд 0276 кодоор хувьцаагаа арилжаалдаг тус компанийн хувьцааны ханш 2008 оны тавдугаар сарын 30-нд түүхэн дээд цэгтээ хүрч, 17 хонконг доллар 70 цент болж өсч байсан удаатай. Нөгөө талаас, 2007 оны тавдугаар сард Хөшөөтийн ордын зэргэлдээ орших Ганцмодны талбай, 2008 оны тавдугаар сард Говь-Алтай аймгийн Олонбулагт нүүрс, төмрийн хүдрийн хайгуул хийх зөвшөөрөл авсан нь тухайн компанийн хувьцааны ханш ингэж өсөхөд нөлөөлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Хөшөөтийн ордын хайгуул судалгааны ажил үр дүнгээ өгч, өөр талбайд нэмж хайгуул хийхээр болсон нь тус компанийн хувьцааны ханш өсөхөд нөлөөлсөн юм. Энэ цагаас хойш хөрөнгө оруулагчдыг татахуйц олон ч мэдээлэл тус компани дэлхий нийтэд цацсан. Тухайлбал, Дорноговь аймгийн нутагт орших газрын тосны хайгуулын Эргэл 12-р талбайд газрын тос болон байгалийн хий хайхаар Засгийн газартай гэрээ байгуулсан гэдгээ МонЭнКо компанийнхан 2008 оны есдүгээр сард зарласан юм. Тус компани Хонгконгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалж 150 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө босгож, үүний багагүй хувийг Хөшөөтийн уурхайд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулсан талаар МоЭнКо компанийн Төр олон нийттэй харилцах хэлтсийн захирал н.Баттулга хэлж байлаа. МонЭнКо компанийнхан Хөшөөтийн уурхайд таван жилийн хугацаанд 650 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгаж байсан талаар Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Үүний 866 сая юаниар Хөшөөтийн ордоос Хятадын Шинжэн Уйгар хүрэх авто замын ажлыг 2008 оны долоодугаар сард эхлүүлж, 2009 онд дуусгасан болохоо тус компанийнхан мөн зарлаж байсан юм. Зам ашиглалтад орсноор жилд 3 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох боломжтой болжээ. Тиймээс эхлээд Хөшөөтийн ордоос 200 гаруй тонн нүүрсийг Ярантын боомтоор экспортолж Шинжэнд захиалагчид нь хүргэжээ. Хөшөөтийн уурхайн нүүрс сайн чанарын учраас хятадын гангийн Бао стийл бай компани 2010-2020 оны хооронд хамгийн багадаа 10 сая тонн нүүрс импортолж авахаар урт хугацааны гэрээ 2010 оны нэгдүгээр сард үзэглэсэн байна. Ийнхүү Хөшөөтийн уурхайгаас жилд 1 сая тонн нүүрс олборлож экспортлохоор төлөвлөсөн учраас Авсралийн Лейтон ази компаниар нүүрс олборлуулахаар 273 сая долларын гэрээг 2010 оны зургаадугаар сард үзэглэж байжээ. Лейтон холдинг 2007 оноос хойш өөрийн Лейтон ази компаниараа дамжуулан монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Энэ мэтчилэн Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа өсч болохуйц олон ч мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдсан билээ. Гэвч тус компанийн хувьцааны ханш сүүлийн жилүүдэд өсөх бус, уруудсаар байгаа юм. Тухайлбал, 2010 оны есдүгээр сард тус компанийн хувьцаа 6 хонконг доллар, 2010 оны арваннэгдүгээр сард 3 хонконг доллар, 2011 оны гуравдугаар сард 1.6 хонконг доллар болж буурсан юм. Үүнийг хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарладаг. Эхнийх нь яахын аргагүй 2009-2010 оны дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралтай холбоотой юм. Үүнээс гадна, Ховд аймгийн засаг даргын тамгын газар, иргэдийн төлөөлөгчийн хурал, мэргэжлийн хяналтын газар Хөшөөтийн ордоос түүхий нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргаж байжээ. Хөшөөтийн нүүрсийг боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох. Нөгөө талаас жин хэмжүүр шаардлага хангаагүйгээс болж Хөшөөтийн уурхайгаас хэчнээн тонн нүүрс экспортолж байгаа нь тодорхойгүй гэдэг үндэслэлээр холбогдох байгууллагууд дээрх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Хөшөөтийн уурхайгаас нүүрс экспортлох болон олборлуулах урт хугацааны гэрээг хятадын болон австралийн компаниудтай байгуулсан ч, холбогдох газрууд нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргасан нь Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа унахад хүргэсэн гэдэг. Гэхдээ удалгүй нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр цуцлагдаж, МонЭнКо бүтээгдэхүүнээ 2011 оны есдүгээр сараас хэвийн нийлүүлж эхэлсэн ч, тус компанийн хувьцааны ханш эргэн өсөөгүй билээ. Хөшөөтөд үйл ажиллагаа явуулдаг МонЭнКо компанийн 30 хүртэлх хувийг монголчууд, үлдэх хувийг хятадууд эзэмшдэг гэх нь бий.Хөшөөтийн илрүүлсэн нүүрсний орд

-Соут гоби сэндс компани нүүрсний дөрвөн ордод төвлөрч үйл ажиллагаа явуулж байжээ- 

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуул хийхээр Азиа голд компани 2002 онд орж иржээ. Энэ компани хайгуул хийх хөрөнгө босгох үүднээс 2003 оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Ингэхдээ, анхдагч зах зээлд 5 сая ширхэг хувьцааг тус бүрийг нь 3 долларын нэрлэсэн үнэтэйгээр гаргажээ. Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй энэ компанитай хамтран ажиллах гэрээг Айвенхоу майнз компани 2005 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр байгуулсан байх юм. Үүнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз нь Азиа голд компанийн 51 хувийг эзэмших эрхтэй болжээ. Харин үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 2007 оны тавдугаар сарын 1-нд Айвенхоу майнз компани Азиа голдын үлдэх хувийг худалдаж авсан байна. Энэ даруй Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Азиа голд компанийн нэрийг өөрчилж, Соут гоби ресурс болгожээ. Ингэж л, Айвенхоу майнзын охин компани болох Соут гоби ресурсес байгуулагдсан түүхтэй. Нэгэн үе Соут гоби ресурсес компани Айвенхоу майнзын мэдэлд 100 хувь байсан ч, аажмаар эзэмшлээ бага багаар бууруулсан байна. Соут гоби ресурс компани тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдагаас гадна, 2010 оны нэгдүгээр сарын 29-нд Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байдаг. Ингэхдээ, тус биржэд 27 сая ширхэг хувьцаа нэг бүрийг нь 17 доллараар гаргасан гэдэг. Энэ үед хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсийн хувьцаа эзэмшигч болж амжжээ. Ингэхдээ хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсес компанид зээлдүүлсэн 250 сая доллараа хувьцаанд хөрвүүлсэн байна. Ингэснээр Соут гоби ресурсийн 57.6 хувийг Айвенхоу майнз компани эзэмшиж эхэлсэн бол, 14 хувийг нь Хятадын хөрөнгө оруулалтын корпораци эзэмших болжээ. Харин үлдэх 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд Риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын корпорациуд эзэмших болсон гэх мэдээлэл гарч байлаа. Тронто болон Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг бөгөөд виржинийн аралд бүртгэлтэй Соут гоби ресурс компани нь зургаан охин компанитай. Тодруулбал, Виржинийн арал, Хонг-конг, Сингапур, Монголд Соут гоби ресурс, Азиа голд интернэшнл, Соут гоби коал инвестмент, Соут гоби даяар коал монголиа, Соут гоби сэндс, Даяар булаг гэсэн зургаан охин компанитай болохыг Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр хэлдэг. Үүний хоёр нь Монгол Улсад бүртгэлтэй компаниуд юм. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби Сэндс, Даяар булаг гэсэн охин компаниуд нь Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Даяар булаг гэх охин компани нь монгол улсад ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг нь тодорхойгүй байдаг. Тус охин компани монгол улсад ашигт малтмалын ямар нэг тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэггүй гэж Соут гоби ресурс компанийнхан хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Харин Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс манай улсын өмнийн говьд орших Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой гэсэн ордуудад 2004 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж иржээ. Тухайлбал, Соут гоби сэндс компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Овоот толгойн ордод 2005 онд нүүрсний хайгуул хийж эхэлжээ. Хайгуулын явцад тус орд 175 сая тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоосон гэдэг ч, хожим энэ тоо 283 сая тонн болж өссөн юм. Үүний 119 сая тонн нь баттай нөөц бол, 56 сая тонн нь боломжит нөөц юм. Ийм нөөц бүхий ордод олборлолт явуулахаар Соут гоби сэндс компани 2007 оны есдүгээр сард ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл холбогдох газраас авчээ. Харин үүнээс жилийн дараа буюу 2008 оны есдүгээр сараас овоот толгойн нүүрсийг хятад руу экспортолж эхэлсэн байна. Овоот толгойн энэ ордоос зүүн тийш 16 километрийн зайд Сүмбэрийн орд оршдог. Сүмбэрийн ордыг төв, зүүн, баруун гэсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Өмнө нь Сүмбэрийн орд газар 77 сая тонн нүүрсний нөөцтэй гэгдэж байсан бол, хожим ордын төвийн хэсэгт 220 сая тонн баттай болон боломжит нөөц тогтоосон гэх нь бий. Энэ орд шинээр нээгдсэн бөгөөд өндөр чанарын нүүрстэй гэдгээрээ хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татдаг юм. Ирээдүйд Сүмбэрийн ордын зүүн болон баруун хэсэгт түлхүү хайгуул хийх шаардлагатай гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан билээ. Соут гоби ресурсес  компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Сүмбэрийн уурхайг байгуулахад 205 сая ам.доллар хэрэгтэй гэж ярьсан нь бий. Ингэхдээ Сүмбэрийн уурхайн ажил 2012 оны зун гэхэд эхлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Үүнээс гадна, овоот толгойн ордоос 150 километрийн зайд Заг сүүжийн нүүрсний орд мөн байрладаг. Энэ орд 17 сая тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд нэмэлтээр 66 сая тонн нүүрсний нөөц илрүүлэх боломжтой гэж Соут гоби сэндс компанийнхан үздэг юм. Овоот толгой болон Сүмбэрийн ордуудаас зүүн тийш 400 гаруй километрийн зайд Цагаан Толгойн орд оршдог. Айвенхоу майнз компани оюутолгойн алт, зэсийн ордыг ашиглахтай холбогдуулж, эрчим хүчний хэрэглээг нь хангах зорилгоор Цагаан толгойн ордод нүүрсний эрэл, хайгуулын ажлыг 2004 онд эхлүүлж байжээ. Хэдэн жилийн өмнө тус ордын зүүн хэсэг 120 сая тонн нүүрсний нөөц бий гэж таамаглаж байлаа. Ийм нөөц бүхий нүүрсний дээрх дөрвөн ордод Соут гоби ресурс компани Монголд бүртгэлтэй Соут гоби сэндс компаниараа дамжуулан үйл ажиллагаа явуулж ирсэн билээ. Соут гоби ресурсес компанийн үйл ажиллагааны үндсэн цөм нь дээрх дөрвөн ордод төвлөрч хайгуул, олборлолт, экспортын үйл ажиллагаа эрхэлж байсан гэж ойлгож болох талтай. Үүнээс гадна, тус компани монгол улсад уул уурхайн долоон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болохыг зарим хэвлэлүүд онцолж байсныг дурдах нь зүйтэй болов уу. 

-Соут гоби ресурсийн хувьцааг зарах замаар Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх ордуудыг худалдахыг оролдов-

Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий ордуудыг зарах оролдлогыг түүний толгой компани болох Соут гоби ресурс, түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг Айвенхоу майнз компаниуд эрчимтэй эхлүүлсэн байдаг. Тодруулбал, 2012 оны гуравдугаар сарын 5-нд Соут гоби ресурс компани нь Соут гоби сэндийн эзэмшилд байсан Цагаан толгойн ордын 15041 дугаартай ашиглалтын, 7662 дугаартай хайгуулын лицензүүдийг 30 сая доллараар Модун ресурс компанид худалдах гэрээ байгуулсан байдаг. Ингэхдээ 7.5 сая долларыг бэлнээр, үлдсэнийг нь Модун ресурс компанийн хувьцаанд хөрвүүлэхээр гэрээ байгуулжээ. Ингэснээр Соут гоби ресурс компани австралийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй бөгөөд Улаанбаатар хотоос 120 километрийн зайд орших Нүүрст хэмээх ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Модун ресурс компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох байжээ. Энэ тохиролцоог 2012 оны зургадугаар сарын 1-нд эцэслэхээр төлөвлөж байсан юм. Соут гоби ресурс болон Модун ресурс компанийн хооронд хийгдсэн дээрх гэрээнээс гадна, бас нэгэн анхаарал татахуйц хэлцэл хийгдсэн байдаг. Энэ бол Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын Чалко компаниудын хооронд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр хийгдсэн гэрээ юм. Тухайн үед Соут гоби ресурс компанийн 14 хувийг хятадын хөрөнгө оруулалтын сан, 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд эзэмшиж байсан юм. Харин 57,6 хувийг канадын Айвенхоу майнз компани эзэмшиж байсан тухай дээр дурдсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг энэ хувиа Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид зарах гэрээг үзэглэсэн юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар худалдах гэрээг Хятадын хөнгөн цагааны корпорацитай үзэглэсэн юм. Энэ нь Соут гоби ресурс компанийн хувьцааны Тронтогийн бирж дээрх хамгийн сүүлийн хаалтын ханшнаас 28 хувиар өндөр үзүүлэлт байлаа. Харин сүүлийн арван хоногийн дундаж ханшаас 32 хувиар өссөн үзүүлэлт байв. Тиймээс энэ нь хувьцаа эзэмшигчдэд ашигтай учраас Айвенхоу майнз компани Чалко компанитай тусгайлан гэрээ байгуулж, Соут гоби ресурсийн хувьцааны тендерт оролцохыг зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл тухай үед цацагдаж байсан нь нууц биш. Соут гоби ресурс болон түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг айвенхоу майнз дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр хувьцаагаа арилжаалдаг. Нэгэнтээ бирж дээр хувьцаагаа арилжаалдаг учраас хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийн үүднээс компанитай холбоотой сайн, муу бүх мэдээллийг компанийнхаа цахим хуудсанд тавих ёстой. Эндээс монголчууд Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ зарах гэж байгааг мэдсэн гэж ойлгож болно. Энэ тухай Соут гоби ресурсес  компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая доллараар худалдаж авахаар санал тавьсан. Үүний 2,4 хувийг ойролцоогоор 15 сая доллараар хонг-конг болон тронтогийн хөрөнгийн биржээс худалдаж авахаар төлөвлөж байлаа. Харин үлдэх 58 орчим хувийг канадын Айвенхоу майнз компаниас худалдаж авахаар болсон. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцааг Айвенхоу майнз компаниас нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компани худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх энэ хувиа 928 сая доллараар үндсэндээ зарах юм. Үүнийг оюутолгойн цаашдын бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар төлөвлөж байгаа тухай нэгэн телевизэд ярилцлага өгч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ийнхүү өмнийн говьд орших цагаан толгой, овоот толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая ам.доллараар худалдаж авахаар Чалко ханцуй шамласан юм. Ингэвэл өмнийн говийн нүүрсний ордууд хятадын Чалко компанийн мэдэлд шилжих байлаа. Ингэснээр Чалко компани өмнөө тулгараад байгаа асуудлаа бага ч болтугай шийдвэрлэж алдагдлаа бууруулах боломжтой гэгдэж байсан юм. 

-Чалко компани 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажиллаж, монголын нүүрсний ордуудад хөрөнгө оруулахыг эрмэлзэв-

Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт удааширж байсантай холбоотойгоор 2012 онд хөнгөн цагааны эрэлт гадаад зах зээлд буурч байлаа. Эрэлт буурвал үнэ буурдаг гэх зах зээлийн зарчим бий. Энэ зарчмын дагуу Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн хөнгөн цагааны үнэ 2012 оны тавдугаар сарын 5-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеийнхээсээ 23 хувиар, оны эхнээс 12 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байсан юм. Ингэснээр Лондонгийн металлын захад нэг тонн хөнгөн цагаан ойролцоогоор 2100 ам.доллар болсон байна. Ийнхүү гадаад зах зээлд хөнгөн цагааны үнэ буурч байсантай холбоотойгоор энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн томоохон компаниуд хүндрэлд орж байв. Тухайлбал, хөнгөн цагаан үйлдвэрлэлээр тэргүүлэгч Русал компани үйл ажиллагаагаа зогсоохоор төлөвлөж байгаагаа тус компанийн гүйцэтгэх захирлын тэргүүн орлогч Владислав Соловьев мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс гадна, АНУ-ын хөнгөн цагааны Алко инк компани үйлдвэрлэлээ 2012 оны эхнээс 12 хувиар бууруулсан байдаг. Хөнгөн цагааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хятадын Чалко компани мөн хүнд цохилтонд орсон юм. Тус компанийн голлох түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд буурсантай холбоотойгоор Чалко 2012 оны эхний улиралд 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажилласан нь үүний нэг нотолгоо юм. Би Оу Си интернэшнл холдингс компанийн Хонг-Конг дахь шинжээч Робин Цуй: Хөнгөн цагааны үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор Чалко компани 2012 оны эцэст үүнээс ч их алдагдал хүлээнэ. Тиймээс Чалко компани өөр салбарт хүч үзэхээс гадна, зарлагаа бууруулах хэрэгтэй. Ингэснээр алдагдлаа 2-3 жилийн дотор бууруулах боломжтой гэж зөвлөж байсан юм. Тиймээс Чалко компани газрын ховор элемент болон төмрийн хүдрийн салбарт анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, тус компани Гуанси мужид орших газрын ховор элементийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд зориулж 5 тэрбум 200 сая юанийн хөрөнгө оруулалт хийхээр болсон юм. Үүнээс гадна, тус компани нүүрсний салбарт хүч үзэхээр болов. 2012 оны эцсээр урд хөршид цахилгаан, эрчим хүчний үнэ киловатт тутамдаа 0,03 юанаар өсөх нь тэр. Үүнтэй холбоотойгоор Чалко компанийн нийт зардлын 5 хувийг цахилгаан, эрчим хүч эзлэх болсон байна. Үүнээс гадна, тус компанийн хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлд шаардагддаг түүхий эдийн 50-60 хувийг коксжих нүүрс эзэлж байв. Тиймээс Чалко компани Монгол улсын эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний ордуудад үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцааг худалдаж авах оролдлого хийсэн гэж судлаачид үздэг юм.

-Соут гоби сэндсийн тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлэв-

Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Мөн Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Дээрх гэрээнүүд хүчин төгөлдөр болоход Соут гоби ресурсийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Чалко болох байв. Харин Соут гоби ресурс нь Модун ресурсийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох дүр зураг ажиглагдаж байсан билээ. Өөрөөр хэлбэл, Чалко компани Соут гоби ресурсээс гадна, тус компаниар дамжуулан Модун ресурсэд хувь хүртэх үүд нээгдэхээр байсан юм. Ингэснээр хятадын төрийн өмчит Чалко компани Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх өмнийн говийн нүүрсний ордуудад эзэн суух байлаа. Энэ нь урд хөршид нүүрсээ нийлүүлдэг манай улсад таагүй мэдээ. Хятадын хөнгөн цагааны Чалко компани тавантолгойн ордын нүүрсийг гэрээгээр импортлон авдаг. Хэрэв Чалко компани монголд өөрийн гэсэн нүүрсний ордуудтай болвол, тавантолгойн нүүрсийг худалдаж авах эзэнгүй болж мэдэхээр байв. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг хувиа хэнд худалдах нь тухайн компанийн асуудал боловч, хамгийн болгоомжлол төрүүлж байсан бас нэг зүйл бол Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс компанид Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүж зэрэг нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд байсанд оршиж байсан юм. Айвенхоу майнз компани монголын баялгийг зөвшөөрөлгүйгээр хятадын компанид өгөхөөр ийнхүү гэрээ байгуулсан хэрэг. Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудын толгой компанийнх нь хувьцааг худалдаж, төлбөрт нь ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл хятадын төрийн өмчийн компанид шилжүүлэх далд бизнес явагдаж байсан нь үндэсний аюулгүй байдалд харшлах нь мэдээж юм. Үндэсний аюулгүй байдалд муугаар нөлөөлөх шийдвэрийг оюутолгойн дийлэнх хувийг эзэмшигч Айвенхоу майнз компани Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанитай хамтран олон жилийн өмнө гаргаж, гадаадын компаниуд монголын баялгийг ханцуйндаа наймаалцаж байгааг таслан зогсоохын тулд холбогдох байгууллагууд тал бүрнээ ажиллах нь тэр. Тухайлбал, Ашигт малтмалын газар Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензийг тухайн үед түр түдгэлзүүлсэн юм. Ингэснээр гадаадын хөрөнгө оруулалт буурах вий гэсэн болгоомжлол байсан ч, үндэсний аюулгүй байдалд харшлана хэмээн үзэж дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн билээ. Үүнтэй холбоотойгоор, Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл хойшлогдсон тал бий. Харин Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ хэрхэх нь тодорхойгүй байлаа. Гэхдээ Чалко компанийнхан Монгол Улсын холбогдох байгууллагууд зөвшөөрвөл 2012 оны долоодугаар сарын 5-наас хувьцаа шилжүүлж эхэлнэ. Улмаар 2012 оны наймдугаар сарын 28-ны дотор Айвенхоу майнзын Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 57,6 хувийг Чалкод шилжүүлж дуусгана гэж мэдэгдэж байлаа.

-Рио Тинто Айвенхоу майнзын жижиг төслүүдийг сонирхсонгүй-

Айвенхоу майнз компани дотроо цөөнгүй ам бүлтэй, өнөр өтгөн айл юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө тус компани Казакстаны Кизылийн алтны ордын 50 хувийг, Австралид зэсийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Айвенхоу австралиа компанийн 59 хувийг, Мьянмар улс дахь Монивиа зэсийн төслийн 50 хувийг, Монголд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 66 хувийг. Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 58 хувийг эзэмшиж байлаа. Соут гоби сэндсийг эс тооцвол дээрх төслүүд бүгдээрээ алт, зэсийнх. Харин Соут гоби сэндс ганцаараа нүүрсний орд юм. Рио Тинто компанийнхан бид оюутолгойн 66 хувийг эзэмшихийн тулд Айвенхоу майнз компанийг худалдан авч байгаа. Гэхдээ Айвенхоу майнзын оюутолгойгоос бусад төслүүдийг сонирхохгүй байгаа гэдгээ илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ Оюутолгойн 66 хувийг худалдаж авахын тулд, Айвенхоу майнз компанийг бүхэлд нь худалдаж авах шаардлагатай. Энэ ч үүднээс Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлсээр ирсэн. Үүний нэг тод жишээ бол, 2012 оны эхээр Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн явдал. Харин Айвенхоу майнз компанийн Соут гоби ресурс дэх 58 хувийг тоосонгүй. Тиймээс Рио Тинто компани өөрсдийн сонирхолыг татахгүй байгаа Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ эртнээс зарахыг хуучны Айвенхоу майнз, одоогийн Туркойз хиллд санал болгож ирсэн юм. Энэ ч ёсоор болж Туркойз хилл компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын Чалко компанид худалдах гэрээг 2012 оны дөрөвдүгээр сард 2-нд үзэглэсэн гэдэг. Гэвч овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэрийн нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдийг Ашигт малтмалын газар цуцалсантай холбоотойгоор Айвенхоу майнз ёстой мад тавиулна гэдэг болох нь тэр. Тиймээс тус компани Засгийн газартай энэ асуудлаар эргэн ярилцах нь тодорхой гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Гэхдээ Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд энэ асуудалд оролцохгүй нь ойлгомжтой байв. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын компанид зарах гэрээг тэрбээр хийсэн ч, балагийг нь Рио Тинто дааж гарахаас өөр гарцгүй болсон юм. Учир нь Рио Тинто компани 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдөр Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг бүхэлд нь гартаа авсан байдаг. Тодруулбал, Роберт Фрийдландыг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Кей Фрийстли Айвенхоу майнзын гүйцэтгэх захирлаар томилогдсон юм. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүний 11-ийг нь Рио Тинтогийн талаас тавихаар болсон юм. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг Рио Тинто гартаа авсан тул, Соут гоби ресурсийн ээдрээдтэй асуудлын гогцоог тэд тайлах ёстой болж хоцорсон юм. Тухайн үед энэ асуудалд Рио Тинто компанийнхан хэрхэн хандаж байсан бэ. Тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей: Рио Тинто гарцыг хайж байна гэсэн тайлбар өгсөн байдаг. Овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензүүдийг сэргээгүй цагт Чалко компани Айвенхоу майнзаас зүгээр л цаас худалдаж авсан болж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ардаа баталгаагүй Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахад хүрэв. Ийм эрсдэлтэй бизнест Чалко хөл тавихгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Тйимээс Чалко компани Айвенхоу майнзтай байгуулсан гэрээгээ нэг бол цуцлах, эсвэл манай улстай арбитардаж магадгүй гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм.

-Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унасан нь-

Оюутолгойн ордын бүтээн байгуулалтад шаардлагатай санхүүжилтийг босгох зорилгоор Айвенхоу майнз өөрийн эзэмшил дэх Соут гоби ресурсийн 58 хувийг зарах оролдлого 2012 онд хийсэн ч, эцсийн үр дүнд шаардлагатай санхүүжилтээ босгож чадсангүй. Бүтэлгүй гэрээнээс болж Соут гоби ресурсийн охин компанийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдээ цуцлуулахад хүрэв. Цаашлаад Соут гоби сэндс компанийн нүүрсний олборлолт зогсч бүх хариуцлагыг нь Соут гоби ресурсийн захирлууд үүрсэн гэж ойлгож болно. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах саналыг Айвенхоу майнз компани анх гаргасан. Гэтэл гэрээ бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийн захирлуудыг ажлаас нь чөлөөлсөн байдаг. Халаа сэлгээ 2012 оны есдүгээр сарын 3-ны өдөр эхэлсэн. Энэ өдөр Ерөнхий захирал Петр мередит ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байдаг. Харин 2012 оны есдүгээр сарын 12-ны өдөр Соут гоби ресурс компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молине ажлаасаа чөлөөлөгдсөн юм. Компанийн удирдлагуудыг ийнхүү өөрчлөөд зогсохгүй, компанийн монгол ажилчдыг 2013 оноос орон тооны цомхотгол оруулна гэсэн мэдээлэл тухайн үед цацагдаж байлаа. Ийм бүтэлгүйтэл мэдээж хувьцааны ханшид сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй. Энэ талаар Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр: Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унах эхлэл үүнээс болж тавигдсан болохыг хэлдэг юм. Цагтаа цалгиж явсан Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш огцом уруудаж эхэлсэн гэсэн үг юм. Гэрээ хийгдэж байхад тус компанийн хувьцаа 60 хонгконг долларын ханштай байсан бол, 2012 оны есдүгээр сарын 15-ны хавьцаа 18 хонгконг доллар болж буурсан нь үүний нэг нотолгоо юм. Рио Тинтогийн хүчтэй шахалт, Чалкогийн монголын нүүрсэнд санаархсан байдлаас болж Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийг ангал руу түлхэж, хувьцааных нь ханш ийнхүү уруудсан он жилүүд улиран өнгөрсөн юм. Тиймээс Айвенхоу майнз компани нэмэлт хувьцаа гаргах замаар санхүүжилт босгож оюутолгойд хөрөнгө оруулсан байдаг. Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшдэг Канадын Айвенхоу майнз компани Нью-Йорк болон Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Энэ хоёр бирж дээр нийтдээ 741 сая ширхэг хувьцаа анх гаргасан гэдэг. Харин үүний 35 хувьтай тэнцэх хувьцааг сүүлд нэмж гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, 260 сая ширхэг хувьцааг нэмж гаргасан гэсэн үг. Үүний 51 хувийг Рио Тинто компани гэрээний дагуу худалдаж авсан бол, 5,5 хувийг Сингапурын хөрөнгө оруулалтын сан Темасенк худалдаж авсан юм. Үлдэх хувьцааг жижиг хувьцаа эзэмшигчид худалдаж авсан билээ. Ийнхүү 2012 онд Айвенхоу майнз компани нэг бүр нь 7 долларын үнэтэй нэмэлт хувьцаа гаргаж, нийтдээ 1,8 тэрбум ам.долларын санхүүжилт босгож, оюутолгойн бүтээн байгуулалтанд зарцуулсан гэж компанийн зүгээс мэдэгддэг юм.

-Чалкогоос сэргийлж хууль баталсан нь-

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх ёстой байлаа. Гэрээ хүчин төгөлдөр болвол Соут гоби ресурс монгол дахь охин компаниараа дамжуулан эзэмшдэг Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой зэрэг нүүрсний ордуудаас хятадын Чалко компани хувь хүртэнэ. Энэ нь үндэсний аюулгүй байдал харшилна гэж үзэх гишүүд цөөнгүй байлаа. Тиймээс үүнээс урьтаж Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг холбогдох байгууллага түр түдгэлзүүлсэн юм. Мөн 2012 оны тавдугаар сарын 17-ны өдөр Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг УИХ-аар яаравчлан баталсан билээ. Уг хууль гарсан өдрөөсөө хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Ямар агуулгатай хууль батлагдсаныг гадаадын хөрөнгө оруулагчид мэдэхийг тэсэн ядан хүлээж суулаа. Мөн манай улсад ашигтай хууль болж чадсан эсэхийг монголчууд ихэд сонирхож байсан юм. Үүнд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг санаачлагчдын нэг, өнөөгийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар руу утас цохилоо. Тэрбээр гадаад руу нисэх гэж байгаа тул ярилцлага өгч амжихгүй гэдгээ илэрхийлэв. Амжаад хэдэн асуултанд хариулт авъя гэдгээ учирлав. Онгоцны буудал хүрэх замд яриа өгөх бололцоотой хэмээлээ. Ингээд нисэх буудал явах замд нь түүнээс зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Хуулийн гол агуулгын тухайд УИХ-ын дарга: Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг эргэн сэргээлээ ч, Айвенхоу майнз компани Чалкотой наймаалцахын тулд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газарт мэдэгдэж УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авахаас өөр аргагүйд хүрсэн талаар байв. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарсаны дараа, Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани холбогдох бичиг баримтаа бүрдүүлж, хуулийн хүрээнд Соут гоби ресурс компанийн 60 хувийг худалдаж авахаа удаа дараа мэдэгдсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, монголын талаас тавих бүх шаардлагыг хангаж, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авна гэдгээ мэдэгдэж байсан юм. Гэвч хуулийг дагаж мөрдөх журам батлагдахгүй байсаар Канадын Айвенхоу майнз, Хятадын Чалко компанийн хооронд хийсэн гэрээний хугацаа дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс 2012.08.03-ны өдөр дуусах гэрээг хоёр тал нэг сараар дахин сунгасан юм. Гэвч энэ хугацаанд хоёр тал Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч чадсангүй, гэрээний хугацаа 2012.09.09-ны өдөр дуусгавар болсон юм. Тиймээс хятадын төрийн өмчит Чалко компани гэрээгээ албан ёсоор цуцлахаа мэдэгдсэн байдаг. Ингэснээр Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах боломжгүй болсон юм. Мөн 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл сунгаад байсан Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн гэрээ хүртэл цуцлагдах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авах замаар Модун ресурсэд давхар хувь эзэмших Чалкогийн санаархал дуусгавар болсон юм.

-Винсвей компанийн 29,9 хувийг Чалко худалдаж авахаар гэрээ байгуулав-

Нөхцөл байдал ийм дээрээ тулсан учир Чалко компани монголын хууль эрхзүйн орчныг тодорхой болох хүртэл Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахаа хойшлуулсан тухай мэдэгдэж, өөр гарцыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг. Тодруулбал, Чалко компани хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей ресурс компани 29,9 хувийг худалдаж авахаар болсон юм. Ингэхдээ Винсвей компанийн 1 тэрбум 130 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 2 хонгконг доллар 12 центээр худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан гэх нь бий. Энэ нь 2,3 тэрбум хонконг доллар буюу 308 сая америк доллар болж байлаа. Ийм өртөг бүхий гэрээ байгуулснаа Чалко болон Винсвей компанийнхан 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад зарласан байдаг. Ийнхүү Чалко компани дараагийн нүүдлээ хийж, Винсвей компанийн хувьцааг худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан нь энэ юм. Тиймээс Хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей компани нь ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг талаар олон нийт сонирхож эхлэх нь тэр. Энэ талаар хөрөнгийн зах зээлийн судлаач Наран-Учрал: Винсвей компани нь дэлхийн олон орноос нүүрс импортлон авч хятадын төмрийн болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг тухай хэлж байсан юм. Тухайлбал, Орос, Америк, Канад, Австрали, Монгол зэрэг улсуудаас нүүрс импортлон авч, цааш нь дамжуулан худалдаалдаг юм байна. Гэхдээ тэдний нийт импортын дийлэнх хувийг монголоос авсан нүүрс эзэлдэг гэдгийг анхаарах нь чухал. Тус компани 2010-2011 оны хооронд 19 сая тонн нүүрс түнш орнуудаасаа импортолж авсаны 13 сая тонн нь монголоос авсан нүүрс гэх судалгаа гарч байсан нь үүнийг нэг нотолгоо юм. 2010 оноо авч үзвэл 6,5 сая тонн нүүрс монголоос импортлон авч, хятадын зах зээлд нийлүүлсэн гэх тоо баримт бий. Энэ нь тухайн үед монголоос хятад руу экспортолсон нүүрсний 39 хувийг эзэлж байсан гэдэг. Ингэхдээ, манай улсын Сэхээ, Ганц модны ойролцоо орших зуучийн төвүүдээрээ дамжуулан түүхий нүүрс худалдан авч , цааш нь боловсруулах үйлдвэр болон эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэх хүргэлтийг гүйцэтгэдэг. Ер нь монголоос гадаад зах зээлд экспортолж буй нүүрсний тал хувийг Винсвей компани худалдан авч, эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ ихэвчлэн урт хугацааны гэрээ байгуулж монголоос нүүрс импортлон авдаг байгаа юм. Тухайлбал, Тавантолгой, Мак, Соут гоби сэндс зэрэг нүүрсний компаниудаас жилд 2-5 сая тонн нүүрс импортлох авахаар урт хугацааны гэрээ байгуулсан байдаг. Ийнхүү Винсвей компанийн 29,9 хувийг худалдаж авах замаар Чалко компани монголын нүүрсэнд хяналтаа тавих удаах оролдлогоо хийсэн байдаг. Үүнээс гадна, Винсвей  компанийн охин компани манай улсад хэдийнэ мэндэлсэн гэдгийг анхаарах шаардлага тухайн үед давхар тавигдаж байлаа. Поло ресурс компани Пибоди энержитэй хамтарсан компанийнхаа 50 хувийг хятадын Винсвей компанид 2010 оны долоодугаар сарын 2-ны өдөр худалдсан байна. Ингэж Винсвей компани америкийн томоохон нүүрс импортлогч Пибоди компанитай хамтарч, тэдний Пибоди Винсвей Монголиа охин компани монгол улсад мэндэлсэн түүхтэй. Энэ охин компанийн эзэмшилд ашигт малтмалын 50 тусгай зөвшөөрөл байдаг гэж Винсвей компанийнхан албан ёсны цахим хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Тодруулбал, хайгуулын 47, ашиглалтын 3 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан юм. Хэрэв Винсвей компанийн 29,9 хувийг хятадын Чалко компани гэрээний дагуу авбал, Пибоди Винсвей Монголиа охин компанийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд хятадын хөнгөн цагааны үйлдвэрийн халаас руу хүссэн хүсээгүй гулсан орох дүр зураг тухайн үед мөн ажиглагдаж байсан билээ. 

Винсвей кокинг коал холдингс компанид MICC-ийн хийсэн судалгаа

Винсвэй нь Монгол улс болон бусад дэлхийн олон орнуудаас нүүрс импортлон Хятадын зах зээлд нийлүүлдэг компани юм. Өнөөгийн байдлаар Винсвэй нь Монгол улсын хамгийн том нүүрс импортлогч бөгөөд 2010 онд Монгол улсаас 6.5 сая тонн нүүрсийг худалдан авсан ба энэ нь 2009 оныхтой харьцуулахад 72 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. Винсвэй компани нь харилцагч худалдан авагчиддаа тээврийн цогц үйлчилгээг үзүүлдэг бөгөөд үүнд тээврийн авто зогсоолууд, төмөр замын зогсоолууд болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд зэрэг ордог байна.

Винсвэйгийн гол давуу талууд:

• Ирэх онуудад Монгол улсаас импортлох нүүрсний хэмжээ өсөх хандлагатай байгаа.
• Авто тээврийн болон төмөр замын зогсоолууд, нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд болон хилийн гарам зэргүүдийн өргөтгөлийн ажилуудыг төлөвлөн ажиллаж байгаа.
• Саус Гоби болон Таван Толгой компаниудтай хамтран ажиллах урт хугацааны стратегийн гэрээ байгуулсан.
• Америкийн томоохон нүүрс импортлогч компанитай хамтран Монгол улсад нүүрсний хайгуул хийхээр төлөвлөж байгаа.

Үнэлгээ:

Бид тус компаний хувьцааг DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглан тооцож гаргасан бөгөөд тооцооллын үр дүнд хувьцааны үнэ 5.79 хонгконг долларт хүрэх боломжтой буюу одоогийн ханшаасаа 39 хувиар өсөх боломжтой гэж гарлаа. Судалгаагаар 2011 онд компаний гол санхүүгийн үзүүлэлтүүд дараах байдалтай гарсан болно. P/E = 10.4x, EV/EBITDA = 8.0x.

Болзошгүй эрсдэл

Тээвэрлэлтийн зогсолт, улс төр, хууль эрх зүйн орчины өөрчлөлт, томоохон нийлүүлэгчидийн олборлолтод тасалдал гарах, Хятад улсын төмөрийн үйлдвэрлэлт буурах, болон Монголын нүүрс нийлүүлэгч компаниуд өөрсдөө бүтээгдэхүүнээ эцсийн хэрэглэгчидэд нийлүүлэх зэрэг нь тус компаний хөрөнгө оруулагчидад учирч болзошгүй эрсдлүүд юм.

Компанийн танилцуулга

Винсвэй нь тээвэр зуучийн компани бөгөөд Монгол болон бусад дэлхийн олон орнуудаас нүүрс худалдан авч Хятад дахь төмөр тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрүүд болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Ингэхдээ харилцагч худалдан авагчиддаа тээврийн авто зогсоолууд, төмөр замын зогсоолууд болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд зэргээр ханган тээвэр зуучийн цогц үйлчилгээг үзүүлдэг: Өнөөдрийн байдлаар Винсвэй нь Монгол улсаас Хятад улс руу гаргаж буй нүүрсний хамгийн том экспортлогч компани юм. Тус компани нь 2010 оны байдлаар 6.5 сая тонн нүүрсийг Хятадын зах зээлд экспортлосон ба энэ нь Монгол улсаас Хятад улс руу экспортлосон нийт нүүрсний 39%-ийг эзэлж буй болно. Винсвэй нь Сэхээ болон Ганц Модод байрлах өөрийн тээвэр зуучийн төвүүдээрээ дамжуулан түүхий нүүрсийг худалдан авч цааш нь боловсруулах үйлдвэр болон эцсийн хэрэглэгчидэд хүргэлтийг гүйцэтгэдэг. Мөн түүнчлэн ОХУ, АНУ, Канад болон Австрали зэрэг улсууд нь Винсвэй компаний гол нийлүүлэгчид гэж хэлж болно. Эдгээрээс ОХУ нь ойрын жилүүдэд нилээдгүй чухал нийлүүлэгч болох хандлагатай байна. Хятад улсын нүүрсний импортын хэмжээ өсч байгаатай холбогдуулан Винсвэй компани нь тээвэрлэлтийн дэд бүтцээ эрчимтэйгээр өргөжүүлэн ажиллаж байгаа бөгөөд ойрын хоѐр жилийн хугацаанд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг уг төсөлдөө оруулах төлөвтэй байна. Тээвэрлэлттэй холбоотой төслүүдээс гадна Винсвэй нь Америкийн томоохон нүүрс импортлогч компани болох Peabody-тай хамтран Монгол улсад хайгуул хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд ингэснээрээ урт хугацаанд нүүрсний нийлүүлэлтийг өөрсдөө хийх боломжтой болох давуу талтай юм. Винсвэй нь 2010.10.11-ны өдөр Хонг Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан бөгөөд 1733 кодтойгоор арилжаалагдаж байна.

Хувь нийлүүлэгчидийн бүтэц

Компаний хамгийн том хувьцаа эзэмшигч нь Ноѐн Ван бөгөөд тэрээр нийт хувьцааны 49.8%-ийг эзэмшдэг болно. Түүний дараагаар хувьцааны 19.82%-ийг Иточу, Силвир Грант, Чаина Минметалс болон HOPU компаниуд эзэмшдэг бөгөөд 5% орчим нь бусад хөрөнгө оруулагчидын эзэмшилд байдаг байна. Харин нийт хувьцааны 26% нь хөрөнгийн зах зээл дээр эргэлдэж байна.

Хувь нийлүүлэгчидийн бүтэц:

Иточу1.32%, Силвир Грант4.00%, Чаина Минметалс4.00%, ХОПУ9.60%, Ван49.72

Стратегийн хувьд ашигтай байрлалтай нийлүүлэгчид

Компанийн гол нийлүүлэгчид нь Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт орших Монголын томоохон уурхайнууд бөгөөд Монгол – Хятадын хилийн гарамтай ойролцоо оршдог нь компанид ихээхэн давуу тал болдог. Нарийн Сухайт болон Таван Толгойн ордуудын лиценз ч мөн Винсвэйгийн нийлүүлэгчидийн эзэмшилийнх ба уг ордууд нь хилийн боомтоос ойролцоогоор 40 км болон 270 км зайд тус тус оршдог. Хятадын нүүрсний импортын хэмжээ жилээс жилд өсч, хил залгаа Монгол улсын чанартай нүүрс олборлолтын хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь Винсвэй компанийн хувьд бизнесийн маш тааламжтай орчинг бүрдүүлж байгаа юм.

Монголын нүүрсний экспортын бизнест анхдагч

Винсвэй нь 2006 оноос эхлэн Монголын нүүрс олборлогч компаниудтай хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд Монголоос хамгийн анх нүүрсийг их хэмжээгээр экспортлосон компани юм. 2006 онд Винсвэй компанийг анх Монголын зах зээлд орж ирэхэд Монгол улсын нүүрс олборлолтын хэмжээ 8.1 сая тонн байсан бол, 2010 онд 25.3 сая тоннд хүрч өссөн үзүүлэлттэй байна. Олборлолт өсөхийн зэрэгцээгээр экспортын хэмжээ ч мөн өссөн. 2006 оны байдлаар 2.5 сая тонн байсан нүүрсний экспортын хэмжээ 2010 онд 16.6 сая тоннд хүрч өссөн нь 3-н жилийн хугацаанд 564%-иар өссөн гэсэн үг юм. Винсвэй нь одоогоос 5-н жилийн өмнө зах зээлд орж ирсэнээрээ Монголын нүүрс олборлогч компаниудтай дунд болон урт хугацааны томоохон хэмжээний хэлцлүүдийг байгуулж чадсан ба Монголын нүүрсний салбарт өөрсдийн байр сууриа эзэлж чадсан компани юм.

Зах зээлд шинээр компаниуд нэвтрэхэд бэрхшээлтэй

Монголын нүүрсний ордууд нь зөвхөн дотоодын цахилгаан станцуудыг нүүрсээр хангаж ирсэн ба хэдхэн жилийн өмнөөс гадаадын орнуудад экспортлож эхэлсэн билээ. Монгол оронд дэд бүтэц хөгжиж чадаагүй байгаа нь нүүрсний уурхайнуудын хөгжилд ч мөн томоохон асуудал болж байгаа юм. Нүүрсийг их хэмжээгээр худалдан авч тээвэрлэхэд тээвэрлэлтийн томоохон бааз шаардлагатай ба энэ нь уг зах зээлд шинээр компаниуд нэвтрэхэд хязгаарлалт болж байгаа юм.

Хилийн боомтыг сайжруулахад зориулсан хөрөнгө оруулалт

Винсвэй компани нь Хятадын зах зээлд нийлүүлж буй нүүрснийхээ дийлэнх хувийг Монголоос авдаг. Тус компанийн дөрвөн нүүрс нийлүүлэгч Өмнөговь аймгийн нутагт оршдог бөгөөд Монголын томоохон ордууд болох Нарийн Сухайт болон Таван Толгойн ордуудаас нүүрсээ олборлодог. Уг ордууд нь Ганц Мод болон Сэхээ хилийн боомтуудтай зөвхөн авто замаар холбогддог нь нүүрсийг зөвхөн авто тээвэрээр зөөвөрлөхөөс өөр аргагүйд хүргэж байгаа юм. Дээрх хилийн боомтууд дээр Винсвэй компанийн авто тээврийн зогсоол байрладаг нь тэдний томоохон давуу талуудын нэг юм. Монголоос нүүрс тээвэрлэсэн машинууд эцсийн хэрэглэгчид шууд хүрэх боломжгүйн улмаас Винсвэйн хилийн зогсоолуудад нүүрсээ буулгаж нүүрс нь тэндээсээ хятадын тээврээр тээвэрлэгдэн эцсийн хэрэглэгчид хүрдэг байна. Хятадынхтай адил стандартын төмөр замыг барьж байгуулах зөвшөөрлийг баталсан болно. Одоогийн байдлаар хувийн өмчит компаниуд, жишээлбэл MAK, MMC, төмөр замаа нарийн царигаар барьж болох эсэх тал дээр засгийн газраас албан ѐсны шийдвэр гаргаагүй байгаа юм. Энэхүү засгийн газрын тодорхой бус байдал нь богино хугацаанд Винсвэй компанийн бизнест эерэг нөлөө үзүүлэх талтай.

Peabody компанитай хамтарсан дунд болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалт

Нүүрсний нийлүүлэлтээ урт хугацаанд тогтвортой байлгах үүднээс Винсвэй компани нь Пибоди Голланд компанитай хамтран Пибоди – Винсвэй Монголия компанийг байгуулсан бөгөөд тус компани нь Монгол улсад хайгуулын 47, уурхайн 3-н лиценз эзэмшдэг.

Компаний хэвийн үйл ажиллагаанд Тавантолгойн ордоос Цагаанхад хилийн боомт руу нүүрс тээвэрлэлтэд тавьсан хориг онцын нөлөө үзүүлэхгүй

Саяхан Тавантолгойн ордоос Цагаанхад хилийн боомт хүртэлх замаар нүүрс тээвэрлэхийг засгийн газраас хориглосон. Үүнтэй холбогдуулан Монголия Майнинг Корпораци өнгөрсөн 4-р сарын 28-ны өдөр мэдэгдэл хийсэн юм. Үүнд, нийт 250 км хатуу хучилттай зам барих ажлын 81 км замыг барьж дуусаад байгааг мэдэгдээд үлдсэн ажил нь одоогоос 2-3-н долоо хоногийн дотор хийж гүйцэтгэхээ мэдэгдсэн. Винсвэй компани нь ойролцоогоор 7-н долоо хоногийн нийлүүлэлтийн нөөцтэй бөгөөд энэ нь зам дахин ашиглалтад орох хүртэл хангалттай хүрэлцэхүйц хэмжээний нөөц юм. Винсвэй компани нь 2011 оны 7-р сарыг дуустал үйл ажиллагаагаа хэвийн түвшинд явуулахад хангалттай хэмжээний нүүрсний нөөцтэй ба түүнчлэн Монгол улсын нүүрсний экспортын 37% нь Ганц Мод хилийн боомтоор дамжин гарч, үлдсэн дийлэнх хувь нь Сэхээ боомтоор дамжин гарч байгаа зэрэг нь Цагаан Хад хилийн боомт хүртэлх замын хаалт Винсвэй компанийн хэвийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж чадахгүй болохыг харуулж буй юм.

DCF аргачлалд тулгуурлан тооцоолсон хувьцааны ханш 5.79 хонгконг доллар

Дунд хугацаанд өргөжих өсөлттэй бизнесийн загвар бүхий Винсвэй-ийн үнэлгээг тооцоход DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглах нь зохимжтой гэж үзсэн. DCF үнэлгээгээр хувьцааны ханш $5.79 хонгконг доллар гэж үнэлэгдэж байна. Бид моделоо 11.7%-ийн хорогдох хувь, терминал 3% хувиар тооцож тус үнэлгээг гаргасан.

Харьцуулсан шинжилгээ

Бидний DCF аргачлал дээр үндэслэн Винсвэй компанийн 2011 төлөвлөгөөт P/E харьцаа нь 10.4x тэнцэхээр гарсан. Энэхүү харьцаа Хонгконгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргасан томоохон нүүрсний уурхайнуудын дундаж P/E 13.7x болон дэлхийд нэртэй худалдааны компаниудын дундаж P/E 13.3x-с бага байна. Түүнчлэн Винсвэй компанийн 2011 оны тооцсон компанийн Үнэлгээ/EBITDA харьцаа нь мөн адил харьцангуй бага үнэлэгдэн гарсан байна. Энэхүү тооцоон дээр үндэслэн Винсвэй компани нь цаашид өсөх боломжтой гэж бид дүгнэж байна.

Эрсдэл

Винсвэйд хөрөнгө оруулахтай холбоотой компанийн үйл ажиллагаанд тулгарч болох хэд хэдэн эрсдлийг тодорхойлж байна.

Тээвэрлэлтэнд саатал үүсэх:

Монголын нүүрс Хятадын зах зээл рүү шороон замаар тээвэрлэгдэн, дийлэнх хувь нь Сэхээ, Ганц Мод хилийн боомтоор хүрдэг. Одоогийн байдлаар Винсвэй компани нь Монголын уурхайнуудааc худалдан авсан нүүрсээ Moveday компаниар өөрсдийн хилийн ложистикийн цогцолбор руу тээвэрлүүлдэг. Moveday компани нь 2008, 2009 онуудад ойролцоогоор нүүрсний нийлүүлтийн 85% тээвэрлэлтийн ажлыг хийн гүйцэтгэсэн. Иймд улс төр, хууль зүйн орчинд өөрчлөлт гарах, цаг агаар, байгалийн гамшиг гэх мэт хүчин зүйлс тус компанийн бизнесд сөргөөр нөлөөлж, тээвэрлэлтийн тасралт үүсэх тохиолдолд Винсвэй компанийн нүүрс хангамж дутмаг болох эрсдэлтэй. 2011.04.20-нд Тавантолгой – Цагаанхад хүртэлх зам түр хаагдснаар Монголиан майнинг корпораци болон Тавантолгой компаниуд нүүрс тээвэрлэx боломжгүй болсон. Одоогийн байдлаар зам хэзээ нээгдэх нь тодорхойгуй боловч Монголиан майнинг корпораци уг зам дээр хийгдэж байгаа засварын ажлаа 1-2 долоо хонгийн дараа дуусгаснаар нээгдэн хэмээн итгэж байгаагаа бидэнд мэдэгдсэн.

Нүүрс нийлүүлэгчийн үйл ажиллагаанд саад гарах

Винсвэй ихэвчлэн нүүрсээ Монголоос худалдан авдаг ба тус компани нь Монголын дөрвөн том нийлүүлэгчидтэй. 2010 онд тус компани нийт нүүрсний 68%-ийн Монголоос худалдан авчээ. Иймд нүүрс нийлүүлэгчийн уурхайд саадал үүсч нүүрсээ гэрээний дагуу хангах чадваргүй болвол Винсвэй компанид сөргөөр нөлөөлөх болно.

Улс төр, хууль эрх зүйн орчин

Монголын уул уурхай, ашигт малтмалтай холбоотой хуулиуд сүүлийн хэдэн жил хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ. Ирээдүйд уг хуульд өөрчлөлт орж болзошгүй бөгөөд компанид ашиггүй заалтууд орох боломжтой юм. Түүнчлэн ирэх жилүүдэд Орос улсаас ихээхэн хэмжээний нүүрс худалдан авах төлөвлөгөөтэй байгаа тул Орос улсын хууль зүйн орчинд өөрчлөлт гарч компанийн ашгийн хувьд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй.

Хятадын гангийн үйлдвэрлэлт буурах

Хятад улс гангийн үйлдвэрлэлтээр тэргүүлэгч орон бөгөөд коскжих нүүрсний үнийг тодорхойлдог. Иймд гангийн хэрэгцээ буурч үйлдвэрлэлт багасвал кокскиж нүүрсний үнэ унахад хүргэнэ. Түүнчлэн Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширвал нүүрсний үнэд сөргөөр нөлөөлөх болно.

Монголын томоохон нүүрсний компаниуд үйлдвэрүүдэд шууд нүүрсээ зарах

Монголын томоохон уул уурхайнууд цаашид ложистикийн компаниудад нүүрс зарахаа багасгаж шууд үйлдвэрүүдэд зарах хандлагаа ихэсгэх магадлалтай. Винсвэй компани нь Саусгоби болон Таван Толгой компаниудтай урт хугацаат гэрээ хийснээр дараагийн 5-10 жилд тогтвтортой нүүрс хангамжтай байна гэж бид үзэж байна. Түүнчлэн Peabody-тэй хамтран ажиллах болсон явдал нь ирээдүйд нүүрс хангамжийн хувьд хэвийн байдлыг ханган гэж бид итгэж байна.

Орлогын тайлан

Бидний хийсэн үнэлгээгээр Винсвэй компанийн орлого 2010-2013 оны хооронд 3 гаруй дахин өсөx хандлагатай байна. Энэхүү өсөлтийн гол хүчин зүйлс нь Хятад улс өөрсдийн нүүрсний хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа тул ирэх жилүүдэд Монголоос нүүрсний импортоо ихэсгэх чиг хандлагатай байна.

Татвар

Винсвэй компанийн Хятад дахь охин компаниуд тус оронд хийсэн үйл ажиллаганаас үүссэн орлогоос Хятад улсын хуулиар 25% татвар төлөх үүрэгтэй. Түүнчлэн тус компанийн Сингапур дахь охин компаниуд 10% татвар төлөх болно.

Капитал зардал

Винсвэй компани нь ложистикийн цогцолбор болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүдээ өргөтгөх, шинээр барих зорилгоор нийт 2,3 тэрбүм хонгконг доллар зарцууалхаар төлөвлөөд байна.

Ногдол ашиг

Винсвэй 2010 онд ногдол ашиг тараасан ба тус зардал нь 2010 оны цэвэр ашгийн 25%-тай тэнцсэн. Нэгж хувьцааны ногдол ашиг нь HK$0.061 байсан.

Үйл ажиллагаа:

Винсвэй компани нь Монгол, АНУ, Канад, Австрали болон ОХУ улсуудаас түүхий болон боловсруулсан нүүрс худалдан авч Хятадын зах зээлд гарган зардаг. Нүүрсээр тус орны зах зээлийг хангахаас гадна худалдан авагчид болон нийлүүлэгчиддээ хил давах ложистикийн цогцолбор, төмөр замын ложистикийн цогцолбор болон нүүрс боловсруулах үйлдвэрээр үйлчилгээ үзүүлдэг.

Нүүрс нийлүүлэгчид

Винсвэй нүүрсний дийлэнх хувиа Монгол улсаас худалдан авдаг. Одоогийн байдлаар тус компани нь Монголын дөрвөн нийлүүлэгчидтэй бөгөөд тус компаниуд нь Монголын хамгийн том уурхайнууд юм.

Худалдан авагчид:

Винсвэй компанийн худалдан авагчид нь Хятадын хойд, төв болон далайн эрэг хавиар байрладаг гангийн үйлдвэр болон коксийн үйлдвэрүүд байдаг. Хятадын томоохон ган болон коксийн үйлдвэрүүдийн 60% нь уг орны далайн эрэг хавиар байрладаг тул Винсвей сүүлийн жилүүдэд маркетингийн хандлагаа уг зүг рүү чиглүүлж байна.

Хилийн гарц:

Хятадын зах зээл рүү тээвэрлэгдэж буй нүүрсийг Винсвэй компанийн ложистикийн цогцолбор дээр буулгаж, Винсвэй худалдан авагчиддаa хүргэн өгдөг. Тус цогцолбор нь хил давах барилга байгууламж болон нүүрс нөөцлөх талбайгаас бүрддэг. Одоогийн байдлаар тус компани нь Сэхээ болон Ганц Мод хилийн боомт ложистикийн цогцолбор байршуулсан байгаа. Ганц Мод нь Таван Толгой нүүрсний ордтой хамгийн ойр хилийн гарц ба 250 гаруй км зайд оршдог. Уг гарцаар Монголиан Майнинг Корпораци болон Таван Толгой компаниудын нүүрс тээвэрлэгдэж Хятадын зах зээл рүү нэвтэрдэг. Сэхээ хилийн гарц нь Нарийн Сухайт нүүрсний ордоос ойролцоогоор 40 км зайд байрладаг ба Саусгоби болон МАК, МАК-Чинхуа компаниудын нүүрс тус боомтоор урд хөрш рүү экспортлогддог.

Тээвэрлэлт болон ложистикийн цогцолбор:

Винсвэй компани нь Монголоос худалдаж авсан нүүрсээ Сэхээ болон Ганц Мод хилийн боомтоор тээвэрлэдэг. Одоогийн байдлаар тус хоѐр боомт нь төмөр замаар холбоогдоогүй тул, нүүрс хүнд даацын ачааны машинаар зөөгддөг. Нүүрс тээвэрлэж буй ачааны машин хил давж бараагаа зөөхийг манай орон болон Хятад орон зөвшөөрдөггүй тул ачсан нүүрсээ хил дээр буулгах шаардлага гардаг. Иймд Монголын уурхайгаас ирсэн нүүрс хил дээр Винсвэй компанийн ложистикийн цогцолбор дээр буулгагдаж цааш эцсийн хэрэглэчдэд төмөр замаар хүрэн очдог. Нүүрсийг хямд зардалтай, ашигтайгаар Хятадын зах зээлд хүргэхэд төмөр зам нэн чухал тээвэрлэлтийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Иймд Винсвэй компани нь төмөр зам болон төмөр замын ложистикийн цогцолбор барих олон төсөлд хөрөнгө оруулж байгаа. Түүнээс гадна Xixiaozhao – Ганц Мод чиглэлийн төмөр замын барилгыг гүйцэтгэх компанийн 5% эзэмшдэг. Сэхээ, Ганц Мод дахь ложистикийн цогцолборын барилгыг Хөх Хотын Төмөр Замын Газар батласан ба Винсвэй компанийн хамт тус барилга байгууламжийг удирдах болно.

Нүүрс боловсруулах:

Монгол болон ОХУ нь эрс тэс өвлийн нөхцөл байдал, усны дутмаг хангамж гэх мэт хүчин зүйлсээс болж зарим ордын нүүрсээ боловсруулах чадваргүй байдаг. Монголд нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд ихэнхдээ ойр орших нэг уурхайд үйлчилгээ үзүүлдэг. Хятадын гангийн үйлдвэрүүд боловсруулсан нүүрс хэрэглэдэг ба өөр өөр нүүрсний шинж чанар шаарддаг. Иймд худалдан авагчдийн хэрэгцээг хангахын тулд Винсвэй нүүрс боловсруулах хоѐр үйлдвэртэй. Тус үйлдвэрүүд Урад Жончи болон Сэxээд байрладаг ба цаашид боловсруулах чадварыг ихэсгэх болон шинээр 5 үйлдвэр барих төлөвлөгөөтэй байна. Тус үйлдвэрүүдийг нүүрс тээвэрлэх замд ойр барих болно.

Монголын Нүүрсний Зах Зээл:

Уул уурхайд чиглэсэн эдийн засагтай бусад хөгжиж буй улсуудтай ижил Монгол ашигт малтмалаар баялаг улс билээ. Гадаадын Хөрөнгө Оруулалт, Худалдааны Газар уул уурхайн салбарыг Монголын эдийн засгийн хөгжилд нэн чухал салбар гэж онцолж байгаа ба Уул Уурхай Ассиоцацийн мэдээллээс үзэхэд нийт экспортын орлогын 75 гаруй хувь нь уул уурхайн салбарын орлого бүрдүүлж байна.

Монголын нүүрсний экспорт 25 сая тонн хүрэх боломжтой

Монгол Улс нийтдээ 175 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй ба үүний 10 тэрбум тонн нь дахин сэргээгдэх нөөц болохыг Ашигт Малтмалын Хэрэг Эрхлэх Газар дурджээ. Эдгээр нөөцийн ихэнх нь батлагдсан ч дэд бүтцийн асуудлаас шалтгаалж ашиглах боломжгүйд хүрээд байгаа ба гол ордууд нь Багануур, Шивээ Овоо, Таван Толгой болон Нарийн Сухайт нүүрсний ордууд юм. Монголын нүүрсний салбарын нэг онцлох дутагдал бол манай орны дэд бүтэц. Одоогийн байдлаар нүүрсний ордуудаас Сэxээ болон Ганц Мод хилийн боомт руу Хятад, Монголын талаас төмөр зам тавигдаагүй байгаа. Монголиан Майнинг Корпорац ба МАК компаниудын Хятадын хил рүү барихаар төлөвлөж байгаа төмөр зам нүүрсний эскпортын ирээдүйд ихээхэн нэмэр оруулах болно.

Хангалтгүй нийлүүлэлтээс болж Хятадын нүүрсний импорт өсөх хандлагатай байна

Хятадын гангийн хэрэгцээ 2011 онд 605 сая тонн, 2012 онд 653 сая тонн хүрэx төлөвтэй байна. Сүүлийн 10 жил Хятадын ган үйлдвэрлэл их хэмжээний бүтээн байгуулалт, хурдацтай хөгжиж буй хотжилт зэргээс шалтгаалан хурдацтай өсч байна. Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн бодлого сүүлийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг удаашруулсан ба энэ нь гангийн үйлдвэрлэл саарахад хүргэсэн. Хэдийгээр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад гангийн эрэлт тогтворжиж байгаа ч коксжих нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж чадахгүй хэвээр байна. Нийлүүлэлт ийнхүү хангалтгүй хэмжээнд удаан үргэлжилвэл Хятадын Засгын Газар экспортыг бууруулж импортыг нэмэгдүүлэх бодлого явуулах нь гарцаагүй. Энэ Хятадын ашиг муутай уурхайнуудыг зогсоож байгалиа хамгаалах, нөөцийг зөв ашиглах бодлоготой холбоотой. Хятадын гаалийн статистикаар тус орны 2010 оны нийт 164.8 сая тонн нүүрс импортоор орж ирсэн ба энэ үзүүлэлт нь 2009 оны үзүүлэлтээс 31%-аар их байжээ. Үүнтэй харьцуулахад Хятадын экспорт 15%-аар буурч 19 сая тонн байсан байна. Хятад орон 2010 онд нийт 47.3 сая тонн коксжих нүүрс импортложээ. Үүнд Монголын нүүрс өмнөх оноос 278%-аар өсч, 15 сая тонн Хятадын зах зээлд гаргасан байна.

Монголын Засгийн Газар:

Монгол Улсын Засгийн Газар нь ашигт малтмалын ордыг Стратегийн ач холбогдолтой ордод тооцох ажлыг эхлүүлээд байгаа бөгөөд уг хуулийн хүрээнд төр хайгуулын ажилд зарцуулсан хөрөнгө оруулалтаасаа хамааран уг ордын 34-50 хувийг эзэмших эрхтэй юм. Одоогоор уг ордын тоонд Тавантолгой, Нарийн сухайт, Багануур, Шивээ-овоогийн нүүрсний ордууд орж байна.

Эрдэнэс-Тавантолгой

Эрдэнэс МГЛ компанийн охин компани Эрдэнэс-Тавантолгой ХХК нь 2011 оны сүүлээр IPO хийхээр төлөвлөж байна. Эрдэнэс МГЛ нь стратегийн болон болон улсын хөрөнгө оруулалттай орд газруудад төрөөс төлөөлөх зорилгоор байгуулагдсан. Эрдэнэс-Тавантолгой нь дэлхийн хамгийн том эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний ордын нэг болох Таван-толгой нүүрсний ордын лицензийг эзэмшиж байгаа ба одоогоор 6.0-6.5 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэж үзэж байна. Засгийн газар Эрдэнэс-Тавантолгойн 30 хувийг олон нийтэд санал болгон IPO хийхээр төлөвлөж байгаа ба төрөөс Монгол Улсын иргэдэд уг ордын 10 хувийг эзэмших эрхийг олгож байгаагаас гадна, компаниуд мөн 10 хувийг нь нэрлэсэн үнээр худалдан авах боломжтой юм.

Таван Толгой ХК

Таван Толгой нь 1967 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн улсын өмчит компани юм. Уг уурхай нь том Таван Толгой ордын жижиг хэсэг бөгөөд жижиг Таван Толгой гэж нэрлэгддэг. 1995 онд их хувьчлалын үеэр компанийг хувьчлан 51 хувийг Өмнөговь аймгийн орон нутгийн засгийн газар эзэмшиж, 49 хувийг хөрөнгө оруулагчид эзэмшсэн. Уурхай нь Улаанбаатар хотоос Өмнөговь аймаг хүртэл 540 км зайтай бөгөөд жижиг тавантолгой нь том Тавантолгойн ордын 169 га талбай бүхий лицензийг эзэмшдэг бөгөөд 60-аад сая тонн өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөцтэй. 2009 онд уурхай ойролцоогоор 2 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэсэн.

Монголиан Майнинг Корпораци (ММC)

Нүүрс олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг Монголын Майнинг Корпораци (цаашид MMC гэх) нь Монголын хамгийн том коксжих нүүрс олборлогч, экспорлогч хувийн хэвшил юм. Одоо тус компани Өмнөговь аймагт том Таван Толгой ордын тодорхой хэсэгт Ухаа Худаг нүүрсний ордыг эзэмшиж байна. Ухаа Худаг нүүрсний орд нь 2,960 га газар бүхий талбайд ЖОРК стандартаар 2010.05.31-нд нийт 499.9 сая тонн хэмжигдсэн, тогтоогдсон нүүрсний нөөцтэй ба 286 сая тонн эдийн засгийн үр ашигтай нөөцтэй гэж батлагдсан. Тус компани 2010 оноос уурхайн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд эхний жилдээ 3.9 сая тонн түүхий нүүрс олборлож ашигтай ажилласан. Нүүрсний хувьд өндөр чанарын коксжих нүүрс бөгөөд 2011 оноос угаасан нүүрсээ экспортлож эхлэхээр төлөвлөж байна.

Саус Гоби Энержи Ресурс

Саус Гоби Энержи Ресурс нь Монголын Өмнөговь бүст хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж Хятад улсад экспортлодог компани юм. Овоот Толгой нь тус компанийн хамгийн том уурхай бөгөөд 114 сая тонн нүүрсний нөөцтэй ба Шивээ Хүрэнгийн боомт хүртэл 40 км зайтай. Уурхай 2008 онд ашиглалтанд орсон ба 2012 он гэхэд бүрэн хүчин чадлаараа 9 сая тонн нүүрс олборлохоор төлөвлөж байна. Уг ордоос гадна хэд хэдэн нүүрсний лицензтэй.

Монголын Алт (MAK)

MAK нь Өвөр Монголын Шинхуа Корпорацитай хамтран Монгол-Хятадын хамтарсан Шинхуа-МАК-Нарийн Сухайт ХХК-ийг байгуулсан. Уг хамтарсан компанийн гол зорилго нь Нарийн Сухайт нүүрсний төслийн зах зээлийг бий болгох уурхайн дэд бүтэц барилгын ажлыг хөгжүүлэх явдал юм. Одоогоор жилд 1.5 сая тонн нүүрс олборлон Хятад улсад экспортлож байгаа ба уг ордоос гадна Элдэв Майн нүүрснийн уурхайг 100 хувь эзэмшдэг.

Монголиа Энержи Корпораци (MEC)

Монголиа Энержи Корпораци (MEC) эрчим хүч болон ашигт малтмалын хайгуул олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ба эзэмшиж буй лицензүүд дээрээ уул уурхайн мэргэжлийн баг байгуулан хайгуул хийх уурхай байгуулан ажилладаг. МЕС нь одоогоор Монголын баруун бүсэд 330 мянган га газар нүүрс, төмөр болон бусад металлын хайгуулын болон ашиглалтын лиценз эзэмшиж байна. Тус компани Монголын баруун бүсд ЖОРК стандартаар 150 сая тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй бөгөөд Монголын өмнө бүсэд газрын тос, байгалийн хийн төсөлтэйгээс гадна Хятадын Шинжаанд нүүрсний хэд хэдэн төсөлтэй гэж MICC-ийн аналист Э.Золзаяа  10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн судалгааг хийж байжээ.

-Хөрөнгө оруулагчдаа үргээсэн хуулийг хүчингүй болгов-

Урт нэртэй хууль гаргаж, алтны тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгохыг хориглосон зэргээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч байсан цаг саяхан. Гэвч араас нь 2012 оны тавдугаар сарын 17-нд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гаргасан нь хөрөнгө оруулагчдыг дахин үргээхэд хүргэсэн юм. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарснаар манай улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарт гаднынхан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авах ёстой болсон юм. Тодруулбал, энэ хуулийн 4.7-д Монгол Улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарын 49 хувиас дээш хувь эзэмших, эсвэл 100 тэрбум төгрөгөөс давсан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ-аас зөвшөөрөл авна. Бусад тохиолдолд зөвшөөрөл олгох асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ гэж заасан байлаа. Уул уурхайн шинжээч Наранбаатар: Энэ хууль гарснаар гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан таагүй үр дүн гарсан болохыг хэлдэг. Энэ хуулийг дагаж мөрдөх журам огт гараагүй учраас хөрөнгө оруулагчид монголыг орхихгүй гээд ч яах билээ. Үүний нэг тод жишээ бол, манай улсад 2010 онд 1 гаруй тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн байдаг. Харин хууль гарахын өмнөх жил 4.9 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн тухайн үедээ түүхэн дээд рекорд гэгдэж байсан юм. Гэтэл хууль гарсан жилээс гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт тасралтгүй уруудсан байгаа юм. Тодруулбал, 2012 онд 4,1 тэрбум ам.доллар, 2013 онд 2.1 тэрбум ам.доллар болж буурсан байх жишээтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч байхад, манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд буурсан нь монгол руу чиглэх ам.долларын урсгал тасалдахад хүргэж, америк доллар түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан жил тохиосон билээ. Тиймээс Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг хүчингүй болгож, оронд нь Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гаргасан юм. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг 2013 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр парламентаар хэлэлцэж баталсан байдаг. Харин уг хууль 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Шинэ хуулийн онцлогын талаар тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, бүртгэлийн газрын дарга Жавхланбаатар: Манай улсын уул уурхай, банк, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулах хуулийн этгээдийн 33, түүнээс дээш хувийг гадаадын төрийн өмчит хуулийн этгээд эзэмших тохиолдолд, хөрөнгө оруулалтын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авахаар шинээр хуульчилсан тухай хэлж байсан билээ.  

-Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуультай болж тогтворжуулалтын гэрчилгээ олгодог болов-

Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар монгол улсад хөрөнгө оруулсан хуулийн этгээдэд төслийн  үйл ажиллагааны салбар, байршил, хөрөнгө оруулалтын хэмжээнээс хамаарч 5, 8, 10, 15 жилийн хугацаатай тогтворжуулах гэрчилгээ олгохоор хуульчилсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2008 оноос хойш хөрөнгө оруулсан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид манай улсад оруулсан мөнгөнөөсөө хамаарч 5-18 жилийн хугацаанд дөрвөн төрлийн татварыг тухайн үеийнхээ түвшинд төлөх бололцоо бүрдсэн юм. Дээрх хугацаанд:

• Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар,
• Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар,
• Гаалийн албан татвар
• Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн үед байсан хэмжээнд нь тогтворжуулахаар шинээр гаргасан хуульд тусгасан юм.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газар үүнийг баталгаажуулсан тогтворжуулах гэрчилгээг хөрөнгө оруулагчдад өгөх ёстой. Ийнхүү дөрвөн төрлийн татварыг тогтворжуулснаар монгол улсаас үргэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж хаа хаанаа хүлээж суулаа. Үүнээс гадна, уг хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах боломжтой гэж заасан байлаа. Гэтэл хууль хэрэгжиж эхлээд жил гаруйн хугацаанд гадаадын нэг ч компани тогтворжуулах гэрчилгээ аваагүй, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулаагүй нь сонирхол татам судалгаа юм. Манай улсад 1990 оноос хойш 12 мянган гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулагдснаас 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар 8800 нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байлаа. 2014 онд 450 нь байгуулагдсан бол, 2015 оны эхний 9 сард 240 нь байгуулагдсан байна. Тэдгээрээс 10 нь тогтворжуулах гэрчилгээ авахаар бэлтгэлээ базааж, Хөрөнгө оруулалтын газраас зөвлөгөө авч байсан гэдэг. Харин дотоодын зургаан компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт гаргасан ч, нэг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах санал тавьсан байна. Тухайн үед тэдний нэрсийг албаныхан нууцлаж байсан ч, Монголын алт, Алтайн хүдэр, Энержи ресурс, Эрэл зэрэг 5 компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт тавьсан тухай хэвлэлүүд онцолж байсан юм. Тэдэнд тогтворжуулах гэрчилгээ өгье гэсэн ч, үүн дээр нь гарын үсэг зурах сайд тухайн үед байсангүй. Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг татан буулгаснаар тогтворжуулах гэрчилгээнд гарын үсэг зурах сайдгүй болчихсон гэдэг. Холбогдох яамгүй болсон Хөрөнгө оруулалтын газар Ерөнхий сайдын харьяанд дөнгөж очтол, Шинэчлэлийн засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорчихсон тал бий. Тиймээс дараагийн Ерөнхий сайд томилогдох хүртэл тогтворжуулалтын гэрчилгээнд гарын үсэг зурах хүн олдохгүй нь тодорхой байлаа. Шинэ засгийн газар бүрэлдэж, ерөнхий сайдтай болж байж, тогтворжуулалтын гэрчилгээнд гарын үсэг зураг хүнтэй болох байв. Тэр болтол дотоодын компаниуд хүлээж, хөрөнгө оруулалтаа азнах хэрэгтэй болсон гэдэг. Ийнхүү тогтворжуулах гэрчилгээ авах, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах замаар манай улсад нэг ч төгрөгийн хөрөнгө оруулалт тухайн үед орж ирээгүй байсан цаг үе юм. Харин шинээр байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудаас мэр сэр орлого олж байжээ. Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гарснаас хойш байгуулагдсан компаниуд хуулиараа 100 мянган ам.доллар төлөх ёстой. Үүгээр тооцвол шинээр байгуулагдсан компаниудаас 2014 онд 24 сая ам.долларын орлого олсон үзүүлэлт гарч таарна. Хөрөнгө оруулалтын хуультай болсноос хойш гарсан үр дүн гэвэл энэ байлаа. Тодруулбал, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өмнөх оны үеэсээ 970 сая ам.доллараар буурч, 2014 эхний есөн сард 697 сая ам.доллар орж ирсэн урьдчилсан гүйцэтгэл гарсан байдаг. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө орууалтыг зохицуулах тухай хуулийг хүчингүй болгоод байхад, дорвитой үр дүн гарахгүй байсны цаад шалтгааныг улс төрийн тогтворгүй байдал гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт үргэлжлэн буурч байсантай холбоотойгоор манай улсын гадаад цэвэр актив 5.3 их наяд төгрөгөөр буурсан үзүүлэлттэй гарч байлаа. Төвбанкныхан долларын ханшийг буулгах гэж ганцаараа зүтгэх нь үр дүнгүй гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд энэ мэт зүйлээс харагдаж байсан юм. Цаашид энэ байдал удаан үргэлжилбэл долларын ханш хөөрөгдөж, суурь инфляци өсөх, эдийн засгийн өсөлт саарах, зээлийн хурд буурах, банкуудын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар сулрах зэрэг олон арван сөрөг зүйлүүд гарах нь ойлгомжтой байв. Тиймээс дараагийн ерөнхий сайдын эхний ээлжинд ханцуй шамлан орох ажил бол, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн нэмэгдүүлж, долларын ханшийг буулгахад нэмэр болж, төгрөгийн худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлэх вэ гэдэг асуудал байсан юм.

-С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй-

Хөрөнгө оруулалтын хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж, ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан талаар дээр дурдсан. Тухайн үед Энержи ресурс хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах магадлал өндөр гэж судлаачид үзэж байлаа. Тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Хятадын Шэнхуа, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл тэр үед шалгарч байсан учраас тэр юм. Нөгөө талаас Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 20-р зүйлд цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан байдаг. Энэ шалгуурыг Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид хангаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэд 4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээ мэдэгдээд байсан юм. Тиймээс дээрх зургаан дотоодын компаниас Энержи ресурс компани хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийж магадгүй гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Тэгвэл 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар тэр үеийн Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй хэмээн ярилцлага өгч байсан удаатай. Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гарснаас хойш байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд 100 мянган ам.доллар хуулиараа төлдөг. Үүгээр тооцвол шинээр байгуулагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд 2015 онд 24 сая ам.доллар төлсөн төдий үзүүлэлт гарч байсан юм.

-Тавантолгойн орд таван хэсгээс бүрддэг-

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Улаан нуурын хөндийд орших Тавантолгойн нүүрсний орд аймгийн төв Даланзадгадаас зүүн тийш 100 километр, Оюутолгойн ордоос 155 километр, Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 600 километр, ойролцоо орших төмөр замын Чойр, Сайншандын өртөөнөөс 438-450 километр зайтай оршдог. Газарзүйн солбилцолын тухайд өргөрөг нь 43^35`- 43^39, уртраг нь 105^25 – 105^32 юм. Энэ орд асар их нүүрсний нөөцтэй болохыг нутгийн иргэд өнгөрсөн зууны эхнээс мэдэж ахуйн хэрэглээнд ашиглаж ирсэн ч, судалгааны ажил хожуу хийгдсэн байна. Геологийн мэдээллийн төв: Геологийн судалгааг ордын хэмжээнд анх оросын геологич К.Д. Помазков 1940 онд хийсэн талаар дурджээ. Түүнээс хойш 1954 онд Б.А.Шевелев, 1978 онд В.И.Гольденберг нар 1:200000-ны, 1966 онд А.А.Храпов 1:100000, 1982-1983 онд П.Хосбаяр, 1:50000-ны геологийн зураглал, 1968-1969 онд В.И.Блюменций 1:200000 агаарын соронзон зураглалын ажил тус тус хийсэн байна. Хожим 1988-1989 онд Ж.Дашхорол, П.Төмөрбаатар, Д.Туяа зэрэг монголын геологичид тавантолгойн ордыг үргэлжлүүлэн судалсан гэх нь бий. Энэ ордын судалгааны ажлыг 1940 онд анх эхлүүлсэн бол, 1983 онд нарийвчилсан хайгуул хийж дууссан байна. Тавантолгой манай улсын уул уурхайн ордуудаас хамгийн их судлагдсан орд. Энэ ордод 50 орчим жил хайгуулын ажил хийж хэсэгчилсэн судалгаануудыг 1989-1990 онд ОХУ-ын Гидрошахтын хүрээлэнд нэгтгэсэн байна. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон тавантолгойн ордыг ашиглах зорилгоор манай улс 1991 онд ОХУ-ын Гидрошахтын институтээр урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл хийлгэсэн гэх нь бий. Гэвч манай улс тухайн үед төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн тул тавантолгойг ашиглахыг түр хугацаагаар хойшлуулжээ. Тавантолгойн орд 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 1,8 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс гэж техник эдийн засгийн үндэслэлд нь тусгасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, зүүнээс баруун тийш 22 километр, хойноос урагш 6 километр газарт ийм хэмжээний нүүрс байгааг эцэслэн тогтоожээ. Нийт 80 мянган га.талбайг эзэлдэг тус орд Баруун өмнөд, Бор толгой, Онч, Ухаа худаг, Цанхи гэсэн таван хэсгээс бүрддэг учраас Тавантолгой хэмээн нэрийджээ. Тус ордыг хэсэг бүрээр нь авч үзвэл: 

Баруун өмнөд хэсэг: Өнгөрсөн зууны эхнээс нутгийн ардууд мэдэж ахуйн хэрэгцээнд ашиглаж ирсэн. 1953-1956 онд эрэл, 1978-1981 онд эрэл үнэлгээний ажил, 1982-1984 онд урьдчилсан хайгуулын ажил гүйцэтгэсэн. A+B+C1 – 53605,39 мянган тонн, C2 – 7706,34 мянган тонн нөөцтэй. 

Бор толгой: Тавантолгойн ордын Бортолгойн хэсэг нь Даланзадгад хотоос зүүн тийш 118 километр, Цогтцэций сумаас зүүн урагшаа 12 километр, хамгийн ойролцоо орших төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрт оршдог. Эдийн засгийн төв мужид хамаардаг. Тавантолгойн ордоос зүүн тийш 13 километрийн зайд байрладаг юм. 1977 онд В.И.Гольденберг 1:200000-ны бүлэгчилсэн геологийн зураглалын явцад маршрутын судалгаа хийж нэг цооног өрөмдөж илрүүлсэн байна. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгааг, 1984-1985 онд эрлийн, 1984-1988 онд эрэл үнэлгээний ажил гүйцэтгэсэн. C2-154514,0 мянган тонн нөөцтэй. 

Онч: Тавантолгойн ордын зүүн буюу Онч хэсэг нь Цогтцэций сумаас баруун урагшаа 2 километр, Даланзадгадаас зүүн урагшаа 100 километр, хамгийн ойролцоо орших төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрт оршдог. 1983 онд П.Хосбаяр 1:50000-ны зураглал хийх явцад Тавантолгойн ордын бүтэц, хил заагийг тодруулах судалгаа хийж илрүүлсэн. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгаа хийсэн. 1984-1988 онд эрэл үнэлгээ хийсэн. C1-82809,4 мянган тонн, C2-311404,3 тонн нөөцтэй.

Ухаа худаг: Цогтцэций сумаас баруун урагшаа 18 километр, Даланзадгад хотоос зүүн урагшаа 100 километр, Улаанбаатар хотоос урагшаа 540 километр, төмөр замын Чойр өртөөнөөс баруун урагшаа 438 километрийн зайд байрладаг. Авто тээврээр зорчиход тохиромжтой шороон замаар холбогдсон. Цанхийн талбайгаас баруун хойшоо 2,5 километрт оршдог. 1974-1977 онд В.И.Гольденберг 1:200000 бүлэгчилсэн геологийн зураглалын ажлаар илрүүлсэн. 1978-1979 онд гадаргуугийн эрлийн геофизикийн судалгаа, 1984-1986 онд эрэл, 1984-1987 онд урьдчилсан хайгуулын ажил гүйцэтгэсэн. A+B+C1-225899,7 мянган тонн, C2-133327,2 мянган тонн нөөцтэй. 

Цанхийн хэсэг: Даланзадгад хотоос зүүн тийш 100 километр, Улаанбаатар хотоос урагш 540 километр, Төмөр замын Чойр, Сайншанд өртөөнөөс 438 километр зайтай бөгөөд шороон замтай. Ордын район нь 1515-1560 метрийн өндөртэй хөндий, толгодорхог гадаргуутай. Хур тунадасын жилийн дундаж 154 мм болох нь тогтоогдсон. 1978-1981 онд эрэл үнэлгээ, 1982-1984 онд урьдчилсан хайгуул, 1985-1986 онд нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж гүйцэтгэсэн. A+B+C1-1127275,9 мянган тонн, C2-293749,91 мянган тонн нөөцтэй. Тавантолгойн ордын хэмжээн дэх газрын гүний ус нь 6,3-28 метрийн гүнд байрладаг ба хамгийн их гүний байрлал нь баруун хойт, зүүн хойт хэсэгт тархсан байдаг. Гидрогеологийн туршилтын цооногуудаар судалсан бөгөөд энд усны ундарга 10-60 метрийн бууралттай үед 0,5-1.7-2.1 литр секунд. Ус өгөмж 0.01-0.09 литр секунд болно. Ус агуулагч зузаалгийн шүүрэлтийн коэффициент 0.18 метр/хоногт. Пьезодамжуулалтын дундаж коэффициент 1.19*10 (4) м.кв хоногт гэж тодорхойлжээ. Тавантолгойн ордын хэмжээнд газрын гүний усны эрдэсжилт 2,3-8,6 г/л ба шорвог гэж тодорхойлогдсон. Устөрөгчийн ионуудын концентрат PH-7.2-7.8 болно. Ирээдүйн үйлдвэрийн зангилааны хангамжийг шийдвэрлэхэд Тавантолгойг ордоос баруун урагш 75 километрт орших Балгасын Улааннуурын газрын гүний усны орд голлох үүрэг гүйцэтгэнэ. Ашиглалтын нөөцийг А зэргээр 20.7 мянган метр куб/ хоногт, B зэргээр 11.5 мянган метр.куб/ хоногт, C1 зэргээр 7,9 мянган метр.куб/ хоногоор тус тус тооцож тэр үеийн ЗХУ, БНМАУ-ын Улсын ашигт малтмалын нөөцийн комиссоор баталсан. Тавантолгойн ордод улсын төсвөөр хийсэн геологи хайгуулын ажлын зардалыг үе шатаар нь ангилвал 1:50000 метрийн геологийн зураглалын ажлын зардал 1582235 төгрөг, эрэл болон эрлийн үнэлгээний зардал 21106900 төгрөг, нарийвчилсан хайгуулын зардал 38491756 төгрөг, урьдчилсан хайгуулын зардал 32354702 төгрөг гарчээ. Өөрөөр хэлбэл, нийт геологий хайгуулын ажлын зардалд 93535593 төгрөг төсвөөс гаргасан тухай Геологийн мэдээллийн төвийн тайланд тусгасан байдаг. Уг ордын 3,6 тэрбум тонн нөөцийг тогтооход тухайн үед улсын төсвөөс 93,5 сая төгрөг зарцуулсан гэх мэдээлэл мөн байдаг. Тус ордын нийт нөөцийн 57 хувийг тогтооход ийм хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан тул, үлдэх нөөцийг тогтооход мөн хэмжээний мөнгө зарцуулсан байх магадлалтайг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн нийт нөөцийг тогтооход тухайн үед улсын төсвөөс 187 сая төгрөг зарцуулсан байх гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм. Засгийн газрын 2007 оны 81-р тогтоолд заасан аргачлалаар тооцвол тухайн үеийн 187 сая төгрөг 2010.12.01-ний байдлаар 50 тэрбум төгрөгтэй тэнцэхээр байгаа юм. Улсын төсвөөс ийм хэмжээний хөрөнгө, мөнгө зарлагдаж нөөцийг нь тогтоосон Тавантолгойн ордод орон нутгийн өмчит Тавантолгой, төрийн өмчит Эрдэнэс-тавантолгой, хувийн өмчит Энержи ресурс компаниуд өнөөдөр зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулж байна. 

-Орон нутгийн өмчит Тавантолгойн нөөц нэмэгдэх боломжтой-

Хэдийгээр нөөцийг нь хожуу нэгтгэсэн ч, энэ ордыг тавь орчим жилийн өмнөөс ашиглаж эхэлсэн байх юм. Тодруулбал, 1966 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд сайд нарын зөвлөл хуралдаж тус ордыг Аж үйлдвэрийн яаманд шилжүүлж, Дундговь аймаг дахь Цагаан овоогийн уурхайн нэг цэг болгон үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн гэдэг. Харин 1967 оны тавдугаар сараас бие даасан уурхай болгожээ. Анх улсын өмчит байсан энэ уурхайг 1994 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдөр төрийн өмч давамгайлсан Тавантолгой хувьцаат компани болгох шийдвэр гарчээ. Энэ дагуу 1995 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр орон нутгийн өмч давамгайлсан хувьцаат компани болгож, Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлсэн байна. Тус компани анхдагч зах зээлд нийт 526 мянган ширхэг хувьцаа гаргаж, 51 хувь нь орон нутгийн мэдэлд, үлдэх 49 хувь нь иргэн, аж ахуйн нэгжийн мэдэлд шилжиж олон нийтэд нээлттэй арилжигддаг болсон байна. Тухайн үед өмч хувьчлал явуулах ажлын хүрээнд нийт 475 улсын үйлдвэрийн газрыг хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг хэлбэрээр хувьчилсан байдгийг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ингэхдээ бүх хувьцааны ханшийг 100 төгрөгөөр тогтоож өгсөн байдаг. Тэр ч утгаараа анх тус компанийн хувьцаа 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр гарч байжээ. 2008 онд нэгж хувьцаа нь 132 мянган төгрөгөөр арилжаалагдаж түүхэн дээд ханшдаа хүрч байсан бол, 2021-03-01-ний арилжаагаар 7945 төгрөгийн ханшаар хаагджээ. Түүхэн дээд ханштай нь харьцуулахад тус компанийн хувьцааны ханш хэд дахин унасан ч, анх гаргасан нэрлэсэн үнэтэй нь харьцуулахад нэлээд хангалттай үзүүлэлт гэж хөрөнгийн биржийн мэргэжилтнүүд дүгнэдэг. Тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн Олон нийттэй харилцах хэлтсийн мэргэжилтэн Одбаяр: Тавантолгойн ордын зэргэлдээ орон нутгийн тавантолгой хувьцаат компани үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ компанийг бид жижиг тавантолгой гэж нэрлэдэг. Жижиг тавантолгой компанийн хувьцаа Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж ирсэн ч, энэ нь Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаатай ямар ч хамааралгүй юм гэх тайлбарыг хэдэн жилийн өмнө өгч байсныг энд эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Дэлхийд нөөцөөрөө дээгүүрт бичигдэх тавантолгойн ордын 11350 га талбайн тусгай зөвшөөрөл өмнө нь орон нутгийн өмчит Тавантолгой хувьцаат компанийн мэдэлд байсан тухай компанийн удирдлагууд нь хэлдэг. Гэвч 1997 оны зургаадугаар сарын 5-нд Ашигт малтмалын тухай хууль гарч, орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани 1 га ашиглалтын талбайд 10 ам.доллар төлөх ёстой болжээ. Үүгээр тооцвол, тус компани жилд 110 мянган ам.доллар төлөх ёстой болсон гэх. Ийм хэмжээний төлбөр төлөх бололцоо орон нутгийн өмчит Тавантолгой компанид тухайн үед байгаагүй учраас 11350 га талбайгаас 169 га талбайг өөртөө үлдээж, бусад талбайг улсад эргүүлэн өгчээ. Тэр үеийн Тавантолгой хувьцаат компанийн Үйлдвэр хариуцсан дэд захирал Зоригтбаатар: бусад талбайг улсад эргүүлэн өгсөн тухай 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа хэлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Цанхийн зүүн хэсгийн 125 сая тонн нүүрсний нөөц бүхий талбайг өөртөө үлдээжээ. Үүнээс 1966-2004 он хүртэл нийт 2,5 сая тонн нүүрс олборлож дотоодын зах зээлд борлуулсан байгаа юм. Харин 2004-2013 он хүртэл 27,5 сая тонн нүүрс олборлож худалджээ. Үүний 25 сая тонныг экспортолсон бол, 2,5 сая тонныг дотооддоо борлуулсан байх юм. Ийнхүү тус компани 2013 он хүртэл нийт 30 гаруй сая тонн нүүрс олборлож борлуулжээ. Үүгээр тооцвол, тус компанид 100 сая тонн хүрэх үү, үгүй юу нүүрсний нөөц үлдсэн тооцоо гардаг. Тус компанийн олборлолт явуулдаг 11245, 11278 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн дунд байрлах Дайцукигийн талбайг Тавантолгой хувьцаат компани руу шилжүүлэх шүүхийн шийдвэр гарсан хэмээн компанийн удирдлагууд нь хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан удаатай. 80 сая тонн нүүрсний нөөцтэй Дайцукигийн талбайг өөртөө нэгтгэвэл цаашид орон нутгийн өмчит Тавантолгой компанийн нөөц өсөх боломжтой гэж компанийн удирдлагууд нь хэлж байсан юм. Тэгвэл 2022.12.09-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших орон нутгийн өмчийн оролцоотой Тавантолгой ХК-ийн үйл ажиллагааг Засгийн газрын шууд хяналтад авч, зургаан сарын хугацаагаар онцгой дэглэм тогтоолоо. Тавантолгой ХК-д тогтоосон онцгой дэглэмийн хугацаанд Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль, энэ тогтоолд заасан арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэн, компанийн үндсэн үйл ажиллагааг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах, санхүүгийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, компанийг бүрэн төлөөлөх эрх бүхий Засгийн газрын онцгой бүрэн эрхт төлөөлөгч томилжээ.

-Энержи ресурс компани дэлхийн хөрөнгийн захад гарав–

Орон нутгийн өмчит Тавантолгой хувьцаат компанийн улсад эргүүлэн өгсөн талбайд хожим Энержи ресурс компани үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй болсон гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 1999-2008 оны хооронд Энержи ресурс компани 100 хувь эзэмшиж байжээ. Хэдийгээр тийм ч улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн энэ ордыг 2008 онд төрийн мэдэлд эргүүлэн авсан байдаг. Гэхдээ 100 хувь биш… Эм Си Эс, Петровис, Шунхлай группын хамтын хөрөнгө оруулалтаар 2005 онд байгуулагдсан Энержи ресурс компанийн мэдэлд 2962 га талбай бүхий 11952А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй Ухаа худгийн хэсэг үлджээ. Ухаа худаг 499 сая тонн тогтоогдсон нүүрсний нөөцтэйгөөс 286 сая тонн нь баталгаат нөөц юм. Нийт баталгаат нөөцийн 57 хувь нь коксжих нүүрс гэх судалгаа бий. Энержи ресурс компани энэ уурхайгаас Австралийн Лейтон Ази компаниар гэрээгээр нүүрс олборлуулдаг байжээ. Олборлолт 2009 оноос эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1,8 сая тонн нүүрс, дараагийн жил 3,8 сая тонн нүүрс экспортолсон гэгдэж байв. Нүүрсээ хятадын Баотау Стил, Шоуганг, Шаганг, Шинхуа зэрэг компаниудад нийлүүлэхээр 5-10 жилийн урт хугацааны гэрээ хийсэн тухай мэдээлэл цацагдаж байсан нь нууц биш. Тухайн үед тэд шороон замаар нүүрс тээвэрлэж байсан ч, ирээдүйд авто зам болон төмөр замаар бүтээгдэхүүнээ экспортлох зорилт тавьсан байдаг. Энэ хүрээнд Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн авто замыг засварлах ажлыг тус ордод үйл ажиллагаа явуулдаг зарим компаниудтай хамтран эхлүүлсэн байгаа юм. Ингэхдээ авто замын засварын ажлыг Нэйшнл девелопер, Пушин говь зэрэг компаниуд гүйцэтгэж байгааг Энержи ресурс компанийн зүгээс мэдэгдэж байв. Энержи ресурс компани Ухаа худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн авто замыг засварлах ажлыг 2009 онд эхлүүлсэн бол, уг зам 2011 он хавьцаа ашиглалтад оров. Үүнээс гадна, Ухаа худагийг Гашуун сухайтын боомттой холбох зорилгоор 260 километр төмөр зам барих нарийвчилсан судалгаа шинжчилгээний ажлыг Германы төмөр замын концернтой хамтран гүйцэтгэж байжээ. Хатуу хучилттай авто зам болон төмөр зам ашиглалтад орвол нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлэх боломжтой гэж үзэж байсан юм. Ингэхдээ Ухаа худагийн коксжих нүүрсийг түүхийгээр нь бус, эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлохоор төлөвлөж байлаа. Тиймээс жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах хүчин чадалтай үйлдвэрийг австралийн Седжман компанийн зураг төслөөр барьжээ. Тэр үеийн Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний судалгааны хэлтсийн дарга Алтанхуяг: Ухаа худагийн коксжих нүүрсний ордыг түшиглэсэн нүүрс угааж, баяжуулах үйлдвэр 2011 онд ашиглалтад орно гэж ярьж байсан нь саяхан. Хэлсэн нь ёсоор болж жилд 5 сая тонн нүүрс угааж, баяжуулах хүчин чадалтай модулын эхний ээлжийг 2011 оны зургаадугаар сарын 11-нд ашиглалтад оруулсан байдаг. Үйлдвэр эхний ээлжинд 800 тонн нүүрс боловсруулах бол, 2011 онд хятадтай холбох төмөр зам ашиглалтад орвол хүчин чадлыг нь 2 дахин нэмэгдүүлэх тухай анх төлөвлөж байжээ. Ийнхүү хүчин чадлыг аажмаар нэмэгдүүлснээр жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах зорилт тавьсан байгаа юм. Баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор 2011 онд олборлосон 7 сая тонн нүүрснийхээ 4 сая тонныг нь угааж баяжуулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох боломж бүрдсэн байна. Харин үлдэх 3 сая тонныг нь түүхийгээр нь экспортолно гэж тухайн үед мэдэгдэж байсан билээ. Хятадад коксжих нүүрсний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор тус компани 2014 оноос үйлдвэрлэлээ 2 дахин нэмэгдүүлж, 14,7 сая тонн нүүрс олборлож, угааж, баяжуулахаар төлөвлөж байсныг дурдах нь зүйтэй болов уу. Энержи ресурс компани дэд бүтцээ сайжруулж, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор 2010.10.13-ны өдөр Хонконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгүүлсэн. Ингэхдээ компанийнхаа 20 хувьтай тэнцэх 719 сая ширхэг хувьцааг, нэг бүрийг нь 7 хонгконг доллар 2 центээр арилжаалсан юм. Эндээс босгосон 5,1 тэрбум хонгконг доллар /ойролцоогоор 650 сая ам.доллар/-аар нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэр, 18 мегаваттын хүчин чадал бүхий цахилгаан станц, Ухаа худаг Гашуун сухайт чиглэлийн 245 километр хатуу хучилттай авто зам, усан хангамжийн систем зэргийг ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн байдаг. Энержи ресурс компанийн хувьцаа ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр, 975 кодоор арилжаалагддаг. Ашигт малтмалын хайгуул хийж буй уул уурхайн компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа гаргавал, тухайн компанийн хувьцааны ханш нэлээд доогуур тогтдог. Хайгуул хийгээд тодорхой хэмжээний нөөц тогтоовол, тухайн хайгуулын компанийн хувьцааны ханш өсдөг. Нөөцөө албан ёсоор баталгаажуулж, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжвэл хувьцааных нь бүр ч их өсдөг. Энэ бол дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр мөрдөгддөг бичигдээгүй хууль гэж ойлгож болох талтай. Mongolian mining corporation-ийн тухайд Ухаа худагийн уурхайн нөөцийг хэдийнэ тогтоолгож, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжсэн үедээ хувьцаа гаргасан тул үнэт цаасных нь ханш анхдагч зах зээлд өндөр тогтсон гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Гэтэл анх 7 гаруй хонконг доллараар гарч байсан тус компанийн хувьцааны ханш 2011 оны хоёрдугаар сарын 8-нд хамгийн дээд цэгтээ хүрч, 10 хонконг доллар 92 цент болсон юм. Гэвч энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа тасралтгүй уруудаж байгаа юм. Тухайн үед АНУ-ын эдийн засаг болон Европын холбооны улсуудын санхүүтэй холбоотой таагүй мэдээлэл дэлхий дахинд цацагдаж байсантай холбоотойгоор азийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцааны ханш унахад нөлөөлснийг шинжээчид хэлж байлаа. Энэ нь ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд 975 кодоор арилжаалагддаг Mongolian mining corporation компанийн хувьцааны ханш унахад нөлөөлсөн хэрэг. Бусад хүчин зүйлийг тоочвол тоолж барамгүй их биз ээ. 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар Mongolian mining corporation-ийн нийт хувьцааны 44 хувийг Эм Си Эс майнинг групп, 11,4 хувийг Петровис ресурсес, 8,1 хувийг Керри майнинг, 6,2 хувийг Анкора капитал, 4,9 хувийг Шунхлай майнинг, 3,1 хувийг  Ии Би Эр Ди компани, үлдэх 22,3 хувийг олон нийт эзэмшиж байлаа.

-Төрийн өмчийн хорооноос гаргасан Эрдэнэс-тавантолгойн талаарх тогтоолууд-

Төрийн өмчийн хорооноос өнгөрсөн хугацаанд Эрдэнэс-тавантолгойн талаар ямар тогтоол, шийдвэр гарч байсан бэ. Энэ асуултад тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Бидний үйл ажиллагаандаа удирдлага болгодог хууль тогтоомж бий. Юуны өмнө Хүний хөгжил сангийн тухай хууль. 2007 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдрийн тодорхой ордыг стратегийн ордод оруулах УИХ-ын 27-р тогтоол. 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн хуулийн төслийг буцаах үндсэн зарчим, удирдамж батлах тухай УИХ-ын 40-р тогтоол. 2010 оны долоодугаар сарын 7-ны өдрийн тавантолгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим асуудлын тухай 39-р тогтоол. 2010 оны наймдугаар сарын 18-ны өдрийн тавантолгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим асуудлын тухай 44-р тэмдэглэл. Засгийн газрын 2010 оны аравдугаар сарын 20-ны өдрийн Эрдэнэс-тавантолгой хувьцаат компани байгуулах тухай 272-р тогтоол. УИХ-ын 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 25-ны өдрийн 69-р тогтоол, төсөв батлагдсантай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай. Төрийн өмчийн хорооны 2010 оны аравдугаар сарын 28-ны өдрийн 425-р тогтоол. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн дүрмийг батлах тухай. Эрдэнэс монгол компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн тогтоол. Эрдэнэс-тавантолгой компани байгуулах тухай тогтоол. Эдгээрийг удирдлага болгон ажиллаж ирсэн. УИХ, Засгийн газраас өгсөн удирдамжийн дагуу Эрдэнэс-Монгол тавантолгойн ордыг ашиглах, бэлтгэл ажил хангах талаар хоёр чиглэлээр ажиллалаа. Нэгдүгээрт: Эрдэнэс монгол тавантолгойг шууд ашиглах зориулалттай Эрдэнэс-тавантолгой компанийг байгуулах, эрхзүйн орчныг бүрдүүлэх, санхүүжүүлэх бэлтгэл ажил байсан. Хоёрдугаарт: Энэ компани хууль зүйн хувьд бэлэн болоод ажилдаа орох хүртэл хугацаа хэмнэх зорилгоор үйлдвэрлэлийн бэлтгэл ажлыг хангах ажил байсан. Ордод хөрс хуулалтын ажлыг эхлүүлсэн. Эрдэнэс-тавантолгой бүтээгдэхүүн олборлож, экспортлох бүрэн боломжтой болоод байна гэж хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан юм. УИХ-аас гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газар дээр тавантолгойн төслийг хариуцсан ажлын хэсэг хүртэл байгуулагдаж байсан юм. Мөн тавантолгойн ордыг ашиглах үзэл баримтлалыг тодорхойлсон УИХ-ын тогтоол 2010 оны долоодугаар сард батлагдсан юм. Энэ тогтоолыг хэрэгжүүлэхээр Төрийн өмчийн хороо, Эрдэнэс монгол компани ажиллаж иржээ. Улмаар Тавантолгойн асуудал хариуцсан Эрдэнэс-тавантолгой компанийг байгуулж, уурхайн олборлолт, нүүрсний экспорт, хөрөнгө мөнгөний асуудлыг шийдвэрлэхээр ажиллаж эхэлсэн байна.

-Тавантолгойн ордын тусгай зөвшөөрлүүд Эрдэнэс тавантолгой компанийн мэдэлд ирэв-

Тавантолгойн ордын 125 сая тонн нүүрсний нөөц бүхий талбай Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Тавантолгой хувьцаат компанийн мэдэлд үлдсэн бол, 286 сая тонн нүүрсний баталгаат нөөцтэй Ухаа худагийн хэсэг Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгэлтэй Энержи ресурс компанийн мэдэлд ийнхүү үлдсэн билээ. Харин 6 тэрбум тонн нүүрсний нөөц бүхий Баруун өмнөд, Бор толгой, Онч, Цанхийн талбайг төрийн мэдэлд эргүүлэн авсан байдаг. Ингэж уг ордод Тавантолгой, Энержи ресурс, Эрдэнэс-тавантолгой компаниуд зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулах эхлэл тавигдсан юм. Тавантолгойн ордын 96 хувь нь төрийн мэдэлд эргэн ирсэн бөгөөд Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан Энэбиш: Төрийн мэдэл дэх нөөцийн 1,4 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс бол, 4,6 тэрбум тонн нь эрчим хүчний нүүрс болохыг хэлж байсан удаатай. Ийм нөөц бүхий дээрх талбайн 11943, 11953, 11954, 11955, 11956 зэрэг ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудыг ашиглахад Засгийн газрыг төлөөлж оролцох үүрэгтэйгээр 2007 онд байгуулагдсан Эрдэнэс монгол компанийн мэдэлд ирсэн юм. Дээрх тусгай зөвшөөрлүүд 2008.05.28-ны өдөр төрийн өмчит Эрдэнэс монгол компани руу эхлээд ирсэн гэсэн үг юм. Дараа нь 2010.12.23-ны өдөр байгуулагдсан Эрдэнэс тавантолгой охин компани руу нь дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг шилжүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн тусгай зөвшөөрлүүдийг толгой компаниас нь охин компани руу нь шилжүүлсэн гэсэн үг юм. Ингэснээр тус охин компани коксжих нүүрсний нөөц болон чанараараа дэлхийд тэргүүлэх тавантолгой ордод 8 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болжээ. Төр өөрийн мэдэлд эргүүлэн авсан тавантолгойн нөөцийг ашиглах тухай багагүй ярьсаны эцэст 2010 оны долоодугаар сард шийдвэрлэх алхам хийсэн байдаг.

-Тавантолгойн орд ямар үнэ цэнэтэй вэ-

2010.01.01. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. 2009 онд Оюутолгойн ордын хувь заяаг Засгийн газар  шийдвэрлэсэн бол, 2010 онд нүүрсний Тавантолгойн ордын хувь заяаг шийдвэрлэх төлөвтэй байна. Тавантолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг удахгүй хийнэ гэдгийг Эрдэнэс МГЛ компанийн захирал Энэбиш хэлж байна. Бүгд найрамдах солонгос улсын Корес байгууллагын ахалж байгаа 11 консерциум, Оросын холбооны улсын Ренова, Базовый элемент, Газпром, Америкийн Пибоди Энержи, Японы Мициу, Иточу, Сожиц, Марубени, Сумитомо, Энэтхэгийн Жиндал Стиил энд Поавер, Бразилийн Вале, Хятадын Шинхуа энержи зэрэг компаниуд Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хийх саналаа одоогоор ирүүлээд байгаа юм байна. Гэхдээ хэн хөрөнгө оруулалт хийх нь одоогоор тодорхойгүй байгаа гэсэн тайлбарыг албаны хүн өгч байна. Оюутолгойн ордоос манайд ердөө 34 хувь ногдохоор болсон. Тэгвэл тавантолгойн ордын 51 хувийг монгол улсын төр эзэмшиж, үлдэх хувьд гаднын хөрөнгө оруулагчид оруулахаар төлөвлөж байгаа ажээ. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших нүүрсний Тавантолгойн ордод монгол, оросын геологчид хагас зуун жил хайгуул хийсний эцэст 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг нь тогтоосон тухай дээр дурдсан. Энэ нөөцийн 4 тэрбум тонн нь чулуун нүүрс бол, 2 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс юм. Манай улсын экспортын нүүрсний үнийг тодорхойлдог газар бол хятадын чинхуа боомт гэдэг. Энэ боомтод нэг тонн чулуун нүүрс 35 ам.доллар, коксжих нүүрс 49 ам.долларын дундаж ханштай байна. Үүгээр тооцвол, дөрвөн тэрбум тонн чулуун нүүрс 140 тэрбум ам.доллар болж байна. Харин хоёр тэрбум тонн коксжих нүүрс 98 тэрбум ам.доллар болно. Нэг ёсондоо, тавантолгойн нийт баялаг 238 тэрбум ам.доллар болох юм. Үүний 49 хувь нь 116 тэрбум ам.доллар болох нь ойлгомжтой. Энэ хэмжээний өртөг бүхий баялагаа зургаан тэрбум ам.доллараар өгч, хөрөнгө оруулагчид оруулах нь зөв үү гэсэн асуулт дагаад гарч байгаа юм. 

-Тавантолгойн Цанхийн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулав-

Улсын их хурал 2010.07.07-ны өдөр 39 тоот тогтоол гаргаж тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах үзэл баримтлалыг баталсан байдаг. Энэ дагуу Төрийн өмчийн хороо Эрдэнэс–Тавантолгой охин компанийг 2010.12.23-ны өдөр 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар байгуулснаар тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эхлэл тавигдсан юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн тусгай зөвшөөрөл дэх талбайгаас эхний ээлжинд Цанхийн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан байдаг. Цанхийн хэсэг 2 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд бусад талбайгаа бодвол илүүтэй судлагдсан ашиглахад бэлэн байсан аж. Тиймээс нэмэлт хайгуул хийх шаардлагагүй гэдэг үндэслэлээр Тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн талбайгаас Цанхийн хэсгийг эхний ээлжинд эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар болсон юм. Ингэхдээ тавантолгойн өрөм гэгдэх цанхийн хэсгийг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулахаар шийдвэрлэсэн байдаг. Тэднийг сонгон шалгаруулах хүртэл цанхийн талбайн нөөцийг баталгаажуулах ажил хийгдэж байлаа. Цанхийн зүүн хэсгээс жилд 15 сая тонн нүүрс олборлоно гэсэн техник эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэнэс монгол компани Канадын Норвест компанитай хамтран боловсруулж, 2010 оны сүүлчээр Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд хүргүүлсэн байдаг. Энэ техник эдийн засгийн үндэслэлийг мэргэжлийн байгууллага баталвал Эрдэнэс тавантолгой уурхайд буюу тавантолгойн ордын цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр ажиллах оператор компани жилд 15 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох ёстой болох байв. Улмаар 2011 оны дөрөвдүгээр сард цанхийн зүүн хэсгийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг Эрдэс, баялгийн мэргэжлийн зөвлөл баталгаажуулсан юм. Тэд цанхийн зүүн хэсэг 1 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 700 сая нь сайн чанарын нүүрс гэж тодорхойлжээ. Харин баруун цанхийн нөөцийг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд жорк код руу Канадын Норвест компани хөрвүүлж байгаа гэх мэдээлэл гарч байсан юм. Тухайн үед тавантолгойн ордын баруун цанхийн техник эдийн засгийн үндэслэл хэдийгээр эцэслээгүй байсан ч, тус талбай 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс 65 хувь нь коксжих нүүрс гэсэн урьдчилсан тооцоо гарч байсан юм.

• Цанхийн баруун хэсэг – 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй
• Цанхийн зүүн хэсэг – 1 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй

-Эрдэнэс-Тавантолгой үйл ажиллагаагаа явуулахаар өр тавив-

Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн эзэмшлийн талбайгаас цанхийн зүүн хэсгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын Чалко компанитай экспортын гэрээ байгуулж 250 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр анх авсан байдаг. Харин хожим 100 сая ам.доллар нэмж авсан гэдэг. Ийнхүү 350 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөрийг хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас авсан ч, үүний 310 сая долларыг тухайн үед Хүний хөгжил санд төвлөрүүлж, эх орны хишиг тараачихсан тал бий. Үйл ажиллагаа явуулах ёстой мөнгө нь эх орны хишиг олгоход зарцуулагдсан учраас Эрдэнэс-тавантолгой компани тухайн үед банкуудаас 140 сая ам.доллар зээлж үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байжээ. Тус компани Хөгжлийн банкнаас 2012 онд онд 100 сая ам.доллар, 2013 онд 100 сая ам.долларын зээлж, үүний 140 саяар банкуудаас авсан өрөө дарсан гэлцдэг. Харин үлдсэн мөнгөөрөө үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэхийн зэрэгцээ банкуудаас нэмж 80 гаруй сая ам.долларын зээл авсан гэх мэдээлэл бий. Үүнийг арилжааны банкуудад заасан хугацаанд төлөх бол, Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.долларын зээлийг Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлэх шийдвэрийг Монгол Улсын Засгийн газар одоогоос хэдэн жилийн өмнө гаргаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.доллараа компанийнхаа давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлж, тодорхой хугацааны дараа эргүүлж авахаар болсон юм. Тус компани ийм өр зээлтэйгээс гадна, засгийн газраас ихээхэн авлагатай явж ирсэн. Тодруулбал, Чалко компаниас зээлж Хүний хөгжил санд төвлөрүүлсэн 310 сая ам.долларыг Эрдэнэс-Тавантолгой компани Засгийн газраас эргүүлэн авах ёстой байлаа. Үүнийг татварт суутгуулахаар ярилцаж тохиролцсон мэдээллийг компанийн удирдлагууд нь одоогоос хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан удаатай. Харин үүний нөгөө талд Эрдэнэс-тавантолгой компани Чалкогоос авсан зээлээ нүүрсээр барагдуулж ирсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, Чалкогоос зээлсэн урьчилгаа төлбөрийн оронд нүүрс нийлүүлэх ёстой байлаа. Нүүрсний экспорт 2011 оны зургаадугаар сарын 4-ний өдөр албан ёсоор эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэс-тавантолгой нэг тонн нүүрсийг ойролцоогоор 70 ам.доллараар Чалкод нийлүүлэхээр болсон юм. Тус компани 2011 онд 900 мянган тонн нүүрс, 2012 онд 2,4 сая тонн нүүрс, 2013 онд 800 мянган тонн нүүрс Чалко компанид нийлүүлж өр зээлийнхээ дийлэнх хувийг буюу 210 сая ам.долларыг барагдуулсан байдаг. Үлдсэн 140 сая ам. долларын үндсэн төлбөрийг 2 сая тонн нүүрсээр барагдуулах ажил үлдээд байсан юм. Тэгвэл 2014.12.03-ны байдлаар Чалко компанид 110 сая ам.доллар төлөх үлдээд байжээ. Харин 2017 оны гуравдугаар сард Чалко компанид төлөх 350 сая ам.долларын өрийг бүрэн барагдуулж дууссан байна. 2014 онд Цанхийн баруун, зүүн талбайгаас 10 сая тонн нүүрс олборлохоор төлөвлөж байсан ч, төлөвлөгөөгөө бууруулж 8 сая тонн болгож байсан тал бий. Үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш өссөн дүнгээр нийт 65 сая дахь тонн нүүрсээ 2020 оны долоодугаар сард олборлосон гэдгийг тус компанийхан онцолж буй. Нүүрсээ экспортлох үүднээс Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замд 750 тэрбум, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн тухай тус компанийнхан мэдэгдэж байгаа юм. Эрдэнэс-Тавантолгой ХК-ийн 2021 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тус компани энэ жил нийт 22 сая тонн нүүрс олборлож, 21.2 сая тонн нүүрс борлуулахаар тусгажээ. Тодруулбал, Цанхийн баруун уурхайгаас 8 сая тонн нүүрс олборлож, 7.67 сая тонныг борлуулах, Цанхийн зүүн уурхайгаас 12 сая тонн нүүрс олборлож, 11.64 сая тонныг борлуулах, Бор тээгийн уурхайгаас 2 сая тонн нүүрс олборлож, 1.9 сая тонныг нь борлуулахаар төлөвлөсөн байна. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 2021 оны нэгдүгээр сард 308 тэрбум төгрөгийн мөнгөн дүн бүхий 1.9 сая тонн нүүрс борлуулжээ. Өнгөрсөн жил Монгол Улсын нүүрсний экспортын орлого 2.126 тэрбум ам.долларт хүрсэн бөгөөд Эрдэнэс-Тавантолгой ХК-ийн хувьд 2020 онд 1.68 их наяд төгрөгийн мөнгөн дүн бүхий 11.9 сая.тонн нүүрс борлуулсан байна.

-Нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрсэнгүй-

2008-2009 онд тохиосон санхүүгийн хямралыг хохирол багатай туулахын тулд урд хөршийн эрх баригчид эдийн засаг руугаа их хэмжээний хөрөнгө, мөнгө цутгаж байлаа. Үүний хүчээр хятадууд эдийн засгийн өсөлтөө хадгалж, унтаж байсан байсан гангийн үйлдвэрлэлээ нойрноос нь сэрээж чадсан юм. Харин энэ үед хятадын уурхайнууд өсөн нэмэгдэж байсан нүүрсний эрэлтийг хангаж чадахгүй байв. Энэ нь хятадтай хил залгаа оршдог манай улсын хувьтаатай боломж, ховорхон завшаан байсан юм. Манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн зэс үнэгүйдэж байх тэр мөчид хятадын зах зээлд нүүрсээ төвөггүйхэн борлуулж, зовлонгүй ашиг олох завшаан олдсон гэсэн үг. Аманд орсон шар тосыг хэлээрээ түлхэхийг хэн хүсэх билээ. Монголын компаниуд ч хятад руу ахиу нүүрс экспортлох боллоо. Үүний нөлөөгөөр 2009 оны есдүгээр сараас эхлэн нүүрсний экспорт урьд хожид байгаагүйгээр огцом өссөн юм. Жилдээ дээд тал нь 4 сая тонн нүүрс экспортолдог байсан манай улс 2009 онд 7 сая тонн, 2010 онд 16 сая тонн, 2011 онд 21 сая тонн, 2012 онд 20 сая тонн, 2013 онд 18 сая тонн нүүрс урд хөрш рүү экспортолсон нь үүний нэг нотолгоо юм. Ийнхүү жил ирэх тусам нүүрсний экспорт нэмэгдэж байсан учир манай улс 2012 онд 31 сая тонн нүүрс дэлхийн зах зээлд экспортлох зорилт тавив. Гэвч эцэстээ энэ нь мөрөөдөл болж хувирсан юм. 2012 оны эхний найман сарын байдлаар 12 сая тонныг экспортолсон үзүүлэлттэй байв. 2012 оны эхнээс хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний эрэлт хумигдахын хэрээр манай улсын төлөвлөгөө тасалдаж эхлэв. Тиймээс 2012 оны төсөвт тодотгол хийж, нүүрсний экспортын төлөвлөгөөг 23 сая тонн болгож бууруулсан юм. Мөн экспортын үнийг 34 ам.доллараар бууруулж, нэг тонн нүүрсний үнэ 165 ам.доллар байхаар төсөвт тодотгол хийсэн юм. Гэвч төсөвт тусгасан энэ төлөвлөгөө мөн л биелсэнгүй. 2012 онд нүүрсний экспорт 21 сая тонн шүргэж, үнэ нь төсөвт тусгаснаас буурч 108 сая ам.доллар болсон юм. Үүнээс болж 2012 онд төсөв болон гадаад худалдаа чамгүй алдагдалтай гарсан байдаг. Тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын Орлогын хэлтсийн мэргэжилтэн Энхзул: Энэ гашуун туршлагаас сургамж авч 2013 оны төсөвт экспортлох боломжтой нүүрсний бодит тоог тусгасан талаар хэлж байсан юм. Ингээд манай улс 2013 онд 28 орчим сая тонн нүүрс экспортолно гэж төсөвт тусгажээ. Үүгээр тооцвол 2013 оны эхний улиралд дор хаяж 7 сая тонн нүүрс гадаад зах зээлд экспортолсон байх ёстой байлаа. Гэтэл тайлант хугацаанд ердөө 3,4 сая нүүрс экспортолсон байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй, 2012 оных шиг төлөвлөгөө тасалдсан үзүүлэлттэй явлаа.

-Чалко компанитай байгуулсан гэрээг өөрчлөх асуудлыг сөхөв- 

Эрдэнэс-тавантолгой компани 2011 оны долоодугаар сард хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас 250 сая ам.доллар зээлсэн бол, 2012 онд нэмж 100 сая ам.доллар зээлжээ. Үүнийг нүүрсээр барагдуулах үүргийг Эрдэнэс-тавантолгой компани гэрээгээр хүлээсэн байдаг. Ингэхдээ нэг тонн нүүрсний суурь үнэ 70 ам.доллар байхаар. Хэрэв хятадын зах зээлд нүүрсний индекс буурвал үүнд уялдуулж нүүрсний үнээ бууруулахаар Чалко компанитай Эрдэнэс-тавантолгой компани тохиролцжээ. Энэ аргачлалаар 2013.04.20-ны өдрийн байдлаар 164 сая ам.долларын зээлийг нүүрсээр барагдуулаад байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Цанхийн зүүн хэсгийг 2011 онд ашиглалтад оруулж, эхний жил 800-900 мянган тонн нүүрс, 2012 онд 2,4 сая тонн нүүрс олборлож экспортолсон. Ингэхдээ, тонн нүүрсийг 53-70 ам.доллараар нийлүүлж Чалкод төлөх 350 сая ам.долларын тал хувийг барагдуулсан юм. Гэвч ямагт зах зээлийн үнээс доогуур ханшаар нүүрсээ нийлүүлж зээлээ төлж иржээ. Тиймээс Эрдэнэс-тавантолгой болон Чалко компанийн хооронд 2011 онд хийгдсэн гэрээг өөрчлөх асуудлыг шинэчлэлийн засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа сөхсөн байдаг. Гэрээнд өөрчлөлт оруулах хүртэл Чалкод нэг ч тонн нүүрс нийлүүлэхгүй гэж Эрдэнэс-тавантолгой компанийн экспортыг 2013 оны нэгдүгээр сарын 14-ний өдөр албан ёсоор зогсоож байсан юм. Чалкотой хийсэн хэлэлцээр Оюутолгойн хэлэлцээртэй адил удаан үргэлжилсэн. Гэхдээ Оюутолгойн хэлэлцээрийг бодвол Чалкогийн хэлэлцээрийг 2013 онд багтаан дуусгаж чадсан юм. Өмнөх гэрээгээр нэг тонн нүүрснээс 10 ам.долларын алдагдал хүлээж байсан. Хэлэлцээр хийснээр зүүн Цанхийн нүүрсийг алдагдалгүй бага зэргийг ашигтай болгож чадсан гэж Эрдэнэс-тавантолгой компанийнхан мэдэгдэж байсан юм. Тиймээс тус компани 2013 оны есдүгээр сараас экспортоо сэргээж, Чалкод дахин нүүрс нийлүүлж эхэлсэн юм. Уг нь 2013 онд багтаан 3 сая тонн нүүрс тус компанид нийлүүлж, үлдэх өр зээлээс гаргахаар төлөвлөж байсан ч амжсангүй, 2014 онтой золгосон юм. Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацын гүйцэтгэх захирал Алгаа: Чалкотой хийсэн хэлэлцээр удаан үргэлжилсэн учраас нүүрсний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй байх нэг шалтгаан болсон тухай хэлдэг юм.

-Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний эрэлт багасав-

Нөгөө талаас хятадын гангийн үйлдвэрлэл 2013 онд үргэлжлэн буурч нүүрсний эрэлтийг сааруулж байлаа. Үүнтэй санал нэгдэхгүй байхын ч аргагүй. Хятадын коксжих нүүрсний импорт 2013 оны нэгдүгээр сард 6 хувиар, хоёрдугаар сард 24 хувиар, гуравдугаар сард 15 хувиар тус тус буурсан байдаг. Нэг ёсондоо, хятадын коксжих нүүрсний импорт 2013 он гарснаас хойш 45 хувиар буурсан юм. Эндээс монголын нүүрсний зах зээл өдөр ирэх тусам хумигдаж байсан нь харагддаг. Үүний улмаас манай улс 2013 оны эхний улиралд 3,4 сая тонн нүүрс экспортолсон хэрэг. Нүүрсний экспорт буурахын хажуугаар үнэ нь уруудаж байсан нь санаагаа чилээх дараагийн асуудал байв. Тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Гадаад худалдааны статистик хариуцсан мэргэжилтэн Цэвэлмаа: 2012 оны эхний улиралд манай улс нэг тонн нүүрсээ 108 ам.долларын дундаж ханшаар урд хөршид нийлүүлж байсан бол, 2013 оны эхний улиралд 60 ам.доллараар нийлүүлсэн тухай бататган хэлдэг юм. 2013 онд нэг тонн нүүрсний зах зээлийн үнэ төрлөөсөө хамаарч 83-161 ам.доллар байхаар. Харин нэг тонн нүүрсний тэнцвэржүүлсэн үнэ төрлөөсөө хамаарч 65-131 ам.доллар байхаар 2013 оны төсөвт тусгажээ. Нүүрсний зах зээлийн үнээс тэнцвэржүүлсэн үнийг хассаны дараа үлдэх орлогыг тогтворжуулалтын санд хуримтлуулах ёстой байлаа. Ингээд нүүрсний олборлолт болон борлуулалтын орлогоос тогтворжуулалтын санд 66 тэрбум төгрөг, харин улсын төсөвт 466 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр 2013 оны төсөвт тусгажээ. Гэвч тухайн үед нүүрсний зах зээлийн үнэ тэнцвэржүүлсэн үнээс доогуур оров. Үүнээс болж нүүрсний орлогоос тогтворжуулалтын сан болон төсөвт төвлөрүүлэх төлөвлөгөө тасалдаж эхэлсэн юм. Үүний нөлөөгөөр төсвийн орлого 2013 оны эхний улиралд 7,3 хувиар буюу 87 тэрбум төгрөгөөр тасалдсан дүнтэй гарсан юм. Тиймээс тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын хэлтсийн дарга Батбаяр: Нүүрсний зах зээл дэх таагүй байдал удаан үргэлжилбэл 2013 оны төсөвт тодотгол хийх шаардлага тулгарна гэдгийг хэлж байлаа. Нүүрсний экспорт буурч, уг түүхий эдийн үнэ унасан нь гадаад худалдаа 2013 оны эхний улиралд 395 сая ам.долларын алдагдалтай гарахад нөлөөлөөд зогсохгүй төсөвт ийнхүү дарамт учруулж байсан юм. Тиймээс хятадын нүүрсний зах зээл ойрын хугацаанд сэргэх эсэхт БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Ванг Шаулинг: Хятадын эдийн засаг 2018 он хүртэл жилд наймаас доошгүй хувиар өсөх төлөвтэй байна. Энэ хэрээр үйлдвэрлэл өргөжиж, нүүрсний эрэлт нэмэгдэнэ гэж ярьж байв. Хятадууд дотоодын хэрэгцээндээ зориулж жилд гаднаас 300 орчим сая тонн нүүрс импортлон авч хэрэглэдэг байна. Үүний дийлэнхийг өмнө нь Индонези улсаас авдаг байсан бол, сүүлийн жилүүдэд хятадын нүүрсний зах зээлд АНУ хүч түрэн орж ирэх болжээ. Индонезийг бодвол Америкийн нүүрс хятадын далайн боомтуудад хямд хүрч байсантай энэ нь холбоотой. Тиймээс түүхий эдээ урд хөршийн зах зээлд нийлүүлэхийн тулд Засгийн газар Чалкотой хийсэн гэрээг өөрчлөх хүртэл тавантолгойн нүүрсийг экспортлохгүй гэсэн байр сууринаасаа ухрахад хүрсэн юм. Тодруулбал, тавантолгойн бүтээгдэхүүнийг 2013.04.22-ноос Хятадын Чалко компанид урьдийн адил нийлүүлж эхэлсэн юм. Ингэхдээ тавантолгойн нэг тонн нүүрсийг хятадын төрийн өмчийн компанид 50 ам.доллараар нийлүүлж эхэлсэн гэх мэдээлэл цацагдаж байлаа. 

-Эрдэнэс тавантолгойн гүйцэтгэх захирлаар австрали хүн томилогдов-

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй тавантолгойн ордын төрийн эзэмшлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах Эрдэнэс тавантолгой охин компанийг 2011.12.23-ны өдөр Эрдэнэс монгол компанийн дэргэд албан ёсоор байгуулсан болохыг дээр дурдсан. Ингэснээр тавантолгойн ордын үйл ажиллагааг Эрдэнэс тавантолгой охин компани явуулах ёстой болсон ч, энэ байгууллагыг удирдах хүнгүй байсан тал бий. Дээрээ гүйдлээ олохгүй бол, доороо суудлаа олохгүй гэж үг бий. Тиймээс Төрийн өмчийн хорооноос 2010 онд нэлээд олон сонгон шалгаруулалт зарласны нэг нь Эрдэнэс тавантолгой охин компанийн гүйцэтгэх захирлыг сонгон шалгаруулах явдал байлаа. Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлын сонгон шалгаруулалтад Канад, Герман, Австарлийн иргэд тунаж үлдсэн гэх мэдээллийг тухайн үед албаныхан өгч байсан. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Тэднээс австарлийн иргэн Эрдэнэс-тавантолгой компанийг толгойлох магадлалтайг хэлж байсан юм. Гэхдээ нөхцөл байдал хаашаа ч эргэж магадгүй гэдгийг тэрбээр нэмж хэлж байлаа. Учир нь Эрдэнэс монгол компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаж, Эрдэнэс-тавантолгой охин компанийхаа төлөөлөн удирдах зөвлөлийг томилох ёстой байжээ. Эрдэнэс-тавантолгойн шинээр томилогдсон ТУЗ-ийн гишүүд хуралдаж Канад, Австрали, Германы иргэдээс хэнийг Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлаар томилохыг шийдвэрлэх ёстой байсан аж. Энэ дагуу Эрдэнэс монгол компанийн ТУЗ хуралдаж, Эрдэнэс тавантолгой компанийн ТУЗ-ийг томилсон байгаа юм. Харин Эрдэнэс тавантолгой компанийн ТУЗ хуралдаж компанийнхаа гүйцэтгэх захирлаар Австралийн иргэнийг сонгон шалгаруулжээ. Ийнхүү Төрийн өмчийн хорооноос зарласан улс орны эдийн засагт нэн чухал, олны анхаарлыг татсан сонгон шалгаруулалт 2011 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар дуусч эцсийн дүн ингэж гарсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугарын хэлсэн ёсоор болж, Эрдэнэс-Тавантолгойн гүйцэтгэх захирлаар австралийн иргэн сонгогдож, энэ компанийн удирдах албан тушаалтны суудал эзэнтэй болсон юм. Тэрбээр өндөр цалин хүссэн гэдэг. Тиймээс цалин мөнгөн дээрээ тохиролцоогүйн үндсэн дээр Эрдэнэс-тавантолгойн гүйцэтгэх захирлыг 2011.06.18-ныг хүртэл томилоогүй байсан гэх нь бий. Гэхдээ 2011 оны зургаадугаар сардаа багтаан тус охин компанийн гүйцэтгэх захирлыг томилох талаар яригдаж байсан билээ. Тэр болтол Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал Энэбиш охин компанийнхаа гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгчийн албыг давхар хашиж байсан юм. Энэ цагаас хойш тавантолгойн гүйцэтгэх захирал хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ.

-Эрдэнэс-тавантолгойн ТУЗ-ын дарга 6 сая төгрөгийн цалин авдаг уу-

2015-01-28. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны энэ өдрийн хуралдаанаар Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанд хийсэн шалгалтын дүнг хэлэлцсэн. Тус байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсгийн ахлагч Д.Хаянхярваатай энэ асуудлаар цөөн хором ярилцаж байсныг эргэн сануулж байна.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компанид хийсэн шалгалтаар ямар зөрчлүүд илрэв?
– Энэ компанийн ажил байдалтай танилцлаа. Тухайлбал, энэ компани УИХ болон Засгийн газрын тогтоолоор өгөгдсөн үүрэг даалгаврыг хэр биелүүлж вэ. Ямар алдаа дутагдал байна гэдэг дээр анхаарлаа хандуулсан. Харин санхүүгийн үр ашиг талаас нь Үндэсний аудитын газар ажилласан гэж ойлгож болно. Ер нь Тавантолгойн ерөнхий дүр төрхийг харахад төрийн өмчийн компаниуд дээр гардаг нийтлэг дутагдал бүхэлдээ ажиглагдлаа. Манай улс төрийн өмчийн компаниудад улс төрийн томилгоо хийдэг. Үүнээс болж аж ахуйн нэгжүүд бизнесийн сонгодог утгаар ажиллаж чадахгүй, хүндрэл гарч байгаа нь Эрдэнэс-Тавантолгой компани дээрээс харагдлаа. Тухайлбал, бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ хууль бусаар шахах нийтлэг зүйл байсан. Энэ зүйлүүдийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд тусгасан байгаа.

-Макмахан компанитай байгуулсан гэрээ өндөр өртөгтэй. Тиймээс энэ гэрээг шинэчилсэн гэж ярилаа. Гэрээний төлбөрийг хэд болгож бууруулсан юм бол?
– Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанд өнгөрсөн оны дундуур шалгалт хийхэд, гадаадын зарим компанитай байгуулсан гэрээ өндөр өртөгтэй байсан. Макмахан компани Тавантолгойн Зүүн цанхиас нүүрс олборлож өгөх гэрээтэй. Харин Баруун цанхиас үндэсний компаниуд нүүрс олборлож өгөх гэрээтэй. Гэтэл гадаадын компани дотоодын компаниас өндөр үнээр нүүрс олборлож өгч байсан байгаа юм. Тиймээс гадаадын компанитай байгуулсан гэрээг сайжруулах шаардлагыг тавьсан. Энэ дагуу Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн удирдлагууд Австралийн Макмахан компанитай байгуулсан гэрээ, мөн Хятадын Чалко компанитай байгуулсан гэрээг сайжруулах дээр тодорхой алхмууд хийж ажилласан. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр гэрээний чанар чансааг сайжруулах чиглэл дээр компанийн удирдлагууд сайн ажилласан гэж үзэж байгаа.

-Чалко компаниас авсан 350 сая ам.долларын зээлээ Эрдэнэс-Тавантолгой компани нүүрсээр барагдуулж байгаа. Анх нэг тонн нүүрсийг 70 ам.доллараар нийлүүлэх гэрээ хийсэн ч хожим үүнд өөрчлөлт оруулсан. Зарим хүмүүс гэрээг дордуулсан гэж үзэж байгаа ч компанийн удирдлагууд сайжруулсан гэж яриад байгаа. Тухайлбал, нүүрсний суурь үнэ 70 ам.доллар байсныг 90 ам.долларт хүргэсэн тухай өнөөдөр ярилаа?
– Тийм зүйл байхгүй. Гэрээнд өөрчлөлт оруулж 70 ам.долларыг 90 ам.доллар болгосон  зүйл байхгүй.

– Эрдэнэс-Тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаагаа Засгийн газарт өгч эх орны хишгийн сая төгрөгөө бэлнээр авах хүсэлт илэрхийлсэн цөөнгүй иргэн бий. Гэтэл энэ хүмүүст Засгийн газар мөнгийг нь олгоогүй. Тиймээс хувьцааных нь бичилтийг ядаж хийсэн байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр 1.1 сая иргэнд хувьцааны бичилт хийгээгүй байна гэсэн асуудал яригдлаа?
– Тийм. Энэ бол хийгдээгүй, шийдэгдээгүй асуудал мөн. Иргэн бүрт 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшүүлэх асуудлыг УИХ болон Засгийн газрын тогтоолоор хийж  хэрэгжүүлэх ёстой байсан. Гэтэл энэ дээр өөдтэй нэг ч алхам хийгдээгүй байсан. Эдийн засгийн байнгын хороонд өгсөн санал дүгнэлтэндээ үүнийг тусгасан байгаа. Цаашид энэ ажил хийгдэх ёстой. Гэвч үүнийг ярихаар хууль эрхзүйн талаасаа боломж байгаагүй мэтээр тайлбарладаг. УИХ болон Засгийн газар гаргасан хууль тогтоомжуудаа эргэн харах зайлшгүй шаардлага байгаа нь эндээс ажиглагдлаа.

– Компанийн удирдлагын зүгээс 400 сая ам.долларын алдагдалтай ажиллаж байгаа гэсэн мэдээлэл хийлээ. Гэтэл зарим нь 854 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байгаа гэж ярьж байна. Ер нь долларын ханшийн өсөлтөөс компанийн алдагдал тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа байх?
– Алдагдлын хэмжээ 854 тэрбум төгрөг гэж хэлж чадахгүй. Тухайн үед шалгаж байхад, Эрдэнэс-Тавантолгойн алдагдал ийм хэмжээнд байгаагүй. 600 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байсан. Долларын ханшийн зөрүүгээс 79 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн байдал тус компани дээр шалгалт явуулж байх үед ажиглагдсан. Ер нь Монголын бүх аж ахуйн нэгжүүд долларын ханшийн зөрүүгээс болж, их хэмжээний алдагдал хүлээж байна. Өмнөх Засгийн газраас явуулсан бодлогын алдаанаас болж эдийн засаг хүндэрч, валютын ханшийг өссөнөөс болж дотоодын бүх компаниуд хохирч байгаагийн нэг илрэл нь Эрдэнэс-Тавантолгой болж байна.

– Нийт алдагдлын ердөө 79 тэрбум төгрөг нь долларын ханшийн өсөлттэй холбоотой гэж байна. Тэгвэл үлдэх алдагдал чухам юутай холбоотой юм бол?
– Энэ алдагдал гэхээсээ илүүтэй зээлүүд. Өөрөөр хэлбэл, үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд Чалко компаниас 250 сая ам.доллар зээлсэн. Үүний тодорхой хэсгийг Хүний хөгжил санд төвлөрүүлсэн бол тодорхой хувиар нь компанийн үйл ажиллагаанд зарцуулсан. Мөн үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэхийн тулд дотоодын банкуудаас нэмж зээл авсан байгаа юм. Гадаад, дотоодоос авсан зээлийн хүү явсаар байгаа. Үүнээс гадна нүүрсний үнэ унаж, борлуулалт багассантай уялдаад алдагдал хүлээсэн зүйл бас бий. 

-Компанийн удирдлагуудтай холбоотой санхүүгийн зөрчил байна гэсэн асуудал бас яригдсан шүү дээ. Тухайлбал, тус компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга болон гишүүд хууль бусаар их хэмжээний цалин авдаг гэсэн?
– Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн даргаар Г.Дэнзэн ажиллаж байх үед, ТУЗ-ын дарга 6 сая төгрөгийн, гишүүд 1.8 сая төгрөг цалин авахаар шийдвэрлэсэн юм байна. Төрийн  өмчийн оролцоотой компаниудын ТУЗ-ын дарга болон гишүүдийн цалин хөдөлмөрийн хөлсний  хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлснээс ихгүй байна гэсэн Засгийн газрын тогтоол, шийдвэрийг энэ нь зөрчсөн байгаа юм. Үүнээс гадна,  уг компанийн төвд 123 хүн ажилладаг нь үргүй зардал гаргаж байгаа зэрэг асуудлууд байсан. Энэ нь  зөвхөн уг компанид байгаа асуудал биш. Төрийн өмчийн бүх компаниудад байгаа дутагдал юм. 

-Цанхийн баруун талбайд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар тендер зарлав- 

Тавантолгойн ордод 2009 оны хоёрдугаар сарын 7-ны өдрийн байдлаар 7 орны томоохон компаниуд хөрөнгө оруулах сонирхлоо илэрхийлж, Засгийн газартай хэлэлцээрийн ширээний ард сууж байжээ. Тухайлбал, Энэтхэгийн төмөр, ган, эрчим хүч үйлдвэрлэдэг Жиндаал стиил энд Пауэр компани Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа Засгийн газарт ирүүлж байжээ. Энэ компанийн гүйцэтгэх захирал, тус улсын тэрбумтан Навээн Жиндал нь тухайн үед Энэтхэгийн парламентийн гишүүн байсан бөгөөд 2008 онд манай улсад ирж уул уурхайн салбарт хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлээд буцсан гэдэг. Мөн тавантолгойн ордод оросын компаниуд хөрөнгө оруулалт хийх саналаа ирүүлж байсан юм. Тодруулбал, хойд хөршийн Ренова, Базовый элемент зэрэг компаниуд хөрөнгө оруулалт хийх саналаа ирүүлж байжээ. Мөн энэ ордод оросын Северсталь компани хөрөнгө оруулах сонирхолтой байгааг тус улсын Коммерсант сонинд нийтэлж байсан нь саяхан. Тухайн үед дээрх гурван компани хамтран консерциум байгуулаад байгаа тухай ч дуулдаж байв. Энэ консерциумдаа Оросын төмөр замыг татан оролцуулж магадгүй тухай Ведомости сонинд мөн нийтэлж байсан юм. Оросын төмөр зам консерциумд нэгдвэл, Ренова, Базовый Элемент, Северсталь компаниудаас бүрдсэн консерциумыг ахлах тухай оросын хэвлэлүүд бичиж байлаа. Тухайн үед хойд хөршийн зарим хэвлэлд Оросын төмөр зам хэдийнэ тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Монголын Засгийн газартай хийхээр тохиролцсон талаар бичиж байсан тал бий. Харин үүнийг Оросын төмөр замын удирдлагууд үгүйсгэсэн юм. Тухайн үед оросын хэвлэлүүд Тавантолгойн ордод 8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Монголын Засгийн газар тавантолгойн ордын 49 хувийг 2 тэрбум америк доллараар гаднын хөрөнгө оруулагчдад өгөх тухай нийтэлж байсан юм. Оросын төмөр зам тавантолгойд хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа тухай хойд хөршийн хэвлэлүүдэд бичигдэж байсан ч, үүнийг тус байгууллагын дарга Якунинаас манай улсад ирэх үеэр өөрөөс нь тодруулахад үгүйсгэсэн хариулт өгч байсан билээ. Харин Дэлхийн банк Сингапур улсын Сангийн яамтай хамтран Дэд бүтцийн дээд хэмжээний уулзалтыг 2009.11.02-ны хавьцаа зохиоход, тэр үеийн сангийн дэд сайд Очирхүү оролцож, The wall street сэтгүүлд ярилцлага өгсөн байдаг юм. Ярилцлагын товч агуулгыг Сангийн яамныхан орчуулж, албан ёсоор өөрийн веб хуудсандаа байршуулсан байдаг. Тэр үеийн Сангийн дэд сайд Очирхүү: Монголын Засгийн газар тавантолгойн 49 хувийн хувьцаанаас 5-6 тэрбум америк долларын ашгийг 2010 оны эхний хагас жилээр олох арга зам хайж байгаа. Хувьцаа нь багцаараа олон талт хөрөнгө оруулагчдад худалдаалагдаж болзошгүй. Монгол Улсын Засгийн газарт одоогоор АНУ, Орос, Хятад, Энэтхэг, Япон зэрэг орны 10 хөрөнгө оруулалтын санал ирээд байгаа. Бид одоогоор хөрөнгө оруулагчдад хүсэлтээ тавьж байна. Саналыг хүлээж авсан талуудтай хийсэн хэлэлцээр хэвээрээ үргэлжилнэ хэмээн ярилцлагадаа дурдсан байгаа юм. Тэгвэл  2010.04.24-ний хавьцаа Засгийн газар Тавантолгойн нүүрсний ордын талаар хэлэлцэхэд уг ордод хөрөнгө оруулах сонирхлоо дараах компаниуд илэрхийлсэн байна.

• Бразилийн Вале
• Энэтхэгийн Жиндал стил энд пауэр
• БНСУ-ын 11 компаниас бүрдсэн консерциум
• ОХУ-ын 2 компаниас бүрдсэн консерциум
• ОХУ-ын Оросын төмөр зам нийгэмлэг
• Америкийн Пибоди энержи болон Хятадын Шинхуа энержи компанийн хамтарсан консерциум
• Японы Мициу энд ко компани, тус улсын Иточу корпорациар ахлуулсан Сожиц, Марубени, Сумитомо компаниудын хамтарсан консерциум
• Щвейцари-Австралийн хамтарсан Экстрата компани,
• Хятадын Эрдос Чинглон коал компаниуд тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлээд байсан юм.

Эндээс БНСУ-ын консерциум Тавантолгойд хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлж байсныг анзаарч болно. Тиймээс тус консерциумыг ахалж байсан Солонгосын төрийн өмчит КОРЕС корпораци манай улсад төлөөгчийн газраа нээж байжээ. Гэх жишээтэй нэр дурдсан дээрх компаниуд тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах саналаа ирүүлсэн гэдэг. Сонгон шалгаруулалтын бичиг баримт тодорхой болсны дараа Засгийн газар зөвшөөрсөн тохиолдолд, хөрөнгө оруулах сонирхлоо илэрхийлсэн дээрх компаниудад урилга хүргүүлж, хоёр сарын дараа тэднээс материалыг нь хүлээн авах ёстой байв. Үүний дараа хөрөнгө оруулах санал тавьсан компаниудын санхүү, техникийн саналыг харгалзан үзэж сонгон шалгаруулалтыг нээлттэй хэлбэрээр явуулна гэж Засгийн газар үзэж байсан юм. Ер нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар, Эрдэнэс монгол, Хөрөнгө оруулагч хооронд байгуулахаар яригдаж байлаа. Ингээд Тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт хамтран ажиллах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах олон улсын нээлттэй тендерийг УИХ-ын 39-р тогтоолын дагуу Төрийн өмчийн хороо зарласан байдаг. Тендерийн материалыг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдрөөс 2011 оны нэгдүгээр сарын 31-нийг хүртэл хүлээн авсан байгаа юм. Тендерт гадаад, дотоодын 15 консерциум материалаа ирүүлсэн бөгөөд үүнийг үнэлгээний хороонд шилжүүлсэн байна. Үнэлгээний хороо шаардлага хангасан консерциумуудын хураангуй жагсаалтыг тэдний дундаас гаргасан байдаг. Үүгээр урьдчилсан шалгаруулалтад буюу хураангуй жагсаалтад зургаа нь тунаж үлджээ. Тодруулбал:

1. Хятадын Шинхуа энержи 
2.  Люксембургийн Арселор металл лимитед
3.  АНУ-ын Пибоди энержи компани
4.  Бразилийн Вале
5.  Австрали, Швейцарийн Экстрата коал
6.  ОХУ-ын Оросын төмөр зам урьдчилсан шалгаруулалтад тунаж үлдсэн гэх мэдээлэл гарч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. 

Стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруух ажил энд хүрээд зогссон билээ. Тэд хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас тендер дөрвөн жилийн хугацаанд гацаанд байсан гэдэг. Тэгвэл шинэчлэлийн засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268 тогтоол гаргаж, стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох ажлыг үргэлжүүлэхээр болсон юм. Өмнө нь зөвхөн баруун цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан бол, шинэчлэлийн засгийн газрын шийдвэрээр баруун, зүүн цанхид хоёуланд нь оруулахаар болов. Ингэхдээ, 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн дээрх зургаан оролцогчийг дараагийн шатны шалгаруулалтад оруулахыг зөвшөөрсөн юм. 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн дээрх зургаан компани тавантолгойн цанхийн 49 хувьд хөрөнгө оруулах бол, 51 хувьд нь дотоодын Энержи ресурс компани оролцох мэдээлэл тухайн үед гарч байлаа. 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө тэднээс тендерийн саналыг нь авах ёстой байсан ч, улстөрийн тогтворгүй байдлаас болж мөн оны арванхоёрдугаар сарын 1 хүртэл хойшилж байсан юм. Энэ мэдээлэл гарснаас хойш Монголиан майнинг корпорацийн /0975/ хувьцааны ханш тасралтгүй уруудаж байлаа. Үүнээс гадна, тус компани 5.56 – 5.60 тэрбум ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 0.28 хонгконг доллараар гаргахаар болсон нь үнэт цаасных нь ханш унахад давхар нөлөөлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, улстөрийн тогтворгүй байдлаас гадна, хямд үнээр нэмэлт хувьцаа гаргаж байгаа нь ханш унахад давхар нөлөөлж байсан юм. Ийм нөхцөл байдалтай дээрх компаниудтай тэргүүн шадар сайд Алтанхуягаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн дөрвөн сар гаруйн хугацаанд УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд заасны дагуу дамжин өнгөрөх тээвэр, угтуулан тавих нөхцөл, урьдчилгаа төлбөр, боомт ашиглалт, борлуулалт, хөрөнгө оруулалтын нөхцөлийн асуудлаар тус бүр хэлэлцээ явуулсан байдаг. Хоёрдугаар шатны хэлэлцээрийн үр дүнд, гурвыг нь тавантолгойн Цанхийн баруун хэсэгт өрсөлдүүлэхээр болсон байгаа юм. Тодруулбал: 

1. АНУ-ын Пибоди энержи
2. Хятадын Шинхуа энержи
3.  Оросын төмөр зам тавантолгойн цанхийн баруун хэсгийг хамтран ажиллах тендерт тунаж үлдсэн болохыг тухайн үед албаныхан хэлж байлаа. 

Тэднээс нэгийг нь сонгож, монгол улс хамтран ажиллах гэрээ байгуулах тухай яригдаж байсан нь нэгэнт нийтэд ил болсон мэдээлэл. Ялагч 1,2 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэгдэх тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт олборлолт явуулж, гадаад зах зээлд нүүрс экспортлох эрхтэй болох байв. Ялчихвал ашигтай бизнес тул консерциумууд ширүүхэн тулаанд ялахыг хичээж байсан нь мэдээж. Гэвч консерциумууд стратегийн хөрөнгө оруулагчийн тулаанд ганц нэгээрээ оролцоод ялах магадлал тун ч бага байсан гэх нь бий. Тиймээс өрсөлдөгчид хоорондоо нэгдэх байдлаар ялалт байгуулахыг оролдож байсныг  учир мэдэх хүмүүс хэлдэг. Тэр үеийн Стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн ажлын хэсгийн гишүүн Ч.Хүрэлбаатар: Ажлын хэсгийнхэн дүгнэлтээ үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулсан. Тендер шалгаруулах комиссын гаргасан энэхүү шийдвэрийг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дараа, УИХ-аар хэлэлцэн шийдвэрлэх талаар 2011 онд хэлж байсан юм. Цанхийн баруун хэсэгт нүүрсний орд ашиглах, олборлох, борлуулах, бүтээгдэхүүн тээвэрлэхтэй холбоотой дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын төсөлд хөрөнгө оруулах стратегийн хөрөнгө оруулагчаа 2011 оны зургаадугаар сард багтаан сонгон шалгаруулах ёстой байжээ. Дээрх оролцогчдоос БНХАУ-ын Шинхуа энержи 40 хувь, АНУ-ын Пибоди энержи 24 хувь, Орос-Монголын хамтарсан консерциум 36 хувь хамтран эзэмшихээр яригдаж байсан ч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс энэхүү сонгон шалгаруулалтыг буцаасан гэдэг.  Зарим нь тэд хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас тендер дөрвөн жилийн хугацаанд гацаанд байсан тухай хэлдэг юм. Тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Энэбиш: Тавантолгойн ордын баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч тодорхойгүй байсан учраас энэ нь уг ордын зах зээлийн үнэлгээг гаргахад хүндрэл учруулж байсан талаар хэлдэг. Тавантолгойн ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд Эрдэнэс тавантолгой компанийн эзэмшилд байдгийг дээр дурдсан. Үүгээр тооцвол, монгол улсын иргэд 6 тэрбум тонн нүүрсээр баталгаажсан компанийн хувьцааг эзэмшиж байгаа юм. Энэ нь баярлууштай хэрэг ч, хэдэн төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа эзэмшиж байгаагаа тухайн үед мэдэхгүй суулаа. Тавантолгойн ордын цанхийн баруун хэсэгт үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийн асуудал хэрхэх нь тодорхойгүй байсан нь Эрдэнэс тавантолгойн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ хийгээд, Эрдэнэс тавантолгой компанийн зах зээлийн үнэлгээг тодорхойлох боломжгүй болгож байсан юм. Гэхдээ хожим Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцааг 933 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр зарласан байдаг. Энэ тухай хожим өгүүлэх тул нурших нь илүүц юм. Үүнээс гадна, тавантолгойн цанхийн баруун хэсэгт үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй учраас уг талбайг 2013 онд ашиглалтад оруулсан байдаг. Энэ талбайд Хишиг арвин индустриал, Үндэсний олборлогч, Мега компаниудын хамтарсан Монгол уурхайчин түншлэл гэрээгээр нүүрс олборлож эхэлсэн байдаг. Тэд 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлж, есдүгээр сард экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байдаг юм.

-Монгол- 999 нэгдэл байгуулагдав-

2010-05-08. Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулах санал илэрхийлсэн дээрх гадаадын компаниудтай дотоодын үндэсний компаниуд өрсөлдөж хүч сорихоор шийдсэн юм. Ингээд Монгол-999 үндэсний нэгдэл байгуулж, тавантолгойд хүч сорино гэдгээ албан ёсоор зарлаж байлаа. Олны хүч оломгүй далай гэдэг. Үүний нэгэн адилаар манай үндэсний компаниуд нэгдэж, хөрөнгө мөнгөө нийлүүлж, тавантолгойд хүч үзье гэж шийджээ. Тухайн үед Монгол базальт компанийн захирал Ариунболд: Монгол-999 үндэсний нэгдэлд одоогоор 700 гаруй компани нэгдээд байна хэмээн ярьж байсан юм. Тавантолгойд хүч соръё гэсэн хүсэлтэй аж ахуйн нэгжүүдэд Монгол-999 үндэсний нэгдэлийн үүд хаалга үргэлж нээлттэй болохыг тэрбээр хэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 999 компани гэж хязгаар тогтоохгүй, 9999 компани ч нийлж тавантолгойд хөрөнгө оруулах боломжтой гэдгийг онцолж байсан юм. Тухайн үед компаниуд нэгдэж дуусаагүй байсан учраас тавантолгойд хэрхэн хөрөнгө оруулах нэгдсэн бодлого гараагүй байна гэж Монгол-999 үндэсний нэгдэлийнхэн хэлж байлаа. Гэхдээ тэд компаниуд нэгдэж дуусахыг хүлээлгүйгээр хөрөнгө оруулалтын талаар ярилцаж эхэлсэн байв. Тэд тавантолгойн ордод 4 орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж үзэж байлаа. Энэ нь тухайн үеийн ханшаар 5,6 их наяд төгрөгтэй тэнцэж байсан юм. Үүгээр тооцвол, тухайн үед нэгдээд байсан 700 гаруй аж ахуйн нэгжүүдийн нэг компаниас л 800 орчим сая төгрөг гаргахад, тавантолгойд хөрөнгө оруулах хөрөнгийн эх үүсвэртэй болно гэж үзэж байсан юм. Хэрэв компаниуд энэ мөнгийг гаргаж чадахгүй бол, дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгоно. Гадаадын компаниуд хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгож манай улсын уул уурхайн ордуудад хөрөнгө оруулж байхад, бид ч гэсэн чадна гэж Монгол-999 үндэсний нэгдэлд элсээд байсан компанийн төлөөллүүд үзэж байлаа. Тухайлбал, Өгөөж хувьцаат компанийн захирал Түмэнгэрэл: Хэрэв энэ мөнгийг босгож чадвал тавантолгойн ордод 100 хувь хөрөнгө оруулна гэж хэлж байсан юм. Оюутолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэж байхад, манай үндэсний компаниуд энэ ордод хөрөнгө оруулья гэж огт дуугараагүй. Оюутолгойн алт, зэсийг далд уурхайн аргаар олборлох шаардлагатай тул энэ төрлийн олборлолтыг дотоодын аж ахуйн нэгжүүд хийх боломжгүй. Далд уурхайгаас зэс олборлох туршлага байхгүй учраас оюутолгойд хөрөнгө оруулья гэж дуугарах үндэсний компани тухайн үед олдоогүй хэрэг.Харин тавантолгойн хувьд монголчуудад нүүрс олборлох туршлага байгаагаас гадна, мэргэжлийн боловсон хүчин хангалттай бий. Энэ нөөц бололцоогоо ашиглаж, тавантолгойд 100 хувь хөрөнгө оруулья гэж үндэсний компаниуд бардам дуугарч байсан нь энэ. Ийнхүү үндэсний компаниуд нэгдэж Монгол-999 нэгдэл байгуулж, тавантолгойг 100 хувь өөрсдөө ашиглая гэж байсан ч, тэднийг шүүмжлэх хүн цөөнгүй байлаа. Уул уурхайн мэргэжилтэн Бямбажав: Төр иргэн бүрт олгох 1.5 сая төгрөгийнхөө тодорхой хэсгийг хувьцаа хэлбэрээр тараах нь дамжиггүй. Ингэхдээ, тавантолгойн хувьцаанаас тарааж таарна. Тиймээс тавантолгойн ордын тодорхой хэсэг нь ард түмний гарт хувьцаа хэлбэрээр очино. Дээр нь гадаадын компаниудыг тавантолгойд оруулах нь дамжиггүй. Тиймээс манай үндэсний компаниуд тавантолгойг 100 хувь ашиглах боломжгүй. Манай үндэсний компаниуд хөрөнгө мөнгөө нэгтэж, өөрсдийн ашиглаж болох нөөц бололцооны хэрээр тавантолгойн тодорхой хувийг ашиглах нь зүйтэй байх гэж хэлж байсан юм. Тавантолгой том орд. Үндэсний компаниуд дангаараа тавантолгойг ашиглаж хүчрэхгүй. Тиймээс үндэсний компаниуд тавантолгойн тодорхой хувийг буюу 30 хувийг ашиглавал дээргүй юу гэсэн санал тухайн үед гарч байсан нь нууц биш. Нэг компани багаар бодоход 4 ажилтай гэж тооцоход, 999 компани нэгдэж тавантолгойд хөрөнгө оруулвал 30 мянган хүн тасралтгүй ажлын байртай болох тооцоолол гарч байлаа. Нэг хүний цаана дөрвөн ам бүл байгаа гэж тооцвол, 120 мянган хүний амьдралын баталгаа хангагдана гэж үзэх хүмүүс байсан юм. Гэхдээ ийм бололцоо бий болох эсэх нь үндэсний компаниуд Засгийн газраас тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлж чадах эсэхээс шууд хамаарах байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тавантолгойн ордод шаардлагатай хөрөнгийг босгож чадах эсэхээс ихээхэн хамаарах байлаа. Хэрэв, үндэсний компаниуд, тэдний нэгдэл мөнгө босгож чадвал, тавантолгойн ордын төрийн мэдлийн 96 хувь дээр хөрөнгө оруулах хувилбар байж магадгүй гэж нэг хэсэг яригдаж байсан юм.

-Цанхийн зүүн талбайд гэрээт олборлогч оруулахаар тендер зарлав-

Цанхийн зүүн хэсэгт буюу Эрдэнэс-тавантолгой команийн захиалгаар гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгон шалгаруулах олон улсын нээлттэй тендерийг Төрийн өмчийн хорооноос 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр зарласан байдаг. Оролцогчдын материалыг хүлээж авах хугацааг 2011 оны нэгдүгээр сарын 27-ны өдрөөс тасалбар болгосон байгаа юм. Тендерт гадаад, дотоодын 9 компани тухайн үед саналаа ирүүлж байсан гэдэг. Тухайлбал:

• Монголын Жи эм эм си,
• Тавантолгой транс,
• Монгол-Канадын хамтарсан Кану,
• Хятадын Эрдос хөрөнгө оруулалтын групп, Шанси коал, Солонгосын Корес байгууллагаар ахлуулсан консерциум,
• Германы Би би эм оперта групп,
• Австралийн Макмахан холдингс лимитед,
• Лейтон ази лимитед
• БНЭУ-ын MESCO steel зэрэг компаниуд тавантолгойн ордод гэрээгээр нүүрс олборлох саналаа ирүүлж байжээ. 

Гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулах тендерт гурван компани тунаж, 2011 оны зургаадугаар сард багтаан ялагчаа тодруулах ёстой байлаа.

• БНЭУ-ын Меско стиил, эсвэл Австралийн Лейтон хоёрын аль нэг нь
• Австралийн Макмахон холдингс
• Германы Би би эм оперта компаниуд гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулах тендерт тунаж хүч сорьж байжээ. 

Тэдгээрээс хэн нь олон улсын түвшинд үйл ажиллагаа явуулдаг, тэргүүний техник технологитой, өндөр стандарт бүхий туршлагатай, Эрдэнэс-тавантолгойн компанийн хувьцааг дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гаргахад нөлөөлөх нэр хүндтэй вэ. Тэр компанийг сонгож гэрээт олборлогчоо болгоно гэж албаныхан тухайн үед мэдэгдэж байсан юм. Сонгогдсон компани тавантолгойн ордын зүүн хэсэг буюу эрдэнэс-таватолгойн уурхайгаас нүүрс олборлох, хөрс хуулалтын ажил гүйцэтгэх, уурхайн төлөвлөлт, зохион байгуулалттай холбоотой үйл ажиллагааг гэрээгээр тохиролцож явуулах байсан юм. Тэгвэл эцсийн шатанд Австралийн Макмахан холдингс компани шалгарсан бөгөөд тус компанитай 10 жилийн хугацаатай гэрээ байгуулж, цанхийн зүүн талбайгаас жилд 15 сая тонн нүүрс олборлуулахаар болсон байдаг. Гэрээт олборлогч 2012 оноос албан ёсоор нүүрс олборлож эхэлсэн бөгөөд эхний жил 4 сая тонныг олборлох төлөвлөгөө гарган ажилласан байдаг. Дашрамд дурдахад, гэрээт олборлогчийг сонгох хүртэл тавантолгойн үйл ажиллагааг эхлүүлэх бэлтгэл ажлыг Эрдэнэс монгол компани өөрсдөө хангасан байдаг. Тодруулбал, цанхийн зүүн хэсэгт Эрдэнэс-тавантолгой уурхай байгуулж, Эрдэнэс монгол компани хөрс хуулж, үйлдвэрлэл эхлүүлэхэд бэлэн болгосон юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: Тавантолгойд хөрс хуулалтын ажил эхлүүлж, үйлдвэрлэл явуулахад бэлэн болсон тухай мэдэгдэж байсан нь үүний нэг нотолгоо билээ. Тэгвэл тэр үеийн Эрдэнэс монгол компанийн ерөнхий захирал Энэбиш: Тавантолгойгоос хоёр сарын дараа бүтээгдэхүүн экспортлох боломжтой болно гэж 2011 оны нэгдүгээр сарын 12-ны хавьцаа мэдэгдэж байв. Тэгвэл Эрдэнэс-тавантолгой уурхайгаас буюу цанхийн зүүн хэсгээс 2011 оны зургаадугаар сарын 4-ний өдөр 100 тоннын даацтай 40 машин нүүрс ачуулж экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байна. Тавантолгойн ордын цанхийн зүүн хэсэгт Эрдэнэс-тавантолгой уурхайг 2010 онд байгуулж, 2011 оны наймдугаар сараас бүтээгдэхүүнээ хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид нийлүүлж эхэлсэн бол, энэ талбайгаас 2012 оноос ийнхүү гэрээт олборлогч нүүрс олборлож эхэлсэн гэсэн үг юм. Гэвч тус компанитай байгуулсан гэрээг шинэчилэхээр 2014 оны наймдугаар сараас хэлэлцээр хийж эхэлсэн байдаг. Хэлэлцээр жил орчим үргэлжилсэн ч хоёр тал ойлголцолд хүрээгүйн улмаас Макмахан холдингс компани 2015 оны зургаадугаар сард манай улсаас гарч явсан гэдэг. Ингэхдээ тус компани зүүн цанхид нүүрс олборлох эрхээ хятадын компанид 65 сая ам.доллараар шилжүүлээд гарсан гэх мэдээлэл бий. Ингэснээр тавантолгойн зүүн цанхийн гэрээт олборлогч нь Австралийн компани бус, Хятадын компани болж хувирсан хэрэг. Ингээд 2015 оны аравдугаар сарын  25-ны өдөр хавьцаа Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан зүүн цанхийн шинэ гүйцэтгэгч компани руу өөрийн 200 гаруй ажилтнаа шилжүүлэх шийдвэр гаргасан тухай дуулиан мандав. Үүнтэй холбогдуулан тус компанийн ажилчид эсэргүүцлээ илэрхийлж, тав хоногийн суулт зарлаж байсан нь саяхан. Баруун цанхид гэрээгээр нүүрс олборлодог Монгол уурхайчин нэгдэл ажилчдаа өөрсдөө цалинжуулж байсан бол, зүүн цанхийн гэрээт олборлогчид Эрдэнэс-тавантолгой компаниас цалинждаг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгой компани Макмахан холдингс компаниар нүүрс олборлуулсны төлбөр төлөхийн зэрэгцээ энэ талбай дээр ажиллаж ирсэн 200 гаруй ажилтанг өөрөөсөө цалинжуулж иржээ. Тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Батбилэг: Тиймээс зардлаа бууруулахын тулд эдгээр ажилчдаа шинэ гэрээт олборлогч руу шилжүүлэхээр болсон тухай хэлж байсан юм. Тухайн үед Эрдэнэс-тавантолгой компани 650 гаруй ажилтантай үйл ажиллагаа явуулж байснаас 200 гаруйг нь зүүн цанхийн шинэ гүйцэтгэгч компани руу шилжүүлэхээр болсон байна. Харин ажилчид Эрдэнэс-тавантолгой компаниас явахгүй гэдгээ илэрхийлж суулт зарлахад хүрсэн тал бий. Тухайн үед энэ үл ойлголцол хэдийг хүртэл үргэлжлэх нь тодорхойгүй байлаа. Хэрэв үл ойлголцол шийдэгдвэл шинэ гэрээт олборлогч сарын дотор зүүн цанхийн олборлолтыг сэргээх боломжтой хэмээн мэдэгдэж байв. Макмахан холдингс компанитай хэлэлцээр эхлүүлсэнтэй холбоотойгоор 2014 оны наймдугаар сараас зүүн цанхийн олборлолтыг зогсоосон талаар дээр дурдсан билээ. 

 –Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид тодров-

Ийнхүү хэдэн жилийн өмнө хоёр тендер зарласан ч, нэг нь тодорч, нөгөө нь тодроогүй юм. Тодруулбал, цанхийн зүүн хэсэгт нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулах тендерт гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн Макмахан шалгарсан тухай дээр өгүүлсэн. Эрдэнэс тавантолгой компани: Энэ цагаас хойш тус компани цанхийн зүүн хэсэгт нүүрс олборлож байсан ч, олборлолтын зардал өндөр байсан учраас гэрээг сайжруулах хүртэл үйл ажиллагааг нь түр зогсоож байсан талаар хэлдэг. 2010 онд зарлагдсан гэрээт олборлогчийн тендерт Австралийн Макмахан шалгарсан ч, түүнтэй байгуулсан гэрээг сайжруулах асуудал ийнхүү дахин сөхөгдсөн билээ. Тэгвэл хожим энэ талбайд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулах тухай асуудал яригдаж эхэлсэн байдаг. Энэ талаар Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал асан Батсуурь: Хамтарсан засгийн газрын үед зөвхөн баруун цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан бол, шинэчлэлийн засгийн газраас 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргасан 268-р тогтоолд баруун, зүүн цанхид хоёуланд нь хөрөнгө оруулагч оруулахаар тусгасан талаар өгүүлж байсан юм. Тодруулбал, Шинэчлэлийн засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268 тогтоол гаргаж, стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох ажлыг үргэлжлүүлэхээр болсон тухай дээр өгүүлсэн. Баруун, зүүн цанхийн 51 хувьд дотоодын компаниуд орох бол, 49 хувьд гадаадын хөрөнгө оруулагч оруулна. Дотоодын компаниудад нүүрс олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх, экспортлох үйл ажиллагааг таваас доошгүй жил эрхэлсэн, хувьцааных нь хяналтын багц Монгол Улсын иргэний өмчлөлд сүүлийн таван жил байсан дотоодын компани байх ёстой гэсэн шалгуур тавьсан байгаа юм. Харин 49 хувьд хөрөнгө оруулах гадаадын компанийн тухайд 2010 онд зарлагдсан тендерийн хураангуй  жагсаалтад үлдсэн 6 оролцогчийг дараагийн шатны шалгаруулалтад үргэлжлүүлэн оруулахыг зөвшөөрсөн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь:  Пибоди энержи, Шинхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата зэрэг компаниудыг тавантолгойн цанхийн 49 хувьд оруулах боломжтойг нэрлэж байсан юм. Тендерийн саналыг 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 1-ний дотор авах байсан ч, мөн оны арванхоёрдугаар сарын 1-ний өдрийн дотор авахаар хойшлуулж байсан тал бий. Засгийн газрын шинэ бүтэц, бүрэлдэхүүн тухайн үед тодорхойгүй байсан учраас тендерийн саналыг дахин хойшлуулж магадгүй гэж байсан ч тэгсэнгүй. Ингээд Эрдэнэс тавантолгой компани 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нд хөрөнгө оруулагчдаас саналыг нь авсан байдаг. Тэдний техникийн саналыг авч үнэлэхэд Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэлээс гадна, Пибоди Энержи компани зохих оноогоо авчээ. Энэ хоёр оролцогчоос санхүүгийн саналыг нь авахад, Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэл боломжийн нөхцөл тавьж, тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар тодорсон юм. Нэг ёсондоо тавантолгойн цанхийн 49 хувьд гадаадын Шэнхуа энержи, Сумитомо, 51 хувьд дотоодын Энержи ресурс компани оролцохоор тунаж үлджээ. Манай улс Шинхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниудтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах тухай тэр үед яригдаж байсан. Хөрөнгө оруулагчдад Эрдэнэс-тавантолгой компанийн эзэмшилд дэх ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлүүдийг шилжүүлэхгүй. Тэд баруун, зүүн цанхид нүүрс олборлохоос гадна, нэмэлт хайгуул хийж нөөцийг нэмэгдүүлэх ёстой гэгдэж байлаа. Ингэхдээ эхний 2,5 жилд багтаан 30 сая тонн нүүрс баяжуулж, хоёроос доошгүй орны зах зээлд нийлүүлэх нөхцөлтэй байжээ. Үүнээс гадна, Эрдэнэс-тавантолгой компанийн өмнөөс Чалкод өгөх өрийг хөрөнгө оруулагчид төлөх ёстой байсан байна. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын Чалкод төлөх өр төлбөрийн үлдэгдлийг хариуцан барагдуулж, тус компанитай байгуулсан гэрээний үүргийг хариуцах ёстой гэж үзэж байлаа. Хөрөнгө оруулагч нь улсын төсөвт төлөх татвар, хураамж, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг хариуцна. Мөн борлуулалтын орлогын тодорхой хувийг хөрөнгө оруулж хамтран ажилласны гэрээний төлбөрт төлөх ёстой байжээ. Шаардлагатай тохиолдолд нэмж төлөх, борлуулалтын орлогын тодорхой хэсгийг урьдчилан өгөх талаар хөрөнгө оруулагчтай хэлэлцээр хийхээр төлөвлөж байсан байна. Мөн стратегийн хөрөнгө оруулагчид Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг өөрийн хөрөнгө оруулалтаар барих ёстой. Төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш 30 жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлнэ. Мөн Тавантолгой- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг ашиглалтад оруулсны дараа коксжих нүүрсний зах зээлийн нөхцөл байдалтай уялдуулан Тавантолгой-Сайншанд чиглэлийн төмөр замын төсөлд оролцуулах боломжийг олгохоор төлөвлөж байсан юм. Гэвч олон жил яригдсан стратегийн хөрөнгө оруулагчийн сураг өнөөдрийг хүртэл алга. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ ч энэ ордод хийгдээгүй байгаа юм. Хөрөнгө оруулагчдыг Цанхид оруулснаар 2 тэрбум ам.доллар босгохоор төлөвлөж байсан гэх мэдээлэл байдаг юм.

-Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай гурван төрлийн гэрээ байгуулахаар ярилцав- 

Манай улс тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудтай гурван төрлийн гэрээ байгуулахаар тухайн үед төлөвлөж байлаа. Тухайлбал, хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэсэн гурван гэрээ хийхээр яригдаж байсан юм. Эдгээр гэрээг байгуулахын тулд Монгол Улсын сайд М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн 2015 он гарснаас хойш 350 гаруй асуудлыг хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцсэн аж. 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд албан ёсоор эхэлсэн анхан шатны мэдээлэл солилцох хэлэлцээр гурван долоо хоног үргэлжилж ойлголцолд хүрсэн байна. Тиймээс 2015 оны нэгдүгээр сарын 26-нд 
хоёр дахь шатны хэлэлцээрийг эхлүүлсэн байгаа юм. Харин 2015 оны хоёрдугаар сарын 26-нд гурав дахь шатны хэлэлцээрийг эхлүүлсэн ч, Засгийн газрын 2014 оны 268 тогтоолын дагуу тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид Эрдэнэс тавантолгой компанийн өмнөөс Чалкод төлөх өрийг барагдуулах асуудлыг нарийн судлах хэрэгтэй гэж үзжээ. Тиймээс гурав дахь шатны хэлэлцээр гацаанд орсон ч, хоёр тал дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, үлдсэн ганц асуудлаа хэлэлцэж эхэлсэн байгаа юм. Уг хэлэлцээр Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэгийн засгийн газрын үед хийгдэж байсан гэдгийг тодотгон хэлэн нь зүйн хэрэг юм. Тэрбээр засгийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа бүхий л ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийх гэж ухаан мэдрэлгүй улайран дайрч байсан нэгэн гэдгийг монголын ард түмэн андахгүй. Тухайлбал, Дубайд оюутолгойн далд уурхайн гэрээг үзэглээд ирсэн. Араас нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх гэж яаравчилсан энэ байлаа. Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг: Хэлэлцээр ахицтай байгаа. Тавантолгойн хэлэлцээр төгсгөлийн шатандаа орж хоёр тал зарчмын шийдлүүддээ хүрсэн учраас Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж, зохих шийдвэр гарсны дараа төслийг эхлүүлэх боломжтой. Ингэснээр тавантолгойн бүтээн байгуулалт эхэлж зургаан жил гацсан төмөр замын ажил урагшлах боломжтой боллоо. Гэрээ хийгдсэнээр Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замд оруулсан 300 гаруй сая ам.доллараа манай улс эргүүлэн олж авах боломжтойгоос гадна, хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авна. УИХ зөвшөөрвөл энэ урьдчилгаа төлбөрөөр 1,8 сая иргэний 1072 ширхэг хувьцаанд, хүн тус бүрт 2015 онд 100 мянган төгрөгийн ногдол ашгийг тусгай сангаар дамжуулан хуваарилах боломж байгаа. Цаашид 1072 хувьцааны үнэ цэнийг дээшлүүлэхийн тулд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг Эрдэнэтийн 51 хувь, Оюутолгойн 34 хувь багтдаг Эрдэнэс  монгол компанийн хувьцаа руу шат ахиулан хувиргах асуудлыг шийдэх боломжтой гэсэн агуулга бүхий мэдэгдлийг олон нийтэд хандаж хийж байсан байх юм. Хаврын чуулганы өмнөх өдөр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр ийн мэдэгдсэн нь УИХ-ын дарга М.Энхболдыг хариу мэдэгдэл хийхэд хүргэв.

Бодвол М.Энхболдын хотын фракцын эрх ашигт үл нийцсэн юм байлгүй. Тэрийгээ монгол улсын эрх ашигтай холбож хэмээн сүр дуулиантай чуулганы индэрээс мэдэгдэл хийх нь тэр. Тухайлбал, хаврын чуулганыг нээж үг хэлэх үеэрээ тэр үеийн УИХ-ын дарга М.Энхболд: Хэлэлцээрийг байгуулж байгаа нөхцөлөөс харахад манай эдийн засаг нэг зах зээлээс бүрэн хамааралтай болох нөхцөл үүсч байна. Энэ нь УИХ-аас 2010 онд баталсан үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд заасан нэг улсын хөрөнгө оруулалтыг нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгээс ихгүй байлгана гэсэнтэй нийцэхгүй байна хэмээсэн байдаг. Мөн иргэдийн эзэмшиж буй 1072 ширхэг хувьцааг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай тохиролцоо хийгдээгүй. Төрийн өмчит Монголын төмөр зам компанийн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд оруулсан зардлыг шалгасны дараа хөрөнгө оруулагчид төлбөрөө төлөх зэрэг заалтууд хөрөнгө оруулалтын гэрээний төсөлд оруулсныг спикер ихэд шүүмжилж байлаа. Тиймдээ ч ноцтой үр дагавартай, хэлэлцээр байгуулахыг зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байдаг. 2010 оны 39-р тогтоолын дагуу Тавантолгойн ордыг ашиглах гэрээг УИХ-аар хэлэлцэж шийдвэрлэх ёстой. Хэрэв тавантолгойн ордыг ашиглах гэрээ хэлэлцээрийг УИХ-аар хэлэлцүүлэхгүйгээр гарын үсэг зурах шийдвэр гаргасан, гарын үсэг зурахаар оролдсон сайд нарт хариуцлага тооцно гэдгээ тэрбээр илэрхийлсэн байдаг юм. Ерөнхий сайд өргөн барьсан тохиолдолд УИХ цаг алдахгүй хэлэлцэж, гарын үсэг зурах эрхийг олгоно хэмээн мэдэгдсэн байдаг. Мөн тэрбээр миний нэр дээр тавантолгойн гэрээний төсөл ирсэн. Үүнийг УИХ-ын гишүүдэд болон цахим хуудсанд байршуулсан байгаа. Яагаад УИХ-ын цахим хуудсанд байршуулсан бэ гэхээр Тавантолгойн онцлогтой компани. Нийт иргэд хувьцаатай. Ийм том хэмжээний хэлцлийг хувьцаа эзэмшигчид бүгд мэдэж ойлгох ёстой. Энэ бол нууц биш, ил байх ёстой. Засгийн газрын хэлэлцээрийг анхнаасаа ил тод байлгахыг шаардсан. Одоо үр дүнд хүрч байна. Яг гарын үсэг зурахад бэлдсэн гэрээний төслийг монголчууд та бүхэндээ, иргэддээ ил болгож байгаа нь энэ гэж мэдэгдэж байсан удаатай. Мөн төрийн өмчит Монголын төмөр зам компанийн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд оруулсан зардлыг шалгасны дараа хөрөнгө оруулагчид төлбөрөө төлөх зэрэг заалтууд гэрээний төсөлд туссаныг онцолж байв. Харин үүнд Монгол Улсын сайд бөгөөд Тавантолгойн ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайхан: Нэг улсын хөрөнгө оруулалтыг нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгээс ихгүй байлгах гэсэн аюулгүй байдлын баримтлалын заалтыг зөрчөөгүй. Иргэдийн 1072 хувьцаа нь зөвхөн УИХ-аар шийдэгдэх манай дотоод асуудал. Монголын төмөр зам компанийн зардлыг шалгасны дараа Засгийн газраас төмөр замд оруулсан хөрөнгийг төлөх гэдгийг хүлээж авахгүй гэж байгаа нь олон улсын бизнесийн стандартад нийцэхгүй. Хэрэв буруу ашиглагдсан мөнгө илэрвэл, үүнийг хөрөнгө оруулагч хариуцах тулгалт хийх нь авлигатай тэмцэх болон шударга ёсонд үл нийцнэ. Консерциумуудтай эцэслэн тохирсон гэрээг ажлын хэсгийнхэн зөвхөн Засгийн газарт танилцуулах ёстой. Харин Засгийн газар хүрсэн үр дүнг УИХ-д танилцуулах ёс жаягтай. Гэтэл Засгийн газарт танилцуулж амжаагүй асуудлаар гарын үсэг зурсан сайд нарыг огцруулах асуудлыг тавих болно гэж УИХ-ын дарга М.Энхболд мэдэгдсэн нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагуудын харилцааг эвдэж байна. Хөрөнгө оруулагчтай гэрээ байгуулах хууль эрхзүй Засгийн газарт хүрэлцээтэй бий. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс өгсөн зөвлөмжийн дагуу Засгийн газар асуудлаа хэлэлцэнэ гэж хариу мэдэгдэл хийж байсан юм. Мөн тэрбээр 2015 оны хоёрдугаар сард яригдаж байсан гэрээний төслийг нийтэд ил болгосон. Үүнээс хойш нэлээд өөрчлөлт орсон гэж мэдэгдэж байсан юм. Хэдийгээр ийм мэдэгдэл хийсэн ч, УИХ дахь АН-ын бүлгийн хурлаар энэ асуудал яригдаж, хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар бие даан шийдэх бус, УИХ-д оруулж шийдүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн юм. УИХ дахь МАН-ын бүлэг ч мөн ийм шийдвэр гаргасан байдаг.  

Тиймээс Засгийн газрын хуралдаанаар тавантолгойн гэрээний төслийг хэлэлцэж УИХ-д өргөн барихаар тогтсон байдаг. УИХ дахь АН-ын бүлгийн хуралдааны үеэр Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг Тавантолгойн гэрээг УИХ-аар оруулж шийдүүлье. Гагцхүү 14 хоногийн дотор хэлэлцэж өгнө үү гэсэн хүсэлт тавьж байжээ. Тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэрээнүүд Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдэж, эцсийн шийдлээ олох төлөвтэй байсан ч, ийнхүү ар араасаа гарсан олон мэдэгдлийн үр дүнд УИХ-аар оруулж шийдүүлэх болсон байдаг. Ингээд 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 17-нд Тавантолгойн гэрээний төслүүдийг холбогдох бичиг баримтын хамт УИХ-ын Тамгын газарт хүргүүлж, УИХ-ын даргад хүргүүлэх тов хүссэн байгаа юм. Энэ талаар Монгол Улсын сайд асан Энхсайхан: УИХ-ын дарга цаг товлохыг хүлээж байна. УИХ-ын Тамгын газар баримтын бүрдлийг шалгаж байна. Хуулиар 72 цаг шалгах эрхтэй гэж өөрийн твиттер хуудсаараа дамжуулан мэдэгдэж байсан байгаа юм. Үүгээр тооцвол 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 20-нд багтаж УИХ-аар хэлэлцэх хүлээлттэй байв. Гэвч бичиг баримтын бүрдэл дутуу байна гэдэг үндэслэлээр УИХ-ын Тамгын газар Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар руу уг гэрээний төслүүдийг буцаасан байгаа юм. Тиймээс дутуу баримт бичгийг 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны 16 цагаас өмнө ирүүлэхийг хүссэн ч, ирүүлээгүй аж. Тиймээс тогтоолын төслийн бүрдлийг хангаж ирүүлтэл, УИХ-ын даргад өргөн мэдүүлэх хугацааг товлох боломжгүй гэж мэдэгджээ. Ийм агуулга бүхий албан бичгийг тэр үеийн УИХ-ын Тамгын газрын дарга Болдбаатар Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Баярцогтод хаягласан байгаа юм. Зарим эх сурвалжууд гэрээнд Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцааг эзэмшиж буй Монгол Улсын иргэдийн гэрийн үсэг байхгүй гэх шалтгаанаар буцаасан гэж жиг жуг гэцгээж байлаа. Энэ нь ч үнэний ортой байх магадлал өндөр байлаа. Учир нь тэр үеийн УИХ-ын дарга М.Энхболд: 2 сая хувьцаа эзэмшигчдээсээ зөвшөөрлийг нь аваагүй тул Тавантолгойн тогтоолыг буцаалаа гэж твиттер хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Харин тэр үеийн Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан: Засгийн газрын 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-ний өдрийн 181-р тогтоолын 3-р заалтын дагуу хоёрдогч зах зээлийн арилжаа эхлэх хүртэл Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг худалдахгүй, бусдад шилжүүлэхгүй, аливаа хэлбэрээр захиран зарцуулахгүй байх нөхцөлтэйгөөр иргэдэд эзэмшүүлэхээр заасан байдаг. Тйимээс Засгийн газар дийлэнх хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хувьд их хэмжээний хэлцэл байгуулах эрхийг гүйцэтгэх удирдлагад олгох бүрэн эрхтэй. Нэг ёсондоо, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа олон улсын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдаагүй нөхцөлд Монгол Улсын иргэдийн эзэмшиж байгаа 1072 ширхэг хувьцаа саналын эрхгүй. Тэр ч утгаараа саналын эрхгүй хувьцаа эзэмшигчдийн зөвшөөрлийг авах ямар ч боломжгүй гэж мэдэгдэж байсан юм. Тиймээс бичиг баримтын дутууг бүрдүүлж Засгийн газар тавантолгойн төслийг УИХ-д дахин өргөн барьсан гэх нь бий. Ийнхүү Ерөнхий сайд нь 14 хоногийн дотор хэлэлцүүлэх хүсэлт бүлгийн гишүүддээ тавьсан ч, бичиг баримтын бүрдэл дутуу байна гэдэг үндэслэлээр буцаагдаж хойшлогдсон тал бий. Тиймээс уг хуулийн төслийг Ч.Сайханбилэгийн хүссэн хугацаанд УИХ-аар хэлэлцээгүй гэж ойлгож болно. Хөрөнгө оруулалтын  гэрээ байгуулагдлаа гэхэд, манай улсад орж ирэх мөнгөн урсгал хэдэн төгрөгөөр хэмжигдэх. Мөн хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулагдсанаар манай улсад ямар ашигтай вэ гэдэг асуулт тухайн үед гарч байсан нь мэдээж. Үүнд Тавантолгойн дэд ажлын хэсгийн ахлагч Жавхланбаатар: Эхний жил 650 сая ам.долларын урсгал орж ирнэ. Үүний 200 сая ам.доллар нь урьдчилгаа төлбөр байх юм. Үүнийг хожим татварт суутгуулна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Тавантолгойн нүүрсний ордод Эрдэнэс тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд зэрэгцэн үйл ажиллагаа явуулдаг болохыг дээр дурдсан. Хэрэв хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдвал Энержи ресурс компани Эрдэнэс тавантолгойн талбайд үйл ажиллагаа явуулж, нүүрс экспортлох эхлэл тавигдах байсан юм. Цаашлаад гэрээ байгуулагдсаны дараа тавантолгойн баруун цанхийн нүүрсийг Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт боловсруулж, экспортлох зорилт тавьж байжээ. Сумитомо корпорацийн Нүүрсний газрын захирал Ишихара Сүсүмүг: Японы Сумитомо компани гуравдагч зах зээлд нүүрс нийлүүлэх ажлыг хариуцаж байгаа талаар тухайн үед хэлж байсан юм. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 24-ний хавьцаа Япон улсаас Монгол Улсад суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Такенори Шимизү: Япон улсын эдийн засгийн 25 хувь нь нүүрсэн дээр суурилсан байдаг. Япон улс хэрэгцээт нүүрснийхээ 99 хувийг Индонейз болон Австрали улсаас худалдаж авдаг. Цаашид зөвхөн энэ хоёр улсаас нүүрс импортлохгүй. Өөр бусад орноос нүүрс импортлох зорилт тавьж байна гэсэн тайлбарыг өгч байв. Гэвч гуравдагч зах зээлд нүүрсээ нийлүүлэхэд тулгардаг бэрхшээл бол төмөр зам юм. Уг нь манай улс шинээр 5600 километр төмөр зам барьж, урд болон хойд хөршийн төмөр замаар гуравдагч зах зээлд хүрэхээр 2010 онд баталсан төрөөс баримтлах төмөр замын бодлогын баримт бичигт тусгасан байдаг. Гэвч энэ ажил олон жил гацсан учраас гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж чадахгүй өдийг хүрсэн билээ. Тэгвэл 2015 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр хавьцаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэ манай улсад 4 цагийн ажлын айлчлал хийх үеэр талууд тавантолгойн зүүн чиглэлийн төмөр замын төсөл болон холбогдох дэд бүтцийн төслүүдэд хамтран ажиллах тухай хоёр орны Засгийн газар хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурсан байдаг. Харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсны дараа хоёр улсын ерөнхий сайд мэдээлэл хийж байсан юм. Мэдээллийн эхэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг: Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэ-тэй 2015 онд хоёр дахь удаагаа уулзаж өргөтгөсөн хэлэлцээ амжилттай хийсэндээ сэтгэл хангалуун байна хэмээн илэрхийлсэн байдаг. Эндээс тэрбээр Засгийн газрын тэргүүн байхдаа бүхий л ордууд руу, тэр байтугай төмөр зам руу гар дүрч байсан нь үүгээр нотлогддог билээ. Харин Япон улсын ерөнхий сайд асан Шинзо Абэ: Япон, Монгол хоёр улс нь бүс нутгийн стратегийн чухал түнш орнууд юм. Миний өмнөх айлчлалаас хойш Япон-Монголын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр, Улаанбаатарын шинэ нисэх буудал барих төсөл зэрэг дээд түвшинд ярилцаж тохирсон асуудлууд бодитоор урагшиллаа хэмээн онцолж байсан нь саяхан. 

Баруун цанхийг эргэлтэд оруулж, Шинхуаг түншлэгчээ болголоо

Цанхийн зүүн хэсгийг 2011 онд эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан бол, цанхийн баруун хэсгийг 2013 онд эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан жил болсон юм. Зүүн цанхиас олборлосон нүүрсийг гэрээний дагуу 100 хувь Чалкогийн өрөнд ачиж байсан учраас Эрдэнэс-тавантолгой компани ямар ч ашиггүй ажиллаж иржээ. Тиймээс Эрдэнэс-тавантолгой компанийнхан өөрсдөө баруун цанхийн уурхайг нээсэн байгаа юм. Ингэхдээ 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлсэн бол, есдүгээр сараас экспортоо албан ёсоор эхлүүлсэн байна. 2013 онд Монгол – уурхайчин нэгдэл тэнд гэрээгээр нүүрс олборлож байсан бөгөөд мөн онд 2,5 сая тонн нүүрс олборлох зорилт тавьжээ. Үүний 1 сая тонныг нь хэдийнэ уурхайн аман дээр борлуулсан бол, үлдэх нүүрсийг ондоо багтаан худалдахаар төлөвлөж байлаа. Зүүн цанхийн нүүрсийг хятадын Чалко компанид төлөх өрөнд ачуулж байсан бол, Баруун цанхийн нүүрсийг 20-30 хувийн ашигтай худалдаж 100 орчим сая ам.долларын борлуулалтын орлого олсон байгаа юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани цанхийн зүүн хэсгийн нүүрсийг гэрээ дуустал буюу 5 жилийн хугацаанд Чалкод нийлүүлэх байжээ. Харин баруун цанхийн нүүрсийг аль болох олон худалдан авагчдад нийлүүлэх бодлого барьж байлаа. Тухайлбал, Винсвей зэрэг бусад компаниудтай үргэлжлүүлэн хамтрахаас гадна, Шинхуа компанитай түлхүү хамтрах бодлого барьж байжээ. Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг 2013 онд урд хөршид айлчлах үеэрээ Тавантолгой, Энержи ресурс, Эрдэнэс-тавантолгой компаниуд хятадын Шинхуа компанид 20 жилийн хугацаанд 1 тэрбум тонн нүүрс нийлүүлэх гэрээг үзэглэсэн юм. Энэ дагуу Эрдэнэс-тавантолгой компани Шинхуа компанитай ирэх жилүүдийнхээ борлуулалтын яриа хэлэлцээрийг хийсэн байгаа юм. Эрдэнэс-тавантолгой компани 2014 онд Шинхуа компанид 6 орчим сая тонн нүүрс борлуулахаар урьдчилсан байдлаар тооцож байсан гэдэг. Тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Нүүрсний борлуулалтын орлогын 50-иас дээш хувийг урьдчилж авахаар Шинхуа компанитай ярилцсан тухай хэлж байсан юм. Шинхуа компанийн төмөр замыг ашиглаж хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээс гадна, далайд гарч Япон, Солонгос руу бүтээгдэхүүнээ борлуулах бололцоо байсан учраас тэр аж. Тиймээс ч тэд экспортоо нэмэгдүүлэх үүднээс Эрдэнэс-тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой, Монголын төмөр зам компаниуд Шинхуа компанитай хамтран Гашуун сухайтын боомтоос урд хөршийн Ганц модны боомт хүртэл хил хооронд 10 километр төмөр зам барихаар болсон юм.

-Тавантолгойд хөрөнгө оруулагчид ирж, гэрээт олборлогчид явах уу-

2014.12.26. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн эзэмшилд тавантолгойн ордын зургаан тэрбум тонн нүүрсний нөөц бий. Үүний хоёр тэрбум тонн нь зөвхөн цанхийн талбайд тогтоогдсон юм. Ийм нөөц бүхий талбайг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулах шийдвэр одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Энэ дагуу баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох тендерийг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын найманд зарласан байдаг. Харин зүүн цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгох тендерийг 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-нд зарлаж байсан юм. Ийнхүү хэдэн жилийн өмнө хоёр тендер зарласан ч, стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй. Уг нь баруун цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох тендерт тухайн үед 15 оролцогч санал ирүүлснээс, хураангуй жагсаалтад Пибоди Энержи, Шэнхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата зэрэг зургаан оролцогч тунаж үлдсэн юм. Гэвч хэлэлцээрийн явцад эдгээр зургаан оролцогч хувь дээрээ тохирч чадаагүйн улмаас стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн явц гацаанд орсон гэдэг. Харин зүүн цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох компанийг сонгон шалгаруулах тендерийн ялагч тодорч байсан юм. Энэ тендерт гадаадын гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн Макмахан шалгарч, зүүн цанхиас гэрээгээр нүүрс олборлож эхэлсэн юм. Харин гаргасан бүтээгдэхүүнийг Эрдэнэс-Тавантолгой компани өөрөө экспортолж ирсэн. Гэхдээ тус компани нэлээд олон жил зүүн цанхийн борлуулалтаас нэг ч төгрөгийн ашиг олоогүй гэхэд хилсдэхгүй. Энэ нь Чалкогоос авсан 350 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөртэй шууд холбоотой. Манай улс зүүн цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын төрийн өмчийн компаниас энэ мөнгийг зээлсэн ч, 310 сая ам.долларыг нь хүний хөгжил санд төвлөрүүлж эх орны хишиг олгоход зарцуулчихсан болохыг дээр дурдсан. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан зүүн цанхийн нүүрсийг тонныг нь 70 ам.доллараар нийлүүлж, Чалко компаниас авсан 350 сая ам.доллараа барагдуулах ёстой байлаа.

2011 оны наймдугаар сарын 4-нөөс эхлэн Хятадын төрийн өмчийн компанид нүүрс нийлүүлж, зээлийнхээ тодорхой хувийг барагдуулсан. Гэвч Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед нүүрсний экспортыг зогсоох замаар, гэрээний үнийг нэмэх гэсэн биш бүр дордуулж орхисон тал бий. Өөрөөр хэлбэл, 70 ам.доллараас доош үнээр нүүрсээ нийлүүлэхэд хүрсэн юм. Нуухыг нь авах гээд нүдийг сохолно гэдгийн үлгэрийг үзүүлсэн гэсэн үг. Ийм л шалтгааны улмаас Чалко-гийн өрөөс хагацаж чадаагүй суусан талтай. Уг нийтлэлийг бичиж байх үед 2014-12-26-ны байдлаар манай улс Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанид 110 сая ам.долларын үндсэн, 20 сая ам.долларын хүүгийн төлбөр төлөх үлдээд байна. Эрдэнэс-Тавантолгой компани зүүн цанхийн нүүрсийг ийнхүү өрөнд ачиж байсан учраас ямар ч ашиггүй ажиллаж ирсэн юм. Тиймээс арилжааны банкуудаас 140 сая ам.доллар зээлж, үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж байжээ. Гэхдээ үүнийг хэдийнэ барагдуулсан. Тухайлбал, 2012-2013 онд хөгжлийн банкнаас 200 сая ам.доллар зээлээр дээрх  өрийг барагдуулсан байгаа юм. Харин үлдэх хэдээр нь үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ, арилжааны банкуудаас нэмж 80 сая ам.долларын зээл авсан байгаа юм. Энэ зээлийг графикийн дагуу хугацаанд нь барагдуулж байгаа талаар Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал асан Я.Батсуурь мэдэгдэж байсан удаатай. Харин хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.долларыг хэрхэх нь тодорхойгүй байсан юм. Энэ мөнгийг Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн давуу эрхийн хувьцаанд шилжүүлэхээр төлөвлөж байсан ч, тухайн үед хараахан шийдэгдээгүй байлаа. Энэ талаар тус банктай үргэлжлүүлэн хэлэлцэж байсан ч, нааштайгаар шийдвэрлэж чадахгүй бол хүний хөгжил сан руу оруулсан 310 сая ам.доллараа Засгийн газраас авч, хөгжлийн банкны өрийг барагдуулах гарц байсан юм. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан ийнхүү Чалко-гоос гадна, дотоодын банкуудад багагүй өртэй суулаа. Энэ байдлаасаа гарахын тулд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар төлөвлөж байсан баруун цанхид 2013 онд гэрээт олборлогч оруулсан байгаа юм. Тодруулбал, Хишиг арвин индустриал, Үндэсний олборлогч, Мега компаниудын хамтарсан Монгол уурхайчин түншлэлийг гэрээт олборлогчоор оруулсан юм. Тэд 2013 оны хоёрдугаар сард хөрс хуулж, долоодугаар сард олборлолтоо эхлүүлж, есдүгээр сард экспортоо албан ёсоор эхлүүлж байжээ.

Ингэж л цанхийн баруун, зүүн хэсэг хоёулаа гэрээт олборлогчтой болсон юм. Гэрээт олборлогчид 2014 онд 4.5 сая тонн нүүрс олборлосон. 2013 онд олборлосон бүтээгдэхүүнийг оролцуулж тооцвол, Эрдэнэс-Тавантолгой компани тухайн үед 5,7 сая тонн нүүрс экспортлоод байна. Үүнийг тонныг нь 32-36 ам.доллараар худалдсан тухай компанийн удирдлагууд мэдэгдсэн. Нүүрсний үнэ 2014 он гарснаас хойш 30 гаруй хувиар буурсан тухайн үед, Макмаханы олборлолтын зардал өндөр байсан нь асуудал дагуулж байжээ. Манай улс энэ компанид 500 сая ам.доллар төлж, таван жилийн хугацаанд нүүрс олборлуулах гэрээ байгуулсан гэгддэг. Тиймээс Макмахан компанитай олборлолтын зардлыг бууруулах талаар дахин хэлэлцээр хийж байгаа гэгдэж байсан юм. Энэ шалтгааны улмаас 2013 оны долоодугаар сард зүүн цанхийн экспортыг дахин зогсоосон юм. Нөгөө талаас үнэ унасантай холбоотойгоор баруун цанхиас ч ашиг олох нь багасчээ. Манай улс баруун, зүүн цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан ч, энэ мэт хүндрэлтэй асуудлууд тулгарч байлаа. Тиймээс төр цанхийн талбайгаас холдож, стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрсэн юм. Энэ шийдвэрийг Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед гаргасан байдаг. Тодруулбал, Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолыг 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргаж,  цанхийн баруун, зүүн талбайд хоёуланд стратегийн хөрөнгө оруулагч оруулахаар болсон юм. Ингэхдээ хэдэн жилийн өмнө зарлагдсан стратегийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендерийн хураангуй жагсаалтад үлдсэн Пибоди Энержи, Шэнхуа энержи, Оросын төмөр зам, Вале, Арселор металл, Экстрата гэсэн зургаан оролцогчийг цанхийн талбайд өрсөлдөх эрх олгосон. Эдгээр оролцогчдод дараагийн шатны шалгаруулалтад оролцох урилга явуулахад, хоёр нь тендерт үргэлжлүүлэн оролцох санал ирүүлжээ. Тодруулбал, Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компанийн түншлэлээс гадна, Пибоди Энержи компани тендерт оролцох санал ирүүлсэн байгаа юм. Манай талаас цанхийн талбайн 51 хувьд дотоодын, 49 хувьд гадаадын компани оруулах болзол тавьсан байна. Гэтэл америкийн Пибоди Энержи компани энэ болзлыг хангаагүй гэнэ.

Тиймээс Хятадын Шэнхуа энержи, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгаруулсан байна. Тавантолгойн ордын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолд хөрөнгө оруулагчид эхний 2.5 жилд багтаан 30 сая тонн нүүрс баяжуулж, хоёроос доошгүй орны зах зээлд нийлүүлэх ёстой гэсэн болзол тавьсан. Шэнхуа энержи компани Хятадад өөрийн гэсэн ложистикийн сүлжээ, төмөр замтайгаас гадна, нүүрсний томоохон зах зээлтэй.  Тухайлбал, энэ компанийн  төмөр зам хятадын Ганц модны боомтоос цааш далайд гардаг байна. Тиймээс уг компанийн төмөр замыг ашиглаж, Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээс гадна, Японы зах зээлд хүргэх бололцоотой гэж үзжээ. Тавантолгойн нүүрсийг гуравдагч зах зээлд борлуулах ажлыг Японы Сумитомо корпораци хариуцна гэдгээ ч илэрхийлээд байгаа юм.  Ийнхүү манай улс Тавантолгойн нүүрсийг Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдээс гадна, гуравдагч орны зах зээлд хүргэхийн тулд Монгол, Хятад, Японы түншлэлийг ийн сонгож байсан юм. Зорилтод зах зээлдээ хүрэхэд манай талын гэхээс, гаднын дэд бүтцийн хувьд асуудалгүй. Тиймээс ч, хөрөнгө оруулагчид Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барих ёстой. Төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх юм. Анх энэ төмөр замыг барихаар Энержи ресурс компани концессын гэрээ байгуулж байсан удаатай. Гэвч төмөр замын ажилд зарцуулсан 94 орчим тэрбум төгрөгийг буцаан өгөхөөр болж, Зам тээврийн яам, Төрийн өмчийн хороо, Монголын төмөр зам, Энержи ресурс компаниуд хооронд байгуулсан гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд гэрээг хүчингүй болгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байсан энэ төмөр замын гэрээг цуцлаж, төр дундаас нь орж ирсэн гэсэн үг юм. Тиймээс Тавантолгой – Гашуун сухайт чиглэлийн 267 километр төмөр замыг барихад шаардлагатай 800 орчим сая ам.долларын тодорхой хувийг хөгжлийн банкнаас гаргаж ирсэн.

Тэгвэл энэ төмөр замаас төр эргээд гарах ёстой болсон гэсэн үг юм. Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниуд төмөр замыг үргэлжлүүлэн барьж, гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх ёстой учраас тэр юм.  Үүнээс гадна, Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгараад байсан Шэнхуа, Энержи ресурс компаниуд Тавантолгой, Эрдэнэс-Тавантолгой компанитай хамтран хил хооронд 18 километр төмөр зам барихаар болсон тал бий. Тэд хамтран 2014 оны гуравдугаар сарын 7-нд Гашуун-сухайтын төмөр зам хамтарсан компани байгуулж, 51 хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд, 49 хувийг Хятадын Шэнхуа компани эзэмшихээр болсон юм. Тавантолгой – Гашуун сухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр зам, Гашуун сухайт –Ганцмод чиглэлийн 18 километр төмөр зам баригдвал, Хятадын гүнд орших гангийн үйлдвэрүүдэд хүрэхээс гадна, гуравдагч зах зээлд хүрэх гарц улам нээлттэй болох аж. Төмөр зам, баяжуулах үйлдвэр зэргийг барихад зориулж хөрөнгө оруулагчид 4 тэрбум ам.доллар гаргах боломжтой гэсэн санал ирүүлээд байна. Үүнийг гадаадын томоохон банкуудаас зээлж, хөрөнгө оруулалт хийх байх гэсэн таамаг байлаа. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн эзэмшилд байсан ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлүүдийг хөрөнгө оруулагчид руу шилжүүлэхгүй учраас, дээрх компаниуд гадаадын банкуудаас зээл авахад лиценз барьцаалах боломжгүй гэсэн тайлбарыг ч ажлын хэсгийнхэн өгч байсан юм. Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд манай улсад ийм хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байснаас гадна, 200-300 тэрбум төгрөгийн урьдчилгаа өгөхөөр ярилцаж байжээ. Мөн Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн өмнөөс Чалко-д өгөх 130 сая америк долларын өрийг ч хариуцахаар болжээ. Ийм болзлоор Тавантолгойн баруун, зүүн цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагчаар Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс орно гэгдэж байлаа. Эндээс баруун, зүүн цанхийн гэрээт олборлогчидтой хийсэн гэрээг цуцлах уу гэсэн асуулт гарч байсан юм. Стратегийн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Шэнхуа энержи компани өөртөө 20 жилийн хугацаанд 1 тэрбум тонн нүүрс нийлүүлэх үү гэсэн асуулт  мөн урган гарч байлаа. Энэ талаар Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах, хэлэлцээр хийх ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайхан: 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд Шэнхуа энержи, Сумитомо, Энержи ресурс компаниудтай хэлэлцээр эхлүүлнэ. Энэ үеэр эдгээр асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн тайлбар тухайн үед өгч байсан юм.

-Я.Батсуурь: Чалкогоос өөр компанид нүүрс нийлүүлж, зээлээ төлөх боломжтой-

2014-05-01. Засгийн газрын тэргүүн 2014 онд БНХАУ-д айлчлах үеэр Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компани хамтран 20  жилийн хугацаанд нэг тэрбум хүртэлх тонн нүүрс Хятадын Шэн Хуа Энержи компанид нийлүүлэхээр тохиролцсон. Үүний эхлэл болгож Эрдэнэс-Тавантолгой компани 450 мянган тонн нүүрс Шэн Хуа Энержи компанид 2014 оны тавдугаар сард нийлүүлэхээр болсон юм. Энэ болон бусад асуудлаар тэр үеийн Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсуурьтай ярилцаж байсан юм.

– Энэ жил манай улс 31 сая тонн нүүрс экспортлохоор төлөвлөсөн. Үүний хэдэн хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой компани дангаараа экспортлох боломжтой вэ?
– Манай компани нүүрсний томоохон олборлогч, экспортлогч болохоор ажиллаж байна. Нүүрсний компаниуд 31 сая тонн нүүрс экспортлохоос, гуравны нэгийг нь манай компани дангаараа экспортлох зорилт тавьсан. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-Тавантолгой компани энэ онд хоёр уурхайгаасаа 11 сая тонн нүүрс олборлож, экспортлох шахуу төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Эхний улиралд нүүрсний зах зээл маш муу, уналттай байсан ч бид ойролцоогоор нэг сая тонн нүүрс экспортлож чадсан. Эрдэнэс-Тавантолгой компани өнгөрсөн оны эхний улиралд 100 мянган тонн нүүрс экспортлож байсантай харьцуулахад энэ бол амжилт. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад нүүрсний экспорт 10 дахин өссөн нь чамлахаар үзүүлэлт биш л дээ.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн гэрээт олборлогчид Цанхийн баруун, зүүн хэсэгт нэгэн зэрэг нүүрс олборлож байгаа. Тэд хоёр уурхайгаас хэдэн тонн нүүрс олборлож, үүний хэдийг нь экспортлосон гэсэн үг үү?
– Он гарсаар баруун, зүүн Цанхиас хоёр сая тонн нүүрс олборлосон. Үүний талыг экспортлосон бол талыг нь борлуулж амжаагүй байна. Борлуулаагүй нүүрсэн дээр өнгөрсөн оны үлдэгдлээ нэмж тооцвол манайд 2.5 сая тонн нүүрс ачуулахад бэлэн байна. Дээр нь хөрс хуулж, олборлоход бэлэн болгосон хоёр сая тонн нүүрс манайд мөн бий. Үүнийг оролцуулбал, манайд 4.5 сая тонн нүүрс борлуулахад, ачуулахад бэлэн байгаа. Манай компани он гарсаар Хятадын найман том худалдан авагчтай нүүрс борлуулах гэрээ байгуулсан. Тэдэнд нийт 4.25 сая тонн нүүрс нийлүүлэхээр тохиролцоод байгаа юм. Үүнийг багаар буюу уурхайн амны нөхцөлөөр тонныг нь  35 ам. доллараар худалдана гэж тооцвол, ойрын үед 150-160 сая ам.долларын борлуулалтын орлого орж ирэх боломжтой.

– Олборлосон нүүрснийхээ талыг оны эхэнд экспортлосон гэлээ. Гэтэл экспорт зогссоноос болж баруун Цанхийн гэрээт олборлогчдын төлбөрийг өгч чадахгүйд хүрсэн гэж яригдаад байгаа. Энэ ямар учиртай юм бол?
– Цанхийн баруун хэсэгт Монголын үндэсний олборлогч, Хишиг арвин, Мера гэсэн гурван компанийн хамтарсан Монгол уурхайчин нэгдэл гэрээгээр нүүрс олборлодог. Энэ нэгдэлд хийсэн ажилд нь тааруулж, уулын цулыг метр кубээр нь үнэлж гэрээгээр нүүрс олборлосны төлбөрийг төлдөг. Бид барууны Цанхийнхаа нүүрсийг худалдаж төлбөрөө төлнө шүү дээ. Баруун Цанхийн гэрээт олборлогч оны эхнээс үйл ажиллагаагаа зогсоолгүй, олборлолт хийсэн. Гэтэл баруун Цанхийн борлуулалт уурхайн аман дээр хэд хоног зогсож, саатсан л даа. Үүнээс болж манай компани гэрээт олборлогчид 60 тэрбум төгрөгийн өртэй болчихсон. Үүнээс болж хоёр компанийн хооронд бага зэргийн зөрчил, хүндрэл үүссэн тал бий. Гэхдээ баруун Цанхийн борлуулалтыг өнгөрсөн хоёр долоо хоногт амжилттай явуулж, гэрээт олборлогчид төлөх төлбөрийн 70 хувийг барагдуулсан. Одоо хоёр компани хамтын ажиллагаагаа хэвийн үргэлжлүүлж байна. Ийм л асуудал үүссэн. Түүнээс манай экспорт бүхэлдээ зогссон юм биш.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компани Чалко компанид 130 сая ам.доллар төлөх дутуу байгаа. Нүүрсний үнэ өндөр байвал багахан нүүрс нийлүүлж, өрөө төлчих боломжтой. Гэвч сүүлийн үед нүүрсний үнэ унаж, Чалко компанид ахиу нүүрс нийлүүлж өрөө дарах дүр зураг ажиглагдах боллоо?
–  Чалко компанитай байгуулсан гэрээний дагуу Ганц модны нөхцөлөөр тус компанид нүүрс нийлүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, 57-60 ам.доллараар нүүрсээ нийлүүлэх ёстой гэсэн үг л дээ. Энэ үнээр тооцвол, хоёр сая гаруй тонн нүүрсээр үлдэх зээлээ төлөх бололцоотой ч, сүүлийн үед Чалко компанийн борлуулалт хүндэрч манайхаас бүтээгдэхүүн авахаа хязгаарлаж байна. Гэхдээ тус компани бидэнд боломж олгосон. Ямар боломж вэ гэхээр зүүн Цанхийн нүүрсийг өөр компаниудад худалдаж, орлогыг нь Чалко-д шилжүүлж болно гэсэн боломж олгож байгаа. Чалко компани гэрээний дагуу өмнө нь бидэнд ийм боломж олгодоггүй байсан юм. 

-Чалко-той дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, гэрээнд өөрчлөлт оруулсан гэсэн үг үү?
– Гэрээнд өөрчлөлт оруулах талаар дахин ярилцаж, ерөнхийдөө ийм тохиролцоонд хүрсэн. Энэ бол чухал тохиролцоо. Ийм тохиролцоо хийснээр бид нүүрсээ цаашид Уурхайн амны, Цагаан хадны, Ганц модны гэсэн гурван нөхцөлөөр худалдах боломжтой болж байгаа юм. Бид нэг тонн нүүрсийг Уурхайн амны нөхцөлөөр 35 ам.доллараар, Цагаан хадны нөхцөлөөр 48.5 доллараар, Ганц модны нөхцөлөөр бол 57 ам.доллароор одоогоор худалдаж байна. Цаашид энэ гурван нөхцөлийн аль алинаар нь нэгэн зэрэг нүүрсээ худалдвал, одоо бэлэн байгаа 4.5 сая тонн нүүрсээ хурдан хугацаанд борлуулж Чалко-гийн үлдэх өрийг түргэн дарах боломжтой. Бид мэдээж нүүрснийхээ үнийг Чалко-д нийлүүлж байгаа үнээс ахиулахыг л бодож байгаа.

-Эрдэнэс-Тавантолгой компани Хятадын найман компанид нүүрсний нийлүүлэх гэрээ хийсний нэг нь Шэн Хуа компани. Тус компанид энэ сард 450 мянган тонн нүүрс Цагаан хадны нөхцөлөөр нийлүүлэхээр тохиролцсон гэсэн. Чалкогийн аваагүй нүүрсийг цаашид энэ компанид нийлүүлээд явах бололцоотой юу?
– Хятадын Шэн Хуа компанид 450 мянган тонн нүүрс нийлүүлэх гэрээг өнгөрсөн сарын 17-нд үзэглэсэн. Ингэхдээ нэг тонн нүүрсийг Цагаан хадны нөхцөлөөр буюу 48.5 ам. доллараар нийлүүлэхээр тохиролцсон. Ийм хэмжээний нүүрсийг энэ үнээр тавдугаар сард нийлүүлнэ. Үүний нийт төлбөр 21.8 сая доллар болж байгаа. Тэгвэл энэ төлбөрийн 80 хувь нь буюу 17.4 сая доллар ороод ирчихсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, төлбөрийн урьдчилгаа манай дансанд байршсан байгаа. Энэ бол Шэн Хуа компанитай 20 жилийн хугацаанд хийх томоохон худалдаа наймааны эхлэл. Цаашид бид нүүрснийхээ хэмжээ болон үнээ сар тутам тохироод явах юм. Одоогоор нүүрсний үнэ тогтворгүй өсч, уруудаж байгаа учраас тус компанитай хатуу үнэ тохироод явах бололцоогүй байна. Тиймээс хоёр компани хэлэлцээд, сар тутам нүүрсний хэмжээ болон үнээ тохироод явъя гэсэн шийдэлд хүрсэн. Үүнээс гадна, бусад компаниуддаа нүүрсээ нийлүүлээд явна.

-Тавантолгойн бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулаг гурван компани урт хугацаанд Шэн Хуа Энержи компанид нийлүүлэхээр тохиролцсон. Үүнээс гадна тус компанитай хамтарч хийх томоохон ажил бол хил хооронд барих төмөр зам шүү дээ. Төмөр замын барилгын ажил хэзээ эхлэх вэ?
– Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг өнгөрсөн онд БНХАУ-д айлчлах үеэр Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компани Хятадын Шэн Хуа Энержи компаниай хамтран хил хооронд төмөр зам барих тохиролцоонд хүрсэн. Үүнээс хойш дөрвөн компани долоо хоног бүр тогтмол уулзаж, яриа хэлэлцээр хийсний үр дүнд өнгөрсөн сарын 7-нд Гашуун сухайтын төмөр зам хамтарсан компани байгуулсан. Энэ компанийн 51 хувийг Эрдэнэс-Тавантолгой, Энержи ресурс, Тавантолгой компаниуд хамтран эзэмших бол үлдэх 49 хувийг Хятадын Шинхуа компани эзэмшинэ. Зураг төслийн ажил дуусангуут Гашуун сухайтын төмөр зам хамтарсан компани зургаадугаар сараас төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлнэ. Хагас жилд багтаагаад хил дамнасан 18 км төмөр зам барьж, ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна.

– Манай Гашуунсухайтын боомтоос урд хөршийн Ганц модны боомт хүртэл төмөр замтай болвол хилийн нэвтрүүлэх чадвар хэдэн хувиар нэмэгдэх боломжтой вэ?
-Хил хооронд 18 км төмөр зам барина гэж би түрүүн хэлсэн. Энэ бол асар өндөр ач холбогдолтой төмөр зам болох юм. Энэ төмөр замыг барьж ашиглалтад оруулснаар 20 сая тонн нүүрс тээвэрлэх бололцоотой учраас тэр л дээ. Өнөөдөр манай улсад ийм төмөр зам байхгүй учраас Цагаан хаднаас Ганц модны боомт хүртэл авто машинаар тээвэрлэлт явуулж байна. Энэ нь хил дээр уртаас урт дараалал, цуваа, түгжрэл үүсгэдэг. Үүнээс болоод манай компаниудын экспорт ч буурах тал бий. Хэрэв төмөр зам ашиглалтад орвол хил дээрх ачааны автомашины дараалал, цуваа, түгжрэл арилж, хилийн нэвтрүүлэх чадвар нэмэгдэж, манай компаниудын нүүрсний экспорт нэмэгдэх давуу талтай.

– Хил хооронд төмөр замаар нүүрсээ экспортловол тээврийн зардал буурах байх. Тээврийн зардлын судалгааг мэдээж хийсэн байх?
-Ачааны автомашинаар хил дамнуулан тээвэрлэлт хийхэд, тонн тутамд 8-9 ам.долларын өртөг гардаг л даа. Гашуунсухайт-ын боомтоос Ганц мод-ны боомт хүртэл 18 км төмөр зам барьж ашиглалтад оруулбал хил хоорондын тээвэрлэлтийн зардлыг 5-6 ам.доллараар бууруулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, хил хооронд нүүрс тээвэрлэхэд 2-3 ам.долларын зардал гарах ийм тооцоог бид хийгээд байна. Хятадын Шэн Хуа Энержи компанитай Тавантолгойн бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулдаг гурван компани хамтран Гашуунсухайт-аас Ганц мод-ны боомт хүртэл төмөр зам барьж, ашиглалтад оруулснаар хилийн ачаалал буурна, тээвэрлэлтийн зардал багасна, нүүрсний экспорт нэмэгдэнэ гээд их олон талын ач холбогдолтой байх юм.  

– Эрдэнэс-Тавантолгой компани Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт нүүрсээ угааж, экспортод гаргахаар төлөвлөж байгаа шүү дээ. Хэдэн тонн нүүрс угаахаар хэлэлцэж байна. Яриа хэлэлцээр эцэслэсэн үү?
-Манай компани жилд 20 сая тонн нүүрс усаар угаах үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж, эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр батлуулаад байгаа. Гэвч энэ ажлаа түр хойш тавьсан. Японы Нагата инженеринг компанитай хамтран элс ашиглан хуурай аргаар нүүрс баяжуулах технологийг туршиж үзэхэд амжилттай болсон учраас усаар угаах үйлдвэрээ түр хойшлуулаад, элсээр угаах туршилтын үйлдвэр барихаар эхний ээлжинд төлөвлөж байна. Говь нутаг ус ховор учир өртөг өндөртэй. Тиймээс элсээр угаах туршилтын үйлдвэрийг барихаар төлөвлөж байгаа. Энэ нь амжилттай болвол хуурай аргаар баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлээд явах юм. Тэр болтол Энержи ресурс компанийн угааж баяжуулах үйлдвэрийг хамтран ашиглахаар ярилцаж байна. Ингэхдээ хоёр талаасаа ижил хэмжээний нүүрс нийлүүлж Энержи ресурс компанийн баяжуулах үйлдвэрт угааж, бүтээгдэхүүнээ Хятадын зах зээлд хамтраад худалдахаар ярилцаж байгаа юм. Энержи ресурс компанитай хийж буй гэрээ хэлэлцээр төгсгөлийн шатандаа яваа. Удахгүй гэрээнийхээ төслөө ТУЗ руу оруулж батлуулах чиглэлээр ажиллаж байна.

-Зүүн цанхийн олборлолт хэзээ сэргэх вэ-

2015-10-20. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө манай улс Тавантолгойн ордын Цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулах тендер зарласан. Энэ тендерт гадаадын гурван компани санал ирүүлснээс Австралийн MacMahon Holdings компани шалгарсан юм. Тиймээс тус компанитай гэрээ байгуулж, 2011 оноос нүүрс олборлуулж эхэлсэн. Гэвч тус компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэхээр 2014 оны наймдугаар сараас хэлэлцээр хийж эхэлжээ. Хэлэлцээр жил орчим үргэлжилсэн ч, хоёр тал ойлголцолд хүрээгүйн улмаас MacMahon Holdings компани 2015 оны зургаадугаар сард манай улсаас гарч явсан гэдэг. Ингэхдээ тус компани Зүүн Цанхид нүүрс олборлох эрхээ Хятадын TT VJ CO компанид 65 сая ам.доллараар шилжүүлээд гарсан гэх мэдээлэл байдаг юм. Ингэснээр Тавантолгойн Зүүн Цанхийн гэрээт олборлогч нь Австралийн MacMahon Holdings бус, Хятадын TT VJ CO болж хувирсан хэрэг. Эрдэнэс-Тавантолгой компанийнхан шинэ гэрээт олборлогч болох TT VJ CO компани руу өөрийн 200 гаруй ажилтнаа шилжүүлэх шийдвэрийг тухайн үед гаргасан байна. Үүнтэй холбогдуулан тус компанийн ажилчид эсэргүүцлээ илэрхийлж, суулт зарласан юм. Тавантолгойн ордын Цанхийн хэсгийг хоёр хувааж, баруун хэсэгт нь стратегийн хөрөнгө оруулагч, зүүн хэсэгт нь гэрээт олборлогч оруулах шийдвэр одоогоос хэдэн жилийн өмнө гарч байсан тухай дээр дурдса. Энэ дагуу Баруун Цанхид үйл ажиллагаа явуулах стратегийн хөрөнгө оруулагч, Зүүн Цанхид гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгох тендерийг хэдэн жилийн өмнө зарласан юм. Гэвч тухайн үед стратегийн хөрөнгө оруулагч тодроогүй учраас хожим энэ талбай руу Монгол уурхайчин нэгдэлийг гэрээт олборлогчоор оруулсан. Харин Зүүн Цанхийн гэрээт олборлогчоор Австралийн MacMahon Holdings компани орж ирсэн тухай мөн дурдсан. Энэ хоёр гэрээт олборлогчийн нэг нь ажилчдаа өөрсдөө цалинжуулдаг бол, нөгөө нь Эрдэнэс-Тавантолгой компаниас цалинждаг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-Тавантолгой компани MacMahon Holdings компаниар нүүрс олборлуулсны төлбөр төлөхийн зэрэгцээ энэ талбай дээр ажиллаж ирсэн 200 гаруй ажилтанг өөрөөсөө цалинжуулж иржээ. Тиймээс зардлаа бууруулахын тулд эдгээр ажилчдаа шинэ гэрээт олборлогч TT VJ CO компани руу шилжүүлэхээр болсон байгаа юм. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 650 гаруй ажилтантайгаас 200 гаруйг нь шинэ гэрээт олборлогч TT VJ CO компани руу ийнхүү шилжүүлэхээр болжээ. Харин ажилчид Эрдэнэс-Тавантолгой компаниас явахгүй гэдгээ илэрхийлж суулт зарлаад байсан юм. Энэ үл ойлголцол хэдий хүртэл үргэлжлэх нь тухайн үед тодорхойгүй байлаа. Хэрэв үл ойлголцол ойрын хугацаанд шийдэгдвэл шинэ гэрээт олборлогч сарын дотор Зүүн Цанхийн олборлолтыг сэргээх боломжтой гэгдэж байсан юм.

MacMahon Holdings компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэх хэлэлцээр эхлүүлсэнтэй холбогдуулан 2014 оны наймдугаар сараас Зүүн Цанхийн олборлолтыг зогсоосон юм. Гэвч хэлэлцээрт ахиц гараагүй учраас MacMahon Holdings компани Зүүн Цанхиас гарч, оронд нь шинэ гэрээт олборлогч ийнхүү орж ирлээ. Энэ хугацаанд буюу 2014 оны наймдугаар сараас хойш тус талбайгаас нэг ч тонн нүүрс олборлож экспортлоогүй гэж ойлгож болно. Үүнээс өмнө ч Чалкотой байгуулсан гэрээг сайжруулах зорилгоор Зүүн Цанхийн экспортыг жил гаруйн хугацаанд мөн зогсоож байсан юм. Тодруулбал, манай улс Зүүн Цанхийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд Хятадын төрийн өмчийн Чалко компаниас 350 сая ам.доллар зээлж, үүнийгээ Зүүн Цанхийн нүүрсээр барагдуулахаар тохиролцсон. Энэ дагуу 2011 оны наймдугаар сарын 4-нөөс эхлэн Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанид нүүрсээ тонныг нь 70 ам.доллараар нийлүүлж, зээлийнхээ тодорхой хувийг барагдуулсан юм. Гэвч өмнөх Засгийн газрын үед нүүрсний экспортыг зогсоох замаар, гэрээний үнийг нэмэх оролдлого хийсэн нь нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолсонтой ижил зүйл болсон тухай өгүүлсэн. Нүүрсний үнэ унасан үед, гэрээний үнэ нэмэх оролдлого хийсэн нь Зүүн Цанхийн бүтээгдэхүүнийг тонныг нь 70 ам.доллараас доош үнээр нийлүүлэхэд хүргэсэн гэж шүүмжилдэг юм. Ийнхүү Чалкотой байгуулсан гэрээг сайжруулахын тулд 2013 оны эхнээс жил гаруйн хугацаанд Зүүн Цанхийн олборлолт болон экспортыг зогсоож байлаа. Үүнээс хойш олборолт, экспортыг сэргээсэн ч 2014 оны наймдугаар сараас MacMahon Holdings компанитай байгуулсан гэрээг шинэчлэх зорилгоор дахин энэ талбайн үйл ажиллагааг зогсоосон юм. Ийнхүү Чалко болон Макмахан компанитай хэлэлцээрийн ширээний ард суух бүрт Зүүн Цанхийн олборлолт, экспортыг зогсоож ирсэн ч,  Чалкогийн өрөөс хагасрахгүй байх нэг шалтгаан болж байсан юм. 2014 оны эцэст энэ компанид 130 сая ам.доллар удахгүй нүүрсээр барагдуулаад төлчихнө гэж яриад сууж байсан бол, 2015 оны аравдугаар сарын 20-нд үүнтэй ойролцоо тоо бас л яриад сууж байлаа. Ингэснээр тухайн үед тус компанид 115 сая ам.доллар төлөх дутуу үлдсэн байв. Ийнхүү Зүүн Цанхийн уурхай зогсонги байсан нь өр зээл хасагдахгүй байх шалтгаан болж байлаа. Нөгөө талаас дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ унаж байсан нь тус компанийн санхүүд хүндрэл учруулсан хэвээр байлаа. Зүүн Цанхийн олборлолт зогссон ч Баруун Цанхийн олборлолт хэвийн явж байсан талтай. Монгол уурхайчин нэгдэл 2015 он гарснаас хойш Баруун Цанхиас 3,6 сая тонн нүүрс олборлож экспортолжээ. Баруун Цанхийн нүүрсийг уурхайн амнаас 2014 оны эцэст 40 ам.доллараар худалдаж байсан бол, 2015 оны эцэст 26 ам.долларын дундаж ханшаар худалдаж байлаа. Ийнхүү нүүрсний үнэ унасан үед Зүүн Цанхийн олборлолтыг яаралтай эхлүүлэхгүй бол Эрдэнэс-Тавантолгой компанийн санхүү улам хүндэрнэ гэдгийг албаныхан хэлж байсан юм. Гэхдээ энэ нь Эрдэнэс-Тавантолгойн ажилтан болон удирдлагын хооронд үүссэн үл ойлголцол хэдий хугацаанд үргэлжлэхээс хамаарах байлаа.

-Тавантолгойн орд таван хэсгээс бүрддэг-

Монголчууд хоёр хөршдөө нүүрс экспортолно гэж байгаа ч, тэд асар их нүүрсний нөөцтэй. 2008 онд хийсэн судалгаагаар ОХУ 157 тэрбум нүүрсний нөөцтэй бол, БНХАУ 115 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй байх жишээтэй. Дээрх нөөцийн тал хувь нь коксжих нүүрсний ангилалд багтаж байгаа юм. ОХУ 108 тэрбум тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй бол, БНХАУ 52 тэрбум тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй гэгдэж буй. Тавантолгойн нүүрстэй дүйцэхүйц илчлэгтэй, чанартай их хэмжээний коксжих нүүрс хоёр хөршид байсаар байхад эдгээр зах зээлд нүүрс нийлүүлнэ гэж ярих нь хэтэрхий эрсдэлтэйг мэргэжилтнүүд сануулдаг. Тухайлбал, манай хойд хилийн цаана оросын Улаан үүдэд коксжих нүүрсний асар том орд бий. Энэ нь манай нүүрсийг өрсөлдөх чадваргүй болгодог болохыг судлаачид хэлдэг. Оросууд тавантолгойгоос нүүрс авч байснаас гаалийн татваргүй, нэмэгдсэн өртөг шингээгүй, газарзүйн байрлалаараа манайхаас хамаагүй дөт Улаан-Үүдээс буюу дотоодоосоо нүүрс авах нь ашигтай учраас тэр юм. Хойд хөрш хангалттай хэмжээний нүүрсний нөөцтэй учраас монголчууд тийшээ төмөр зам тавиад, тээвэрлээд очсон ч авахгүй нь ойлгомжтой юм. Өөрөөр хэлбэл, хойд хөршид нүүрсний зах зээл бараг байхгүй гэж ойлгож болно. Тэр үеийн УИХ-ын гишүүн, өнөөгийн Эрдэнэт үйлдвэрийн захирал Бадамсүрэн: Орос, Хятадын бүх газарт буюу хоёр хөршийн өнцөг булан бүрт коксжих нүүрс байхгүй. Тиймээс манай хилтэй ойролцоох газрууд Монголоос нүүрс авсан нь ашигтай гэсэн товч тайлбар өгч байсан юм. Үнэхээр ч орос, хятадын өнцөг булан бүрт коксжих нүүрс байхгүй аж. Тухайлбал, Өвөрмонгол нүүрсний томоохон нийлүүлэгч хэдий ч, томоохон худалдан авагчид тооцогддог байна. Өвөрмонголын өөртөө засах орны Бугатад нүүрсний томоохон орд байдаг хэдий ч, энэ нь гол төлөв эрчим хүчний нүүрс юм. Эрчим хүчний нүүрсээр төмөр хайлуулж үл дийлнэ. Өвөрмонголын Бугат орчмын нүүрсний баяжигдах чанар маш бага. Тиймээс цахилгаан станцууд нь тухайн нүүрсэндээ тохирсон бага илчлэгийн зуухтай. Үүнийгээ эрчим хүчний салбарт хэрэглэдэг аж. Тиймээс өвөрмонголчууд нүүрсний нөөцтэй ч, манайхаас чанартай нүүрс авах сонирхолтой байдаг аж. Ер нь урд хөршид нүүрсний эрэлт бий ч, Хубай мужаас бусад газарт нүүрсний хэрэгцээ байхгүйг зарим хүмүүс хэлдэг юм. Хятадын бүхий л мужуудад нүүрс олборлож, түүнийгээ баяжуулж, кокс болгож Хубай мужид нийлүүлдэг байна. Хятадын Хубай мужид нүүрсний томоохон орд байдаггүйтэй энэ нь холбоотой юм. Тэгээд ч хятадын гангийн үйлдвэрүүд гол төлөв Хубай мужид байрладаг байна. 

Тиймээс энэ мужид тавантолгойн нүүрсийг хүргэж болох талтай. Нөгөөтэйгүүр хятадын Бохай тэнгисийн эрэг орчим байрладаг гангийн үйлдвэрүүдэд нүүрсээ нийлүүлж болно. Бохайн булангийн боомтууд терминалуудаа нүүрсний, нурмаг ачааны гэж хүчин чадлаар нь ангилсан байдаг билээ. Гангийн үйлдвэрт кокс ихээр хэрэглэгддэг тул, тавантолгойн түүхий эдийн зах зээл ёстой л энд байх шиг. Гэвч монголчуудын тэмүүлээд байгаа Хятадын гангийн зах зээлд Австрали улс түлхүү нүүрс нийлүүлдэг байх юм. Австрали ямар нэг улсаар дамжихгүй шууд далайд гарцтай. Усан замын тээврээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортолдог тул үнийн хувьд өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн урд хөршид нийлүүлж байгаа юм. Ингэхдээ Австарли улс жилд 85 сая тонн нүүрс хятад руу экспортолдог гэх мэдээлэл бий. Тиймээс Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийг коксжих нүүрсээр хангахын тулд Австралитай өрсөлдөх наад захын шаардлага тулгардаг. Гэвч Австралитай чанартай нүүрсээр өрсөлдөж чадах ч, хямд үнээр өрсөлдөх амаргүй. Австралиас Хятадын Шэнжэн боомт хүртэл 7000 километр газарт нүүрс тээвэрлэхэд нэг тонн нүүрсний зардал ердөө 18 доллар гардаг гэх судалгаа олон жилийн өмнө гарч байлаа. Тэр үеийн ханшаар тооцоход, манай улс 7000 километр газарт нэг тонн нүүрс авто замаар тээвэрлэхэд 525 ам.доллар, төмөр замаар тээвэрлэхэд 175 ам.долларын зардал гарахаар байв. Өөрөөр хэлбэл, Тавантолгойн ордоос Гашуун сухайтын боомт хүртэл 240-хөн километр газарт нүүрс тээвэрлэхэд, нэг тонн нүүрсний тээврийн зардал 18 ам.доллар болж байх жишээтэй. Усан замын тээвэр авто болон төмөр замынхаас хэд дахин хямд болох нь эндээс харагддаг. Эндээс манай улс хятадын Бохай тэнгисийн эргийн гангийн үйлдвэрүүдэд авто болон төмөр замаар нүүрс тээвэрлэж хүргэхэд, тэр нь усан замаар тээвэрлэсэн Австралийн нүүрснээс хамаагүй өндөр үнэтэй байхаар харагддаг. Хятадууд үнэтэйг нь авах уу, хямдыг нь авах уу гэдэг ёстой л тэдний сонголт. Монголчууд зах зээлийнхээ нэгээхэн гарцыг хятад гэж тодорхойлсон болохоор ямар нэг аргаар Австралийн нүүрснээс хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн урд хөршид нийлүүлж байж сая нэг зах зээлтэй золгоно. Австралийн Засгийн газар нүүрснийхээ экспортын татварыг 30 хувьд хүргэсэн гэх таатай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Тус улсын нүүрсний экспортын уг татвар нь мөрдөгдөж эхэлвэл нүүрснийх нь үнэ өснө гэсэн таамагд эдийн засагчдын дунд байлаа. Тиймээс энэ үед Австралийн зах зээлийг замаас нь булааж болох ч, тус улс экспортын дээрх татвараа цуцалбал, байдалаа хаашаа ч эргэж магадгүй нөхцөл байдал үүсч, дахиад зах зээлгүй хоцорч мэдэхээр байв. Товчхондоо, хятад руу ахиад хямд үнэтэй нүүрс очино гэсэн үг юм. Азаар БНХАУ Австарлиас нүүрс авахгүй тухай мэдээ хэдэн сарын өмнө дуулдав. Энэ бидэнд ховорхон олдох завшаан билээ. Дан ганц зах зээлтэй байхын эрсдэл нь энэ юм. Оросын хоёрдогч зах зээл бүрхэг болохыг дээр дурдсан. Тиймээс Солонгос, Япон, Энэтхэгийн төмөрлөгийн үйлдвэрүүдэд буюу гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ хүргэх, нийлүүлэх, худалдах шаардлага давхар тулгарсаар ирсэн юм. Манай улс тавантолгойн бүлэг ордоос жилд 30 сая тонн нүүрс төмөр замаар тээвэрлэнэ гэж тооцож буй. Зах зээлгүй бол тавантолгойн түүхий эдийг яаж эргэлтэд оруулах билээ. Тиймээс тавантолгойн ордыг эргэлтэд оруулна гэж ярихаас илүүтэй, хэрхэн зах зээлтэй холбох вэ гэдгийг нэн түрүүнд ярих шаардлага тулгардаг. Ер нь аливаа түүхий эдийг зах зээлтэй холбохын тулд, дэд бүтэц, тэр дундаа замын асуудал хамгийн чухал. Ямар замаар,  юугаар тээвэрлэх үү гээд асуудал ар араасаа ундарна. Түүхий эдээ үнэ цэнэд хүргэж чадах эсэх нь авто, төмөр, усан замын альнаар нь тээвэрлэхээс гадна, дөт боомтоос ихээхэн шалтгаалдаг учраас ингэж хэлж байгаа юм. Тиймээс хоёр хөршийн боомт, транзит тээвэр, тээврийн зардал, гаалийн тариф, дэлхийн зах зээлийн үнэ юу юунаас илүү чухал. Бид такси барихдаа километр тутамд мөнгө төлдөг. Үүний нэгэн адилаар хоёр хөршийн төмөр замаар нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд мөнгө төлөх нь дамжиггүй. Тиймээс манайтай хамгийн ойр хоёр хөршийн боомт, төмөр замыг сонгож хямд зардлаар далайд гарч, гуравдагч зах зээлд хүрэх шаардлага тулгарч ирсэн нь нууц биш юм.

-Тавантолгойн тээвэр ба авто, төмөр, усан зам- 

Тавантолгойн ордоос жилд 30 сая тонн нүүрс олборлоно гэж яригдах болов. Бүтээгдэхүүнээ олон худалдан авагчид нийлүүлж, олон зах зээлтэй байвал эрсдэл багатай бөгөөд манай улсад ашигтай юм. Харин бүтээгдэхүүнээ экспортлоход эхлээд авто замаар, дараа нь төмөр замаар, эцэст нь усан замаар тээвэрлэж байж сая нэг хүссэн зах зээлдээ буюу зүүн азийн орнууд, цаашлаад европын холбооны улсуудад хүрэх юм. Тиймээс авто, төмөр, усан замын тээврийн талаарх мэдээллийг түүвэрлэв.

-Экспортын нүүрс тээврийн автомашины тоог нэмэгдүүлнэ- 

Хувийн хэвшлийн Энержи ресурс компани Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлд 239 километр авто зам барьж 2011 онд ашиглалтад оруулсан байдаг. Жилд 15 сая тонн нүүрс экспортлох хүчин чадалтай гэгдэх энэ авто зам хэтэрхий нарийн гэдгээрээ мэргэжлийн хүмүүсийн шүүмжлэлд тухайн үед өртөж байлаа. Тухайлбал, Энержи ресурс компанийн нүүрс экспортолдог ачааны хүнд даацын автомашин 2,4 метрийн өргөнтэй. Харин ашиглалтад оруулсан авто замын өргөн 5 метр. Өөрөөр хэлбэл, ачааны машинууд зөрөхийн аргагүй нарийн авто зам гэсэн шүүмжлэлд өртөж байсан нь нууц биш. Тиймээс хувийн хэвшлийн Энержи ресурс компанийн барьсан авто замын зэргэлдээ орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани 12 метрийн өргөнтэй авто зам барихаар төлөвлөж, маршрут чиглэлээ гаргаж байсан гэдэг. Харин Засгийн газрын 2013 оны Нүүрсний экспортыг дэмжих талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 299 дүгээр тогтоолоор авто замын асуудлыг шийдвэрлэж өгсөн юм. Улмаар 2014 онд хувийн өмчит Энержи Ресурс компани, орон нутгийн өмчит Тавантолгой компани, төрийн өмчит Эрдэнэс-Тавантолгой компаниудын оролцоотойгоор Гашуун сухайт авто зам компанийг байгуулж, Эрдэнэс Монгол компани хариуцагчаар нь ажиллаж эхэлжээ. Ингэснээр тус тусын замаар бүтээгдэхүүнээ экспортлох бус, нийлээд нэг замаар түүхий эдээ тээвэрлэдэг болжээ. Авто замаар нүүрс экспортолж эхэлснээр Тавантолгой-Гашуунсухайт хүртэл 240 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд доод тал нь 18 ам.долларын зардал гардаг болсон гэх судалгаа гарч байв. Өөрөөр хэлбэл, авто замаар нэг тонн нүүрс нэг километр газарт тээвэрлэхэд доод тал нь 0,075 центийн зардал гарах болов. Авто замтай болсноор жил ирэх тусам манай улсын нүүрсний экспорт нэмэгдэж эхэлсэн билээ. Гэвч дэлхий нийтэд тархсан Ковид-19 цар тахалтай холбоотойгоор нүүрсний экспортод хүндрэл гарч болзошгүй байдал хэдэн сарын өмнө үүссэн. Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газраас гаргасан статистик мэдээллээс харахад, манай улс 2019 онд 36,4 сая тонн экспортолсон бол, 2020 онд 28,5 сая тонн нүүрс экспортолжээ. Өнгөрсөн оны мөн үеийнхээсээ нүүрсний экспорт 21,6 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан юм. Харин 2021 оны нэгдүгээр сард Монгол Улсын нүүрсний экспортын хэмжээ 2.49 сая тонн болж, өмнөх жилийн мөн үеэс 3 хувиар, 2020 оны арванхоёрдугаар сараас 57 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан. Үүнд БНХАУ руу 2.31 сая тонн нүүрс экспортолсон нь өмнөх жилийн мөн үетэй харьцуулахад ижил түвшинд байжээ. Харин өмнөх сартай харьцуулахад 50 хувиар өссөн байна. Нэгдүгээр сарын 25-28-ны өдрүүдэд Ганц мод боомтоор 496 тээврийн хэрэгсэл нэвтрүүлсэн нь 2020 оны арванхоёрдугаар сараас хойш хамгийн өндөр үзүүлэлт болжээ. Ийнхүү нүүрсний экспорт оны эхнээс өссөн ч, өнгөрсөн онд бууралттай гарсан учраас Хилийн боомтын үндэсний зөвлөлийн хурлаар, нүүрсний экспортын нөхцөл байдал, улсын хэмжээнд өдөрт гаргах экспортын нүүрс тээврийн автомашины тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээний талаар хэлэлцэж, уг асуудлаар Сангийн сайд Б.Жавхлан тэргүүтэй зөвлөлийн гишүүд, албаны бусад төлөөлөл газар дээр нь очиж ажилласан юм.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар төмөр замын ажлыг гацаанаас гаргав-

Авто замаар тээвэрлэснээс төмөр замаар уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортлох нь зардлын хувьд хамаагүй төсөр байх нь ойлгомжтой юм. Тавантолгойн ордын  нүүрсийг зах зээлтэй холбохын тулд юуны түрүүнд төмөр зам хэрэгтэй. Тиймээс энэ талаар Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогод тусгаж өгсөн байдаг. Энэ талаар тэр үеийн Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Бат-Эрдэнэ: Төмөр замын бодлого маань нэгдүгээрт одоогийн босоо төмөр замаа сайжруулж цахилгаанжуулна. Хоёрдугаарт өнөө маргаашдаа хийх зүйл бол бид уул уурхайгаа түшиглэсэн төмөр зам барих хэрэгтэй. Үүний тулд, Оюутолгой, Тавантолгойгоос Сайншанд руу оруулах төмөр замыг барих хэрэгтэй. Сайншандаас цааш Чойбалсан руу холбох. Үүнийгээ дагаад Сайншандад аж үйлдвэрийн парк байгуулна. Дараа нь зүүн бүсийн төмөр зам барих хэрэгтэй. Зүүн бүсийн төмөр зам бол, Дорнод, Матад, Рашаантаар байна уу, зүүн тийшээ хятад руу гарах төмөр зам юм. Өндөр Хаанаас – Сүхбаатараар дайраад Бичигтийн боомтоор урагшаа гарах замын талаар мөн ярьж байгаа. Тэгээд баруун тийшээ Завханы чиглэлд урд, хойд хөршөөс холбосон зам бас яригдаж байна. Цаашлаад Говь-алтай, Хөвсгөл рүү очсон зам төлөвлөж байна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогод эхний ээлжинд  Тавантолгой –Сайншанд– Баруун урт –Хөөт- Чойбалсангийн чиглэлд төмөр зам барихаар тусгаж байлаа. Нэг талаас тавантолгойн нүүрсийг Сайншандад хүргэж тэнд нь боловсруулж урд хөрш рүү экспортлох. Нөгөө талаас Сайншандад боловсруулсан нүүрсийг Чойбалсангаар дамжуулж хойд хөрш рүү экспортлохоор төлөвлөсөн учраас тэр юм. Гэтэл стратегийн ордуудаас өргөн төмөр зам татаж бүтээгдэхүүнээ экспортлохоос өмнө, Энержи ресурс компани өрсөж Ухаа худагаас Гашуун сухайтын чиглэлд нарийн төмөр зам тавихаар болсон талаар олон жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн билээ. Манай улс санхүүжилтгүйн улмаас энэ төмөр замыг хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар бариулах шийдвэр хэдэнтээ гаргасан ч, үндэсний аюулгүй байдалд харшлана хэмээн үзэж энэ тогтоолуудыг хэдэнтээ няцаасан байдаг юм. Ийнхүү нэг тогтоолыг нөгөө тогтоолоор үгүйсгэж, энэ төмөр замыг хэн барих нь тодорхойгүй явсаар олон жилийг ардаа орхисон билээ. Уг нь Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг дотоодын Энержи ресурс компанид 2008 онд анх олгож байжээ. Засгийн газрын 2008 оны зургаадугаар сарын 18-ны өдрийн Төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрөл олгох тухай 252-р тогтоолоор Энержи ресурсэд энэ эрхийг олгосон байгаа юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү…Гэхдээ удалгүй үүнд өөрчлөлт оруулсан юм. Манай улс 2010 оны зургаадугаар сарын 24-ны өдөр Төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогоо тодорхойлж, стратегийн ордуудыг дайрсан 5683 километр төмөр зам шинээр барихаар болсон юм. Үүнээс нэг, хоёрдугаар шатны 1800 километр төмөр замыг эхний ээлжинд барихаар төлөвлөж, суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр замд компанид олгох шийдвэрийг 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Засгийн газар 283-р тогтоолоороо гаргаж байжээ. Эхний ээлжийн 1800 километр төмөр замын нэг хэсэгт Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр зам багтаж байлаа. Тэр ч утгаараа энэ төмөр замын суурь бүтцийг барих тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр замд олгосон гэсэн үг юм. Энэ тогтоолд Тавантолгойн ордыг хамтарч ашиглах стратегийн хөрөнгө оруулагчдад төмөр замын суурь бүтэц барих тусгай зөвшөөрлийг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу шилжүүлэх санал боловсруулах тухай ч давхар тусгаж өгсөн байгаа юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү… Өөрөөр хэлбэл, Ухаанхудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын тусгай зөвшөөрлийг Монголын төмөр зам компанид шилжүүлсэн ч, Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид тодормогц тэдэнд холбогдох хуулийн дагуу шилжүүлэхээр төлөвлөж байжээ. Гэхдээ энэ нь мөнхийн шийдвэр байсангүй. Тавантолгойн Баруун цанхийн хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах тендер удааширсан учраас Засгийн газар 2012 оны тавдугаар сарын 9-нд 161 тоот тогтоол гаргаж, Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих, ашиглах, шилжүүлэх концессийн гэрээг Энержи ресурс болон Энержи ресурс райл компаниудтай байгуулах зөвшөөрөл олгожээ. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү… 

Ингэж л Энержи ресурс компани 2008 онд эхэлсэн ажлаа дахин үргэлжлүүлэх боломжтой  болжээ. Гэвч Засгийн газар 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 121 тоот тогтоол гаргаж, Энержи ресурс болон Энержи ресурс райл компаниудтай байгуулсан концессийн гэрээг цуцлах шийдвэр гаргасан байх юм. Эндээс тус тогтоолыг бүрэн эхээр нь үзнэ үү… Ингээд 2012 оны тавдугаар сарын 31-нд зурагдсан Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц барих, ашиглах, шилжүүлэх концессын гэрээг цуцлахыг Зам тээврийн сайд, Төрийн өмчийн хорооны дарга нарт даалгасан байгаа юм. Харин нэг, хоёрдугаар шатанд барих төмөр замын суурь бүтцийг барих төслийг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчтай хамтарсан тусгай зориулалтын компани байгуулах замаар хэрэгжүүлэхийг Монголын төмөр зам компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлд даалгажээ. Өөрөөр хэлбэл, 1800 километр төмөр замыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчаар хамтран бариулахаар болж Ухаахудаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын гэрээг цуцалсан байгаа юм. Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудаас гадна, сонирхсон бусад хөрөнгө оруулагчтай хэлэлцээр хийхээр тогтоолд тусгажээ. Ингэхдээ төслийг хамтран хэрэгжүүлэх бүтэц, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, нөхцөлийг тохирч, Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудын төмөр замын төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалтын зардлыг шинэ төмөр замын нэг, хоёрдугаар ээлжийг барих гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай тусгай зориулалтын компанид оруулж, хөрөнгө оруулалтыг тооцож, хувьцаа эзэмшүүлэх, эсвэл буцаан олгох талаар хэлэлцээ хийхийг  Зам тээврийн сайдад даалгасан байгаа юм. Мөн энэ тогтоолд Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг гүйцэтгэж байсан компаниудыг үргэлжлүүлэн ажиллах асуудлыг салбарын сайдад нь даалгажээ. Энэ дагуу Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлд баригдах төмөр замын төслийн хөрөнгө оруулалт, гүйцэтгэлийг хянаж, дүгнэн баталгаажуулалт хийх үүрэг бүхий ажлын хэсэг Эдийн засгийн хөгжлийн, Сангийн, Зам тээврийн сайд нарын 2013 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн хамтарсан тушаалаар байгуулагдсан байна. Энэ даруй төслийн хөрөнгө оруулалтыг дүгнэх ажлын хэсэг байгуулагдаж Энержи ресурс компани Ухаанхудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 2008-2012 он хүртэл төмөр замын төсөлд оруулсан 93 тэрбум 677 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хүлээн зөвшөөрөх боломжтой гэсэн дүгнэлтийг 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 26-нд гаргасан байна. Гэхдээ үүнийг тус компанид буцааж өгөлгүйгээр концессын гэрээг цуцласан байгаа юм. Шалтгаан нь уг компанийг шинэ төмөр зам төслийн 49 хувьд оруулах нөхцөл тавьсантай холбоотой гэдэг. Тодруулбал, Энержи ресурс, Энержи ресурс райл компаниудын төмөр замд оруулсан хөрөнгийг Шинэ төмөр зам тусгай зориулалтын компанид оруулж хувьцаа эзэмшүүлэх, эсвэл буцаан олгох нөхцөл тавьсан байгаа юм. Улмаар 2013 оны хоёрдугаар сарын 28-нд Шинэ төмөр зам тусгай зориулалтын компани байгуулж, 49 хувийг нь эзэмших гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг сонгон шалгаруулах тендер олон улсад нээлттэй зарлажээ.  Энэ тендерийн хураангуй жагсаалтад 10 компани тунаж үлдсэний нэг нь Энержи ресурс компани гэгдэж байлаа. Хэрэв тус компани шинэ төмөр замд хөрөнгө оруулна гэвэл хувьцаа эзэмшүүлнэ. Харин оруулахгүй гэвэл мөнгийг нь буцаан олгохоор төлөвлөсөн байсан гэсэн үг. Гэвч хэлэлцээр шийдэгдээгүй байсан учраас тус компанийн төмөр замд оруулсан хөрөнгийг буцаан олголгүй явж иржээ.

Улмаар Зам тээврийн яам, Төрийн өмчийн хороо, Монголын төмөр зам, Энержи ресурс компаниуд гэрээ байгуулснаар концессын гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд цуцалсан гэгддэг. Хэдийгээр тийм ч төмөр замын суурь бүтцийн гүйцэтгэгч компанийг хэвээр үлдээсэн байгаа юм. Тус чиглэлд баригдах 267 километр орчим төмөр замын суурь бүтцийг барих ажлын хүрээнд Энержи ресурс рейл компанийн Samsung C&T компанитай байгуулсан гэрээний эрх, үүргийг зохих журмын дагуу шилжүүлэн авч барилгын ерөнхий гүйцэтгэгчийг үргэлжлүүлэн ажиллуулах тухай Зам тээврийн сайд, Төрийн өмчийн хорооны даргын хамтарсан тушаал 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өдөр гаргасан учраас тэр юм. Энержи ресурс рейл болон Samsung C&T компанитай МТЗ-ТӨ-1322/02, ER-13-006 тоот Эрх, үүрэг шилжүүлэх гэрээг 2013 оны тавдугаар сарын 6-ны өдөр байгуулж байжээ. 
Samsung C&T гэрээ байгуулснаар Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлд баригдах төмөр замын барилгын ажлыг 2013 оны тавдугаар сарын 15-ны өдөр эхлүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барих барилгын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Самсунг Си эн Ти компни хэвээр үлдэж, энэ компанитай үргэлжлүүлэн ажиллах гэрээг Монголын төмөр зам компани үзэглэсэн байгаа юм. Ингэж л Монголын төмөр зам компани Солонгосын 
Samsung C&T компанитай хамтран ажиллаж, Ухаа худаг-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замыг үргэлжлүүлэх эхлэл тавигдсан юм. Энэ төмөр замын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Samsung C&T компани, туслан гүйцэтгэгчээр үндэсний 13 компани ажиллаж байжээ. Тэд өнгөрсөн хугацаанд газар шорооны ажлыг 90 хувьд хүргэсэн бол, нийт төсөл 50 хувьд хүрсэн тухай мэдэгдэж байлаа. Ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдвэл Ухаа худаг- Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр зам 2014 оны аравдугаар сард ашиглалтад орох боломжтой гэж гүйцэтгэгч компаниуд нь мэдэгдэж байсан тал бий. Гэхдээ төмөр замыг хугацаанд нь ашиглалтад оруулах нь санхүүжилтээс ихээхэн хамаарах байжээ. Энэ төсөлд Чингис бондоос 212 сая ам.доллар тухайн үед зарцуулсан байсан бөгөөд үлдэх 51 хувийг нь хэн гаргах нь тодорхойгүй ийм байдалтай байсан юм. Тэр үеийн Монголын төмөр зам компанийн дэд захирал П.Бат-Эрдэнэ: Төмөр замын ажлыг Монголын төмөр зам компани үргэлжлүүлсэн. Ингэхдээ Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын санхүүжилтэд өнгөрсөн хугацаанд Чингис бондоос 212 сая ам.доллар зарцуулсан байдаг. Үүгээр Samsung C&T компани барилгын ажлыг гүйцэтгэж, төмөр замын газар шорооны ажлыг 90 хувьд, нийт төслийг 50 хувьд хүргэсэн талаар бататган хэлдэг юм /энэ тухай түүний ярилцлагыг доор нийтэлсэн болно/. Удалгүй шинэчлэлийн Засгийн газар 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд Тавантолгойн арга хэмжээний тухай 268-р тогтоол гаргаж нэлээд удаан гацаанд байсан тавантолгойн тендерийг урагшлуулах шийдвэр гаргасан байдаг. Энэ дагуу тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компанийн хамтарсан консерциумыг шалгаруулсан байдаг. Засгийн газрын 268-р тогтоолд зааснаар тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдыг сонгон шалгаруулж, тэдний хөрөнгөөр Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 267 километр төмөр замыг барьж байгуулах ёстой  байлаа. Харин 30 жилийн дараа суурь бүтцийн 51 хувийг төрд шилжүүлэхээр Засгийн газрын тогтоолд тусгаж өгсөн байжээ. Гэтэл Монголын төмөр зам компани энэ төмөр замд өнгөрсөн хугацаанд чамгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Нэгэнтээ хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр барих бол, энэ төмөр замд Монгол Улсаас зарцуулсан хөрөнгийг буцаан авах ёстой нөхцөл байдал үүссэн нь нууц биш. Тэр үеийн Монгол Улсын Шадар сайд М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн хөрөнгө оруулагчтай хийх хэлэлцээрийг 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-нд албан ёсоор эхлүүлсэн байдаг. Анхан шатны мэдээлэл солилцох хэлэлцээр гурван долоо хоног үргэлжилж ойлголцолд хүрсэн учраас хоёр дахь шатны хэлэлцээрийг 2015 оны нэгдүгээр сарын 26-нд эхлүүлсэн талаар дээр дурдсан болно.

Гэвч энэ үеэр төмөр замтай холбоотой хэд хэдэн асуудал сөхөгджээ. Тухайлбал, Засгийн газар 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр 121-р тогтоол гаргаж, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Монголын төмөр зам компаниар бариулахаар болж, энэ тогтоол хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан юм. Өмнөх тогтоолоо хүчингүй болгоогүй байж, 2014 оны наймдугаар сарын 20-ны өдөр шинэчлэлийн засгийн газар 268-р тогтоол гаргаж Тавантолгой- Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг концессын гэрээний дагуу хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр барьж байгуулах шийдвэр гаргасан тухай асуудал сөхөгдсөн юм. Ийнхүү тухайн үед Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр зам дээр дээрх хоёр 121 болон 268-р тогтоолууд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байлаа. Үүний аль нэгийг хүчингүй болгох тухай асуудал хэлэлцээрийн үеэр сөхөгдсөн гэсэн үг юм. Тиймээс салбарын яам нь 2012 оны 121-р тогтоолыг хүчингүй болгох саналаа Засгийн газарт тавьсан аж. Өөрөөр хэлбэл, өмнөх тогтоолыг хүчингүй болгож, хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр уг төмөр замыг бариулна гэсэн тогтоол хэвээр үлдэх төлөвтэй байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн УИХ-ын дарга З.Энхболд: төмөр замын 51 хувийг төр эзэмших ёстой гэсэн байр суурийг нэгэн сайтад ярилцлага өгөхдөө илэрхийлсэн байгаа юм. Суурь бүтцийн 51 хувь нь төрийн мэдэлд байна, бүх хүнд нээлттэй, нэг тарифаар үйлчилнэ гэсэн хуультай учраас Тавантолгойн төмөр замыг Энержи ресурс, Сумитомо, Шинхуа энержи компанийн хослолд эзэмшүүлж болохгүй гэсэн утгатай байр суурь илэрхийлсэн байгаа юм. Харин тэр үеийн Монгол Улсын сайд, ажлын хэсгийн ахлагч М. Энхсайхан: Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн 267 киллометр төмөр замыг барихад 1 тэрбум 160 сая ам.доллар шаардлагатай. Үүний 51 хувийг төр өмчилбөл, 600 орчим сая ам.доллар гаргах хэрэгтэй болно. Энэ мөнгийг гаргах бололцоо манай улсад байхгүй учраас хуулийн бусад заалтыг ашиглаж, төмөр замаа хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр бариулж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувийг нь төр авах нь оновчтой гэж мэдэгдэж байсан юм /энэ тухай түүний ярилцлагыг доор нийтэлсэн болно/. Монголын төмөр замын тээврийн тухай хуулийн зургаадугаар зүйлд: Төмөр зам стратегийн чухал ач холбогдолтой учраас Монголын төр 51 хувийг нь өмчлөх ёстой гэж тусгажээ. Үүгээр явах гээд нэлээд хугацаа алдсан, хөрөнгө байхгүй учраас холбогдох хууль тогтоолд заасан өөр боломжийг сонгосон аж. Энэ нь хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр төмөр замаа барьж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувийг нь төрд шилжүүлэх хувилбар байжээ. Ийнхүү Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай шийдвэрлэх хэлэлцээр хийж байхад төрийн түшээд төмөр замын асуудал дээрээ нэгдсэн ойлголцолд хүрч чадахгүй дахиад л хоёр тал болчихсон тал бий. Улстөрчид өнгөрсөн хугацаанд энэ мэт нэгдсэн ойлголцолд хүрч чадаагүйн улмаас нэг тогтоолоос нөгөө тогтоолын хооронд төмөр зам удааширсан гашуун туршлага бидэнд бий. Тиймээс цаашид үүнийгээ нэг мөр болгохын тулд улстөрчид нэгдсэн ойлголцол хүрэхийн зэрэгцээ Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд үйлчилж байгаа тогтоолуудаа цэгцлэх шаардлага тулгарсан юм. Тодруулбал, Засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоол, 2014 онд 268-р тогтоол хоёулаа хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан учраас Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг хэн барихыг улам тодорхойгүй болгож байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 121-р тогтоолд зааснаар Монголын төмөр зам компани, 268-р тогтоолд зааснаар хөрөнгө оруулагчид барих ёстой мэт хоёрдмол ойлголтыг бий болгоод байсан юм. Тиймээс энэ хоёр тогтоолын аль нэгийг хүчингүй болгож, төмөр замаа хэн барихаа тодорхой болгох ёстой байлаа. Энержи ресурсийн тавих гэж байсан нарийн төмөр зам, Монгол Улсын Сайншанд руу татах гэж байсан өргөн төмөр замаас болоод багагүй талцал гарч тогтоол шийдвэрүүд хэдэнтээ өөрчлөгдсөн байдаг. Нэг тогтоолоос нөгөө тогтоолын хооронд төмөр замын ажил удааширч, өмнө нь хийгдсэн суурь бүтэц элэгдэл хорогдолд орж, гүйцэтгэлийн ажил бүрмөсөн зогсоод байсан цаг саяхан.

Харин У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын шийдвэрээр 2020 оны гуравдугаар сараас төмөр замын барилга угсралтын ажлыг дахин эхлүүлсэн юм. Ингэснээр Тавантолгой – Гашуунсухайт чиглэлд 208 километр төмөр замын газар шорооны ажил, мал амьтны гарц, гүүр, хоолойн ажлыг дуусгаж, эвдрэл гэмтлийг засжээ. Доод бүтцийн ажил 95 хувьд, хоолой 98 хувь, гүүр 37 хувь, дээд бүтцийн ажил 32 хувьтай үргэлжилж байгааг албаныхан хэлж байв. 2020 оныг 73 километр төмөр зам угсарч, 93 километр бетон дэр өрсөн үзүүлэлттэй үдсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын ажил 2022 оны долоодугаар сарын 1-нд дуусгах бөгөөд Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Баян-Овоо, Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрээр 240 километр үргэлжлэх юм. Уг төмөр зам ашиглалтад орсноор жилд 30 сая тонн нүүрс тээвэрлэж, тээвэрлэлтийн зардал одоогийнхоос 4 дахин буурч, тавантолгойн олборлолт 3 дахин нэмэгдэнэ гэж тооцоолжээ. Тэр хэрээр улсын төсөвт жилд 28 сая америк долларын татвар төлж, 25 жилийн хугацаанд 1 тэрбум америк доллар төвлөрүүлнэ гэж тооцоолж байгаа юм. Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгаас Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших Тавантолгой чиглэлд баригдаж буй төмөр замын барилгын ажил ч мөн хуваарийн дагуу тасралтгүй үргэлжилж байна. Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлд тавигдах 414 гаруй километр төмөр замын доод бүтцийн ажил дуусч, хоолойн ажил 97, зөрлөгийн барилга 73, өртөөний барилга 41 хувийн явцтай байгаа. Дээд бүтцийн 54 километр ажлыг Улаанбаатар төмөр зам, 16 орчим километрийг Зэвсэгт хүчний жанжин штаб гүйцэтгэсэн гэх мэдээлэл бий. Төмөр замын 27 байршилд тавих 2500 орчим метр гүүрийн ажлын явц 73 хувь, эрчим хүчний шугамын ажил 60 хувьд хүрсэн мэдээлэл ч байна. Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 30-ны дотор дээд бүтцийн барилга угсралтаа дуусгахаар төлөвлөгөө гаргаж ажилласан. Бүтээн байгуулалтад дотоодын 94 аж ахуйн нэгж, 6000 гаруй инженер, техникийн ажилчин, 2900 техник оролцож байгаа юм. Уг төмөр замын трассын дагуу аж ахуйн нэгжүүд уул уурхайн 37 ашиглалтын лиценз эзэмшдэг билээ. Мөн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлтэй холбох 22 километр төмөр замын суурь бүтцийн барилгын ажлын зөвшөөрлийг Тавантолгой төмөр зам компанид олгох шийдвэрийг Засгийн газрын 2020 оны есдүгээр сарын 23-ны өдөр гаргасан юм. Тухайн үед инженерийн нарийвчилсан зураг төсөл, байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ хийлгэж, ажлаа яаралтай эхлүүлэхийг холбогдох сайд нарт даалгасан байдаг. Шаардагдах хөрөнгийг зураг төслийн магадлал хийсэн дүнгээр Эрдэнэс Тавантолгой компани санхүүжүүлэх юм. Дээрх хоёр чиглэлийг холбосноор төмөр замын гол магистраль шугамтай шууд холбогдох юм.

П.Бат-Эрдэнэ: МТЗ компаниар төмөр зам бариулах шийдвэр хүчинтэй байгаа…

Засгийн газраас 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд гаргасан 268-р тогтоолын дагуу Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудын хамтарсан консерциум Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтцийг барьж, 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэх тухай асуудал яригдаж байлаа. Энэ төмөр замд манай улсаас зарцуулсан хөрөнгийг буцаан авах тухай давхар яригдаж байсан юм. Тиймээс манай улс өнгөрсөн хугацаанд энэ төмөр замд хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын ажил хэдэн хувьтай байгаа талаар тэр үеийн Монголын төмөр зам компанийн дэд захирал П.Бат-Эрдэнэтэй 2015 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдөр ярилцсан юм. 

-Ухаа худаг–Гашуунсухайт чиглэлийн 267 км төмөр замын төслийг танай компани 2013 оноос хойш хариуцаж ирсэн. Энэ төмөр замын ажил хэдэн хувьтай байна?

– Энэ  төмөр замыг барих тусгай зөвшөөрлийг Засгийн газрын 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдрийн 121-р тогтоолоор манай компанид олгосон. Энэ дагуу 2013 оны нэгдүгээр сард санхүүжилтийг нь шийдвэрлэсэн. Ингэхдээ энэ санхүүжилтийг чингис бондоос гаргахаар болсон. Нийтдээ 400 сая ам.доллар гаргахаас эхний ээлжинд 200 сая ам.долларыг Хөгжлийн банкаар дамжуулж олгосон. Цаг хугацааны хувьд 2013 оны тавдугаар сарын 6-нд барилгын гүйцэтгэгчтэй гэрээ үзэглэж, ажил эхэлсэн. Өнөөдрийн байдлаар газар шорооны ажил 90 гаруй хувьтай байна. Харин нийт төслөөр аваад үзвэл 50 орчим хувьтай явна. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд нэлээд онцлогтой барилгын ажлууд хийгдэж байгаа. Тухайлбал, Өмнөговь аймгийн Умдайн голын сайр дээгүүр 435 метрийн  урттай гүүрийн тулгуур барисан.  Дээр нь хоёр газар бутламал чулуун дайрганы үйлдвэр байгуулсан. Мөн төмөр бетон дэрний үйлдвэрийн барилгын ажлууд хийгдсэн. Тоног төхөөрөмж нь ороод ирчихсэн, хараахан угсрагдаагүй байна. Царигийн асуудалтай холбогдуулаад төмөр бетонон дэрний хэвээ солих тухай яригдаж байгаа.

– Энэ төмөр замын барилгын ажил 50 хувьтай яваа гэлээ. Үүнд хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт зарцуулав?

-2015 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдрийн байдлаар 212 сая ам.доллар зарцуулчихаад байна.

-Тавантолгойн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 268-р тогтоолд зааснаар хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг барьж, 30 жилийн дараа улсад 51 хувийг нь эргүүлж өгнө. Тиймээс энэ төмөр замд оруулсан 280 сая ам.доллараа манай улс хөрөнгө оруулагчдаас авна гэсэн асуудал яригдаж байна. Гэтэл танайх 212 сая ам.доллар гэлээ. Энэ хоёр тоо яагаад зөрөөд байгаа юм бол?

-Би түрүүн 212 сая ам.доллар гэсэн шүү дээ. Энэ бол чингис бондоос гаргасан мөнгө байгаа юм. Үлдсэн 60 сая ам.доллар нь энэ төслийг өмнө гүйцэтгэж байсан Энержи ресурс компанитай хамаатай. Тус компани манайд тусгай зөвшөөрөл өгөх хүртэл 2008-2012 онд энэ төмөр замд 60 сая ам.доллар зарцуулсан. Үүнийг оролцуулаад Ухаахудаг –Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд 280 сая ам.доллар зарцуулчихаад байгаа юм.

– Энэ 60 сая ам.долларыг Энержи ресурс компанид өнгөрсөн хугацаанд өгөөгүй юм шиг дүр зураг сая харагдлаа?

-Үүнийг өгөөгүй байсан. Яагаад өгөөгүй вэ гэхээр Энержи ресурс компанийн гаргасан хөрөнгийг хувьцаанд хөрвүүлэх, эсвэл буцааж өгөх гэсэн тогтоолтой юм. 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд гаргасан 121-р тогтоол гэсэн үг. Аль нэгээр нь явъя гэхээр хэлэлцээр дуусаагүй байсан. Төмөр замын бодлогын нэг, хоёрдугаар шатанд 1800 киллометр төмөр зам барих ёстой. Энэ төмөр замын нэг хэсэг нь Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам юм. Үүнээс гадна, монгол улсын зүүн нутгаар төмөр зам барина. Эдгээр нь нийлээд нэг том төсөл. Том төсөлд хөрөнгө оруулагчаар буюу хувь эзэмшигчээр орох боломж Энержи ресурс компанид байсан. Одоо ч байгаа. Энэ хэлэлцээр дуусаагүй учраас тус компани хувь эзэмших үү, мөнгөө авах уу гэдэг нь эцэслэгдээгүй гэсэн үг.

-Одоогоор төмөр замд 280 сая ам.доллар зарцуулсан гэж байна. Үүнийг байж болох зардлаас давсан гэж үзэх хүмүүс байна?

– Энэ бол өндөр тоо биш. Өнөөдөр олон улсад нэг киллометр төмөр замыг 1-2 сая ам.доллараар баридаг гэж яридаг хүмүүс бий. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд нэг киллометр төмөр замыг төчнөөн төгрөгөөр барина гэж цээжээр хэлэх бололцоогүй. Төмөр замыг авто замтай харьцуулахад тэс өөр. Манай хэллэгээр төмөр зам хэвгий, өгсүүр, уруу, тахир, тойруу байдаг. Ер нь төмөр замыг аль болох шулуун, өгсүүр, тойруу багатай барих шаардлагатай байдаг. 1 километр төмөр замын газар шорооны ажил, 10 километр авто замын газар шорооны ажилтай тэнцдэг. Төмөр замын газар шорооны ажил маш өндөр өртөгтэй байдаг. Тухайлбал, хятадууд Зүүн хатавч гэдэг газар төмөр зам барьж байна. Километрийг нь 2.5-3 сая ам.доллараар барьж байх жишээтэй. Манай зардал энэ хавьцаа байгаа. Суурь бүтцийн хувьд ийм өртөгтэй. Дээрээс нь хөдлөх бүрэлдэхүүн нэмэгдэх ёстой. Тэгэхээр энэ бол өндөр тоо гэж хэлэх боломжгүй. Ер нь зургаараа, төсвөөрөө мөнгө нь тодорхойлогдоод явдаг зүйл.

– Хэрэв 280 сая ам.доллараа буцаагаад авлаа гэхэд, үүний 60 сая ам.долларыг Энержи ресурс компанид өгөх тухай асуудал яригдах уу?

– Үүнийг бэлэн бусаар авсан учраас, бэлэн мөнгөөр өгнө гэсэн ойлголт байхгүй. Засгийн газрын 2014 оны 268-р тогтоолоор тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулаад байгаа. Шалгарсан консерциумд Энержи ресурс компани багтсан. Мэдээж бэлэн мөнгө олгохгүй. Энэ мөнгө тэр төсөлдөө тооцогдоод, хэрхэн зохицуулагдах нь хэлэлцээрийн шатанд тодорхой болно. Хэлэлцээрийг Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан ахлаад явж байгаа. Тиймээс энэ хэлэлцээртэй холбоотой асуудлыг ажлын хэсгээс лавлах нь зүйтэй. Манай компанийн хувьд мэдээж гаргасан мөнгөө буцааж авах ёстой. Тэгэх талаараа ажиллаж байгаа.

-Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Шинхуа энержи компани өнгөрсөн баасан гаригт Монголын төмөр зам компани дээр ажилласан гэсэн. Ямар асуудал яригдсан юм бол?

– Хөрөнгө оруулахаар санал ирүүлсэн компаниудтай ажиллаж байна. Төсөл хэрэгжүүлж байсны хувьд түрүүний ярьсан 280 сая ам.долларыг хаанаас босгосон. Үүгээр юу хийсэн. Төмөр замын явц болон технологитой холбоотой материалуудыг танилцуулах зэргээр ажиллаад явж байна. Харин компанийн бусад нууцтай холбоотой зүйлийг гаргаж өгөхгүй гэсэн зүйл болсон. Манай компани хэдийгээр төрийн өмчийнх ч гэсэн, бизнесийн үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага. Улаанбаатар төмөр замтай холбоотой зүйлүүдээ гаргаж өгөхгүй шүү гэсэн. Түүнээс айхтар ноцтой зүйл болоогүй.

-Засгийн газраас өнгөрсөн онд гаргасан 268-р тогтоолоор хөрөнгө оруулагчид энэ төмөр замыг өөрсдийн хөрөнгөөр барьж, 30 жилийн дараа 51 хувийг нь төрд эргүүлэн өгөх ёстой. Гэтэл засгийн газрын 2012 онд гаргасан 121-р тогтоолоор танай компани энэ төслийг хэрэгжүүлж байгаа. Энэ төмөр зам дээр өнөөдөр хоёр хүчин төгөлдөр тогтоол үйлчлээд байгаа юм биш үү?

-Засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоол өнөөдрийг хүртэл цуцлагдаагүй байна. Гэтэл 2014 онд засгийн газрын 268-р тогтоол гарчихсан. Хэлэлцээр хийгдээд байдаг. Гэтэл хоёр төрлийн, хоёр ойлголт төрүүлсэн зүйл байхаар төсөлд сөрөг нөлөөтэй л дээ. Цаг хугацаа алдах зүйл гарч ирж магадгүй. Уг нь төслийг цаг хугацаатай уралдаж хийх ёстой шүү дээ. Нүүрсээ хямд өртгөөр зөөх, байгаль орчинд ээлтэй байдлаар тээвэрлэх төмөр зам манайд хэрэгтэй байна.

М.Энхсайхан: Төмөр замын 51 хувийг төр өмчилнө гэвэл түүндээ таарах хөрөнгийг гаргах хэрэгтэй болно…

Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчидтай хийх хоёр дахь шатны шийдвэрлэх хэлэлцээр явагдаж байхад УИХ-ын дарга Тавантолгой-Гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын тодорхой хувь төрийн мэдэлд байх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байдаг. Үүнтэй холбогдуулан ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхсайханаас 2015 оны хоёрдугаар сарын 1-нд сэтгүүлчид дараах тайлбарыг авсан юм.

-Тавантолгой-гашуун сухайт чиглэлийн төмөр замын тодорхой хувь төрийн мэдэлд байх ёстой гэсэн асуудал яригдах боллоо?

-2010 оноос хойш тав дахь жилдээ явж байгаа уралдаант шалгаруулалт шүү дээ.  Шалгаруулаад  хэлэлцээр хийж явж байна. Энэ хооронд монголчууд бид төмөр зам дээр хангалттай улстөржсөн. Өргөн, нарийн төмөр зам гээд. Төр 51 хувийг нь заавал өмчилсөн байх ёстой гэсэн зөндөө юм яригдсан. Гэхдээ тавантолгой төслийг урагш нь явуулахын тулд бид хуулиа л мөрдөх хэрэгтэй. Монголын төмөр замын тээврийн тухай хуулийн 6-р зүйл гэж бий. Энд төмөр зам бол стратегийн чухал ач холбогдолтой, монголын төр 51 хувийг нь өмчлөх ёстой гэж тусгасан. Гэхдээ энэ үйл ажиллагааг хийж чадахгүй бол, дараа энэ нөхцлийг биелүүлэх нөхцөлтэйгөөр тодорхой хугацаанд барьж байгуулаад, ашигласны үндсэн дээр төрд 51 хувийг нь шилжүүлэх бололцоотой ийм заалт хуульд бий. Үүнээс гадна, УИХ-ын 32-р  тогтоолд төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн зарчмаар, дараа төмөр замын бүтцийг төрд шилжүүлэх нөхцөлтэйгөөр барьж, ашиглаж болно гэсэн заалтууд байгаа байхгүй юу. Бид 51 хувиа тойрч дэндүү их улстөржиж байна. Тиймээс хуулийн олон гарц байгааг харахгүй, зөвхөн нэг гарцтай юм шиг буруу харж байгаа байдал байгаа юм. Тэгэхээр энэ ойлголтоо манай улстөрчид жигдлэх хэрэгтэй.

-2012 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд гарсан 121-р тогтоолын дагуу Монголын төмөр зам компани Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барьж байгаа. Гэтэл энэ тогтоолыг хүчингүй болгоогүй байж, 2014 оны наймдугаар сарын 20-нд засгийн газар 268-р тогтоол гаргаж, энэ төмөр замыг хөрөнгө оруулагчид өөрийн хөрөнгөөр барина. Харин төмөр зам ашиглалтад орсноос хойш гучин жилийн дараа 51 хувийг төрийн мэдэлд үнэ төлбөргүй шилжүүлэхээр тусгасан. Энэ хоёр  тогтоол хоорондоо зөрчилдөөд байгаа юм биш үү?

-Нэг юмыг их сайн ойлгох ёстой. Төмөр замын  бүтээн байгуулалт хийнэ гэдэг бол асар их мөнгө шаарддаг. Хэрэв монголын төр өөрөө 51 хувийг нь өмчилнө гээд зүтгэвэл, хөрөнгө оруулагчид 51 хувьдаа таарсан хөрөнгөө гарга гэж хэлнэ. Тэгэхээр тийм чадамж монголын төрд байхгүй. Тиймээс Төмөр замын  тээврийн тухай хуулийн 6-р зүйл дэх хувийн хэвшлийг дайчилж, тодорхой хугацааны дараа 51 хувиа авах нөхцөлтэйгөөр хөрөнгө оруулалт татаж, барьж, ашиглаж болно гэсэн заалтыг хэрэглэж, урагшаа явах шаардлага байгаа. Хэрэв өөрөө хөрөнгөө гаргачихдаг, мөнгөтэй улс байсан бол, ийм асуудал хөндөгдөж ярихгүй шүү дээ. Тийм учраас нэгэнт яваад ирсэн, алдсан, чадаагүй зүйлтэйгээ зууралдаад байх биш. Хуульд байгаа өөр заалтыг ашиглаж ажиллах хэрэгтэй.

-Тэгэхээр засгийн газрын 2012 оны 121-р тогтоолыг хүчингүй болгох ёстой гэсэн үг үү?

-Туршаад яваад ирсэн ч, үр дүнгээ өгөөгүй. Тиймээс эдийн засгийг эрчимжүүлэх УИХ-ын 34-р тогтоол өнгөрсөн онд гаргаж, энэ асуудлууд цаашаа явж байгаа байхгүй юу?

-Хэлэлцээр ямар шатанд явна?

-Хэлэлцээр харьцангуй гайгуй байгаа. Хамгийн гол нь манай улстөрчид нөгөө харддаг, сэрддэг, олон түмнийг татаж оруулдаг ийм байдлаар энэ төслийг хагалаад хаячихгүй бол, энэ төсөл явах учиртай. Монголоос олигтой, дорвитой мэдээлэл гадагшаа цацагдахгүй олон жил болж байна. Мөн манай эдийн засаг өнөөдөр хүнд байдалтай байгаа. Гадаад, дотоод талаасаа энэ төсөл урагшаа явах ёстой. Улстөрчдийг нэгдмэл ойлголтод хурдан хүрээсэй гэж бодож байна.

-Санал нэгдэхгүй байгаа ямар асуудал байгаа вэ?

-Сая миний хэлсэн асуудал. Тухайлбал төмөр замын өмчлөлийн 51 хувиийн талаар улстөрчид зөндөө ярисан. Гэхдээ 51 хувийнхаа хөрөнгийг гаргаж чадахгүй. Ийм байдалтай яваад бүтээгээгүй. Одоо хуульд байгаа өөр нэг арга нь төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр дараа 51 хувийг нь төрд шилжүүлэх нөхцөлтэйгөөр хийж болох. Энэ хувилбарыг ажиллуулах гэхээр, маргаан дэгдээх нь хууль бус, ёс бус болж байгаа юм.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд яг хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа юм?

-Тавантолгой–Гашуунсухайт чиглэлийн 270 киллометр төмөр зам барихад, 1 тэрбум 160 сая ам.доллар хэрэгтэй гэж консерциум техник эдийн засгийн тооцондоо тусгасан байгаа. Хэрэв 51 хувийг төр өмчилнө гэвэл, 600 орчим сая ам.доллар гаргах хэрэгтэй болно шүү дээ. Энэ нь бидний яваад ирсэн гашуун зам, алдсан зам. Тиймээс шинэ маягаар ажиллах гээд байна шүү дээ. Энэ дээр улстөрчид нэг хэлтэй байх хэрэгтэй.

– Тавантолгойн хэлэлцээр хийгдэж байхад, УИХ-аас Засгийн газарт нөлөөлөх ч юм уу, шахах ч юм уу тийм зүйл байна уу?

-Том зүйл харахгүй байгаа ч, улстөрчдийн ойлголтыг будилуулах гэсэн үйлдлүүд гарч байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчид 500 сая ам.доллар өгөхөө болисон гэсэн мэдээлэл гараад байна?

– Монгол улсын засгийн газар консерциумаас тодорхой хэмжээний мөнгийг гаргуулж авах нь зүйтэй гэж дотроо бодож байгаа. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд их хэмжээний мөнгө хийчихсэн байгаа. Тэр мөнгөө буцаагаад гаргуулж авмаар байна. Энэ бол ойролцоогоор 230 сая ам.долларын тухай асуудал. Дээр нь бид Чалко компаниас багагүй мөнгө зээлсэн. Энэ зээлээс 133 сая ам.доллар төлөх дутуу байна. Үүнийг хөрөнгө оруулагчид үүрэх боломжтой гэсэн зарчмаар хэлэлцээр хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, 230  сая ам.доллар дээр 133 сая ам.доллар гэхээр үндсэндээ монголын тал эерэг баланстай гарна гэсэн үг. Дээр нь санхүүгийн байдал хүнд байгаа. Манай эдийн засгийн байдал хүнд байгаа учраас урьдчилгаа мөнгө авна гэсэн бодолтой байгаа. Консерциум 150 сая ам.долларын урьдчилгаа өгөхөд бэлэн байгаа ч, бидэнд өгөх ашгаасаа дараа нөхөн авах нөхцөл тавьж байгаа. Ингээд бодохоор ойрын хугацаанд санхүүгийн олон асуудал шийдэж болох байхгүй юу. Ер нь тавантолгой төслийг тойроод таваас зургаан жил талцахдаа, улсын нуруун дээр 700-800 сая ам.долларын өр үүсгэсэн. Ийм л байдлаас болоод манай санхүүгийн байдал доройтсон, банкуудын байдал хүндэрчихсэн байна. Тиймээс алдаагаа зөв харж, дундуур нь гарч ирэх. Мэдээж консерциумтай хэлэлцээр хийхдээ, улсынхаа эрх ашгийг яаж суулгаж, зөв авч явах уу гэдгээ бодох ёстой.

-Шэнхуа компани Монголын Төмөр зам компани дээр ажилласан гэсэн. Ямар асуудал яригдсан юм бол?

-Монголын төмөр зам компани Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд яаж ажилласан. Ямар хөрөнгө оруулалт хийсэн. Ямар гэрээтэй явж ирсэн гэдгээ хөрөнгө оруулагч нар үзүүлэх ёстой. Монголын төмөр зам компаниас өгсөн мэдээллээр нийт материалын хэмжээ 17 мянган хуудас. Үүнийг скайнердах юм уу, дижитал хэлбэрт оруулах нь зүйтэй биш. Тиймээс олон улсын практикаар датарүүм ажилуулдаг. Энэ датарүүм дээр хятадын хөлсөлж авсан компанийнхан ирж сууж байгаа байхгүй юу. Гэтэл компанийн байрыг гаднынхан хүрч ирээд эзэлчихсэн юм шиг буруу, зөрүү мэдээлэл гарсан. Уг нь датарүүм нь дэлхийн стандарт байхгүй юу.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг Шинхуа эзэмшвэл ямар эрсдэл гарах вэ?
– Шинхуа компани төмөр зам эзэмших гээд байгаа асуудал ерөөсөө байхгүй. Харин консерциум эзэмших юм. Үйлдвэрлэл, тээвэрлэлт, борлуулалтыг Шинхуа, Сумитомо, Эм Эм Си-ийн хамтарсан консерциум хариуцна.

-Сумитомо борлуулалтанд оролцож тавантолгойн бүтээгдэхүүнийг хил давуулаад зөөхөөр нүүрсний өртөг өндөр болох юм биш үү?

– Өнөөдрийг хүртэл тавантолгой болон уул уурхайн компаниуд хятадын хамгийн хямдхан зах зээлд гарч байсан. Манай нүүрсийг хятадын хойд хэсэг дээр байгаа компаниуд аваад, өөрийнхөө нүүрстэй холиод үнэ хүргэж цааш нь зардаг байхгүй юу. Тэгэхээр бид өөрсдөө гарах хэрэгтэй биз дээ. Бид өөрсдийнхөө нэрээр өндөр үнэтэй зах зээл рүү гарах хэрэгтэй биз дээ. Өндөр үнэтэй зах зээл рүү нь хүрэх гэхээр хамгийн гол нь тээврийн асуудал байгаа юм. Энэ нь зөвхөн Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлд 270 киллометр төмөр зам барих тухай асуудал биш. Хятадын нутгаар тээвэрлэж, өндөр үнэ хүрэх зах зээлд очих ёстой. Энэ  тээвэрлэлт дээр Шинхуа компанийн үүрэг оролцоо маш их. Харин японы том гангийн үйлдвэрүүдэд, үнэтэй зах зээлд кокжсих нүүрсээ нийлүүлэхэд Сумитомо компанийн үүрэг оролцоо маш их. Сумитомо бүтээгдэхүүний 20-30 хувийг баталгаа гаргаж аваад, японы гангийн үйлдвэрүүдэд хүргэж өгнө гэдэг бол, тэр хэмжээгээр бидний үнэ цэнийг өндөрт өргөж өгнө. Мөн Сумитомо компани энэ төслөөс эцсийн бүтээгдэхүүн авч борлуулна гэж хэлж байгаа нь, өөрөө энэ төсөлд бусад банкуудаас мөнгө босгох бололцоог нээж өгч байгаа байхгүй юу.

– УИХ-ын зарим гишүүдийн зүгээс 30 жилийн хугацаа хэтэрхий урт байна. Энэ хугацааг наашлуулж болохгүй гэсэн зүйл ярьж байгаа?

-30 жил бол олон улсад байдаг практик. Бид яагаад хугацаа өгч байгаа юм гэхээр, нэгдүгээрт манай төрийн өмчийг мөнхийн авахгүй гэдгийг хэлж байгаа. Хоёрдугаарт хийсэн хөрөнгө оруулалтаа 30 жил дотор нөхөх юм. Харин татвараа авна, хяналтаа тавина. Ер нь 30 жил гэдэг дэлхийн практик. Энэ хугацааг багасгаж болно. Хэрэв багасгавал энэ хугацаанд амжихгүй гээд хөрөнгө оруулагчид төслөөс татгалзах асуудал бас үүсдэг.

-1072 хувьцааны ашгийг монголчууд хэзээ хүртэх бол. Хүлээлт үүсчихээд байна?

-УИХ-ын шийдвэрээр Эрдэнэс-тавантолгой компанийн 20 хувийг иргэдэд хувьцаа болгож өгсөн. Хэрэв бидний хэлэлцээ сайн яваад, энэ төсөл амжилттай болвол, 1072 ширхэг хувьцааг амилуулах санхүүгийн боломж бий болно. 1072 ширхэг хувьцааг амилуулах асуудалд УИХ болон Засгийн газар хамтарч байж шийдлээ олно. Хэрэв энэ төсөл амжилттай явбал, эх үүсвэр нь байгаа гэж хэлэх байна.

– Монголиан майнинг корпорацийн 45 хувь нь монголын эзэмшлийнх. Бусад нь гадаадын мэдлийн компани гэсэн ийм яриа гараад байгаа?

– Монголиан майнинг корпораци хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй, нээлттэй компани. Энэ корпорацийн 60-аад хувийг монголын үндэсний компаниуд эзэмшдэг.

– Монголиан майнинг корпораци их хэмжээний өртэй гэж яригдаад байна?

-Уул уурхайн бизнес заавал банкны зээлээр явдаг ажил. Хүн өөрийнхөө жижигхэн бизнесийг халааснаасаа мөнгө гаргаад хийж болно. Асар том төслүүд бол заавал зээлээр явдаг. Энэ нь мега төслийн онцлог юм. Тиймээс Сумитомо, Шинхуа, Монголиан майнинг корпораци бүгдээрээ банкнаас зээлтэй. Тэр зээлийг монгол ухаанаараа муу өр гэж уншаад байвал буруудна.

-Консерциумд багтсан гурван компанийн оролцоо нь ямар байх вэ?

-Энержи ресурс бол төслийн компани. Энержи ресурс компанийн дээд талд Монголиан майнинг корпораци буюу MMC бий. 60 хувийг нь манай үндэсний компаниуд эзэмшдэг Монголиан майнинг корпораци 51 хувийн хяналтын багцыг барих юм. Харин 49 хувийг хятадын Шинхуа барина. Дараа нь Энежри ресурс төслийн компани японы Сумитомотой 70/30 харьцаатай борлуулалтын компани байгуулах юм. Дараа нь төмөр замаа хариуцсан компани мөн тусад нь байгуулах юм. Өөрөөр хэлбэл, том үйлдвэрлэл, том тээвэрлэлт, том борлуулалт гээд бүгд бие даасан компаниудаар зохион байгуулагдана.

–Далайн тээвэр хамгийн хямд өртөгтэй-

Нүүрсний худалдаа авто, төмөр, усан замын гэсэн гурван тээврийн хэрэгслээр явдаг. Эдгээрээс хамгийн их хувийг далайн тээвэр эзэлдэг байна. Далайн тээврийн үнэ хамгийн бага байдаг учраас тэр. Ер нь хамгийн хямд өртөгтэйд усан тээвэр ордог бол, хамгийн өндөр өртөгтэйд авто зам ордог байна. Тавантолгой-Гашуунсухайт хүртэл 240 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд доод тал нь 18 ам.долларын зардал гардаг болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл Австралиас Хятадын Шэнжингийн боомт хүртэл 7000 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 18 долларын зардал гардаг байх жишээтэй. Тэгвэл далайн тээвэр төмөр замын тээврийн зардлаас 40 хувиар доогуур байдаг гэх судалгаа бий. Эндээс авто, төмөр, усан тээврийн зардал асар их зөрүүтэй болох нь харагдаж байгаа юм. Хэрэв,усан онгоцны багтаамж өндөр байвал, нэг тонн нүүрсний тээврийн зардал дээр дурдсанаас ч бага тусна. Усан онгоцны боомт хотуудад 172 мянган тоннын хүчин чадалтай Кейпсайз, 74 мянган тонн хүчин чадалтай Панамакс, 52 мянган тоннын хүчин чадалтай Супрамакс, 28 мянган тонны хүчин чадалтай Хэндисайз гэсэн онгоцнууд усан замаар нүүрс тээвэрлэх нь элбэг. Усан онгоцны багтаамж нэмэгдэх тусам далайгаар тээвэрлэх ачааны үнэ нь буурдаг байна. Тухайлбал, хамгийн бага багтаамжтай Хэндисайз онгоцоор зургаан удаа нүүрс тээвэрлэж байснаас, хамгийн том багтаамжтай Кейпсайз онгоцоор нэг удаа нүүрс тээвэрлэх нь хамаагүй ашигтай. Олон дахиж явах тээврийн зардалаа хэмнэнэ шүү дээ. Тиймээс өндөр багтаамжтай усан онгоцоор нүүрс тээвэрлэх нь хамгийн бага зардалтайд тооцогддог юм. Усан онгоцны багтаамжаас хамаарч далайн тээврийн ханш тогтдог гэсэн үг. Гэхдээ ямар бүтээгдэхүүн тээвэрлэхээс хамаарч үнэ нь хэлбэлздэг байх юм. Тухайлбал, нүүрс, төмрийн хүдэр, ган, цемент, улаан буудай зэрэг нурмаг ачааны үнэ тарифын Baltic dry index гэж бий. Зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, тээврийн ачаалал, далайн шуурга зэргээс шалтгаалж үнийн индекс гарч, үүнийгээ дагаад тариф нь хэлбэлзэж байдаг. Манай улс дотоодод авто болон төмөр замаар, цаашлаад хоёр хөршийн төмөр замаар далайд гарч гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх зорилго өвөртөлсөөр ирсэн. Тиймээс бүс нутгийн улсуудын далайн боомтод саадгүй хүрэх, таатай нөхцөлөөр ашиглах талаар өнгөрсөн хугацаанд яриа хэлэлцээ өрнүүлж, бүтээгдэхүүнээ далайгаар тээвэрлэж гуравдагч зах зээлд нийлүүлэх гарцыг хайсаар байгаа билээ. Энэ ч үүднээс манай улс далайд гарцгүй улсуудын далбаагаа мандуулах эрхийг хүлээн зөвшөөрөх тухай 1921 оны Барселоны тунхаглал, НҮБ-ын Их далайн тухай 1958 оны конвенц, Олон улсын далайн байгууллагын тухай 1948 оны конвенц, Далайд гарцгүй орнуудын дамжин өнгөрөх худалдааны тухай 1965 оны конвенц, Далайн эрх зүйн тухай 1982 оны конвенц, Дэлхийн худалдааны байгууллагын Худалдааг хөнгөвчлөх тухай 2013 оны Балигийн хэлэлцээрт тус тус нэгдэж, 1996 онд Олон улсын далайн байгууллагын гишүүнээр элсэн, улмаар 1991 онд Далай ашиглах тухай хууль баталж байжээ. Улмаар 2003 оноос төрийн далбаа ашиглах усан онгоц бүртгэж эхэлсэн байна. Монголын хөлөг онгоцны бүртгэлд бүртгүүлэх тухай албан ёсны хүсэлтийг Монгол-Сингапурын хамтарсан компани хүлээн авдаг байна. Ингэхдээ зэвсэгт хүчин, тэнгисийн цэрэг бус, зөвхөн худалдааны хөлөг онгоц бүртгэдэг гэнэ. Тус компани хөлөг онгоцны өмнөх бүртгэлийн талаарх мэдээлэл, чанар, ангилал, багийн бүрэлдэхүүн болон шаардлагатай бусад мэдээллийг судалж зургаан сарын хугацаатай гэрчилгээ олгодог бөгөөд дахин хүсэлт гаргасан тохиолдолд нэг жилээр сунгадаг байна. 2019 оны судалгаагаар өнгөрсөн хугацаанд 3500 гаруй хөлөг онгоц бүртгэснээс 358 нь идэвхтэй ажиллаж байгаа юм. Монгол Улсын далайн захиргааны газрын мэдээлснээр, идэвхтэй ажиллаж буй хөлөг онгоцнуудаас Сингапурт 107, Малайзад 58, Хонконгод 31, Панамд 24, Белизд 14, БНИУ-д 13, Японд 13, Маршаллын Арлуудын Улсад 12, БНСВУ-д 11, БНХАУ-д 10, бусад оронд 64 байдаг байна. Монгол Улсын хөлөг онгоцны бүртгэлийн орлогоос Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Сингапур дахь Монголын хөлөг онгоцны бүртгэл компани үйл ажиллагааны зардлыг санхүүжүүлдэг бөгөөд Сангийн сайдын баталсан төлөвлөгөөний дагуу улсын төсөвт тодорхой орлого төвлөрүүлдэг байна. Энэхүү орлогоос Олон улсын далайн байгууллагын гишүүнчлэлийн татвар мөн төлдөг байна.

-Далайн 7, төмөр замын 5 боомтоор экспорт хийх гарцтай болов-

Ер нь боомтоо сонгохдоо хүчин чадлыг нь харах хэрэгтэй аж. Манай улс тавантолгойгоос жилд 30 сая тонн нүүрс экспортолно гэж төлөвлөж буй. Үүгээр тооцвол хүчин чадлын хувьд манай улсад хамгийн тохиромжтой дөт боомтод Хятадын Жинжоу, Чинхуанда, Цинтанган, Тяньжин, Тинтанга, Хунхуа тооцогдож байлаа. Эдгээр боомтуудын хүчин чадал нүүрс тээвэрлэхэд хангалттай хүрэлцэхээс гадна, манайд илүү ойр бөгөөд хятадын гангийн үйлдвэрүүдэд саадгүй хүрч, цаашлаад далай руу гарч гуравдагч зах зээлд хүрэх бололцоотой гарц учраас тэр юм. Гэхдээ эдгээрээс зөвхөн Тяньжин боомтоор дамжиж далайд гарах эрхтэй байсан юм. БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах, буцах, дамжин өнгөрөх тээврийн тухай хэлэлцээрийг хоёр улс 1991 онд анх байгуулсан бөгөөд Тяньжин боомтыг зөвхөн ашиглаж, олон улсын худалдаа хийх эрхтэй байсан учраас тэр. БНХАУ-ын дарга Си Жинпин манай улсад 2014 онд айлчлах үеэр 20 гаруй баримт бичигт гарын үсэг зурснаас 4 нь төмөр замтай холбоотой байсан юм. Зам тээврийн хөгжлийн яам дээрх 4 баримт бичигт гарын үсэг зурснаар Хятадын зүүн хойд болон хойд нутгуудын боомтуудаар далайд гарах шинэ гарцууд нэмэгдсэн гэж ойлгож болно. Манай улс далайд гарцгүй орон. Тиймээс БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах, буцах, дамжин өнгөрөх тээврийн тухай хэлэлцээрийг хоёр улс 1991 онд байгуулж байжээ. Энэ хэлэлцээрээр БНХАУ-ын Тяньжин боомтыг ашиглаж гуравдагч оронтой худалдаа хийх эрхтэй болсон юм. Тэгвэл БНХАУ-ын дарга Си ЗиньПин манай улсад 2014 онд айлчлах үеэр энэ хэлэлцээрийг шинэчлэн баталсан юм. Ингэснээр, Дандон, Базиан, Жинжоу, Инкоу, Чинхандоу, Хумхуа гэсэн зургаан боомтыг шинээр ашиглаж, урд хөршийн нутгаар дамжин далайд гарах гарцаа нэмэгдүүлсэн юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Далайн захиргаа болон БНХАУ-ын Лиаонин мужийн Жинжоу далайн боомтын захиргааны хооронд хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг 2016 онд байгуулж, Жинжоу далайн боомтыг Монгол Улсын идэвхитэй ашигладаг далайн гарцуудын нэг болгох зорилгоор тус боомтод албан ёсны төлөөлөгчийн газраа нээн ажиллуулж байгаа юм. Дээрх зургаан боомт дээр өмнө нь ашиглаж байсан Тяньжин боомтыг оруулж тооцвол манай улс хятадын нутгаар дамжин 7 боомтоор далайд гарах гарцтай болсон гэсэн үг. Манай улс бараа бүтээгдэхүүнээ эдгээр боомтуудад хүргэж, гуравдагч зах зээлд экспортлохын тулд хятадын нутгаар төмөр замын тээвэр хийх ёстой. Тиймээс боомт хүртэлх транзит тээврийнхээ асуудлыг давхар шийдвэрлэж, Төмөр замын дамжин өнгөрөх тээврийн хамтын ажиллагааны Засгийн газар хоорондын гэрээ шинээр мөн байгуулсан юм. Ингэснээр хятадын төмөр замаар далайн боомт хүртэл бүтээгдэхүүн тээвэрлэхдээ төмөр замын тээврийн тарифын хөнгөлөлт авахаар болсон юм. Тухайлбал, хятадын төмөр замаар нэг тонн ачаа тээвэрлэхэд километр тутамд 3.5 центийн төлбөр авдаг байсныг хөнгөлүүлсэн юм. Хэдэн хувиар хөнгөлснийг нийтэд зарлах боломжгүй. Ямар ч байсан манай уул уурхайн бүтээгдэхүүн далайн боомтод өрсөлдөх чадвартай хүрэх бололцоо нээгдсэн учраас чухал ач холбогдолтой гэрээ болсон гэж тус салбарынхан мэдэгдэж байлаа. Тэгвэл Хятадын төмөр замаар нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд 0.015 ам.долларын зардал гардаг гэх мэдээлэл байна. Өөрөөр хэлбэл, хятадын нутгаар 100 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1.5 долларын зардал гардаг болсон гэсэн үг.

Ийнхүү Хятадын нутаг дэвсгэрээр бүтээгдэхүүн тээвэрлэхдээ төмөр замын тээврийн тарифын хөнгөлөлт авахаар болсон юм. Мөн манай улс экспортын бараа бүтээгдэхүүнээ эдгээр боомтууд руу аваачихдаа Хятадад гааль, нэмэгдсэн өртгийн ямар ч татвар төлөхгүй байхаар тохиролцсон нь хэлэлцээрийн бас нэг давуу тал болсон юм. Үүнээс гадна, Хятадын далайн боомтуудаар дамжуулж гуравдагч улсад худалдах бараа бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээ квотыг тохирч чадсан юм. Тодруулбал, манай улс Хятад руу экспортлох нийт бүтээгдэхүүнийхээ гуравны нэгийг дээрх боомтуудаар дамжуулж, гуравдагч улсад худалдах эрхтэй болж, энэ гэрээг урт хугацаанд мөрдөхөөр тохиролцсон юм. Энэ мэт далайн боомт, чиглэл, ачааны хэмжээ, хэлэлцээрийн үйлчлэх хугацаа, тээврийн тарифын хөнгөлөлт зэргийг шийдвэрлэснээс гадна, Хятад руу экспорт хийх төмөр замын олон гарцтай болох тохиролцоог хийж чадсан юм. Тодруулбал, 1955 онд байгуулсан Монгол-Хяталын хилийн төмөр замын хэлэлцээрийг шинэчилсэн явдал юм. Анхны гэрээгээр Замын үүд-Эрээн гэсэн боомтыг хоёр тал ашиглахаар тохиролцсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, манай улс урд хөрш рүү олон улсын төмөр замын ганцхан гарцтай байсан гэсэн юм. Тэгвэл 1955 онд байгуулсан гэрээг шинэчилснээр Сүмбэр, Бичигт, Ганц мод, Шивээхүрэн гэсэн олон улсын төмөр замын гарцыг шинээр нээхээр болсон юм. Замын-Үүдийн боомтыг оролцуулаад,  урд хөрш рүү төмөр замын таван боомтоор бүтээгдэхүүнээ гаргах боломжтой болсон гэсэн үг. Гэвч эдгээр гарц хүртэл манай улс төмөр замаа барьж байж , хятадын нутгаар дамжин дээрх далайн боомтуудад хүрч, гуравдагч зах зээлд бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжтой болох юм. Өөрөөр хэлбэл, далайд гарах гарцаа шийдвэрлэж тохиролцсон ч, дотоодод төмөр замын ажил удааширснаас болж манай улс энэ боломжийг ашиглаж чадалгүй өдийг хүрсэн юм.

Нэгэн үе Бичигтийн боомтод төмөр зам баривал далайд гарцтай болно гэж ярьж байв.  Бичигтийн боомтын цаана урд хөршийнхөн төмөр зам тавьж байгаа гэх яриа гарснаас энэ эхлэлтэй билээ. Тэгвэл бичигтийн боомтын цаана баригдаж байсан гэгдэх төмөр зам жилд 30 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай тул энэ нь эдийн засаг талаасаа манайд ашиггүй болохыг судлаачид хэлж байлаа. Тухайлбал, судлаач Тамир: Бичигтийн боомтоор эрчим хүчний нүүрс гаргахад асуудалгүй болохыг хэлж байлаа. Гол экспортын бүтээгдэхүүн Тавантолгой учраас эдийн засгийн судалгаагаа сайтар хийж, дотоодод хаагуур төмөр зам тавьж урд, хойд хөршийн төмөр замын болон далайн боомтод хүрч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх вэ гэдгээ тооцох хэрэгтэй байв. Ийнхүү урд хөршийн ямар төмөр замын болон далайн боомт ашиглаж Хятадын зах зээлд хүрээд зогсохгүй, цаашаа усан замаар гуравдагч зах зээлд хүрэх бололцоотойг тодорхойлсон билээ. Дээрх бичиг баримтаас гадна, Монгол-Хятадын хилийн төмөр замын хэлэлцээрийг шинэчлэн байгуулах тухай санамж бичиг байгуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хамгийн сүүлийн гэрээ бол Засгийн газар хоорондын байгуулсан санамж бичиг юм. Ингэснээр төмөр замын салбарт хамтран ажиллах ерөнхий зарчмаа урд хөрштэй тохирч чадсан. Зөвхөн хоёр орны төмөр замын хамтын ажиллагааг хөгжүүлээд зогсохгүй, Ази, Европийг холбосон Хятад-Монгол-Орос гурван улсыг дамжсан транзит тээврийг хөгжүүлэх тохиролцоо хийсэн байгаа юм. Энэ санамж бичгийн ач холбогдол нь манай улсыг дамжсан транзит тээврийг хөгжүүлэхэд оршиж буй тус салбарынхан хэлдэг билээ.

-Тяньжинд тээвэр ложистикийн төв байгуулж гуравдагч зах зээлд чөлөөтэй хүрнэ-

Төмөр замаа барих хүртэл БНХАУ-ын Тяньжин боомтыг ашиглаж гуравдагч зах зээлд хүрэх ганцхан сонголт байгаа юм. Тэгвэл манай улсыг гуравдагч зах зээлд хүргэх Тяньжины боомт 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 21-нд чөлөөт худалдааны туршилтын бүс болгосон юм. Үүнтэй холбогдуулан тус бүсэд Монгол, Хятадын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа нэгэн тушаал гаргасан байдаг юм. Уг тушаалаар манай улсаас Тяньжин хотын Бинхай дүүрэгт явуулах худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх асуудал хариуцсан Монголын талын ажлын хэсгийг байгуулсан юм. Манай улсын далайд гарах гарцыг баталгаатай болгох, хоёр талын худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, үүнд төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн холбоог татан оролцуулахыг У.Хүрэлсүхийн зүгээс ажлын хэсэгт үүрэг болгож байсан юм. Хятадын Тяньжин хотын чөлөөт худалдааны туршилтын бүсэд манай улс тээвэр ложистик байгуулснаар гуравдагч зах зээлд гарах бололцоо улам батжиж байгааг МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Шадар сайдаар ажиллаж байхдаа онцолж байсан юм. БНХАУ-ын Тяньжин хотын Бинхай шинэ дүүрэгт хоёр талын эдийн засаг, худалдааны хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх тухай санамж бичгийг хоёр тал 2009 оны дөрөвдүгээр сарын 15-нд байгуулжээ. Энэ хүрээнд Тяньжин хотын Бинхай шинэ дүүргийн Дунзяны боомтод манай улс тээвэр ложистикийн төв байгуулахаар болсон юм. Энд тээвэр ложистикийн төв байгуулахын тулд Дунзяны боомтод 10 га газар манай улс авсан байдаг. Ингэхдээ нэг метр квадратыг нь 635 юаниар авч, 50 жилийн хугацаанд ашиглахаар болсон. Хятадын талтай хамтарсан компани байгуулж, хамтран ашиглах тухай тэр үед яригдаж байлаа. Хятадын Тяньжин Порт групптэй хамтарсан хамтарсан компанийг 2015 оны зургаадугаар сард байгуулбал, 2016 оны хавар тээвэр ложистикийн төв бүрэн хүчин чадлаараа ажиллана гэж тэр үед тооцож байв. Ингэснээр Тяньжины боомтоор хийгдэж буй манай улсын экспорт, импортын хугацаа багасна. Тус боомтоор манай улсын 60-67 чингэлэг ачаа жилд дамжин өнгөрдөг байна. Үүнийг буюу аж ахуйн нэгжүүдийн бараа бүтээгдэхүүнийг 3-5 хоногийн дотор саадгүй гаргаж, саадгүй нэвтрүүлэх бололцоо бүрдэнэ гэж үзэж байв. Нөгөө талаас дотоодын компаниуд БНХАУ-ын Тяньжин хотын Бинхай дүүргийн Дунзяны боомтод үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, гуравдагч зах зээлд бүтээгдэхүүнээ экспортлох нь илүү нээлттэй болох боломжийг МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Шадар сайдаар ажиллаж байхдаа бий болгож өгсөн юм.

Тяньжин нь Хятадын хамгийн том хотуудын нэг, Бохайн тэнгисийн бүсийн эдийн засгийн төв, эргийн дагуух анх нээлттэй болсон хотуудын нэг, хойд хэсгийн олон улсын тээвэрлэлтийн чухал зангилаа боомт юм. Алтан, Юань гүрнүүдийн үед Жигү хот хэмээн нэрлэгдэж байгаад Мин улсын эхэн үеэс Тяньжин гэх болжээ. 1860 онд Тяньжинг худалдааны боомт хот болгосноор барууны орнууд Тяньжинд эдлэн газар түрээслэн суух болж, Хятадын далайн эргийн дагуух анхны нээлттэй хот, гадааджих хөдөлгөөний гол түшиц газар болсон гэнэ. Тяньжингээс төмөр зам, цахилгаан мэдээ, телефон утас, шуудан холбоо, уул уурхай, боловсрол, хууль эрх зүй зэрэг орчин үеийн салбарууд байгуулагдаж, Хятадын түүхэнд 100 анхны зүйлийг бий болсон газраар нэрлэгдсэн байна. Ингэснээр Тяньжин нь Чин улсын үеэс Дундад иргэн улсын эхэн үе хүртэлх хугацаанд Хятадын хамгийн өндөр хөгжилтэй хот болж, аж үйлдвэр, худалдаа, санхүү цэцэглэн хөгжсөн байна. Гэвч БНХАУ байгуулагдсанаас хойш эхний 20 жилд томоохон хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй тул Хятадын эдийн засагт голлох байр сууриа алдсан гэдэг. Харин 2005 оноос Тяньжингийн Бинхайн шинэ дүүргийг 11 дүгээр таван жилийн төлөвлөгөөнд хамруулснаар Тяньжин хотын эдийн засаг шинэчлэгдэн хөгжиж, Хятадын 3 дахь том эдийн засаг бүхий хот болжээ. Ингээд 2008 оноос эхлэн дэлхийн эдийн засгийн форумын шинэ лидерүүдийн жил бүрийн уулзалтыг Тяньжинд зохион байгуулах болжээ. 2014 оны наймдугаар сарын байдлаар дэлхийн 500 хүчирхэг улс дамнасан компанийн 156 салбар тус хотод нээгдэж, 465 хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлсэн байна. Тяньжин хот нь манганжсан борын хүдэр, манган, алт, вольфрам, молибден, зэс, цайр, төмөр зэрэг төмөрлөгийн ордтой. Эдгээрээс манган, борын хүдрийн орд нь Хятадад анх удаа илрээд байгаа төдийгүй дэлхийд тун ховор олддог аж. Үүнээс гадна шохойн чулуу, барит, ламинатан, байгалийн цахиур чулуу, нил ягаан шавар, рашаан чулуу зэрэг төмөрлөг бус ашигт малтмалын ордуудтай гэнэ. Тяньжин түүнчлэн газрын тос, байгалийн хийн хангалттай нөөцтэй гэнэ.Тухайлбал, 4 тэрбум тонны нөөц бүхий 100 гаруй ам дөрвөлжин километр талбайг эзлэх газрын тосны орд, 150 тэрбум шоо дөрвөлжин метр нөөц бүхий 80 ам дөрвөлжин талбайг эзлэх байгалийн хийн ордыг илрүүлээд байгаа аж. Төмөрлөг, төмөрлөг бус, түлшний гээд 20 гаруй төрлийн ашигт малтмалын ордтой бүс нутаг юм. Тяньжин боомт нь дэлхийд зэрэглэлээрээ хамгийн өндөр, Хятадын хамгийн том хиймэл гүн усны боомт гэдгээрээ алдартай. Бинхайн шинэ дүүрэгт байрлаж буй, жилд 200 сая тонн ачаа нэвтрүүлэх хүчин чадалтай Туньтуляний боомтыг Тяньжин хотын хоёр дахь том боомт болгон 2011 оны наймдугаар сарын 31-нд ашиглалтад оруулсан байна. Тус шинэ боомт нь цогцолборжсон үзүүлэлтээрээ дэлхийд 4 дүгээрт орж буй. Эдгээр боомтууд Бээжин, Тяньжин, Хөбэй зэрэг төв, баруун бүсийн 14 муж, хот, өөртөө засах орнуудаас болон Монгол зэрэг далайд гарцгүй улсуудаас гаргаж буй экспортын бүтээгдэхүүнийг дэлхийн 180 гаруй улсын 500 гаруй боомтод тээвэрлэн хүргэдэг байна.

–Монгол, Орос, Хятадын төмөр замын өртөг-

Хойд хөршийн тухайд тус улс нүүрс экспортлогч орон. Оросын төмөр замыг дагаад эрэлт байхгүй гэж ойлгож болох талтай. Наушикаас цаашаа Улаан-Үүдийн ойролцоо нүүрсний томоохон орд байдаг тухай дээр өгүүлсэн билээ. Тиймээс ОХУ-аар дамжихдаа зах зээлд нь бүтээгдэхүүнээ шингээх боломж тааруу юм. Гэхдээ Монгол-Оросын Засгийн газар хооронд Монгол Улс, Оросын холбооны Улсын нутгаар дамжин тээвэр хийж, далайд гарах тухай хэлэлцээрийг 1992 онд, Төмөр замаар дамжин өнгөрөх ачаа тээвэрлэх нөхцөлийн тухай хэлэлцээрийг 2018 онд тус тус байгуулсан байдаг. ОХУ-ын Алс Дорнодын далайн боомтуудаар дамжин манай улсын бараа, бүтээгдэхүүнийг гуравдагч зах зээлд гаргах бололцоо бий. Энэ талаар Судлаач Тамир: Оросын Ванино боомт манайтай ойр. Гэхдээ Ванино улирлын чанартай боомт учир зохимжгүй. Тэрний оронд Восточный боомтоор нүүрс тээвэрлэх нь ашигтай гэсэн хариулт өгч байсан юм. Түүний хэлж буйгаар Ванино боомтоор нүүрс тээвэрлэхэд тээврийн зардал бага гарах ч, энэ боомт улирлын чанартай учир манайд зохихгүй аж. Тээвэрлэлтийн зардал Восточный хүртэл нэг их ялгаагүй зэрэг сул талтай юм байна. Энэ мэт хоёр хөршийн аль боомтоор нүүрс тээвэрлэх үү гэдгийг харахын зэрэгцээ, хэнийх нь төмөр замын тээврийн зардал хямд вэ гэдгийг тунгаах нь зүйтэй юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө ОХУ-ын төмөр замаар дамжуулж гуравдагч орон руу нүүрс экспортлох тохиолдолд нэг тонн нүүрсний тээврийн тарифыг 28 ам.доллараар тооцохоор болсон гэх мэдээлэл гарч байв. Гэхдээ зөвхөн Оросын Находка, Наушки, Носыт боомтоор дамжуулан нүүрс экспортлоход тээврийн зардлаа 2009 оныг дуустал 28 ам.доллар болгож бууруулсан талаар Оросын төмөр зам компанийнхан мэдэгдэж байсан удаатай. Ашигт малтмал тээвэрлэх төмөр замын тээврийн зардлаа ингэж бууруулсан нь Монголоос экспортолж буй уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэмжих, хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийг багасгах, эзэмшлийн вагоны паркийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдэж байсныг Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн Улаанбаатар төмөр замынхан онцолж байлаа. Харин заасан хугацаанаас хойш Оросын төмөр замаар нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд километр тутамд 0.020 ам.долларын тээврийн зардал гарч байсан гэх мэдээлэл бий. Өөрөөр хэлбэл, нэг тонн нүүрсийг оросын нутгаар 100 километр газар тээвэрлэхэд 2 долларын ханштай байсан юм. Тэгвэл одоогоос хэдэн жилийн өмнө хятадын төмөр замын тээврийн зардал 0,015 цент гарч байлаа. Нэг ёсондоо хятадын нутгаар 100 километр газарт нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1,5 ам.долларын зардал гарч байсан юм. Оросын төмөр замын тээврийн зардал хятадынхаас ялимгүй өндөр нь эндээс харагдаж байна. Тэгвэл 2011 оны эхээр оросын тал Транссибирийн төмөр замаар Монголоос уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэхэд дээрх тарифт хөнгөлөлт үзүүлэхээ мэдэгдсэн билээ. Хоёр хөршөөс гадна, Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Бүгд Найрамдах Итали Улсын Генуя боомтын захиргааны хооронд Далайн тээвэр, ложистик, боомт ашиглалтын чиглэлээр хамтран ажиллах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичгийг 2017 онд шинэчлэн байгуулсан байдаг. Мөн Монгол Улсын Далайн захиргаа болон Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооны хооронд Далайд гарцгүй Монгол Улсыг гуравдагч орнуудтай холбох, улмаар Монгол Улсын бараа бүтээгдэхүүнийг хөрш орнуудын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан тээвэрлэж зорилтот зах зээлд хүргэх, импортын бараа бүтээгдэхүүнийг шуурхай, эрсдэлгүй, найдвартай оруулахад тээвэр логистикийн компаниудын гүйцэтгэх үүргийг дээшлүүлэх төр болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж байгууллагуудын ажлын уялдаа, холбоог сайжруулах, салбарт тулгарч буй нийтлэг хүндрэл бэрхшээлийг судлах зорилгоор хамтран ажиллах тухай Санамж бичгийг 2018 онд байгуулан ажиллаж байгаа юм. Тэгвэл дотоодын төмөр замын тээвэрлэлтийн зардлын тухайд: 2009 оны долдугаар сарын 15-наас Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг төмөр замын ачаа тээврийнхээ үнэ тарифыг өөрчлөх болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байлаа. Ингэхдээ ноос, ноолуур, арьс шир, барилгын материалын төмөр замын тээвэрлэлтийн зардлыг 40 хувиар, хүнсний бүтээгдэхүүний тээврийн зардлыг 20 хувиар, гэрийн хэрэглэлийн тээврийн зардлыг 47 хувиар, жижиг илгээлт 16 хувиар, чингэлэг илгээлтийг 30 хувиар нэмэгдүүлсэн юм. Харин уул, уурхайн бүтээгдэхүүний тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулж байлаа. Сард 100 мянган тонноос дээш хэмжээтэй ашигт малтмал төмөр замаар экспортолвол, төмөр замын тээврийн хөлсийг 15 хувь хөнгөлөхөөр болсон юм. Хэрэв Улаанбаатар төмөр замаас түрээслэсэн хөдлөх бүрэлдэхүүнийг хоосноор буцаасан тохиолдолд тээврийн зардлыг вагоны нэг километр тутамд 0.033 швейцар франкаар тооцож авахаар болсон юм. Үүгээр дотоодын төмөр замын тээврийн зардлыг жишээ болгон дурдаж буй хэрэг юм. Үүнээс хойш үнэ тарифт хэдэн удаа өөрчлөлт орж, хичнээн дахин өссөнийг цээжний таамгаар хэлэх боломжгүй юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн 1072 хувьцаагаар эх орны хишгийн үлдэгдлийг олгов-

Монгол ардын нам 2008 оны парламентын сонгуульд хүч үзэхдээ байгалийн баялгаасаа иргэддээ хүртээж 1,5 сая төгрөгийн эх орны хишиг олгох тухай мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж байлаа. Үүнийг улс төр хэмээн үзэх, харах, ярих хүн цөөнгүй байсан ч, сонгуулийн дараа бодит ажил хэрэг болж чадсан юм. Ингэхдээ, ашигт малтмалаас олж буй орлогынхоо тодорхой хувийг Хүний хөгжил санд төвлөрүүлж сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан 1,5 сая төгрөгийг 2010 оноос үе шаттайгаар эх орны хишиг хэлбэрээр олгож эхэлсэн юм. Энэ мөнгийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан 2,7 сая хүнд олгоход ойролцоогоор 4 их наяд төгрөг шаардагдах тооцоо судалгаа тухай үед гарч байлаа. Үүний 324 тэрбум төгрөгийг эхний жил эх орны хишиг олгоход зарцуулсан бол, 805 тэрбум төгрөгийг дараагийн жил олгохоор Хүний хөгжил сангийн тухай хуульд тусгасан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2010-2011 оны хооронд 1 их наяд 129 тэрбум төгрөг бэлнээр олгохоор шийдвэрлэсэн юм. Энэ дагуу 2010 онд буюу эхний жил 120 мянган төгрөг, 2011 онд буюу дараагийн жилээс сар бүр 21 мянган төгрөгийн эх орны хишгийг Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт бэлнээр олгосон байдаг. Ингэж явсаар 2010-2012 оны хооронд иргэн бүрт 500 мянган төгрөгийн эх орны хишиг бэлнээр олгож, МАН мөрийн хөтөлбөрийнхөө тодорхой хувийг биелүүлсэн түүхтэй. Үүнээс гадна, их дээд сургуулийн оюутнуудын сургалтын төлбөрийн тодорхой хувийг ч Хүний хөгжил сангаас гаргасан байдаг. Гэх мэтчилэн Хүний хөгжил сангаас тараасан энэ мөнгийг эх орны хишиг хэмээн нэрлэдэг билээ. Манай улсын нэгдсэн төсвийн орлого тухайн үед их үсрээд 3 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Тиймээс Хүний хөгжил сангаар дамжуулан байнга бэлэн мөнгө тараах боломжгүй байсан нь мэдээж. Дээрээс нь бэлэн мөнгө хавтгайруулан олгож байсан нь инфляци 25 хувьд хүрч, тэр хэмжээгээр төгрөгийн ханш унаж болзошгүй байдлыг бий болгож байлаа. Хэрэв инфляци 25 хувьд хүрвэл арилжааны банкууд 30 хувийн хүүтэй мөнгө зээлд гаргахад дундаас нь ердөө 5 хувийн бодит ашиг олох тийм л дүр зураг ажиглагдаж байсан цаг. Хэрэв инфляци өсвөл иргэдийн худалдан авах чадвар буураад зогсохгүй, арилжааны банкууд зээлийн хүүгээ өсгөхөд хүрч улмаар бодит эдийн засагт бууралт гарч болзошгүй байлаа. Тиймээс төсвийн зарлагаа танаж, төв банк бодлогын хүүгээ өсгөхөд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэйг Олон улсын валютын сангийн мэргэжилтэн Стивен Бартер, Дэлхийн банкны Монгол Улсыг хариуцсан тэргүүлэх эдийн засагч Рожар ван дэ Бринк нар зөвлөж байсан удаатай. Харин тэр үеийн Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргал: Улсын нэгдсэн төсөвт тодотгол хийж, зарлагаа бууруулах шаардлага байгаа ч энэ нь УИХ, Засгийн газрын мэдлийн асуудал хэмээн тайлбарлаж байв. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Н.Золжаргал: инфляци 25 хувьд хүрэхгүй гэдэгт итгэлтэй байгаа учир төв банк бодлогын хүүгээ өсгөх шаардлагагүй гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Монголбанк бодлогын хүүгээ өсгөхөд арилжааны банкууд төв банкны өндөр хүүтэй үнэт цаас худалдаж авахыг илүүд үзэж зээлээ хумьдаг. Ингэснээр дотоодын зах зээлд бэлэн мөнгөний хэмжээ багасаж, инфляци буурдаг ч ингэх шаардлага байхгүй хэмээн нэг хэсэг нь үзэв. Гэвч хүссэн хүсээгүй бэлэн мөнгө тараахад төсвийн мөнгө хүрэлцэхгүйгээс гадна, тараалаа гэхэд инфляци нэмэгдэх учраас үлдэх 2,8 их наяд төгрөгийн эх орны хишгийг санхүүгийн өөр хэлбэрээр олгохоор шийдвэрлэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, эх орны хишгийн үлдэгдлийг бэлэн мөнгөөр бус, стратегийн ордын хувьцаа хэлбэрээр олгосон юм. Ингэхдээ, Эрдэнэс тавантолгой компанийн хувьцааг иргэдэд олгож, эх орны хишгийн үлдэх мөнгийг олгосон байдаг. Эрдэнэс тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрийн нэр дээр байршуулснаар энэ ажил эхэлсэн юм. Нэмж Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцааг иргэн бүрт олгоно гэгдэж байлаа. Ингэхдээ, Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа, Эрдэнэс-Монголын давуу эрхийн хувьцааг иргэдийн гар дээр бэлнээр тараахгүй. Хүний хөгжил сангийн дэвтэрт Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааг бичиж баталгаажуулна гэгдэж байсан юм. Гэвч Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцааг иргэн бүрт эзэмшүүлэх ажил удааширч, оронд нь Эрдэнэс тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг иргэн бүрт нэмж эзэмшүүлсэн байдаг. Ингэж Монгол Улсын иргэд Эрдэнэс тавантолгойн 1072 хувьцааны эзэд болж, эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгөө хувьцаагаар барагдуулсан түүхтэй.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа ба банкуудын оролцоо-

Эх орны хишгийг анх Хаан, Хадгаламж, Капитал гэсэн гурван банкаар дамжуулан олгож байжээ. Харин 2011 оны долоодугаар сарын 9-ний хавьцаа энэ жагсаалтаас Хаан банк албан ёсоор хасагдсан гэгдэж байв. Тэр үеийн Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн дэд сайд Нямхүү: Хамгийн их ачаалалтай нийслэлийн хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгийг тавих боломжгүй гэдгээ Хаан банк өөрсдөө мэдэгдэж, манай яаманд хандсан тухай хэлж байсан юм. Тиймээс эдгээр хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгө тавих боломжтой банк хайсан ч, дийлэнх нь боломжгүй гэсэн хариулт өгчээ. Хаан банкны тухайд дээрх 33 хороонд хүний хөгжил сангийн мөнгийг тараавал оронд нь орон даяар тэтгэвэр, тэтгэмж, халамж, эх орны хишгийг тараая гэсэн санал тавьсан байна. Үүнийг Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яам хүлээн зөвшөөрсөн ч, асуудал УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хурлаар хэлэлцэх хэмжээнд хүртэл өргөжсөн аж. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь тэр үеийн УИХ-ын гишүүдийн анхаарлыг татаад зогсохгүй, эгдүүцлийг төрүүлээд амжсан юм байх. Тиймээс Хадгаламж, Капитал гэсэн үлдсэн хоёр банкаар дамжуулан эх орны хишгийг тарааж эхэлсэн байна. Тэр үеийн Монголбанкны Хяналт шалгалтын газрын дарга Лхагвасүрэн: Хадгаламж банкаар хүний хөгжил сангийн мөнгө хэвийн олгогдож байна. Төрийн банкаар Хүний хөгжил сангийн мөнгийг олгох боломжгүй. Учир нь тус банк зарим арилжааны банкуудыг бодвол хөдөө орон нутагт цөөн салбартай. Тиймээс орон даяар хүний хөгжил сангийн мөнгийг тараах боломжгүй болохыг тухайн үед хэлж байсан юм. Ийнхүү эх орны хишиг тараахад зарим арилжааны банкуудын оролцссон байдаг. Хожим эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгийг хувьцаа хэлбэрээр олгоход мөн л арилжааны банкуудыг татан оруулна гэгдэж байлаа. УИХ-ын тогтоолд 2011 оны эхний улиралд багтаан иргэн бүрт Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг эзэмшүүлэхээр тусгасан байдаг. Тухайн үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо,төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 400 гаруй мянган хүн данс нээлгэсэн гэх тоо баримт гарч байсан юм. Эдгээр хүмүүст өөрийн харьцдаг брокер, дилерийн компаниар нь дамжуулан хувьцааг нь олгох боломжтой гэж үзэж байв. Харин үлдэх хүмүүст хувьцааг нь олгоход хугацаа их орох учир иргэн бүрт хувьцаа эзэмшүүлэх ажилд арилжааны банкуудыг оролцуулж магадгүй гэсэн яриа гарч байсан нь нууц биш. Арилжааны банкууд аймаг бүрт салбартай. Харин брокер, дилерийн компаниуд аймаг бүрт салбаргүй. Тиймээс хурдан шуурхайг нь бодож, иргэн бүрт хувьцаа эзэмшүүлэх ажилд арилжааны банкуудыг оролцуулж, салбаруудыг нь ашиглаж магадгүй гэсэн яриа гарч байсан юм. Энд Би Ди Сек брокер, дилерийн компани Хаан банктай хамтарч магадгүй гэсэн мэдээлэл гарч байсныг жишээ татан хэлэхэд илүүдэхгүй биз ээ. Гэвч хөл дээрээ босч яваа хөрөнгийн зах зээлийн ажилд арилжааны банкууд хөндлөнгөөс оролцох нь буруу гэдэг дээр тогтсон юм. Тиймээс иргэдэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа эзэмшүүлэх ажил зах зээлийнхээ зарчмаар явагдсан. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хувьцааны дансаа брокер, дилерийн компаниудаар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд нээлгэж ирсэн юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн эзэд-

Таван толгойн нүүрсний ордын төрийн мэдлийн нөөцийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах Эрдэнэс Тавантолгой охин компанийг Эрдэнэс Монгол компанийн дэргэд байгуулах шийдвэрийг УИХ-аас 2010 оны долоодугаар сард гаргасан тухай дээр дурдсан. Энэ дагуу төрийн өмчит Эрдэнэс монгол компанийн дэргэд Эрдэнэс-тавантолгой охин компани байгуулах шийдвэрийг Засгийн газар 2010 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр гаргасан юм. Харин 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр тус охин компанийг 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар албан ёсоор байгуулсан билээ. Тус компанийн нийт хувьцааны 51 хувийг төрийн мэдэлд үлдээж, 29 хүртэлх хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржээр арилжаалж, 10 хувийг аж ахуйн нэгжүүдэд нэрлэсэн үнээр нь худалдаж, үлдэх 10 хувийг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр анх шийдвэрлэсэн байдаг. Ингэхдээ Эрдэнэс тавантолгой компанийн 10 хувийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрт үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр анх тогтсон билээ. Энэ дагуу хүн амын тооллого, иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг Улсын бүртгэлийн газрынхан явуулж үүнд хамрагдсан хүмүүсийн нэрсийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв рүү илгээсэн юм. Харин тус төвийнхөн шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан 2,7 сая иргэнд Эрдэнэс Тавантолгой компанийн 10 хувийг ижил тэнцүү эзэмшүүлэхэд нэг хүнд 536 ширхэг хувьцаа оногдов. Засгийн газрын тогтоолд зааснаар анх 2011 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө төрсөн, иргэний шинэчилсэн бүртгэлд бүртгүүлсэн иргэн бүрийн нэрийн дансанд хувьцааных нь бичилтийг хийхээр тусгасан байлаа. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны мэргэжилтэн Чинзориг: Энэ дагуу иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрийн нэр дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 536 ширхэг энгийн хувьцааг байршуулаад байгаа талаар 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 14-ний хавьцаа хэлж байв. Эндээс 2011 онд мэндэлсэн Монголын үрс Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг эзэмших эрхгүй болох нь харагдаж байлаа. Үүнээс гадна, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй, гадаад улс оронд амьдарч байсан монгол улсын иргэд хувьцаагүй хоцрох магадлал өндөр байсан юм. Гэхдээ Эрдэнэс-тавантолгой компани нэмэлт хувьцаа гаргаж энэ хүмүүст үнэт цаас эзэмшүүлэх боломжтой болохыг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байв. Эс бөгөөс Монгол улс иргэдээ алагчилж үзсэн хэрэгт унаж мэдэхээр болов. Тиймээс 2011 онд парламентийн сонгуулийн өмнө Эрдэнэс-тавантолгойн 10 хувийг иргэддээ нэмж эзэмшүүлэх УИХ болон Засгийн газрын холбогдох хууль тогтоомж гэнэт гарсан билээ. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгойн 536 ширхэг хувьцаан дээр нэмж 536 ширхэг хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр болсон юм. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нээс өмнө төрсөн бөгөөд шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан Монгол Улсын иргэд ингэж л 1072 ширхэг хувьцаа эзэмших эрхтэй болсон юм. Ингэхдээ нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийг 933 төгрөгөөр тооцож, эх орны хишгийн үлдэгдэл 1 сая төгрөгийг Эрдэнэс тавантолгой компанийн 1072 ширхэг хувьцаагаар барагдуулж, энэ компанийн 20 хувийн эзэд Монгол Улсын иргэд болсон нь ийм учиртай. Ийнхүү төр иргэддээ тараасан 1072 ширхэг хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр үнэлсэн билээ.

-Ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа мөнгөжүүлэв-

Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаагаа засгийн газарт 1 сая төгрөгөөр худалдах боломжийг иргэдэд тэр үед давхар олгосон юм. Товчхондоо хувьцаа болон сая төгрөг хоёроос сонголтоо хийх боломжийг иргэдэд олгосон гэсэн үг. Ингэхдээ 55-аас дээш настай эмэгтэйчүүд, 60-аас дээш настай эрэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй нь тогтоогдсон 16 хүртэлх насны хүүхдүүд, хөдөлмөрийн чадвараа тавиас дээш хувиар алдсан 16 нас хүрсэн иргэд Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр солих боломжийг эхлээд олгосон юм. Ингэхийн тулд, ахмад настанууд хувьцаагаа сая төгрөгөөр солих хүсэлтээ сум, хорооны нийгмийн ажилтанд бичгээр гаргаж өгөх ёстой байлаа. Хэрэв өөрөө хүсэлт гаргах боломжгүй бол эцэг, эх, эхнэр, нөхөр, асран хамгаалагчид нь хүсэлт гаргаж болохыг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Хүсэлтэд овог нэр, регистрийн дугаар, төрсөн он, сар, өдөр, иргэний үнэмлэхний дугаар, оршин суугаа хаягаа бичих ёстой байсан нь мэдээж. Үүнээс гадна, сая төгрөгөө бэлнээр авах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, өмнө нь бэлэн бусаар авсан эх орны хишиг, хувийг суутган тооцохыг зөвшөөрсөн тэмдэглэлийг хүсэлтэндээ заавал тусгах ёстой байлаа. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тухайд, дээрх материалыг бүрдүүлэх ёстойгоос гадна, хөдөлмөр алдалтын хувь хэмжээгээ нотолсон баримт бичгийг хүсэлтэд хавсаргах ёстой байв. Хэрэв тухайн хүн нийгмийн халамжийн болон нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж авдаг бол дээрх материалыг бүрдүүлэх шаардлагагүй гэгдэж байлаа. Харин тэтгэвэр, тэтгэмж авдаг гэсэн тодорхойлолтыг холбогдох байгууллагуудаас авах ёстой байжээ. Сум, хорооны ажилтнууд иргэдийн энэ хүсэлтийг сар бүрийн 15-ны өдрөөр тасалбар болгон нэгтгэж байсан юм. Энэ мэдээллээ аймаг, нийслэлийн Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэст сар бүрийн 25-ны дотор хүргүүлж байлаа. Аймаг, дүүргээс үүнийг нягталж, иргэдийн нэрсийн жагсаалтыг батлан сар бүрийн 30-ны дотор нийгмийн халамжийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлж байв. Үүний дараагаар шаардагдах хөрөнгийг сар, улирлаар гаргасан хуваарийн дагуу Төрийн сангийн газраас Хүний хөгжил санд шилжүүлж байсан юм. Тухайн үед улсын хэмжээнд 334 мянган ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн байдаг гэх судалгаа тэр үед гарч байлаа. Тиймээс Засгийн газар тэдний 1072 ширхэг хувьцааг худалдан авч, оронд нь 1 сая төгрөг олгохоор төлөвлөж үүнд шаардагдах санхүүжилтийг 2011 оны төсөвт суулгасан байдаг. Сангийн яамны Хүний хөгжил сангийн ажлын албаны мэргэжилтэн Зоригтбат: Шаардагдах санхүүжилтийг хийсэн талаар тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Сангийн яам энэ мөнгийг хаанаас бүрдүүлсэн бэ гэдэг нь анхаарал татдаг. Тэгвэл энэ асуултад тэр үеийн Сангийн дэд сайд Ганхуяг: Нийт330 гаруй тэрбум төгрөгийг төсөвт суулгасан бөгөөд үүний санхүүжилтийг Эрдэнэс Монгол, Эрдэнэс тавантолгой, Эрдэнэт үйлдвэр хамтран бүрдүүлэх үүрэг хүлээсэн болохыг хэлж байсан юм. Харин тэр үеийн Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Энэбиш: Хүний хөгжил сангийн хөрөнгийг бүрдүүлэхэд Эрдэнэс монгол болон Эрдэнэс тавантолгой компанид чамгүй ачаа ирж байна. Хэдийгээр тийм ч Хүний хөгжил сангийн мөнгийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаагаа учирлаж байв. Хүний хөгжил сангийн мөнгийг дээрх байгууллагуудаас бүрдүүлж, Сангийн яамныхан Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний газар руу санхүүжилт хийж эхэлмэгц ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хүсэлтийг биелүүлж эхэлсэн юм. Гаргасан хуваариар бол 2011 оны дөрөвдүгээр сард 333 мянган төгрөг, тавдугаар сард 333 мянган төгрөг, зургадугаар сард 334 мянган төгрөг олгох ёстой байлаа. Тэгвэл 2011 оны тавдугаар сараас ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд 330 мянган төгрөг олгосон байдаг. Тэр үеийн Хөдөлмөр, халамж, үйлчилгээний газрын дэд дарга Эрдэнэбаатар: 2011 оны зургаадугаар сард багтаан ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үлдэх 670 мянган төгрөгийг нь өгч дуусгана гэж мэдэгдэж байсан юм. Ингэж л улсын хэмжээнд 287 мянган ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд /зарим тохиолдолд 322 мянга гэж ярих нь бий/ хувьцаанаас татгалзаж, эх орны хишгийн 1 сая төгрөгөө бэлнээр авсан байдаг юм. Хожим хүний хөгжил сангаас 1 сая төгрөгийн сургалтын төлбөр авсан оюутнууд хувьцаагаа мөн улсад эргүүлэн өгсөн байдаг. Тодруулбал, оюутны сургалтын төлбөр болон эрүүл мэндийн даатгал хэлбэрээр эх орны хишиг хүртсэн 767 мянган иргэн 820 сая ширхэг хувьцаагаа улсад эргүүлэн өгсөн байгаа юм. Тухайн үед төр өөрөө брокер болж, хүний хөгжил сангаар дамжуулан хувьцаа арилжиж байгаа нь хууль бус үйлдэл хэмээн шүүмжлэх шинжээчид тухайн үед мундахгүй их байсан юм.

-Үлдэх 1,5 гаруй сая иргэн хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан ч бүтэлгүйтэв-

Тиймээс 1 сая төгрөгийн эх орны хишгээ бэлнээр авсан ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, сургалтын төлбөр хэлбэрээр авсан оюутнууд хувьцаагүй хоцорсон юм. Цаана нь эх орны хишгийн 1 сая төгрөгөө аваагүй 1,5 гаруй сая иргэн Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаатайгаа хоцорсон байдаг. Ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн нэгэн адилаар тэд ч гэсэн хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлтээ Засгийн газарт илэрхийлсэн байдаг. Тодруулбал, 1 сая 532 мянга 853 иргэн Эрдэнэс Тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 933 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр Засгийн газарт худалдаж, хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан байдаг юм. Тэдний зарим нь сонголтоо буруу хийсэн учир хүсэлтээ буцаая, хувьцаагаа зарахаа болъё гэсэн санал давхар тавьж байлаа. Яг ийм санал гаргасан 1000 гаруй иргэн байдаг юм. Тэдний дунд Хүний хөгжил сангийн 1 сая төгрөгийн урьдчилгаа болох 330 мянган төгрөгөө авсан ахмад настан ч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, 330 мянган төгрөгөө буцаан өгч хувьцаатайгаа үлдэх санал тавьж байв. Үүнээс гадна, Хүний хөгжил сангаас сургалтын төлбөр авсан зарим оюутнууд 1 сая төгрөгөө Засгийн газарт буцаан өгч, хувьцаатайгаа хоцрох хүсэлт илэрхийлж байв. Энэ мэт санал гарч байсан учраас хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан иргэдийн тоонд өөрчлөлт гарч болзошгүй байсан юм. Тиймээс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийнхөн нэгдсэн дүн судалгаа гарсны дараа хичнээн иргэнд нэмж 536 ширхэг хувьцаа бичих, хичнээн иргэнээс 536 ширхэг хувьцаа хасахаа хэсэг хүлээзнэх хэрэгтэй болов. Тиймээс Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамныхан хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр Засгийн газарт худалдах хүмүүсийн хүсэлтийг 2012 оны тавдугаар сарын 20-ны өдрөөр тасалбар болгож, нэмж хүсэлт аваагүй юм. Тэр үеийн Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын мэргэжилтэн Гэрэлтуяа: 1072 ширхэг хувьцаагаа 1 сая төгрөгөөр солих хүсэлт илэрхийлээд үүнийгээ буцаая гэсэн иргэдийн саналыг хүлээж авах эсэхийг Засгийн газар шийдвэрлэнэ. Засгийн газраас шийдвэр гарсны дараа хичнээн иргэн хувьцаатайгаа үлдэж, хичнээн нь хувьцаагаа зарах нь тодорхой болох юм. Энэ үед Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийнхөн дээр дурдсан ажлыг эхлүүлэх ёстой гэсэн тайлбар өгч байлаа. Ийнхүү үлдэх 1,6 сая орчим иргэний хувьцааг мөнгөжүүлэх ажил эхэлсэн ч, харамсалтай нь бүтэлгүйтсэн тал бий.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажил эхлүүлэв-

Эрдэнэс тавантолгойн нийт хувьцааны 10 хувийг аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах УИХ болон Засгийн газрын тогтоол анх гарч байсан талаар дээр дурдсан. Ингэхийн тулд иргэдээ тоолж шинэчилсэн бүртгэл гаргасан шиг, аж ахуйн нэгжүүдээ давхар тоолж хэнд хэдэн ширхэг хувьцаа худалдахаа тогтох ёстой байв. Ингээд 2010 оны зургаадугаар сарын 30-наас өмнө байгуулагдсан бөгөөд санхүүгийн тайлан балансаа нягтлан бодох бүртгэлийн тогтсон журам стандартын дагуу хөтөлж гаргасан компаниудад Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг худалдахаар төлөвлөсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, татвараа цаг хугацаандаа төлсөн аж ахуйн нэгжүүдэд Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг худалдах боломжтой гэсэн шалгуур тавьж байлаа. Тухайн үед манай улсад 55 мянган аж, ахуйн нэгж бүртгэлтэй байснаас 41390 нь энэ шалгуурыг хангасан байдаг. Тэдэнд Эрдэнэс Тавантолгойн 10 хувийг ижил тэнцүү худалдахад нэг компанид 36240 ширхэг хувьцаа худалдах тооцоо гарсан билээ. Эрдэнэс тавантолгой компанийн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ гарсны дараа дээрх аж ахуйн нэгжүүдэд хувьцаа худалдахаар тооцож байлаа. Харин хожим нэгж хувьцааг 933 төгрөгийн дүйцүүлэх үнээр тооцож аж ахуйн нэгжүүдэд хувьцаа худалдахаар төлөвлөсөн юм. Үүнээс босгосон 1,4 их наяд төгрөгөөр Засгийн газарт хувьцаагаа худалдах санал гаргасан дээрх 1,5 гаруй сая иргэний хүсэлтийг биелүүлэхээр төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн Эрдэнэс тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Цөөхөн хэдэн компани манай компанийн хувьцааг худалдаж авсан учраас дээрх иргэдийн хүсэлтийг биелүүлэх боломжгүй болсон талаар хэлж байлаа. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг үндэсний компаниудад худалдах хуулийн хугацаа 2012 оны долоодугаар сарын 1-ний өдрөөр дуусгавар болсон юм. Тус компанийн хувьцааг 41390 аж ахуйн нэгж худалдаж авах эрх нь үүссэн ч, Эрдэнэс таватолгойн хувьцааг үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажлыг сар гаруйн хугацаанд явуулахад ердөө 3000 гаруй аж ахуйн нэгж 93 сая ширхэг хувьцаа худалдаж авах захиалгаа ирүүлсэн байгаа юм. Ийнхүү цөөхөн хэдэн компани Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг нэг бүрийг нь 933 төгрөгийн дүйцүүлэх үнээр худалдаж авах захиалга ирүүлж, мөнгөө Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвд байршуулсан учраас Засгийн газар 1072 ширхэг хувьцаагаа мөнгөжүүлэх санал гаргасан дээрх 1,5 гаруй сая иргэний хүсэлтийг биелүүлэх боломжгүй болсон юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг талд хувьцаагаа бэлэн мөнгөөр солих иргэдийн судалгааг Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний газрынхан явуулж, нөгөө талд хувьцаа худалдаж авах аж ахуйн нэгжүүдийн судалгааг Татварын ерөнхий газар хийж, компаниудын хувьцаа худалдаж авсан мөнгөөр иргэдийн хүсэлтийг биелүүлэхээр төлөвлөсөн ч бүтэлгүйтсэн юм. Тиймээс шинэчлэлийн Засгийн газар аж ахуйн нэгжүүдэд зарсан хувьцаагаа буцаан авч мөнгийг нь эргүүлж өгсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, цөөхөн хэдэн компанид худалдсан Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг засгийн газар буцаан авч, мөнгийг нь буцаан олгосон юм. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Батсуурь: Нэгэнт ийм шийдэлд хүрсэн учраас 1,5 сая иргэний хувьцааг мөнгөжүүлэх боломжгүй болж байгаа талаар дурдсан удаатай. Ийнхүү Хамтарсан засгийн газрын үед эхлүүлсэн ажлыг Шинэчлэлийн засгийн газар өөрчилсөн юм. Эхэндээ Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг үндэсний компаниудад эзэмшүүлнэ гэж ийнхүү яригдаж байсан ч, эцэстээ гадаадын хувь оролцоотой компаниудад эзэмшүүлэх тухай асуудал хожим сөхөгдөж байсан нь нууц биш. Тухайлбал, гадаадын 25 хувиас дээшгүй хөрөнгө оруулалттай компаниудад Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг нэрлэсэн үнээр нь худалдана гэсэн яриа гарч байсан юм. 2009 оны сүүлчээр Засгийн газраас гаргасан 350 тогтоолд энэ тухай цагаан дээр хараар бичсэн байдаг. Гэвч энэ нь тэгэсхийгээд бас л сураг алдарч замхарсан билээ.

-Иргэдийн 1072 ширхэг хувьцааны бичилтийг баталгаажуулав-

Хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан дээрх 1,5 сая иргэн 1 сая төгрөгөө бэлнээр авч чадаагүйгээс гадна, Эрдэнэс тавантолгой компанийн 1072 ширхэг хувьцааных нь бичилт нэр дээр нь хийгдээгүй явж ирсэн тал бий. 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны хавьцаа тэр үеийн Эрдэнэс-тавантолгой компанийн Санхүү, хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга Лхагвасүрэн: Хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан иргэдийг Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцаа эзэмшигчийн бүртгэлээс хасах бичилт хийгдсэн талаар хэлж байсан юм. Тухайн үед, Эрдэнэс-тавантолгой компанийн нийт хувьцааны 6,5 хувийг иргэд эзэмшиж, бусад нь хувьцааны бичилт хийгдэлгүй явж иржээ. Тиймээс хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан зарим иргэдийн зүгээс Хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах төвөөр дамжуулан 1072 хувьцаагаа үнэт цаасны дансандаа буцаан байршуулахыг хүссэн өргөдлийг Эрдэнэс-тавантолгой компанид өнгөрсөн хугацаанд хэдэнтээ өгч байсан аж. Энэ нь шийдлээ ололгүй явсаар ирсэн учраас тэдний 3375 нь Хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах төвөөр дамжуулан дээрх гомдлоо УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороонд хүргүүлжээ. Иргэдээс ирсэн энэ гомдлын дагуу Өргөдлийн байнгын хороо уг асуудлыг 2014 оны хоёрдугаар сарын 18-ны өдрийн хуралдаанаараа хэлэлцэж, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг буцаан эзэмшүүлэх арга хэмжээ авах талаар тогтоол гаргаж байсан юм. Засгийн газар тогтоолын биелэлтийг 2014 оны хаврын чуулганы хугацаанд багтаан УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороонд танилцуулах ёстой байлаа. Үүнтэй холбогдуулан Засгийн газар заасан хугацаанд хувьцаагаа мөнгөжүүлэх хүсэлт гаргасан 1,5 сая иргэнд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн 1,5 тэрбум ширхэг хувьцааг буцаан эзэмшүүлэн бүртгэхийг Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд даалгасан юм. Ингэснээр, Эрдэнэс-тавантолгойн компанийн 1072 ширхэг хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нээс өмнө төрсөн, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан, эх орны хишгээ бэлнээр аваагүй иргэд бүгд бодитоор эзэмшиж, баталгаажилт нь хийгдсэн билээ. 

-Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцаагаа хэрхэн хувьцааны дансандаа байршуулах вэ-

2011-12-03. Монгол улс 2011 онд хүн амаа тоолсон. Арван жилд нэг удаа болдог шинэчилсэн бүртгэлд 2,7 сая иргэн хамрагдсан гэх тоо баримт тухайн үед гарч байсан юм. Гэхдээ, үүнд гадаадад оршин суугаа иргэд хамрагдаагүй. Тиймээс ч, шинэчилсэн бүртгэл явагдсаны дараа манай улс элчин сайдын яамдуудаараа дамжуулан гадаадад суугаа иргэдээ тоолох ёстой болов. Энэ ажлын явц хангалттай явагдаж байсныг албаныхан хэлж байсан ч, зарим нэг гадаадад оршин суугаа иргэд шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй байхыг үгүйсгэх аргагүй байсан юм. Эндээс гадаадад оршин суугаа, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж амжаагүй иргэд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа хэрхэн эзэмших вэ гэдэг асуулт гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны хэлтсийн дарга Чинзориг: Шинэчилсэн бүртгэлдээ хамрагдаж бусдын адил хувьцааны дансаа нээлгэж, түүндээ 1072 ширхэг хувьцаагаа байршуулах ёстойг зөвлөж байсан юм. Гадаад, дотоодод амьдардаг иргэд эхлээд шинэчилсэн бүртгэлдээ хамрагдаж, дараа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрөл авсан, Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаа явуулах эрхтэй дурын брокер, дилерийн компаниар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төвд хувьцааны данс нээлгэж, түүнд өөрсдийн 1072 ширхэг Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг байршуулж баталгаажуулах ёстой байсан юм. 

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа хэзээ эдийн засгийн эргэлтэд орох боломжтой вэ-

Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаатай үлдсэн иргэдэд өнөөдөр нэг л сонголт бий. Тэр нь Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бирж дээр гарахыг хүлээх явдал юм. Иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцааг шууд арилжаанд оруулах боломжгүй. Эрдэнэс-тавантолгой тодорхой хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд гаргаж, хөрөнгө оруулагчдад нэрлэсэн үнээр арилжаалсны дараа, хоёрдогч зах зээл эхэлсэн даруй иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцааг арилжаанд оруулах боломж нээгдэх юм. Өөрөөр хэлбэл, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа олон улсын бирж дээр арилжаалагдсан тохиолдолд санал авах, бусдад шилжүүлэх, худалдах эрх нь нээгдэнэ гэсэн үг юм. Хожим иргэд өөрсдийн нэр дээрх хувьцаагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад буюу арилжаалахын тулд, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд данстай байх ёстойг мэргэжлийн хүмүүс зөвлөж ирсэн. Тухайн үед Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 400 мянган хүн данстай гэх мэдээллийг холбогдох албаныхан өгч байв. Санхүүгийн зохицуулах хорооноос эрх авсан, монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг 45 брокер, дилерийн компанид хандаж, Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд данс нээлгэх ёстойг мэргэжлийн хүмүүс хэлж, ярьж, зөвлөсөөр ирсэн гэсэн үг юм. Ингэхдээ иргэд өөрийн сонгосон брокер дилерийн компанид бүртгэлийн хураамж төлөхөөс гадна, гарын үсгийн баталгаагаа өгөх ёстой байлаа. Энэ дагуу дотоодын брокер, дилерийн компаниар дамжуулан Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 1,6 сая иргэн данс нээлгэсэн гэх мэдээлэл хамгийн сүүлд гарсан. Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаанд ногдол ашиг тараах үеэр холбогдох байгууллагууд ийм тоон мэдээллийг өгсөн юм. Иргэд хувьцааны дансаа нээлгэж Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаагаа арилжаанд оруулах бэлтгэлээ ийнхүү хангав. Гэвч тус компанийн хувьцаа бирж дээр гараагүй учраас эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж хараахан нээгдээгүй байгаа юм. Учир нь иргэдийн энэ хувьцааг хөрөнгийн биржэд бүртгүүлж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж өнгөрсөн хугацаанд тун хомс байсан юм. Нүүрсний зах зээл муудсан болон бусад шалтгааны улмаас Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бирж дээр гаргах нь эрсдэл дагуулж мэдэхээр байсан учраас тэр юм. Гаргалаа гэхэд хувьцааны үнэ унах зэрэг олон арван эрсдэл байсан гэж ойлгож болох юм. Тиймээс эхний ээлжинд хувьцаа эзэмшигчдэд 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашгийг олгохоор 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны хавьцаа яригдаж байлаа. Ингэхдээ тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авч, үүгээр хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараахаар төлөвлөж байсан юм. 2014 оны хаврын чуулган нээхийн өмнө тэр үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: Хөрөнгө оруулагчдаас 200 сая ам.долларын урьдчилгаа төлбөр авна. УИХ зөвшөөрвөл энэ урьдчилгаа төлбөрөөр 1,8 сая иргэний 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашигт 100 мянган төгрөг хуваарилах боломж байгаа. Цаашид 1072 хувьцааны үнэ цэнийг дээшлүүлэхийн тулд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг Эрдэнэтийн 51 хувь, Оюутолгойн 34 хувь багтдаг Эрдэнэс-Монгол компанийн хувьцаа руу шат ахиулан хувиргах асуудлыг шийдэх боломжтой гэж мэдэгдэж байсныг дахин сануулахад илүүдэхгүй биз. Өөрөөр хэлбэл, энэ үед манай улс хэн хэдэн ширхэг хувьцаа эзэмшихийг эцэслэж, ногдол ашиг олгох тухай ярьж эхэлсэн юм. Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар шалгарсан Энержи ресурс, Шинхуа энержи, Сумитомо компаниудтай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсны дараа урьдчилгаа төлбөр авч, Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцааны ногдол ашиг олгохоор яригдаж байсан ч, энэ нь бүтэл муутай байсныг давхар сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Дээрх компаниудтай тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын, хамтын ажиллагааны, концессын гэрээ хэзээ байгуулах нь тодорхойгүй байсан учраас тэр юм. Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг иргэдэд буцаан эзэмшүүлэх Засгийн газрын шийдвэр гарч, ногдол ашгийн сураг дуулдаж эхэлсэн ч, дээрх нөхцөл байдлын улмаас тодорхойгүй байдалд орсон гэсэн үг юм. 

-Эрдэнэс тавантолгойн нэгж хувьцаанд 90 төгрөгийн ногдол ашиг тараав-

Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцаа бирж дээр гаргаагүй байгаа учраас эдийн засгийн эргэлтэд хараахан ороогүй байна. Хэдийгээр тийм ч хувьцаатайгаа үлдсэн Монгол Улсын иргэд Эрдэнэс тавантолгой компанийн үйл ажиллагаанаас ногдол ашиг авч суугаа. Өмнө нь тавантолгойн хөрөнгө оруулагчдаас урьдчилгаа төлбөр авч ногдол ашиг олгох тухай яригдаж байсан ч энэ нь бүтэлгүйтсэн. Тиймээс хожим Эрдэнэс-тавантолгой компани ашигт ажиллагаанаас ногдол ашин тараасан юм. Тодруулбал, Эрдэнэс Тавантолгой компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл 2020 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдөр компанийн өнгөрсөн оны цэвэр ашгаас ногдол ашиг тараахаар шийдвэрлэсэн юм. Эрдэнэс Тавантолгой компанийн зүгээс хувьцаа эзэмшиж байгаа хүмүүст ногдол ашиг тараахад зориулж 179 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн байдаг. Ингэхдээ нэгж хувьцаанд 90 төгрөгийн ногдол ашиг тараасан юм. Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвд 2020 оны есдүгээр сарын байдлаар 1,6 сая иргэн хувьцааны данс нээлгэснээс 700 мянга нь банкны дансаа мэдүүлсэн байжээ. Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төв брокерийн компаниар дамжуулан хувьцааны данс нээлгэж, банкны дансаа холбуулсан иргэдийн ногдол ашгийг эхний ээлжинд шилжүүлсэн байдаг. Хэрэв үүнээс хоцорсон иргэд байвал ногдол ашгаа хэрхэн авах талаар Монголын хөрөнгийн биржээс зөвлөмж хүртэл гаргаж байлаа. Монголын хөрөнгийн биржээс гаргасан зөвлөмжид үнэт цаасны компанидаа хандан дансаа баталгаажуулснаар ногдол ашгаа хүлээн авах бөгөөд Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвөөс ногдол ашгийн гүйлгээг долоо хоногт багцлан нэг удаа гүйцэтгэж байгааг анхааруулж байсан юм. Үүнээс гадна, үнэт цаасны дансыг 2018 оноос цахимаар нээж эхэлсэн. Тиймээс үнэт цаасны дансгүй иргэд брокерийн компанидаа хандаж цахимаар үнэт цаасны дансаа нээлгэх боломжтойг онцолж байлаа. Мөн Эрдэнэс таван толгой компанийн ETT гар утасны апплейкшнээр дамжуулан үнэт цаасны компаниудад данс нээлгэх боломжтойг дурджээ. Эрдэнэс-Тавантолгой компани 2020 оны есдүгээр сард ийнхүү хувьцаа эзэмшигчдэдээ анх удаа ногдол ашиг хүртээсэн юм. Өнөөдөр тус компанийн 85,2 хувийг төр, 14,75 монгол улсын 2,5 сая иргэн, 0,05 хувийг аж ахуйн нэгжүүд эзэмшиж байгаа талаар компанийн удирдлагууд нь албан ёсоор мэдэгдсэн. Харин 2021 оны тухайд ногдол ашиг тараахгүй байх шийдвэрийг компанийн зүгээс гаргаад байна.  

-Эрдэнэс-Тавантолгойн ажилтай танилцав–

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан Эрдэнэс Тавантолгой компанийн үйл ажиллагаатай танилцаж, цаашдын төлөвлөгөө, хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн явцтай тухайн үед мөн танилцсан юм. Тус компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Ганхуяг танилцуулга хийсэн юм. Тус компани нь коксжих нүүрсний нөөц, чанараараа дэлхийд тэргүүлэх Тавантолгой ордод 8 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг юм. 85,2 хувь нь төрийн эзэмшил, Монгол улсын 2,5 сая иргэн 14,75 хувийг, аж ахуй нэгжүүд 0,05 хувийг эзэмшдэг байна. Үүсгэн байгуулагдсан цагаас хойш өссөн дүнгээр нийт 65 сая дахь тонн нүүрсээ 2020 оны долоодугаар сард олборлосон гэдгийг онцоллоо. Нийтдээ 900 гаруй ажилтантай тус компани нь 2012 онд Монгол Улсын бүх иргэдэд 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшүүлсэн. 2017 оны гуравдугаар сар гэхэд Чалко компанид төлөх 350 сая ам.долларын өрийг бүрэн барагдуулж дууссан байна. Ингээд 2018 онд 1072 хувьцаа мэдээллийн төвийг нээж, 2020 оны есдүгээр сард хувьцаа эзэмшигчиддээ ногдол ашиг хүртээсэн юм. Мөн хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн нөхцөл байдлынхаа талаар тайлагнасан юм. Дотоодын бүтээн байгуулалт, төмөр замын дэд бүтцийн сүлжээг дэмжих зорилтын хүрээнд Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замд 750 тэрбум, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замд мөн 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн байна.

-Эрдэнэс тавантолгойн энгийн, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны ялгаа- 

Стратегийн ордуудын монголын талын хувийг эзэмшдэг Эрдэнэс монгол компани 100 сая энгийн, 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцаатай. Тус компанийн 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцааг монгол улсын иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх шийдвэрийг  засгийн газраас 2011-2012 он хавьцаа гаргасан юм. Тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны зөвлөх Балихүү: Эрдэнэс тавантолгой компанийн толгой компани болох Эрдэнэс монголын давуу эрхийн нэг ширхэг хувьцааг Монгол Улсын иргэн бүрт олгохоор яригдаж байна. Эдгээрийг Монгол Улсын иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлнэ. Гэхдээ иргэн бүрт олгох ёстой 1,5 сая төгрөгийн эх орны хишигт Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 ширхэг энгийн, Эрдэнэс Монголын 1 ширхэг давуу эрхийн хувьцаа багтаж байгаа гэж ойлгож болох талтайг хуучилж байсан юм. Тэр үеийн Засгийн газрын хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтэс: Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн хувьцааг хүн ам, өрхийн бүртгэлд бүртгэгдсэн иргэний харьяаллын зөрчилгүй иргэн бүрт олгоно гэж тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан монгол улсын иргэн бүр Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрхтэй болсон гэсэн талаар тэр үед яригдаж байсан юм. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын нэгнээс өмнө төрсөн хүмүүст олгоно гэж хугацаа заасан бол, Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны хувьд ямар нэг хугацаа заагаагүй гэдгээрээ онцлог. Шинээр мэндэлсэн хүүхэд бүрт Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрхтэй гэж яригдаж байсан юм. Ингэснээр монгол улсын иргэд стратегийн бүх ордуудаасаа давуу эрхийн хувьцаагаараа дамжуулан хувь хүртэх боломж нээгдсэн гэдэг. Гэхдээ давуу эрхийн хувьцааг бусдад худалдах, арилжих, бэлэглэх, барьцаалах, өв залгамжлуулах нь хуулиар хориотой байдаг байна. Тиймээс ч иргэд Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмшвэл бусдад худалдаж, арилжиж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болохгүй гэж ойлгож болно. Нас барсан, монгол улсын харьяатаас гарсан зэрэг тохиолдолд Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцаа эзэмших эрх нь тэр даруй дуусгавар болох юм. Дээрх тохиолдолд давуу эрхийн хувьцаа нь эргэн төрийн мэдэлд очино гэсэн үг юм. Төр үүнийг шинээр төрсөн хүүхдүүдэд эзэмшүүлнэ. Эрдэнэс монгол компанийн давуу эрхийн 1 ширхэг хувьцаа ийм онцлогтой бол, Эрдэнэс тавантолгойн 1072 ширхэг хувьцаа тэс өөр онцлогтой. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа энгийнх учир бусдад худалдаж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болно. Гэхдээ Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа Монгол, Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн биржэд нэгэн зэрэг арилжаалагдаж эхэлсэн цагт энэ эрх үүсэх юм. Тус компани 2013 оны эхний улиралд гурван орны бирж дээр хувьцаагаа гаргахаар төлөвлөж байсан билээ. Эрдэнэс тавантолгойн 1072 ширхэг энгийн хувьцааг биржэд бүртгүүлсний дараа бусдад худалдаж, бэлэглэж, барьцаалж, өв залгамжлуулж болох бол, Эрдэнэс монголын давуу эрхийг хувьцааг болохгүй.

Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа болон Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааны ялгаа үүнд оршиж байгаа талаар хэдэн жилийн өмнө холбогдох мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм. Үүнээс гадна, хэд хэдэн ялгаатай тал бий. Эрдэнэс тавантолгойн энгийн хувьцаа эзэмшигчид хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцож хэлэлцэж буй асуудлаар өөрийн эзэмшиж буй хувьцаатай хувь тэнцүүлэн санал өгөх эрхтэй. Компани татан буугдлаа гэхэд эд хөрөнгийг худалдсанаас олсон орлогоос эзэмшиж буй хувьцааны тоогоор хувь хүртэх эрхтэй. Мөн компаниас нэмж гаргасан хувьцаа, хувьцаанд хөрвөх үнэт цаасыг эхний ээлжинд худалдаж авах эрхтэй юм. Хувь нийлүүлэгчдийн хурлаас хувьцаа эзэмшигчдэд хохиролтой шийдвэр гарсан тохиолдолд компанийн дүрэм журамд заасны дагуу өөрийн эзэмшиж буй хувьцааг Эрдэнэс тавантолгой компанид эргүүлэн худалдах эрхтэй. Харин ганц сул тал нь давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдийн дараа ногдол ашиг авах талаар ийн 9 гаруй жилийн өмнө яригдаж байсан билээ. Гэвч өнөөдрийг хүртэл Эрдэнэс тавантолгой компани давуу эрхийн хувьцаагаа монгол улсын иргэдэд эзэмшүүлээгүй байгаа юм. Тиймээс тус компанийн хувьцаа эзэмшигчид давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдийн дараа ногдол ашиг авна гэсэн ойлголт одоогоор үгүй. Эрдэнэс тавантолгой компани ашигтай ажиллаж тус компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараах шийдвэр гаргавал тэр даруй монгол улсын иргэд хувь хүртэх ёстой. Харин Эрдэнэс монголын давуу эрхийн хувьцааг Монгол Улсын иргэд эзэмшиж эхэлбэл төрөөс урьтаж ногдол ашиг авах дүр зураг ажиглагддаг. Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчид энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс өмнө ногдол ашиг авдаг учраас тэр. 100 сая ширхэг энгийн хувьцаа эзэмшиж буй төрөөс түрүүлж, 3 сая ширхэг давуу эрхийн хувьцаа эзэмших монгол улсын иргэд Эрдэнэс монгол компаниас хувь хүртэнэ гэсэн үг юм. Ийнхүү монгол улсын иргэд давуу эрхийн хувьцаагаар дамжуулан стратегийн ордуудаас хувь хүртэх боломжтой гэгдэж байсан ч, давуу эрхийн хувьцааг иргэдэд хэзээ, хэрхэн эзэмшүүлэх нь тодорхойгүй явсаар өдийг хүрсэн билээ.

-Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаа бирж дээр ямар үнэтэй байх бол-

2011-01-11. Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг иргэдэд үнэгүй эзэмшүүлэх, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах асуудал дөнгөж яригдаж эхэлж байхад, бирж дээр нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнэ хэдэн төгрөгөөр гарах нь анхаарлын төвд байсан билээ. Энэ асуултыг Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар:харамсалтай нь тоймтой хариулт өгөөгүй. Гэхдээ тэрбээр Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийг Энержи ресурс компанийн үнэт цаасны нэрлэсэн үнэтэй жишиж буйгаа нуугаагүй юм. Тиймээс тухайн үед тавантолгойн нэг ширхэг хувьцаа хэдэн төгрөгийн ханштай байх вэ гэдгийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд баримжаагаар тооцоолж байсан билээ. Ингэхдээ, Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааны нэрлэсэн үнэ ирээдүйд ямар байхыг хоёр аргаар баримжаалж байсан юм. Эхнийх нь Энержи ресурс компанийн энгийн хувьцаатай жишиж байсан юм. Энержи ресурс компани 2010 оны аравдугаар сарын 13-ны өдөр Mongolian mining corporation нэрээр Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалсан байдаг. Ингэхдээ, тэд нийт 719 сая ширхэг хувьцааг 650 сая доллараар арилжаалсан юм. Үүгээр тооцвол, тус компанийн нэгж хувьцаа 90 орчим центийн ханштай байжээ. Энержи ресурс компани 400 сая тонн нүүрсний нөөцтэй ухаа худагийн хэсгийн 20 хувьд хувьцаа гаргаж, Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржээс 650 сая ам.доллар босгосон. Хэрэв тус компани нийт нөөцдөө хувьцаа гаргасан бол, дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс 3.2 тэрбум доллар босгох баримжаа тоо гардаг. Тавантолгойн ордын 4 хувьтай тэнцэх Ухаа худагийн нийт нөөцөд тулгуурдаж хувьцаа гаргахад дээрх хэмжээний хөрөнгийг босгох бол, тавантолгойн үлдэх 96 хувьд 76,8 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгох боломжтой цээжний тооцоо хийх нэг нь байлаа. Үүнийг эрдэнэс-тавантолгойн 15 тэрбум ширхэг хувьцаанд хуваавал, Эрдэнэс-тавантолгойн нэгж хувьцаа 5 доллар 12 центийн ханштай байх цээжний тооцоо хийж байсан хэрэг. Гэхдээ хувьцааны нэрлэсэн үнэ тооцох мэргэжлийн аргачлалаасаа хамаараад өөр байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тус компани нэрлэсэн үнэ буюу бодит ханшийг манайтай хамтран ажиллах хөрөнгө оруулалтын банк тогтоох байсан юм. Тухайн үед хөрөнгө оруулалтын банк тодорхойгүй байсан учраас үүнд тоймтой хариулт хэлэх боломжгүй байсан юм. Тухайн үед Эрдэнэс -монгол компанийн ерөнхий захирал, Эрдэнэс-тавантолгой охин компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Энэбиш: Одоогоор манайтай хамтран ажиллах хөрөнгө оруулалтын банк тодорхойгүй байна. Хөрөнгө оруулалтын банкийг удахгүй сонгон шалгаруулна хэмээн хэлж байсан билээ.

Хөрөнгө оруулалтын банк сонгон шалгаруулсны дараа тэд Эрдэнэс-тавантолгой компанийн нэгж хувьцааны үнийг гаргах байжээ. Үүний дараа иргэдэд үнэт цаас үнэгүй олгож, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдах ажлыг эхлүүлэх ёстой байжээ. УИХ-ын тогтоолд 2011 оны нэгдүгээр улиралд багтаан тавантолгойн хувьцааг иргэдэд үнэгүй олгож, аж ахуйн нэгжүүдэд худалдахаар тусгасан байв. Гэхдээ бодит дээр энэ хугацаанаас өмнө амжихгүй. Тавантолгойн хувьцааг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд эзэмшүүлэх ажлыг 2011 оны долоодугаар сараас эхлүүлнэ гэдгийг холбогдох албаныхан хэлж байсан юм. Тавантолгойгоос иргэд болон компаниуд хувь хүртлээ ч, энэ нь эдийн засгийн эргэлтэд тэр даруй орохгүй. Өөрөөр хэлбэл, гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 29 хувийг гаргасан цагт, иргэд аж ахуйн нэгжүүд өөр оногдсон хувьцаагаа арилжаалж, эргэлтэд оруулах боломж нээгдэх байв. Тухайн үед Монголын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-тавантолгойн 10 хувийг, 19 хувийг Лондон, Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржийн аль нэгэнд гаргахаар төлөвлөж байсан юм. Харин тэр үеийн Төрийн өмчийн хорооны дарга Сугар: 2012 оны эхэндбагтаан гадаадын хөрөнгийн зах зээлд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг бүртгүүлж, үнэт цаасыг нь арилжаалахаар төлөвлөж байгаа талаар хэлж байсан юм. Мөн тэр хавьцаа монголын хөрөнгийн бирж дээр Эрдэнэс-Тавантолгойн хувьцааг гаргахаар төлөвлөж байгаа талаар хэлж байсан юм. Бирж дээр гармагц нэгж хувьцааны бодит ханш хэд байхыг харж болохоор байсан юм. Энэ үед аж ахуйн нэгжүүд өөрсдийн худалдаж авсан, иргэд үнэгүй авсан хувьцаагаа арилжаанд оруулах боломж нээгдэх байлаа. Гэсэн ч олон жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн энэ ажил одоог хүртэл хийгдээгүй байгаа юм.

-Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг дэлхийн зах зээлд гаргах зөвлөх банкууд сонгон шалгаруулав-

Цанхийн зүүн хэсэгт гэрээгээр нүүрс олборлох оператор компанийг сонгон шалгаруулсны дараа Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах асуудал яригдах байлаа. Эрдэнэс тавантолгойн 29 хувь буюу 4,3 тэрбум ширхэг хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр нэгэн зэрэг гаргаж арилжаалахын тулд дэлхийн хөрөнгө оруулалтын банк, хуулийн фирм, уул уурхайн зөвлөхүүдтэй хамтран ажиллах шаардлага тулгарсан. Тухайн үед дэлхийн нэр хүндтэй 16 хөрөнгө оруулалтын банк манайтай хамтарч ажиллах саналаа ирүүлсэн байгаа юм. Тухайлбал: 

• JP Morgan
• Credit Suisse
• Goldman sachs
• Morgan Stanley
• Deutshe bank
• Barclays capital
• Citi bank
• UBS банк
• Standart chartered bank
• Bank of china
• Jefferies and company
• ING
•  Bank of America  
• Merrill lynch
• HSBC,
• Macquarie
• BHP Paribas 

зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд Эрдэнэс тавантолгойтой хамтран ажиллах саналаа ирүүлсэн гэдэг. Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан ч эдгээр хөрөнгө оруулалтын банктай ганцаарчилсан уулзалт хийсэн байгаа юм. Эрдэнэс тавантолгой компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийнхөн АНУ-ын хөрөнгө оруулалтын Morgan stanley банкны төлөөлөгчдийг хүлээн авч уулзсан байх жишээтэй. Үлдэх хөрөнгө оруулалтын банкуудтай хэзээ уулзахаа Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан тухайн үед нууцалж байлаа. Хөрөнгө оруулалтын банкуудтай уулзалт хийсний дараа аль нэгийг нь сонгох байв. Тэгвэл 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар дэлхийд нэр хүнд бүхий дээрх 16 хөрөнгө оруулалтын банкнаас Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг дэлхийн зах зээлд гаргахад зөвлөхөөр ажиллах дөрвөн банкийг сонгон шалгаруулсан байв. Зах зээлийн ерөнхий зохион байгуулагч буюу спонсороор Германы Deutshe банк, АНУ-ын Goldman sachs ажиллаж байсан бол, хувьцааны борлуулалтад оролцох, зуучлах үүрэг бүхий бэлтгэл ажилд хамтран оролцогчоор Францын BHP Paribas, Австарлийн Macquarie банк шалгарч байжээ. Гэрээт олборлогчийг сонгон шалгаруулсаны дараа дээрх хөрөнгө оруулалтын банкууд Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд гаргах ажлыг эхлүүлэх ёстой байсан бөгөөд судалгааны ажлаа эхлүүлээд байжээ. Үүнээс гадна, Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн зах зээлд гаргахын тулд дэлхийд танигдсан аудит, хууль, уул уурхайн зөвлөхүүдтэй хамтран ажиллах ёстой байсан юм. Тэднийг 2010 ондоо багтаан сонгож амжвал, 2011 онд багтаан Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах боломжтой болохыг холбогдох албаныхан хэлж байсан билээ. Гэтэл тэднийг сонгон шалгаруулсан гэх мэдээлэл байдаг ч, аудит, хууль, уул уурхайн зөвлөх компаниар аль улсын ямар байгууллага ажиллаж байсан нь нууцлаг өдийг хүрсэн тал бий. Цаашлаад Эрдэнэс-тавантолгой хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах ажил өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй байгаа юм.

-Лондонд DR, Хонконгод IPO хийхээр төлөвлөсөн ч ажил хэрэг болсонгүй-

Тавантолгойн нүүрсний ордод үйл ажиллагаа явуулах Эрдэнэс-тавантолгой компанийг 15 тэрбум ширхэг хувьцаатайгаар байгуулсан байдаг. Үүний 51 хувийг төр өөрийн мэдэлд үлдээж, 29 хувийг нь гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалж, 10 хувийг нь иргэдэд үнэгүй эзэмшүүлж, үлдэх 10 хувийг нь аж ахуйн нэгжүүдэд нэрлэсэн үнээр нь худалдахаар УИХ-ын тогтоолд тусгасан байдаг.
Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг хэзээ гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргах бол гэдэг хэн хүний анхаарлын төвд байж ирсэн асуулт. Үүнд Эрдэнэс монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан Энэбиш: Эрдэнэс-тавантолгой компанийн хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сард багтаан гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргахаар төлөвлөж байгаа тухайгаа хэлж байсан юм. Гэвч дэлхийн эдийн засаг тогтворгүйтэж 2008 оных шиг санхүүгийн хямрал давтагдаж болзошгүй гэсэн айдас хөрөнгө оруулагчдыг хувьцаанаас дайжихад хүргэсэн тал бий. Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа гадаадын хөрөнгийн бирж дээр гарахгүй хойшлогдож байсны нэг шалтгаан бол энэ. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг тогтворжсон цагт Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан бирж дээр хувьцаагаа гаргана гэж төлөвлөж байлаа. Уул, уурхайн компаниуд ихэвчлэн Канадын Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Гэхдээ Эрдэнэс Тавантолгой компанийн тухайд уг бирж тийм ч зохимжтой биш аж. Дэлхийн нөгөө өнцөгт байгаа Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж манай улстай цагийн зөрүү ихтэй. Монголчуудыг унтаж байхад, Эрдэнэс тавантолгойн хувьцаа Тронтогийн хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдах нь тийм ч оновчтой алхам биш. Цагийн зөрүүгүй гэдэг утгаараа Хонгконгийн хөрөнгийн бирж Эрдэнэс-тавантолгой компанид зохимжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байлаа. Нөгөө талаар Монголын хөрөнгийн бирж Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтран ажиллаж байсан. Тиймээс Лондонгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах нь оновчтой гэж үзсэн байдаг. Тиймээс дэлхийн эдийн засаг тогтворжсон цагт буюу 2013 оны эхний улиралд Монгол, Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа нэгэн зэрэг гаргахад тохиромжтой цаг үе гэж Эрдэнэс тавантолгой компани үзэж байлаа. Гэхдээ Эрдэнэс тавантолгой компани хэрхэн гурван орны хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргах нь асуултыг тэмдэг хэвээр байсан цаг. Аль нэг орны манайд тохиромжтой хөрөнгийн бирж сонголоо ч, тэдний тавьсан шаардлагыг хангах нь хамгийн чухлаар тавигдаж байсан юм. Лондон болон Хонконгийн хөрөнгийн биржийнхэн компанийнхаа 25 хувийг зах зээлд гаргах ёстой шалгуур тавьдаг нь эхний сорилт байлаа. Тиймээс иргэдийн Засгийн газарт буцааж зарсан хувьцаа, компаниудын аваагүй хувьцааг гадаадын бирж дээр гаргахаар төлөвлөсөн хувь дээр нэмэх шаардлага үүссэн талаар учир мэдэх хүмүүс тэр үед жиг жуг хийж байсныг нуух юун. Дараагийн томоохон сорилтын талаар тэр үеийн Лондонгийн хөрөнгийн биржийн Анхдагч хувьцааны зах зээлийн хэлтсийн дарга Треси Перс: Эрдэнэс тавантолгой компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарахын тулд компанийн засаглалаа сайжруулж, санхүүгийн тайлан балансаа олон улсын стандарчиллын дагуу гаргах хэрэгтэйг хэлж байсан явдал. Эрдэнэс тавантолгой компани эхлээд Санхүүгийн зохицуулах хороонд, дараа нь Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа бүртгүүлэх ёстой. Үүний дараа Лондонгийн хөрөнгийн биржээс Depositary receipt буюу DR ашиглаж санхүүжилт босгох боломжтой байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлсэн хувьцааныхаа тодорхой хувийг энэ чиглэлээр мэргэшсэн дэлхийн нэр хүнд бүхий JP Morgan, Citi, Goldman sachs зэрэг депозитар банкинд шилжүүлнэ. Харин тухайн депозитар банк DR буюу хагаламжийн бичиг гаргаж, үүнийгээ хөрөнгө оруулагчдад худалдах замаар санхүүжилт босгож өгөхөөр төлөвлөж байжээ. Эрдэнэс тавантолгой компани DR ашиглаж Лондонгийн хөрөнгийн биржээс санхүүжилт босгохоор төлөвлөсөн байсан ч, хөрөнгө босгоход хялбар санхүүгийн энэ хэрэгслийг ашиглахад хууль эрхзүйн орчин тухайн үед бүрдээгүй байсан юм. Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд IPO гаргах замаар санхүүжилт босгохоор мөн төлөвлөж байсан ч, хууль эрхзүйн орчин бас л дутмаг байлаа. Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг зөвшөөрч байж энэ ажил бүтэх байжээ. Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо 16 орны хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг зөвшөөрсөн байдаг. Тэдний эгнээнд манай улс нэгдэхийн тулд Үнэт цаасны тухай хуульд нэлээд өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгарсан байна. Тиймээс хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-д өргөн барьж, үүнд DR ашиглаж хөрөнгө босгох зүйл заалтыг оруулж өгчээ. Энэ хууль батлагдвал DR ашиглаж Лондонгийн хөрөнгийн биржээс мөнгө босгох боломжтой болохоос гадна, Хонгконгийн санхүүгийн зохицуулах хороо манай хөрөнгийн зах зээлийн хууль эрхзүйн орчныг хүлээн зөвшөөрөх эсэх нь шийдэгдэх байлаа. Хэрэв энэ хууль батлагдахгүй удвал Эрдэнэс тавантолгой болон Эрдэнэс монголын завсарын компанийг Лондон болон Хонгконгод байгуулж, тухайн улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр хувьцаагаа гаргахад хүрэх байсан гэдэг. Монгол улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр бус, өөр улсад бүртгэлтэй компанийн нэрээр хувьцаагаа гаргахад хүрч болзошгүй байсан гэсэн үг. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэд дарга Даажамба: Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2012 оны хаврын чуулганаар УИХ-д өргөн барьсан ч, батлагдаагүй тухай хэлдэг. Үүнээс болж нэлээд хугацаа алдсан тул, хожим шаардлагатай өөрчлөлтийг оруулсан Үнэт цаасны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2013 оны хаврын чуулганаар баталсан юм. Энэ хуулийг 2014 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөж эхэлсэн байдаг. Ингэснээр Эрдэнэс-тавантолгой компани Лондон болон Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргахад хууль эрхзүйн талаасаа ямар ч саадгүй болсон. Тодруулбал, тус компани Монголын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа бүртгүүлж, үүнийхээ тодорхой хувийг Депозитор банкаар дамжуулан Хадгаламжийн бичиг болгон гаргаж, Хонг-Конг болон Лондонгийн хөрөнгийн биржээс хөрөнгө босгох боломжтой гэгдэж байлаа. Үүнийг хөрөнгө оруулалтын зөвлөх компаниуд хийх ёстой байсан аж. Тэднийг ч хэдийнэ сонгосон гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байсан юм. Тухайлбал, тус компанийн хөрөнгө оруулалтын зөвлөхөөр Голдман сакс, Дойче банк, Би Эн Пи Парибас, Маквейри компаниуд ажиллаж байжээ. Харин аудитийн зөвлөхөөр Прайс Уотерхаус, техникийн зөвлөхөөр Норвест, хуулийн зөвлөхөөр Нортон роуз, Хоган Ловелс компаниуд тус тус ажиллаж байгаа гэх мэдээллийг албаныхан хэдэн жилийн өмнө өгч байсан юм. Эдгээр зөвлөх компаниуд хамтран Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг биржэд гаргах ёстой байсан ч, Лондонд DR, Хонконгод IPO хийгдээгүй өдийг хүрсэн билээ. Компанийн удирдлагын зүгээс Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг 2015-2016 онд олон улсын биржэд гаргана гэж хожим мэдэгдэж байсан ч, энэ ажил өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй байна. Эрдэнэс-тавантолгой компани гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржэд бүртгүүлмэгц иргэд өөрсдийн 1072 хувьцаагаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжтой болох юм. Тодруулбал, иргэдэд эзэмшүүлсэн Эрдэнэс-тавантолгойн 1072 хувьцаа энгийн төрөлд хамаарах учраас бусдад бэлэглэж, өвлүүлж, залгамжилж, арилжих боломжтой юм. Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн захирал Байгалмаа: Эрдэнэс-тавантолгойн хувьцааг өвлүүлж, бэлэглэж, залгамжилж, арилжиж болохыг хэдэн жилийн өмнө бататган хэлж байсан удаатай. Гагцхүү Эрдэнэс тавантолгойн хувьцааг гадаад, дотоодын хөрөнгийн бирж дээр бүртгүүлж, арилжаа эхэлсэн цагт тус компанийн хувьцааг өвлүүлж, бэлэглэж, залгамжилж, арилжих эрх нээгдэх юм.

-Эрдэнэс тавантолгой бонд гаргав-

Том төслүүдээ хэрэгжүүлэхийн тулд хувьцааныхаа тодорхой хувийг олон улсын биржээр зарж IPO хийх зөвшөөрлийг УИХ, Засгийн газраас аваад байсан ч ийнхүү замхарсан билээ. Тиймээс Эрдэнэс тавантолгой бонд гаргаж хөрөнгө босгох замаар дээрх асуудлаа шийдвэрлэхээр болжээ. Засгийн Газар, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Монгол Банкны зүгээс тус үнэт цаасыг олон нийтэд санал болгон хөрөнгө оруулалт татахыг дэмжиж ажилласан. Эрдэнэс тавантолгой бонд нь Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй Эдийн засгаа сэргээх 10 их наядын цогц төлөвлөгөөний нэг хэсэг юм. Энэ хүрээнд стратегийн ач холбогдол бүхий Тавантолгойн дулааны цахилгаан станц, Нүүрс баяжуулах үйлдвэр, Усан хангамж, Төмөр зам зэрэг томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх зорилготой санхүүгийн зах зээлд хамгийн өндөр дүн бүхий 2 их наяд хүртэлх төгрөгийн бонд гаргахаар төлөвлөсөн билээ. Эрдэнэс Тавантолгой компани өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх, эргэлтийн хөрөнгийг санхүүжүүлэх зорилгоор Монголдоо анх удаа нийт 2 их наяд хүртэлх төгрөгийн дүн бүхий төгрөг, валют хосолсон ЭТТ Бондыг гаргах зөвшөөрлийг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос авсан. ЭТТ бондыг 3 үе шаттайгаар олон нийтэд санал болгохоор төлөвлөсөн бөгөөд үүнээс эхний ээлжид 800 орчим тэрбум төгрөгийн бонд худалдаалахаар холбогдох бичиг баримтыг 2021 оны гуравдугаар сарын 5-нд Санхүүгийн зохицуулах хороо, Монголын хөрөнгийн биржэд хүргүүлсэн байдаг. Уг хүсэлтийг хянаад Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2021 оны гуравдугаар сарын 26-ны өдрийн 96 тоот тогтоолоор Үнэт цаасыг бүртгэх, 2021 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдрийн 1/1181 тоот зөвшөөрлөөр Анхдагч зах зээлд арилжаалах албан ёсны зөвшөөрлүүдийг олгожээ. Энэ дагуу Эрдэнэс тавантолгойн ЭТТ бондын анхдагч зах зээлийн захиалгыг албан ёсоор эхлүүлж, цан цохих арга хэмжээг 2021 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр Монголын хөрөнгийн биржэд явуулсан юм. Эхний шатанд нийт 600 тэрбум төгрөгийн бондыг төгрөг, валют хосолсон сонголттойгоор олон нийтэд санал болгосон. Эхний захиалга 2021 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр эхэлсэн бол, хаалтын арилжаа 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 9-ний өдөр болж төлөвлөсөн бондоо амжилттай арилжаалжээ.Гадаад дотоодын иргэн, аж ахуй нэгж, арилжааны банк, даатгалын компани болон хөрөнгө оруулалтын сангууд Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Үнэт цаасны компаниудаар дамжуулан бонд худалдан авчээ. Үүгээр 677 гаруй тэрбум төгрөгийн захиалгыг оролцогч талуудаас ирүүлж, төлөвлөгөөт зорилтыг бүрэн хангасан байна. Арилжаанд 964 иргэн, аж ахуйн нэгж оролцож, төгрөгийн 10 хувийн хүүтэй 336 гаруй тэрбум төгрөг, ам.долларын 6.3-6.8 хувийн хүүтэй 119 гаруй сая ам.долларын мөнгөн хөрөнгө татан төвлөрүүлжээ. Тэгвэл бондын хоёр дахь транчийн захиалга 2021 оны наймдугаар сарын 16-25-ны өдрүүдэд явагдсан билээ. Хоёр дахь шатны захиалгаар 100 сая ам.доллар болон 285 тэрбум төгрөгийн бондыг олон нийтэд санал болгосон юм. Ингэхдээ: 

• Төгрөгийн бонд: нэгжийн үнэ 100.000₮, хүү 10%, хугацаа 36 сар
• Долларын бонд: нэгжийн үнэ 100$, хүү 5.8%, хугацаа 24 сар 

Бондын II шатыг олон улсад болон дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг оролцох боломжтойгоор нийтэд санал болгож, 2021 оны наймдугаар сарын 25-ны өдрийн 17.30 цагт захиалгыг авч нэгтгэсэн байна. Нэгдсэн дүнгээс танилцуулахад санхүүгийн бүтцийн хувьд гурван төрлийн арилжааны захиалга хийснээс төгрөг болон ам.долларын нийлбэр дүнг танилцуулахад бэлэн болсон тухай Эрдэнэс тавантолгой компанийнхан тухайн үед мэдэгдэж байсан юм. ЭТТ Бондын 2021 оны наймдугаар сарын 25-ны өдрийн II шатны нэгтгэсэн дүнгээр 519.4 тэрбум төгрөг, 53.1 сая ам.долларын захиалгыг хийж анхны төлөвлөсөн хэмжээг 117 хувиар давуулан биелүүлжээ. Бондын захиалгын санхүүжилтийн эх үүсвэр бүрээр авч үзвэл: 

• Монголын хөрөнгийн биржийн бүртгэл шивэлтээр 164 тэрбум төгрөг, 13.1 сая ам.долларын захиалга бүртгэгджээ.
• Банкуудаас авсан санхүүжитийн бүтцийн өөрчлөлтөөр 70 тэрбум төгрөгийн захиалга,
• Олон улсын хөрөнгө оруулалтын сангуудаас ирүүлсэн захиалгат үнийн дүнгээр 285 тэрбум төгрөг, 40 сая ам.долларын Бондын захиалга хийгдсэн байна.

Энэ нь дотоодын хөрөнгийн биржэд анх удаагаа гадаад валютаар буюу ам.доллараар гарсан учраас ханшийн уналтаас хамгаалагдсанаараа давуу талтай бөгөөд санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүдээс харьцангуй өндөр хүүтэйгээрээ давуу талтай. Бондын санхүүжилт нь Тавантолгой дулааны цахилгаан станц, Нүүрс баяжуулах үйлдвэр, Усан хангамж, Төмөр зам зэрэг үндэсний томоохон бүтээн байгуулалтад зарцуулагдах аж. Дээрх бүтээн байгуулалтууд хийгдсэнээр компанийн үр ашиг илүү нэмэгдэж, 2025 он хүртэл нийт 11.5 их наяд төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллахаар төлөвлөжээ. Бонд арилжаалж төлөвлөсөн бүтээн байгуулалтуудад хөрөнгө оруулалт хийснээр Эрдэнэс тавантолгой компани 2021-2025 онд 186 сая тонн нүүрс олборлож, 172 сая тонн нүүрс борлуулж, нийт 10,742.4 сая ам.долларын орлоготой, 3,664.4 сая ам.долларын цэвэр ашигтай ажиллаж, улсын төсөвт 2,479.9 сая ам.доллар төвлөрүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 2025 он хүртэл нийт 11.5 их наяд төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллахаар төлөвлөсөн байна. Ингэснээр 2023-2025 онд 1072 хувьцаатай нэг иргэн 669 мянган төгрөгийн ногдол ашиг авах тооцоо гарчээ.

-Я.Батсуурь: Тавантолгойн ордод 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн таамаг нөөц бий-

2014-09-23. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2014 оны долоодугаар 1-нд батлагдснаар шатдаг занар, байгалийн битум, нүүрсний давхаргын метан хийг эрж, хайх хууль эрхзүйн орчин бүрдсэн. Тиймээс Газрын тосны газар нүүрсний давхаргын метан хийн эрлийн гэрээг Эрдэнэс Тавантолгой, Монголын алт компаниудтай, шатдаг занарыг эрлийн гэрээг Жени ойл компанитай байгуулсан юм. Метан хийн эрлийн талаар Эрдэнэс-тавантолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсууриас дараах тодруулгыг авснаа эргэн сануулж байна.

-Эрдэнэс-тавантолгой компани өөрийн орд дээрх метан хийг судлахаар эрлийн гэрээ саяхан байгууллаа. Гэхдээ үүнээс өмнө метан хийгээ судалж эхэлсэн гэгддэг?

– Монгол улсын метан хийн нөөцийг одоогоор тогтоогоогүй байгаа. Манай компанийн хувьд метан хийн анхны төслийг эхлүүлээд явж байна. Солонгосын Korean Gas Corporation,  дотоодын өрөмдлөгийн Элгэн компаниудтай хамтран өнгөрсөн оноос тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хийг судлах ажил эхэлсэн. Хэд хэдэн цооног өрөмдөж, өмнө нь урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон таамаг нөөцийг баталгаажуулаад явж байна. Ордынхоо нүүрсний давхарга дахь метан хийг судлахаар Газрын тосны газартай саяхан эрлийн гэрээ байгууллаа. Энэ бол уламжлалт бус газрын тосон дээр хамгийн эхэнд хийгддэг гэрээ. Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар дараа нь бид хайгуулын болон ашиглалтын гэрээ байгуулах ёстой.   

– Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг мэдэгдэл хийхдээ, тавантолгойн нүүрсний ордод 20-30 тэрбум шоо метр метан хий байгаа нь судалгаагаар батлагдлаа гэж илэрхийлсэн?

– ОХУ-ын гидрошахтын 1950-1960 оны үед хйисэн судалгаагаар  манай орд дээр 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн нөөц байх бололцоотой гэсэн урьдчилсан судалгаа гарсан байдаг юм. АНУ-ын Норвест компани таван жилийн өмнө манай ордыг судлахдаа мөн ийм тоо хэлсэн. Үүнийг өрөмдлөгийн үр дүнгээр зах зухаас нь нотлоод явж байна. Саяын өрөмдлөгийн үр дүнд ямарч байсан манай тавантолгойн орд багахан хэмжээний нүүрсний давхаргын метан хий байна гэдгийг урьдчилсан байдлаар тогтоосон.  Нэмж хайгуулын ажил хийх шаардлагатай байгаа. Нөөцийн хувьд одоогоор батлагдсан тоо хэлэх боломжгүй. 

– Манай хоёр хөрш жилд 38 тэрбум шоо метр хий худалдах болон худалдан авах гэрээ байгуулаад байна. Энэ нь ойролцоогоор 13 тэрбум ам.долллараар үнэлэгдэж байна. Тавантолгойн ордын метан хийн таамаг нөөцийг баталгаажуулж, ашиглаж эхэлбэл ямар үнэ цэнэд хүрэх бол?

-Хэлж чадах зүйл юу вэ гэхээр, тавантолгойн метан хийн нөөц Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн хэрэгсэл, гэр хороолол, байрны хорооллын оршин суугчдын ахуйн хэрэгцээг хангахад 20-30 жил хангахад хүрэлцэнэ гэж үзэж байгаа. Ер нь бид таамаг нөөцийг баталгаажуулаад явж байна. Дээр нь туршилтын жижиг оврын үйлдвэрээ БНСУ-д захиалгаар хийлгэж байна. Энэ үйлдвэр ирэх арваннэгдүгээр сард бэлэн болвол, хоёр сарын хугацаанд угсарчих байх. Ирэх зургаадугаар сараас ашиглах талаар тодорхой төсөл гарна. Дараа нь туршилтын үйлдвэрийн үр дүн дээр үндэслээд бид урт хугацаанд их хэмжээгээр олборлож, боловсруулах, үйлдвэрээ байгуулна. 

-Үйлдвэр байгуулахаас гадна, бүтээгдэхүүнээ хийн хоолойгоор хэрэглэгчдэд хүргэх шаардлага тулгарна. Эдгээрт хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдах байх?

-Korean Gas Corporation солонгосын төрийн өмчийн хамгийн том хийн компани. Хоёр орны төрийн өмчийн компаниуд урт хугацаанд хамтарч ажиллах төлөвлөгөөтэй байна. Ер нь метан хийг ашиглахын тулд мэдээж үйлдвэр барих шаардлагатай. Манай ордын хийн онцлог бол нүүрсний давхаргын доор устай холилдсон байдалтай байгаа. Үүнийг соруулж аваад, уснаас нь ялгаж боловсруулах юм. Энэ гаргасан хийгээ Улаанбаатар руу хийн хоолойгоор татах шаардлагатай. Хийгээ боловсруулах үйлдвэр барих, мөн хэрэглэгчдэд хүргэхэд зориулж хийн хоолой барихад ойролцоогоор 2-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн урьдчилсан тооцоо бий. 

– Хүрэн нүүрснээс шингэн түлш болон хий үйлдвэрлэх төслийг манайхан давхар судлаж байгаа. Энэ төсөлтэй харьцуулахад танай үйлдвэрлэлийн зардал ямар байх вэ?

– Би энд нэг зүйлийг зориуд тэмдэглэж хэлье. Монголчууд хүрэн нүүрснээс хий үйлдвэрлэж, Улаанбаатар хотын  хэрэгцээг хангана гэж ярих болсон. Их хэмжээний нүүрсний ордтой компанийн хувьд энэ нь боломжтой төсөл. Ер нь манай нүүрсний давхаргын метан хий, хүрэн нүүрсийг боловсруулж хий гаргах хоёр өртгийн хувьд тэс өөр. Их хэмжээний халуун ус хэрэглэж хүрэн нүүрснээс хий ялган явдаг юм билээ. Тэгвэл бид устай холилдсон хий соруулж авна. Дараа нь уснаас хийг нь ялгаж боловсруулаад, ашиглах боломжтой юм. Манай хийн хөрөнгө оруулалт болон ашиглалтын зардал хүрэн нүүрснээс хий гаргаж авахаас хамаагүй хямд. Тиймээс бид үйлдвэр болон хоолой баривал, гаргасан зардлаа богино хугацаанд нөхөх бололцоотой. 

– Тавантолгой орд урд хөрштэй илүү ойр. Нийслэл рүү хий тээвэрлэж байснаас, хятад руу тээвэрлэвэл зардал бага тусах юм биш үү? 

– Үүнийг бол тухайн үед ярьж болно. Ер нь бол, манай улсад дотоодын хэрэгцээнээс хэд дахин давсан хийн нөөц байгаа. Бид дотоодынхоо хэрэгцээг хаанаас хангах вэ. Манай Тавантолгойн метан хийгээр хангах уу. Эсвэл Шивээ – овоо, Цайдам-нуур, Төгрөг-нуурын ордын нүүрснээс хий гарган авч, нийслэлийн хэрэгцээг хангах уу гэдгийг судлах шаардлагатай. Ямар ч байсан манай компанийн хувьд эхний ээлжинд дотоодын хэрэгцээгээ хангаад, тодорхой хэмжээнд гадаад руу экспортлох шаардлагатай. Аль алийг нь хослуулах шаардлагатай гэж үзэж байгаа.  

-Тавантолгой дулааны станц төслийн гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендер зарлав-

Засгийн газрын ээлжит хуралдаан 2021 оны аравдугаар сарын 20-нд болж, Тавантолгой дулааны станц төслийн гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендер зарлахаар болов. Тавантолгой дулааны цахилгаан станц төслийн барилга угсралтын ажлын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендерийг цаг алдалгүй зохион байгуулж, төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэхийг Эрчим хүчний сайдад даалгалаа. Төсөл санаачлагчийг төлөөлж, Эрдэнэс-тавантолгой ХК төслийн нийт санхүүжилтийн 30 хүртэл хувийг санхүүжүүлэх, тендерт оролцогч үлдэгдэл санхүүжилтийг Засгийн газрын баталгааг үндэслэн өөрөө санхүүжүүлэх (EPC+F) хувилбар санал ирүүлэх олон улсын нээлттэй тендер сонгон шалгаруулалтыг 2021 оны аравдугаар сарын 21-ий өдөр зарлаж, 90 хоногийн хугацаанд гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулахаар болжээ. Тендерийг амжилттай зохион байгуулснаар 2022 оны эхний улиралд багтаан гүйцэтгэгчтэй барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх гэрээг байгуулах юм байна. Ингэснээр 2025 онд 450 МВт-ын шинэ дулааны цахилгаан станц, 220 кВ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамыг байнгын ашиглалтад хүлээн авна гэж төлөвлөсөн байна. 

-Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн 416,1 километр төмөр замын бүтээн байгуулалт-

2021.12.22. Уул уурхайн яам. Зүүнбаян төмөр зам ХХК нь Засгийн газрын 2020 оны 117-р тогтоолоор 2020 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдөр байгуулагдаж, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц барих, эзэмших, ашиглах болон төмөр замын суурь бүтцийг ашиглан тээврийн үйл ажиллагаанд оролцох зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус компанийн 66 хувийг Эрдэнэс–Тавантолгой ХК, 34 хувийг Монголын төмөр зам ТӨХК эзэмшдэг. Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам нь Өмнөговь, Дорноговь аймгийн таван сумын нутаг дэвсгэрээр дайран нэг өртөө, зургаан зөрлөгтэй 416,1 километр урт, 27 ширхэг гүүр, 595 ширхэг хоолой бүхий Р65 зам төмөртэй, уулзвартай, гуравдугаар зэрэглэлийн төмөр зам юм. Төмөр замын бүтээн байгуулалтад үндэсний 104 аж ахуйн нэгж оролцож, төслийн хугацаанд 10 мянга орчим хүн, 4 мянга орчим техник хэрэгсэл ашигласан. Бүтээн байгуулалтын ажил өнөөдрийн байдлаар 95 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Төмөр замын доод бүтэц буюу газар шороо, хиймэл байгууламжийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, дээд бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчээр Улаанбаатар төмөр зам ХНН ажиллаж байна.

Нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдол:

• Төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хүрээнд стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулан, олборлож боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг БНХАУ болон ОХУ төдийгүй тус улсуудын далайн боомтуудаар дамжин гуравдагч орон руу тээвэрлэлт хийх боломжтой болно.
• Бүтээгдэхүүнийг эцсийн хэрэглэгчдэд шууд хүргэн дэлхийн зах зээлд хямд үнээр, далайн боомт нөхцөлөөр борлуулах боломжтой.
• Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замыг Гашуунсухайт-Ганц мод чиглэлийн шинэ гарцтай холбох, цаашлаад Ханги-Мандал чиглэлийн төмөр зам ашиглалтад орсноор транзит ачааны хувьд эдийн засгийн үр өгөөж өндөр байна.
• 1000 орчим тогтмол ажлын байр шинээр бий болно.
• Байгаль орчинд ээлтэй тээвэр болно.
• Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын дагуух уул уурхайн ордуудын олборлолтын хэмжээ 2-3 дахин нэмэгдүүлэх бүрэн боломжтой.
• Төслийн бүтээн байгуулалтын явц 95%-тай явагдаж байгаа бөгөөд нийт бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт өнөөдрийн байдлаар нэг их наяд 53 тэрбум төгрөгт хүрсэн.

-Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын цогцолбор төсөл-

2021.12.22. Уул уурхайн яам. Тавантолгой төмөр зам ХХК нь Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны 242, 2019 оны 304 дүгээр тогтоолын дагуу төмөр замын барилгын ажлыг 2020 оны 3 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлүүлж, 2022 оны 7 дугаар сарын 01-ний өдөр ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын цогцолбор төсөл нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Цогтцэций, Баян-Овоо сумын нутаг дэвсгэрээр 240 километр үргэлжилж, Цогтцэций, Гашуунсухайт суурьшлын бүс болон 2 өртөө, 6 зөрлөгийн барилга байгууламжаас бүрдэх бөгөөд нэгдүгээр зэрэглэлийн UIC-60 зам төмөр бүхий уулзваргүйгээр 16 гүүр, 172 байршилд хиймэл байгууламжтайгаар баригдаж байна.2021 оны III улирлын байдлаар төслийн талбайд 2300 орчим хүн, 800 орчим техник, хүнд машин механизмтайгаар ажиллаж байна. Төслийн доод бүтцийн ажил 96.8 хувьтай, ачилтын тойргийн газар шорооны ажил 100 хувь дуусч, хил холболтын газар шорооны ажил 94.9 хувь, эрчим хүч 61.5 хувь, дохиолол холбоо 36.4 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Түүнчлэн өртөө зөрлөг, удирдлагын байрны барилга угсралт болон орон сууцны барилгын ажлууд үргэлжилж, төслийн хэмжээнд нийт 220 километр гол замын үеийг угсраад байна.

Нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдол:

• БНХАУ руу экспортлох нүүрс тээврийн өртөг 40 ам.доллароос 8 ам.доллар болж, тонн тутамд 4 дахин буурна.
• Төмөр замаар дамжуулах нүүрс, зэсийн экспортын хэмжээ нэмэгдэж, БНХАУ төдийгүй тус улсын далайн боомтуудаар дамжин гуравдагч орон руу тээвэрлэлт хийх боломжтой болно.
• Монгол Улсын уул уурхайн компаниуд дэлхийн зах зээлд хямд үнээр өрсөлдөх боломж бүрдэнэ.
• Малын бэлчээр сүйтгэх, тоосжилт, дуу шуугиан, хөрс болон агаарын бохирдол үлэмж хэмжээгээр багасна.
• Авто тээврийн осол, зөрчил буурч, хөдөлгөөний аюулгүй байдал дээшилнэ.
• 2000 орчим тогтмол ажлын байр шинээр бий болно.
• Улсад жилд 20–28 сая ам.долларын татвар төлөхөөс гадна 25 жилийн хугацаанд ойролцоогоор 1 тэрбум ам.долларын ногдол ашиг Засгийн газарт өгч, улс орны эдийн засагт бодит дэмжлэг болно.
• Тавантолгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээг 2-3 дахин нэмэгдүүлэх боломж бүрдэх ажээ. 

-Гашуун сухайт нэгдсэн терминалаар жилд 75 сая тонн нүүрс экспортолно-

Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн А6-20 дунд хугацааны бизнес төлөвлөгөөний хүрээнд хэрэгжиж буй бүтээн байгуулалтын төслүүдийн нэг нь Өмнөговь аймгийн Гашуунсухайт боомт дахь Нэгдсэн терминал юм. Нэгдсэн терминал нь жилд 75 сая тонн хүртэлх нүүрс экспортлох хүчин чадалтай байх бөгөөд төмөр зам, авто зам, технологийн шийдлийг (AGV, AGT, дүүжин тээвэр, конвер систем) ашиглан нүүрс тээвэрлэх жишиг терминал болох юм. Одоогоор Гашуунсухайт боомтод AGV буюу автомат удирдлагатай тээврийн хэрэгслээр хоногт 20 машин, 40 чингэлэг нүүрс экспортод гаргаж байна. Цаашид Гашуунсухайт боомтын дэргэдэх нэмэлт түр гарцуудыг байгуулж, ухаалаг тээвэр болон жолоочгүй тээврээр хил нэвтрүүлэлт хийхээр төлөвлөн ажиллаж байгаа юм байна. 

-Экспортын болон хэрэглээний нүүрсний үнийн ялгаа-

Одоогоос хэдэн жилийн өмнө түлээний нүүрсийг 50 килограммын уутанд хийж худалдаалдаг байсан. Харин жил ирэх тусам уутны хэмжээ багассаар одоо 10 орчим килограммын торонд нүүрс савлан худалдаалдаг гэхэд бараг хилсдэхгүй. Ченжүүд нэг портер нүүрс 2 тонн байдаг бөгөөд 100 мянгаар худалдаалдаг. Нэг тонн нүүрсийг шуудайлаад зарахад 65-70 орчим тор нүүрс болдог. Нэг портер машинаас 25-30 мянган төгрөгийн ашиг гардаг гэж 2009 онд ярьж байсныг сайтар санаж байна. Гэхдээ зарим ченжүүд 100 тор нүүрс нэг тонн нүүрс болдог гэж ярих нь ч бий. Тухайн үед нэг тор нүүрс 900 төгрөгийн ханштай байлаа. Тэр ч утгаараа, хэрэглэгчийн гар дээр нэг тонн нүүрс 90 мянган төгрөгийн үнээр очиж байсан юм. Монголчууд өрхийн хэрэгцээндээ нэг тонн нүүрсийг ийм үнээр хэрэглэж байхад, экспортод гаргаж байгаа нүүрс хэд дахин хямд байдаг нь тун хачирхалтай. Үүнд Эрдэс баялаг эрчим хүчний яамны Геологи, уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн газар: 2008 онд эрчим хүчний нүүрс 27 орчим ам.долларын үнэтэй, коксжих нүүрс 55 орчим ам.долларын ханштай байсан. Тэгвэл 2009 онд эрчим хүчний нүүрс 24 ам.доллар, коксжих нүүрс 50 орчим ам.долларын ханштай байна. Дотоодын зах зээлд зарагдаж байгаа нүүрс үүнээс өндөр үнэтэй биш. Ойролцоогоор 20-25 мянган төгрөгөөр гарч байна гэсэн тайлбар өгч байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Налайх, Адуунчулуун, Багануур, Шарын голын нүүрс бүгд эрчим хүчний нүүрсэнд тооцогддог. Тухайн үед манай улс эрчим хүчний нүүрсийг урд хөрш рүү 24-27 ам.доллараар гаргаж байлаа. Гэтэл монголчууд өрхийн хэрэглээндээ нэг тонн эрчим хүчний нүүрсийг 90 орчим мянган төгрөгөөр худалдан авдаг болохыг дээр жишээ татан дурдсан. Урд хөрш рүү нүүрсээ хямд үнээр экспортолдог атлаа, дотоодын зах зээлд уг түүхий эд яагаад үнэтэй байдгийг тухайн үед Эрдэс, баялаг эрчим хүчний яамныхан: Нүүрс уурхайгаас хямд үнээр гарч байгаа. Нүүрсний үнийг хөөрөгдөж байгаа хүмүүс нь жижиглэнгийн худалдаачид гэсэн хариулт өгч байв. Энэ нөхцөл байдал одоо ч хэвээрээ гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй биз ээ. 

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх: Монгол инженер, монгол залуусын хүч хөдөлмөрөөр дэлхийн стандартын төмөр зам ашиглалтад орж байна

2022.09.09. Монгол Улс. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын нээлтэд хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна. 

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ:

Манай улсын эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

Эрхэм хүндэт төмөр замчид, инженер, техникийн ажилчид, уурхайчид, баялаг бүтээгчид ээ,

Хүндэт зочид оо,

Та бүхэнд энэхүү түүхэн өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Аливаа улс орны төдийгүй хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн түүхэнд авто зам, төмөр зам, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт асар чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн билээ.

Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улс 21 аймаг, 110 сум, суурин газрыг улсынхаа нийслэл Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай авто замаар бүрэн холбож чадсан. Энэ бол багагүй амжилт.

Тэгвэл өнөөдөр манай улсын экспортын гол гарц болох Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг ашиглалтад оруулж, та бид хамтдаа энэ түүхэн үйл явдлын гэрч болж байгаадаа Төрийн тэргүүн, Улсын Ерөнхийлөгч туйлын их баяртай байна.

Монгол Улс тэртээ 1955 онд хуучнаар ЗХУ-ын инженер, техникийн ажилчдын тусламжтайгаар хойд, урд хилээ холбосон 1111 км төмөр зам барьж ашиглалтад оруулж байсан бол, 70 шахам жилийн дараа 5000 гаруй монгол инженер, монгол залуусын ур ухаан, хүч хөдөлмөрөөр дэлхийн стандартад нийцсэн 240 км төмөр замыг бүтээн байгуулж ашиглалтад оруулж чадлаа.

Энэ төмөр зам нь 2 өртөө, 6 зөрлөг бүхий, хагас автомат хориглолтой,  уулзваргүй, жилд 50 сая тонн хүртэлх ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай, хөгжлийн хурдасгуур болсон анхны нэгдүгээр зэрэглэлийн төмөр замын цогц бүтээн байгуулалт гэдгийг онцлон тэмдэглэхэд таатай байна.

Сүүлийн жилүүдэд цар тахалтай, олон улсын геополитикийн хүндрэл бэрхшээлтэй нөхцөл байдалд байсан хэдий ч энэ төмөр замыг товлосон хугацаанд нь ашиглалтад оруулж байгаад ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс Та бүхэнд гүн талархал илэрхийлж, халуун баяр хүргэе.

Энэ бүтээн байгуулалт төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол, зөв менежмент, оновчтой бодлого, хариуцлагатай байдал ямар чухал болохыг тод харууллаа.

Тавантолгой -Гашуунсухайтын энэхүү ган зам бол Монгол Улсын хөгжил дэвшил, хөрөнгө оруулалтын төмөр судас юм. Хөгжлийн энэ зам монголчууд бидэнд өндөр үр ашиг, өргөн боломж нээж, ирээдүйд хөтлөх үүд хаалга байх болно.

Төмөр зам ашиглалтад орсноор экспорт нэмэгдэн, эдийн засаг тэлж, хөрөнгө оруулалт өсөж, ард иргэдийн аж амьдрал, улс орны хөгжил дэвшилд асар их хувь нэмэр, боломж бололцоо бий болно.

Тухайлбал, Тавантолгойн уурхайгаас Ганцмод боомт хүртэлх экспортын ачаа тээврийн зардал дунджаар 4 дахин буурах нөхцөл, бололцоо бүрдэж байна.

Цаашдаа тээвэрлэлт жигдэрч, ачилтын байгууламж, хилийн төмөр зам бүрэн ашиглалтад орсноор ачаа тээврийн хүчин чадал 10 сая тн-оос 50 сая тн хүртэл нэмэгдэж, нүүрсний экспортын орлого 2 дахин өсөх боломж бүрдэнэ гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байна.

Мөн төмөр зам дагасан шинэ амьдрал бий болж, суурьшлын бүсүүд шинээр сүндэрлэн, ажлын байр нэмэгдэж, хот, хөдөөгийн хөгжлийг түргэтгэх амьдралын зам байх болно.

Төмөр зам ашиглалтад орсноор 2,000 орчим байнгын ажлын байр шинээр бий болж, Тавантолгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээ 2-3 дахин нэмэгдэнэ.

Түүнчлэн бэлчээрийн доройтол, тоосжилт, дуу чимээ, хөрс агаарын бохирдол зэрэг экологийн хохирол 74 хувиар буурах тооцоо судалгаа гарсан бөгөөд Тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд төмөр замын дагуу мод тарьж, ургуулах, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, тооцоо судалгаатай эрчимжүүлэх явдал чухал юм.

Эх орон, ард түмний язгуур эрх ашгаас дээгүүр аливаа эрх, ашиг сонирхол гэж хэзээ ч байх ёсгүй.

Энэ төмөр замын бүтээн байгуулалт олон жилийн турш гацаж, экспортын асар их орлого олох боломж, үнэт цаг хугацаа алдаж, улс орны хөгжил дэвшилд үлэмж хохирол учруулсан гашуун түүхийг монголчууд бид хэзээ ч мартах ёсгүй.

Тийм учир 2018.08.08-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн газар Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийг эрчимжүүлэх тухай 242 дугаар тогтоол гарган, бүтээн байгуулалтын ажлыг түргэн шуурхай эхлүүлж, зоримог, шийдэмгий арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байснаа эргэн дурсахад таатай байна.

Цаашид экспортыг нэмэгдүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын хил холболтыг хийж, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын хэвийн үйл ажиллагааг бүрэн хангаж, Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтыг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай байна.

Эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэг, даалгаврыг нэр төртэй биелүүлж, түүхэн бүтээн байгуулалтыг сэтгэл, зүтгэл гарган хамтран хэрэгжүүлэгч, захиалагч, гүйцэтгэгч, туслан гүйцэтгэгч дотоод, гадаадын аж ахуйн нэгж, баялаг бүтээгчиддээ Монголын нийт ард иргэд, Монгол төрийн нэрийн өмнөөс дахин халуун баяр хүргэж, цаашдын ажил үйлсэд нь өндөр амжилт хүсье.

Ийнхүү Галбын говиор ган зам зурайж, галт тэрэгний зүтгүүр хөгжил дэвшлийн төлөө зүтгэж эхэллээ.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай гэжээ.

Монголын анхны I зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр замын нээлтийн ёслол боллоо

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн хүнд даацын төмөр замын нээлтийн ёслол 2022.09.09-ний өдөр Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сум, Тавантолгой өртөөнд болж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх оролцлоо.

Тэрбээр энэ түүхэн бүтээн байгуулалтыг хамтран хэрэгжүүлсэн дотоод, гадаадын туслан гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгж, баялаг бүтээгчиддээ ард иргэд, төрийн нэрийн өмнөөс баяр хүргэж, ажилд нь  амжилт хүсэв.

Мөн олон жилийн турш гацаж, экспортын асар их орлого олох боломж, цаг хугацаа алдан, улс орны хөгжилд үлэмж хохирол учруулсан гашуун түүхийг мартах ёсгүйг сануулав.

Цаашид экспортоо нэмэгдүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын хил холболтыг дуусгах,  Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын хэвийн үйл ажиллагааг бүрэн хангах, Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтыг улам эрчимжүүлэх шаардлагатайг онцлов.

Монголын анхны I зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр зам ашиглалтад орсноор жилд 30-50 сая тонн ачаа тээвэрлэх боломж бүрдэж байна. Энэхүү төмөр замын гол замын урт нь 233.6 км бөгөөд 2 өртөө, 6 зөрлөг, 16 гүүрийн байгууламжтай.

Монгол Улсын Засгийн газар 2018.08.08-ны өдөр Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийг эрчимжүүлэх тухай 242 дугаар тогтоол гарган, төслийг хэрэгжүүлэгч Тавантолгой төмөр зам ХХК-ийг байгуулсан.

Тогтоолын дагуу үндэсний аж ахуйн нэгжүүд дөрвөн жилийн дотор  Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барьж ашиглалтад орууллаа.

Ингэснээр Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд 60 гаруй жилийн дараа Гашуунсухайт-Ганцмод боомтыг холбосон төмөр замын хоёр дахь гарц бий болж байна.

Цаашид ачилтын байгууламжийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, хил дамнасан төмөр замтай болсноор БНХАУ руу экспортлох нүүрс тээврийн өртөг дөрөв дахин буурах урьдчилсан тооцоо гарчээ.

Тавантолгой төмөр зам ХХК Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг барих  дөрвөн жилийн хугацаанд төсөл хэрэгжүүлэгч компаниас төмөр замын зураг төсөл, Техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулдаг, хяналт тавьдаг, төмөр замаа өөрсдөө барьдаг, тээвэрлэлтээ гүйцэтгэдэг, мэргэшсэн инженерингийн компани болж өсөн дэвжсэн гэдгийг компанийн гүйцэтгэх захирал Н.Удаанжаргал хэлэв.

Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн хүнд даацын төмөр зам нь Монгол Улсын экспортын орлогыг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлснээр эдийн засгийн өсөлтөд чухал нөлөө үзүүлэх, байгаль орчин, хөрсний доройтлыг бууруулах, орон нутагт ажлын байр нэмэгдүүлэх зэрэг олон ач холбогдолтой.

Төмөр замын төслийн захиалагчаар Тавантолгой төмөр зам, туслан гүйцэтгэгчээр дотоодын 600 орчим аж ахуйн нэгж, 2,000 гаруй техник, машин механизм, 5000 гаруй инженер, техникийн ажилтан, хүн ажилласан байна.

Монгол Улс, БНХАУ өнгөрсөн хоёрдугаар сард Гашуунсухайт, Ганцмод боомтын улсын хилийн шугам дайран өнгөрөх төмөр замын хилийн цэгийг эцэслэн тохиролцсон юм.

-Эрдэнэс Тавантолгойтой холбоотой төрийн нууцад хамаарах есөн гэрээг нээлттэй болголоо-

2012.12.09. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Засгийн газар. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн хэрэгжүүлж байгаа төрийн нууцад хамаарах Ил уурхайн олборлолтыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх, шилдэг технологи нэвтрүүлэх төсөл, Ил уурхайн аргаар ашиглах боломжгүй нөөцийг далд уурхайн аргаар ашиглаж, экспортыг нэмэгдүүлэх төсөл, Загийн усны хоолойн газрын доорх усны ордоос Тавантолгой нүүрсний уурхай хүртэлх ус хангамжийн шугам хоолойн төслийн ажил, Богдхан төмөр замын суурь бүтэц барих төслийн ажил, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслийн ажил болон Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн дээд бүтэц дохиолол холбоо, эрчим хүч, гүүр хоолойн барилгын ажил, зураг төсөл гүйцэтгэх ажилд холбогдох есөн гэрээг нээлттэй болгожээ.

-Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн үйл ажиллагаанд олон улсын аудит оруулна-

2022.12.12.Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн үндсэн үйл ажиллагаа болох уул уурхайн бүх шатны үйл ажиллагаа, санхүүгийн бүртгэл, тайлагнал, хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аудитын байгууллагаар аудит хийлгэж, дүгнэлт зөвлөмж гаргуулан ажиллахыг тус компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөл болон Засгийн газрын онцгой бүрэн эрхт төлөөлөгчид тус тус даалгалаа. Монгол Улсын Засгийн газар 2022.10.26-нд Эрдэнэс Тавантолгой компанид зургаан сарын хугацаатай онцгой дэглэм тогтоосон. Онцгой дэглэмийн хугацаанд тус компанийн үйл ажиллагааг олон нийтэд ил тод нээлттэй болгох, нүүрс олборлолт, ачилт, тээвэрлэлтийг оновчтой зохион байгуулж, борлуулалт, экспортыг нэмэгдүүлж, өр төлбөрийг бууруулах, улмаар валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авч байна. Цаашид тус Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн засаглалыг сайжруулах зорилгоор тус компанийн уул уурхайн бүх шатны үйл ажиллагаа, санхүүгийн бүртгэл, тайлан болон одоо хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрийн үр ашгийг үнэлэх, дүгнэлт гаргах шаардлагатай байгаа юм.

-Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийг нээлттэй хувьцаат компани болгоно-

2022.12.12. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Стартегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангахад чиглүүлэх, үр шимийг нь иргэдэд тэгш хүртээх зорилгоор олон улсын нийтлэг жишигт нийцүүлэн нээлттэй хувьцаат компани болгох асуудлыг судалж танилцуулах Ажлын хэсэг байгууллаа. Тус Ажлын хэсгийг Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан ахална. Үндэсний баялгийн болон хуримтлалын нэгдсэн сангийн хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хүрээнд Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийг ард түмний мэдэлд бүрэн шилжүүлснээр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн холбогдох зохицуулалт хэрэгжих ач холбогдолтой тул асуудлыг шуурхай судалж, шийдвэрлүүлэхээр тус Ажлын хэсгийг байгууллаа. 2022.12.09-нд болсон Засгийн газрын ээлжит бус хуралдаанаар Эрдэнэс Тавантолгойтой холбоотой төрийн нууцад хамаарах есөн гэрээг нээлттэй болгосон. Эдгээр гэрээг тус компанийн албан ёсны сайтад байршуулсан. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ийн нүүрс худалдахтай холбоотой болон тус компанийн худалдан авалтын бүх гэрээг олон нийтэд ил тод болгож, албан ёсны сайтад байршуулна гэжээ.

-Нүүрсний хулгайтай холбогдсон хүмүүсийг зарлав-

2022.12.13. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Авлигатай тэмцэх газар. Авлигатай тэмцэх газрын Мөрдөн шалгах хэлтэс Эрдэнэс Тавантолгой, Тавантолгой төмөр зам төрийн өмчит компаниудын эрх бүхий албан тушаалтнууд тендер сонгон шалгаруулах, нүүрс худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулах, улсын хилээр хууль бусаар нэвтрүүлэх, олон улсын ачаа тээврийн С зөвшөөрөл олгох, нүүрс тээврийн төмөр замын барилгын ажил гүйцэтгэхдээ бусдад давуу байдал бий болгосон, хахууль авсан, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн байж болзошгүй асуудалд одоогоор хэрэг бүртгэлтийн 11 хэрэг, мөрдөн байцаалтын 7 хэрэг нээн мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байна. Эрдэнэс Тавантолгой хувьцаат компани 2018.01.01-ний өдрөөс 2022.12.01-ний өдрийг хүртэл хугацаанд давхардсан тоогоор нүүрс борлуулалтын 633 гэрээ байгуулжээ. Худалдан авах ажиллагааны талаар дээрх хугацаанд 20 сая болон түүнээс дээш үнийн дүн бүхий 576 ширхэг бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авах тендер зарлаж гэрээ байгуулсан байна. Тавантолгой нүүрсний уурхайгаас болон Цагаанхад суурьшлын бүсээс БНХАУ-ын Ганцмод боомт хүртэл өнөөдрийн байдлаар 398 хуулийн этгээд нүүрс тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаа явуулжээ. Тус төрийн өмчит компанитай нүүрс тээвэр, худалдан авалт, борлуулалт хийсэн аж ахуйн нэгж, компани, гэрээ, үнийн дүн, түүний үүсгэн байгуулагч, захирлуудын талаарх мэдээллийг Прокурорын байгууллагын зөвшөөрөлтэйгээр нийтэд мэдээлж байна гэжээ. 

1. Тавантолгойн уурхайгаас БНХАУ-ын Ганц мод боомт хүртэл нүүрс тээвэр хийж буй аж ахуйн нэгжүүдийн мэдээлэл
2. Эрдэнэс тавантолгой ХК төрийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авсан аж ахуйн нэгжүүдийн мэдээлэл:
3. Эрдэнэс тавантолгой төрийн өмчит хувьцаат компанийн нүүрс борлуулалтын мэдээлэл: 

-Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журмыг баталлаа-

2022.12.14. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Засгийн газар. Экспортод гаргах нүүрсний нээлттэй цахим арилжааны журмыг баталлаа. Эрдэнэс Тавантолгой ХК болон хүсэлт гаргасан Гашуунсухайт боомт дахь Чингэлэгт тээврийн терминалаар нүүрс экспортлогч аж ахуйн нэгжийн экспортын нүүрсийг цахимаар нээлттэй арилжааг зохион байгуулах, төлбөр тооцоог гүйцэтгэх, нүүрсний  чанарын шинжилгээ хийх, эдгээрт хяналт тавихтай холбоотой харилцааг энэ журмаар зохицуулна гэжээ. 

-Нүүрсний жишиг үнэ-

Өнөөдөр дэлхий дээр 23 металлын бирж үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэнд алт, мөнгө, цайр, зэс, никель, хөнгөн цагаан, хар ба цагаан тугалга зэрэг үнэт болон өнгөт металл арилжаалж, түүхий эдийн ханш тогтож байна. Энэ үнийг үндэслэн худалдагч болон худалдан авагчид гэрээний үнээ тохиролцдог. Манай улсын хувьд цайр, зэс, хөнгөн цагаан, молибден, хар болон цагаан тугалгын үнийг худалдан авагчтай тохиролцохдоо, Лондонгийн металлын биржийн сарын дундаж үнийг ихэвчлэн хэрэглэдэг. Алт, мөнгөний тухайд монголбанкнаас зарласан ханшийг ашигладаг юм. Ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг авахдаа энэ үнийг ашигладаг гэсэн үг юм. Тодруулбал, тухайн өдрийн биржийн зарлагдсан ханшийг бүтээгдэхүүний агуулгаар тооцож, борлуулалтын орлогоос ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласаны төлбөр авдаг юм. Харин төмөр, жонш, нүүрс худалдаалах бирж дэлхий дээр байхгүй учраас жишиг үнэ хэрэглэж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний жишиг үнээс ашигт малтмалын төлбөр болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч ирсэн байгаа юм. Ингэхдээ, 2007 оноос хойш таван жилийн хугацаанд www.coalworld.net цахим хуудсанд зарлагдсан FOB /барааны үнэ, уурхайгаас далайн эрэг хүртэлх тээврийн зардал, далайн боомт дээрх ачиж буулгах зардал багтсан/ үнээр нүүрсний жишиг үнэ тогтоож, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авч иржээ. Гэвч тухайн үед үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнээ Шивээ хүрэн, Гашуунсухайтын DAF /барааны үнэ, хил хүртэлх тээврийн зардал, ачиж буулгах зардал зэргийг багтаасан/ үнээр нийлүүлдэг байжээ. Зарим тохиолдолд нүүрсийг EXW / уурхайн амны ачилтын зардал багтсан/ үнээр худалддаг байсан байгаа юм. Ийнхүү хилийн болон уурхайн амны нөхцөлөөр бүтээгдэхүүнээ хямд үнээр нийлүүлж байхад, боомтын үнээр жишиг үнэ зарлаж өндөр татвар авлаа гэж экспортлогчдын зүгээс шүүмжлэлтэй хандаж байлаа. Тиймээс Засгийн газар 2012 оны аравдугаар сараас 2013 оны дөрөвдүгээр сар хүртэл нүүрсний гэрээний үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авсан байна. Өөрөөр хэлбэл, жил гаруйн хугацаанд нүүрс борлуулсан бодит үнээс нь татвар авсан гэсэн үг. Гэвч энэ хугацаанд компаниуд нүүрсний үнээ гэрээндээ тусгадаггүй. Тусгалаа гэхэд зах зээлийн үнээс 30-40 хувиар доогуур үнэ тавьдаг. Үүнээс болж төсвийн орлого тасалдсан учраас цөөхөн хэдэн компанийг эс тооцвол, дийлэнх нь дахин FOB үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөх болжээ. Тодруулбал, засгийн газар 2014.03.21-нд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн нүүрс борлуулж экспортод гаргах гэрээний үнээс ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авах шийдвэр гаргасан юм. Энэ шийдвэр 2014.04.01-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн бөгөөд энэ боломжийг тухайн үед Энержи ресурс, МАК, Соут гоби сэндс, Эрдэнэс тавантолгой зэрэг цөөхөн хэдэн компани ашиглаж байжээ. Эрдэс баялгийн эдийн засагч Д.Галсандорж: Гэхдээ тэд сар тутам бус, жилийн эцэст гэрээний үнээр тооцуулж татвараа төлнө гэдгийг тухайн үед онцолж байсан юм. Ийнхүү манай улсын цөөхөн компани гэрээний үнээсээ ашигт малтмалын болон өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр төлөхөөр болов. Бусад нүүрсний компаниуд яагаад энэ боломжийг ашиглахгүй байгаа талаар Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийн газраас тухайн үед тодруулахад, гэрээний болон жишиг үнийн зөрүү 10 хувиас хэтрэх ёсгүй. Үүнээс дээш зөрүү гарсан тохиолдолд гэрээний үнээр тооцохгүй, жишиг үнээр тооцож татвар авна. Энержи ресурс, МАК, Саут гоби сэндс, Эрдэнэс-тавантолгой зэрэг компаниуд тайлан тооцоогоо бодитоор гаргаж байгаа учраас гэрээний үнэд шилжсэн. Бусад компаниудын хувьд үнэ нь батлагдахгүй,нотлогдохгүй байгаа учраас http://en.sxcoal.com сайтад зарлагдаж байгаа нүүрсний FOB үнийг жишиг болгож татвар авч байгаа гэх тайлбар өгч байсан юм. Ийм шалтгааны улмаас хятадын нэгэн сайтад зарлагдаж байгаа өндөр үнээр жишиг үнэ тогтоож, дийлэнх нүүрс экспортлогчдоос суурь 5 хувийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авахын зэрэгцээ, 5 хүртэлх хувийн өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөр авч байжээ. Тиймээс үйлдвэрлэгчдийн зүгээс ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг бууруулах. Эсвэл жишиг үнээ бодитой тооцох хэрэгтэй гэж дахин хүсэх болов. Тухайлбал, экспортод гаргах эрдэс бүтээгдэхүүнд ногдуулах ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг уурхайн байршил, бүтээгдэхүүний чанарыг харгалзан хил нөхцөл ба уурхайн амаар тооцдог болох хэрэгтэйг экспортлогчид хэлж байв. Хилийн үнийн тухайд  нүүрсэн дээр Шивээхүрэн, Гашуунсухайтын боомтын үнээр зарлах хэрэгтэй, Үүнээс гадна, уурхайн амны үнийг давхар зарлаж байх хэрэгтэй гэж үзэж байв. Жишиг үнийг ингэж тооцож, өөрийн орны нүүрсний үнийг бодитоор тогтоож, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр авах нэг гарц байгаа. Үүнээс гадна, ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, өсөн нэмэгдэх нөөц ашигласны төлбөрийг өөрчлөх боломж бас байгааг хэлж байв. Ер нь уул уурхайн компаниуд 2011 оноос ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлж эхэлсэн байдаг. Үүнд тогтмол таван хувийн татвар төлөхөөс гадна, дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн өсөлт бууралтаас хамаарч 5 хүртэлх хувийн нэмэлт төлбөр төлж ирсэн. Үүгээр тооцвол, экспортод гаргаж байгаа уул уурхайн бүтээгдэхүүнд 10 хүртэлх хувийн татвар ногдуулж ирсэн байгаа юм. Үүнийг өөрчлөх гарч байгаагаас гадна, АНУ, Канад, Индонез, Австрали, Казакстаны жишиг үнэ тооцоолдог арга туршлагыг өөрийн орныхтой харьцуулан судлах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа юм. Тухайлбал, экспортын гэрээний бодит үнэ дэлхийн зах зээлийн үнээс өссөн болон буурсан үед, жишиг үнэд тохируулга хийдэг болох. Мөн борлуулалтын үнийн дүнгээс боловсруулалтын зардал зэргийг хасдаг олон улсын механизмыг судалж, өөрийн орны нөхцөлд ашиглах хэрэгтэй гэж үзэж ирсэн юм.

-Мардай, Гурванбулаг, Дорнодын ураны орд-

-Дэлхийд гарсан компаниуд-

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Австрали, Хонконг, Лондон, Нью-йорк, Тронто зэрэг дэлхийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг байлаа. Тухайлбал, Оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Айвенхоу майнз, алтны Центерра голд, уран олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Денисион майнз корпораци, Блуе рок ресурсес, зэс хөнгөн цагаан олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Би Эйч Пи биллитон, Эрдэнэ ресурсес, Соут гоби энержи ресурсес, Баяфиелд вентурес корпораци, Вестерн проспектор, Энтри голд, Кю Жи Экс, Портресс минералс, Ийст азиа минералс корпораци, Ред хилл энержи, Соломон ресурсес, Ланд дрилл, Мега ураниум, Хан ресурсес, Петро Матад, Монголиа энержи корпораци, Хүннү Коал, Мажор дириллинг групп, Магнум ресурсес зэрэг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Монгол Улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж ирсэн юм. Тэгвэл одоо энэ тоо 50 хол давжээ. Эдгээрээс Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Харанга айрон, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй аж.Оюутолгой компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагдсан зүйл одоогоор алга. Харин оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан компанийн хувьцаа дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд арилжаалагдсан ирсэн. Айвенхоу майнз компани Канадын Тронтогийн хөрөнгийн бирж, АНУ-ын Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд үнэт цаасаа арилжаалж Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших Оюутолгойн ордод хөрөнгө оруулалт хийсэн билээ. Тухайлбал, Канадын Айвенхоу майнз лимитед компани 2005.01.18-ны өдөр Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Айвенхоу Майнз хувьцаагаа арилжиж эхэлсний таван жилийн ойг тэмдэглэж Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржийн арилжааг тус компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд нээж хонх цохисон байна. Айвенхоу Майнз компанийн ерөнхий захирал Роберт Фрийдланд: Өнгөрсөн 5 жилд Айвенхоу Майнз компани Ази Номхон далайн бүс нутагт эрдэс баялгийн төслүүдийг үр өгөөжтэй хэрэгжүүлэгчээр тодорлоо. Айвенхоу майнз стратегийн түнш Рио Тинтогийн хамтаар Монголын зэс-алтны дэлхийд томоохонд тооцогдох Оюу Толгой ордыг ашиглахаар Монгол Улсын Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурсан. Манай охин компани Соут Гоби Энержи Ресурс Монголд байгуулсан анхны уурхайгаасаа өндөр чанарын нүүрсийг Хятад руу экспортолж байна. Мөн өөр нэг салбар Айвенхоу Австрали гэхэд рени, молибденийн дэлхийд хамгийн өндөр зэрэглэлийн нөөцийг илрүүлсэн. Сүүлийн жилүүдэд Азид завшаан олгосон хөрөнгө оруулагчдад гүн талархал дэвшүүлэх хэрэгтэй. Хойд Америкийн хөрөнгийн зах зээл биднийг Монголд хайгуул явуулахад болон төслөө хэрэгжүүлэхэд санхүүгийн үлэмж үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо Монгол Улс байгалийнхаа баялагийг ашиглах хөрөнгө оруулалтад түшиглэн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн шинэ эрин цагтай золгоод байгаа юм. Монголчууд одоо болон ирээдүйдээ урьд өмнө байгаагүй их хэмжээний үр ашгийг хүртэх боломжтойг онцолжээ. Тус компани оюутолгой баяжуулах үйлдвэрээс хойд зүгт ойролцоогоор 10 километрийн зайд алт, зэс, молибдены шинэ судал нээсэн нь тус ордын хэмжээг хойд зүгт 3 километрээр нэмэгдүүлж 23 километрт хүргэсэн байдаг. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл найдвар төрүүлж эдийн засгийн хямралын үед 3 ам.доллар болтлоо буурсан тус компанийн хувьцааны ханш нэгэн үе 28 орчим ам.доллар болж өссөн удаатай. Гэвч тус компанийн нэрийг Туркойз хилл болгон өөрчилж, 51 хувийг нь Рио Тинто эзэмших болсон цагаас хойш тус компанийн хувьцааны ханш бууралттай байгаа юм. Анх Айвенхоу майнз компани Оюу толгойн ордын тусгай зөвшөөрлүүдээс гадна, Өмнөговь аймагт орших Манхат, Хөх хад, Улаан уулын зэсийн илэрц бүхий газруудад ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 67 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хамгийн анх мэндэлсэн үндэсний компани бол, Дорнод аймагт газрын тосны хайгуул хийж буй Петро матад компани юм. Тус компани 2008 оны тавдугаар сард Лондонгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа бүртгүүлж, анхдагч зах зээлд үнэт цаасаа нэг бүрийг нь 35 пенсээр арилжаалжээ. Хайгуулын ажилдаа шаардлагатай хөрөнгийг босгосон нь энэ аж. Лондонгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаа гаргана гэдэг тус компанийн хувьд нэр хүндийн хэрэг юм. 2011-03-26-ны байдлаар Петро Матад компанийн 40 хувийг Петровис, 18 хувийг Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, 7 хувийг Форест беррисс, 6 хувийг Галена спешл ситвейшион мастер фанд, 3 хувийг Кофе хаус группийнхэн эзэмшдэг гэх мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдаж байлаа. Тус компани Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан XX талбайн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг дангаараа эзэмшдэг байна. XX талбай нь Петро Чайна компанийн салбар Daqing Oilfields компанийн газрын тос олборлож байгаа талбайн хил залгаа өмнө талд 2 километрийн зайд оршдог. Газрын тосны хайгуулын XX талбай буюу Давсан толгойд 2009 оны долоодугаар сард өрөмдлөг хийж газрын тос илрүүлсэн гэдэг. Өрөмдлөгийн ажлыг тус компанийн гэрээт олборлогч болох Ди Кю Ей хийсэн бөгөөд Давсан толгойн түүхий нефтийн нөөц 200 сая баррельд хүрсэн гэх нь бий. Канадын алт олборлолтоор тэргүүлэгч Центерра голд компани Төв аймгийн Борнуур сумын Сүжигтэйн алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын Ялбаг голын алтны орд, Сэлэнгэ аймгийн мандал сумын Гацуурт, Хараа, Билүүтийн алтны ордын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэгээс гадна, хайгуулын 56 лиценз эзэмшдэг гэх мэдээлэл бий. Тум компанийг Бороо гоулдын толгой компани гэдгээр нь хүмүүс андахгүй билээ. Тэгвэл Канадын  Ред хилл энержи инк мэга компани Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын Улаан овоогийн нүүрсний ордын ашиглалтын лиценз эзэмшдэгээс гадна, Архангай, Дорноговь, Дорнод, Дундговь, Сэлэнгэ аймгуудад хайгуулын 17 лиценз эзэмшдэг гэнэ. Канадын Вестерн проспектор компани манай улсад 2007 оноос эхлэн ураны хайгуул хийж байгаа бөгөөд хайгуулын 10 лицензтэйгээр Дорнод болон Төв аймагт үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэх нь бий. Канадын Энтри голд компани Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо, Манлай, Цогтцэций, Ханбогд сумуудад хайгуулын найман лиценз эзэмшдэг. Тэгвэл Кю Жи Экс компани Дорнод, Хэнтий, Өмнөговь, Говь Алтай, Сүхбаатар, Ховд аймагт хайгуулын 18 лиценз эзэмшдэг гэгдэж байлаа. Дээрх компаниудаас монгол хувь нийлүүлэгчтэй хэд хэдэн компани байгаа юм. Тухайлбал, Энержи ресурс, Монголиа энержи корпораци, Хүннү коал, Петро матад зэрэг компаниуд монгол хувь нийлүүлэгчтэй юм. Hunnu coal :Монгол, Хятадын хөрөнгө оруулалттай Хүннү коал компани 2010 оны гуравдугаар сард Автсралийн хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж 20 сая доллар босгосон гэх мэдээлэл бий. Хүннү коал компани IPO хийсэн анхны өдөр тус компанийн хувьцаа 33 австрали центийн ханштай байжээ. Энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа бусдын ажил өсч буурч ирсэн. Хүннү коал компани Хүннү ресурсес охин компаниараа дамжуулан манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг. Тус компани уул уурхайн 10 гаруй төсөл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэх судалгаа бий. Тухайлбал, тавантолгойн ордоос 40 километрийн зайд орших Цант уулын талбайд хайгуулын ажил хийж сайн чанарын коксжих нүүрс илрүүлжээ. Тус компанийнхан эхний ээлжинд 50-100 сая тонн нүүрсний нөөц Эрдэс, баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр баталгаажуулахаар төлөвлөж байсан юм. Ерөнхий сайд асан С.Батболд: дээрх компаниуд дэлхийн хөрөнгийн зах зээлээс 15 тэрбум ам.доллар босгосон тухай мэдэгдэж байсан удаатай. Тиймээс дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн бирж дээр арилжаалах тухай асуудал 2009 оны тавдугаар сарын 12 хавьцаа сөхөгдөж байлаа. Ингэхдээ, манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшиж байсан хуучны Айвенхоу майнз компанийн охин компани болох Соут гоби энержи ресурсийн хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржэд арилжаалах ажлыг эхлүүлж байсан юм. Энэ ажил тухайн үед яриа, хэлэлцээрийн шатанд явлаа. Энэ тухай тэр үеийн Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Содхүү: Монголын хөрөнгийн бирж дээр дээрх 18 гаруй компанийн хувьцаа арилжаалагдаж эхэлбэл монголчууд тэдний хувьцааг худалдан авах замаар байгалийн баялгаасаа хувь хүртэх боломжтой болно. Худалдаж авч дийлдэггүй юм гэхэд дээрх компаниудын хувьцааг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалснаар тэднээс орж ирэх татвар нь манай улсад үлдэх юм гэсэн тайлбар өгч байсан юм.Монголын хөрөнгийн биржийн захирал Р.Содхүүгийн дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниудын хувьцааг дотоодын хөрөнгийн зах зээлд арилжаалах тухай мэдэгдлээс…

-Дэлхийн хөрөнгийн биржээс хэрхэн хувьцаа авдаг вэ-

Дэлхийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг дээрх компаниудын хувьцааг худалдан авахын тулд гадаад, дотоодын брокерийн компаниар зуучлуулах нь мэдээж. Ингэхдээ гадаадын зөвшөөрөл бүхий онлайн брокерийн компаниас гадна, дотоодын брокерийн компаниудаар зуучлуулж болдог байна. Хэрэв, иргэд онлайн брокерийн компаниар дамжуулан хувьцаа худалдан авах бол өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалах үүднээс хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг Эс Ай Пи Си, Эф Ай Эн Аар Ай гэсэн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн брокерийн компанийг эхлээд олох ёстой аж. Гэхдээ энэ нь гадаад хэлнээс гадна хөрөнгийн зах зээлийн асар өндөр мэдлэг шаарддаг. Тиймээс дотоодын брокерийн компаниудыг сонгох нь эрсдэл багатай болохыг Cover Mongolia компанийн ерөнхий захирал, хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Б.Мөнхдөл онцолж байсан удаатай. Манай улсад өнөөдөр 90 гаруй брокер, дилерийн компани байгаагаас цөөн тооны компани гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахад зуучилдаг байна. Гадаадын биржээс хувьцаа худалдан авахын тулд өөрийн сонгосон брокерийн компаниараа дамжуулан хувьцааны дансаа нээлгэж, хувьцаа худалдан авах мөнгөө байршуулах ёстой байдаг. Ингэхдээ доод тал нь 5000 ам.доллар дансандаа байршуулах ёстой болдог. Дансаа нээлгэж, дансандаа мөнгөө байршуулсны дараа хөрөнгө оруулагч та аль биржээс, ямар салбарын, ямар компанийн хувьцаа худалдан авахаа сайтар судлах ёстой. Хувьцааны ханш өсч буурах явцад хөрөнгө оруулагч та эрсдэл хүлээж болзошгүй тул судалгаагаа нарийн сайтар хийх нь зайлшгүй юм. Судалгаагаа хийсний дараа брокерийн компанидаа хандаж, хувьцаа худалдан авах болон худалдан борлуулах захиалгаа өгдөг байна. Хөрөнгө оруулагч таны өгсөн захиалгын дагуу тухайн брокерийн компани арилжаанд оролцож, таны хүссэн хувьцааг худалдан авч өгөх, эсвэл худалдан борлуулж өгдөг байна. Гэхдээ тухайн зуучилсан брокерийн компани худалдаж авсан хувьцааны үнийн дүнгийн нэг хувийг авдаг гэдгийг анхаарахад илүүдэхгүй. Гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдаж авах үйл явц энэ. Монголын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахтай төстэй. Гэхдээ ондоо зүйл бас бий аж. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв дээр байршдаг бол, Гадаадын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс гадаадын брокерийн компани дээрээ байршдаг онцлогтой аж. 

-Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд-

Тайлбар: Дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниуд 2006 оны байдлаар. Зарим компанийн нэр өөрчлөгдсөн байж болзошгүй.

Компани	Код	Сайт
Centerra Gold Inc.(Cameco)	TSX: CG	www.centerragold.com
Ivanhoe Mines Ltd	NYSE,TSX: IVN	www.ivanhoe-mines.com
Denison Mines Corp.	TSX:DML, AMEX:DNN	www.denisonmines.com
Bluerock resources ltd	BRD	www.bluerockresources.com
BHP Billiton Limited	BHP	www.bhpbilliton.com
Erdene Gold	TSX:ERD	www.erdene.com
QGX Limited	TSX: QGX	www.qgxgold.com
Asia Gold Corp	SGQ	www.southgobi.com
Bayfield Ventures, Mongolian Property	TSX.V: BYV	www.bayfieldventures.com
Shaman resources	IHS	energy.ihs.com
Khan Resources Inc.	KRI	www.khanresources.com
Red Hill Energy Inc-Mega JV.(Mega Uranium Ltd.)	TSX.V:RH MGA	www.megauranium.com
Entree Gold Inc.	TSX: ETG, AMEX:EGI, FRANKFURT: EKA	www.entreegold.com
Solomon Resources Limited	SRB	www.solomonresources.ca
Fortress Minerals Corp. (Denison Mines Corp.)	TSX.V: FST, DML	www.denisonmines.com
Western Prospector Group Ltd.	TSX.V:WNP	www.westernprospector.com
East Asia Minerals Corporation	TSX.V: EAS	www.eaminerals.com
South gobi energy resourses	TSX.V: SGQ	www.southgobi.com
Land Drill	TSX:LD
Hunnu coal	ASX:HUN	www.hunnucoal.com
Petro matad	LON: MATD	www.petromatadgroup.com
Polo resources	AIM: POL	www.poloresources.com
Mongolia energy corporation	HKG:0276	www.mongolia-energy.com
Major drilling Group international Inc	TSX:MDI	www.majordrilling.com
Magnum  D`or   resources Inc	OTCBB: MDOR,FRANKFURT:NBJA
Mongolian Mining Corp	HK: 975	www.mmc.mn

-Хүннү коал компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сарын 12-нд Австралийн бирж дээр бүртгэгдсэн бөгөөд IPO нь оны шилдгээр шалгарсан компани юм. Компанийн хувьцаа нь HUN кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцаанд үнэлгээ хийсэн эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байна. Судалгааны үр дүнд хувьцааны үнийг өсөх боломжтой гэж үзэж байна.

Компанийн тухай

Хүннү коал нь Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өөрийн оxин компани Хүннү ресурсээр дамжуулан явуулдаг. Хүннү коал нь коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Нийтдээ JORC стандартын шаардлагыг хангасан 414 гаруй сая тонн нөөц баялаг тогтоогоод байгаа. Уг компанийн хоѐр гол төсөл болох Цант-Уул 90 сая, Үнст худаг 324 сая тоннын нөөц баялагтай. Цаашдын хайгуул ба өрөмдлөгийн ажлын явцад энэхүү нөөцийн хэмжээг өсөх бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа юм. Цант-Уул коксжих нүүрсний төсөлдөө ашиглалтын лиценз авах гэж байгаа бөгөөд уг зөвшөөрлийг авснаар 2011 оны хоѐрдугаар хагасаас нүүрс олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Хүннү коал нь 2010 оны хоѐрдугаар сард IPO хийснээр AU$20 сая доллар босгожээ. IPO хийснээс хойш хувьцааны нэгж үнэ 580 хувиар өсөөд байна. 2011 оны гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс компани Хүннү коалын 30 сая ширхэг хувьцааг А$1.50 буюу нийт А$45 сая доллараар худалдан авчээ. Энэ нь арилжаалагдаж байсан спот үнээс 21 хувиар илүү юм. Ингэснээр Банпу минералс нь Хүннү коал компанийн нийт хувьцааны 12.4 хувь буюу хамгийн том хувьцаа эзэмшигч болж байна.

Гол үзүүлэлтүүд

Хүннү коалын ордууд нь JORC стандартыг хангасан 414 сая тонн нөөц баялагтай. Эдгээр орд нь одоогийн болон төлөвлөгдөж буйдэд бүтцэд ойр оршдог.

• Цант-Уул коксжих нүүрсний төслийн ашиглалтын ажил эхэлсэн ба 2011 оны хагасаас олборлож эхлэх төлөвлөгөөтэй байна.
• 2011 оны дөрөвдүгээр улиралд багтаан Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргахаар төлөвлөж байна.
• Банпу минералс нь Хүннү коалын 30 сая хувьцааг зах зээлийн үнээс 21 хувиар илүү үнээр худалдан авч, нийт А$45 сая долларын хөрөнгө оруулснаар Хүннү коалын банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар хүрсэн.
• Хүннү коал компанийн менежмент нь уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан туршлагатай багаас бүрддэг.

Эрсдэл

Компанийн хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй гол эрсдэлүүд нь нүүрсний чанарын үзүүлэлтүүд хангалтгүй байх, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурч, нүүрсний үнэ унах зэрэг байж болно.

Төсөл 

Хүннү коал компани Монголд коксжих ба хүрэн нүүрсний 10 гаруй төсөлтэй. Одоогийн байдлаар ач холбогдол өгч буй хамгийн гол төслүүд нь Цант-Уул ба Үнст худаг юм.

Цант-Уул

Цант-Уул орд нь Өмнөговь аймагт оршдог. Тавантолгойн нүүрсний ордоос 40 км зайтай байрладаг. Уг орд нь 69,000 га талбайг эзэлдэг. Хүннү коал нь Цант-Уул төслийн 90 хувийг эзэмшдэг. 2011 оны хоѐрдугаар сарын байдлаар Цант-Уул төсөл дээр 187 цооног өрөмдөж, нийтдээ 28,029 тууш метр өрөмдлөгийн ажил хийгдсэн байна. 5 өрөмдлөгийн цооногийн шинжилгээний үр дүнд нүүрсний чанар дараах байдлаар тогтоогджээ.

Мөн хоѐрдугаар сард хийсэн өрөмдлөгийн ажлын үр дүнд нүүрсний угаагдах чанарыг тодорхойлохоос гадна металлургийн туршилт хийх зорилгоор Хятад болон Австрали улсын лабораториудад нүүрсний дээж явуулах болно. Бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээнд зориулсан дээжийг мөн энэхүү өрөмдлөгийн ажлаас авах юм. Бид компанийн удирдлагатай ярилцаж, дараах мэдээллийг авсан болно:

• Цант-Уул уурхай ашиглалтад орсноор 3 жилийн дотор 10 сая тонн нүүрс олборлох төлөвлөгөөтэй байгаа. Жилийн олборлолт ойролцоогоор 1.5-3 сая тонн байх болно.
• Олборлосон нүүрсийг уурхайн амнаас нийлүүлэх боломжтой
• Хөрс хуулалтын коеффициент 3:1
• Урдьчилсан тооцоогоор олборлолтын зардал нь $15-$20/т байна.

Үнст худаг

Үнст худаг орд нь Дундговь аймагт оршдог. Төмөр замаас 180 км зайд орших ба нийт 59,000 га талбайтай. Хүннү коал нь Үнст худагийн ордоос зүүн хойд хэсэгт орших Хар Тойромын шинэ ордод гол анхаарлаа тавьж ажилласан. Тус ордын JORC стандартыг хангах нөөц нь нийт 324 сая тонн ба 140 м гүнд 58.9 м хүртэлх зузаантай нүүрсний давхарга илэрчээ. Үнст худаг ордын 324 сая тонн нөөцийн 226 сая тонн нь нөөц баялгийн хувьд Хэмжигдсэн ба Тогтоодсон ангиллын нүүрс юм. Уурхайн төлөвлөгөө, ТЭЗҮ, Байгаль орчинд нөлөөлөх судалгаа зэрэг нь батлагдсан. Түүнчлэн Хятадын Эрээн хот хилийн боомтоор тээвэрлэлт хийх нь тохиромжтой хэмээн үзэж тээвэрлэлтийн судалгаа явуулсан ба төлөвлөгөөний ажлууд дуусах шатандаа явж байна.

Тэнүүн-2

Тэнүүн-2 орд нь Өмнөговь аймагт оршдог ба 3,360 га талбайтай. Уг орд дээр өмнөx ажлаас илэрсэн нүүрсний давхаргууд дээр голлож ажиллаxаас гадна шинээр өрөмдлөг хайгуулын ажил хийх болно. Эхний судалгаагаар уг орд нь сайн чанaрын эрчим хүчний нүүрстэй болох нь тогтоогдоод байна.

Говь-Алтай дахь кокcжих нүүрсний төслүүд

Говь-Алтайн төслүүд болох Ар зүүн гол/Зүүн гол нь 25,640 га газар эзэлдэг ба Хятадын хилээс ойролцоогоор 300 км зайтай оршдог. Уг төсөл дээр Хүннү коал 150-250 сая тонн нүүрсний нөөц баялаг тогтоохыг зорьж, хайгуулын ажил явуулж байна. 2011 онд томоохон өрөмдлөгийн ажил явуулахаар төлөвлөөд байгаа бөгөөд бид энэхүү төслийг Хүннү коалын коксжих нүүрсний нэг гол орд болно гэж таамаглаж байна.

Нөөц

Одоогийн байдлаар Цант-Уулын коксжих нүүрсний нөөц нь бусад компанийн коксжих нүүрсний нөөцтэй харьцуулахад бага байна. JORC стандартыг хангасан компаниуд дундааc Монголиан майнинг корпораци хамгийн их нөөцтэй. Нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нөөцтэй. Бид Хүннү Kоалыг одоогоор нүүрс олборлож байгаа компаниудаас Саусгоби Ресурстэй төстэй хэмээн үзэж байна. Туc компани нь нийт 300 сая тонноос давсан нөөцтэй нь тогтоогдсон. Үйл ажиллагаа нь хайгуyлын шатандаа явж байгаа компаниудаас Аспайр майнинг 330.7 гаруй сая тонн нүүрсний нөөцтэй нь илэрсэн. Одоогийн байдлаар Цант-Уул ордын нөөц нь бусад нүүрсний компаниудтай харьцуулахад харьцангуй бага боловч, цаашид хийх хайгуулын ажил нөөцийг нийлбэрээс нэмэгдүүлэх магадлалтай. 

Дэд бүтэц ба тээвэрлэлт 

Монголын уул уурхайг хөгжүүлэхэд нэн тэргүүнд шийдвэрлэх асуудал нь дэд бүтэц юм. Дэд бүтэц хязгаарагдмал өнөөгийн нөхцөлд эрдэс баялгийн ордуудын байршил чухал ач холбогдолтой билээ. Хүннү коал компанийн нүүрсний төслүүд нь байршлын хувьд одоогийн болон Монгол улсын Засгийн газраас байгуулахаар төлөвлөж буй авто замын сүлжээ, төмөр замд ойр оршдог тул Хятадын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхэд тохиромжтой юм. Монголын нүүрсний гол давуу тал нь Хятадын зах зээлд нэн ойр байршил билээ. Тийм ч учраас Хүннү коалын Цант-Уул, Үнст худагийн ордууд Хятадын хил рүү баригдах авто ба төмөр замд ойр байснаар тээврийн зардал нь бага байх болно. Монголын нүүрсний зах зээл дэх өрсөлдөгч компаниудтай харьцуулахад Монголиан майнинг корпорацийн тээврийн зардал хоѐр дахин бага байгаа нь байршлын давуу талыг харуулсан тод жишээ болж байна.

Монгол улсын Засгийн газраас уул уурхайн хөгжлийг дэмжих ажлын хүрээнд барихаар төлөвлөсөн Тавантолгой-Зүүнбаянгийн төмөр замаас Цант-Уул орд нь холгүй оршдог. Мөн Ухаахудаг-Гашуунсухайтын төмөр зам тавигдах үед ашиглах бүрэн боломжтой нь давуу тал юм. Үнст худагийн орд нь Монголын ба Хятадын зах зээлд Тавантолгой-Зүүнбаянгийн чиглэлээр нэвтрэх боломжтой. 2011 оны хоѐрдугаар сарын 11-нд төмөр зам барих ажлын анхны зөвшөөрлийг Монголын төмөр зам төрийн өмчит компанид өгснөөр зам тавих ажил 2011 оны эхний хагаст эхлэхээр болсон билээ. Одоогоор Хятадын хилийн боомт руу Гашуунсухайт болон Нарийнсухайтын чиглэлээс тавих төмөр замын ажил хэзээ эхлэх нь тодоpхойгүй байгаа ч Тавантолгойн анхны төмөр замын ажил эхэлснээр хоѐрдугаар шатны төслүүд хэрэгжих нь дөхөм болж байна. (Доорх газрын зураг дээр төмөр замын төслийн үе шатуудыг харуулжээ)

Хувьцааны ханшийн өөрчлөлт

Хүннү коал компани 2010 оны хоѐрдугаар сард Австралийн бирж дээр хувьцаагаа гаргаж, А$20 сая доллар амжилттай босгосон. Тус компанийн хувьцаа 2010 оны гуравдугаар сарын 10-ны байдлаар 580 хувиар өссөн байна. Гуравдугаар сарын 9-нд Банпу минералс туc компанийн 12.4 хувь буюу 30 сая ширхэг хувьцааг арилжаалaгдаж байсан зах зээлийн үнээс 21 хувиар өндөр үнээр худалдаж авсан. Энэ гүйлгээ хийгдcэнээр компанийн банкин дахь бэлэн мөнгө А$75 сая доллар болж, Цант-Уул төслөө олборлолтын үе шатанд шилжүүлэx, бусад төсөл дээр өрөмдлөгийн ажил явуулах хангалттай хөрөнгөтэй болжээ.

Хөрөнгө оруулалтын зөвлөмж

Бид энэ удаад Хүннү коал компанийн хувьцааг дараах үнэлгээн дээр тулгуурлаж ӨСӨХ БОЛОМЖТОЙ гэж тооцоолж байна:

• Хүннү коал нь ур чадвартай, туршлагатай, зорьсноо амжилттай биелүүлдэг менежментийн багтай компани юм.
• Хүннү коал нь төлөвлөгдсөн болон одоо байгаа дэд бүтэцтэй ойр, мөн Хятадын зах зээлд асар ойрхон байрлах JORC стандартаар тогтоогдсон 400 гаруй сая тоннын нөөц бүхий шилдэг хөрөнгөтэй компаниудын нэг юм.
• Банпу минералсын хөрөнгө оруулалт нь Цант-Уулын дэд бүтцийг өргөтгөх, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн ажиллагааг эхлүүлж явуулах бололцоог олгож байгаа.
• Бид Монголын нүүрсний салбар хөгжинө гэдэгт итгэлтэй байна. Хятад улстай хөрш зэргэлдээ байрлах Монголын өндөр чанарын нүүрс нь дэлхийн хамгийн том олборлоогүй коксжих болон дулааны нүүрсний нэг бөгөөд Хятадын далайн чанадын импортыг маш хурдан өөрчилж байна.

Тус компанийн техник эдийн засгийн үндэслэл нь одоогоор бүрэн хийгдэж дуусаагүй байгаа тул бид энэ тайландаа үнийн судалгааг нарийвчлан оруулах боломжгүй байлаа. 

Занаду майнз, Аспайр майнинг болон Хүннү коал компаниуд нь гадаадын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Монголд нүүрсний хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа шинэ залуу компаниуд юм. Хүннү коал нь үйлдвэрлэл явуулаагүй эдгээр компаниас дараах давуу талуудтай.

1. Байршил. Цант-Уул нүүрсний төсөл нь Хятад руу тээвэрлэлт хийх гарцаас ойролцоогоор 5 км, Тавантолгойн уурхайгаас 40 км зайд оршдог. Ирээдүйд уг төсөл нь Монголиан майнинг корпорацийн Ухаахудаг төсөл болон Тавантолгойн уурхайн дэд бүтцийн өргөтгөлд хамрагдах ашигтай байрлалтай.
2. 2011 онд төлөвлөгдсөн олборлолт. Хүннү коал компани нь Цант-Уул төслийнхөө олборлолтын үйл ажиллагааг 2011 оны сүүлийн хагас жилд хийхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд ашиглалтын лицензийнхээ өргөдлийг өгөөд байна. Хүннү коал нь дээрх олборлолт явуулаагүй байгаа компаниудаас хамгийн түрүүнд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулах боломжтой компани юм.

Хүннү коал компани нь одоогоор олборлолт явуулж эхлээгүй, ордыг ашиглах ТЭЗҮ нь хийгдэж байгаа тул тус компанийн ирээдүйд олох ашгийг тооцоолох, улмаар уг компанийн хувьцааны үнэ цаашид хэд хүрэхийг тооцоолоход эрт байна. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд нүүрсний чанарын хувьд ижил, (хамгийн сүүлийн нүүрсний чанарын мэдээгээр) хамгийн төстэй олборлолт хийж байгаа компани нь Саусгоби ресурс байх болно гэж таамаглаж байна. Монголиан майнинг корпораци, Саусгоби ресурс зэрэг олборлолт явуулж, нүүрсээ худалдаалдаг компаниудыг харьцуулалтын хүснэгтэд багтаасан. Хүннү коал компани олборлолт явуулж эхлэхэд эдгээр компаниyдын жишгээр үнэлэгдэх бөгөөд энэ нь компанийн хувьцааг цаашид өсөх бүрэн боломжийг харуулж байна.

Уул уурхайн салбарын мэдээлэл

Нүүрсний хамгийн том хэрэглэгч болох Хятад улс дулааны болон коксжих нүүрсний хязгаарлагдмал нийлүүлэлттэй тулгараад байгаа нь манай улсын хувьд ашигтай байрлалд байгаа нүүрсний ордуудад ихээхэн боломжийг олгож байна. Үүний зэрэгцээ нүүрсний хамгийн том экспортлогч Австрали улс үерийн гамшигтай тулгарсан нь Монголын уул уурхайн компаниудад ашигтайгаар нөлөөлж байна. Өндөр чанарын нүүрс болон тээвэрлэлтийн хямд зардлыг анхаарч үзвэл Монголоос Хятад руу гаргаж байгаа экспортын хэмжээ ирээдүйд өсөх хандлагатай байна.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Нүүрс нь эрчим хүчний үйлдвэрлэлд гол үүргийг гүйцэтгэж байгаа бөгөөд дэлхийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 41 хувийг бүрдүүлж байна. Олон Улсын Эрчим Хүчний Ассоциацийн мэдэгдсэнээр Хятадын эрчим хүчний гол эх үүсвэр нь нүүрс бөгөөд 79 хувийг эзэлж байна. Сүүлийн жилүүдэд эрчим хүчний нүүрсний нийлүүлэлт багасч байгаа үед металлургийн нүүрсний эрэлт ихсэх болсон байна. Жижиг болон үр ашиггүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа уурхайнууд тогтмол хаагдах болсон нь Хятад улс нүүрсний нийлүүлэлтийн дутагдалд орж байгаагийн илрэл юм. Түүнчлэн эрчим хүчний нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 191 хувиар өссөн байна. Бид Хятадын дотоодын нийлүүлэлт багассан, мөн Энэтхэг улсын нүүрсний эрэлт өсч байгаатай холбогдуулан эрчим хүчний нүүрсний эрэлт ихэсч, нүүрсний үнэ өндөр хэвээр байх болно гэж таамаглаж байна.

Австралийнх буурч, Монголынх өсчээ

Хятадын дулааны болон коксжих нүүрсний импорт 2009 онтой харьцуулахад 2010 онд эрс өссөн байна. 2010 онд Хятад улс 166,22 сая тонн нүүрс импортолсон бөгөөд энэ нь 2009 оныхоос 39,58 сая тонноор илүү юм. Харин коксжих нүүрсний импортын хэмжээ 12,78 сая тонноор өсч, 2010 онд 47,27 сая тонн болсон байна. Дэлхийн хамгийн том нүүрсний экспортлогч Австрали улс дэлхийн коксжих нүүрсний 54 хувийг нийлүүлдэг. 2009 онд Хятадын дулааны нүүрсний импортын 66 хувийг Австралийн нүүрс эзэлж байсан бол, 2010 онд 37 хувь болж буурчээ. Харин Монгол улсын хувьд 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний импортын 12 хувийг эзэлж байсан бол, 2010 онд ойролцоогоор 32 хувь болж нэмэгджээ гэж MICC-ийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ. 

-Занаду майнз компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Төрөлжсөн төслүүдтэй хайгуулын компани

2012.01.23. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Бид Занаду Майнс компанийн хувьцааг Эрсдэлтэй АВАХ үнэлгээтэй танилцуулж байна. Бид хувьцааны үнийг 0.93 австрали доллард хүрнэ гэж тооцооллоо.

• Ирээдүйтэй төслүүдийг хэрэгжүүлж буй уул уурхайн хайгуулын компани. Тус компанийн удирдлага нь төсөл худалдаж авахдаа ашгийн боломжоос гадна байрлалын дэд бүтцийг харгалзан сонгодог. Одоохондоо дулааны нүүрс, кокжсон нүүрс, зэс болон алтны төсөлтэй бөгөөд дулааны нүүрсний төслүүдийн нөөц нь тодорхойлогдоод, хайгуул нь эцсийн шатанд ойртсон байна.
• Бид зах зээлийн үнэлгээг нь харьцангуй хямд гэж үзэж байна. Тус компанийн КҮ/Баялагийн харьцаа нь төстэй компаниудынхаас бага байгааг бидний судалгаа үзүүллээ. Тус компанийн үнэлгээ нь сүүлийн үед худалдагдсан Хүннү Коал болон QGX-ийн Баруун Наран төслүүдээс харьцангуй хямд байна.
• Чанартай хайгуулын төслүүд нь үнийн өсөх боломжтойг үзүүлж байна. Бид тус компанийг үнэлэхдээ кокжсон нүүрс, порфири зэс болон эпитермал алтны төслийн үнийг тооцоогүй билээ. Эдгээр геологичдын хувьд чанартай төслүүдийн JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нь хараахан гараагүй байгаа. Үүнд Эрдэнэтийн зэсний уурхайн зэргэлдээ байрлах төсөл багтана.
• Дэлхийд томоохон түүхий эдийн олборлогч, нийлүүлэгчид тооцогдох Нобль Груп-тай стратегийн түншлэл байгуулсан. Занаду-Нобль-ийн хамтарсан компани болох Эх Говийн Чулуу ХХК-ийн эзэмшилд анхан шатны хайгуулын төслүүд байгаа нь ирээдүйд тус компанийг, эсвэл зарим төслийг худалдаж авах магадлалыг өсгөж байна. Ийм үйл явдалын улмаас Занаду-гийн хувьцааны үнэ өсөх боломжтой. 
• Компанийн бүтэц нь төслийг тусгаарлаж худалдахад хялбар болгоно. Задану-гийн төслүүд нь ерөнхийдөө өөр өөр охин компанийн эзэмшилд байдаг тул ирээдүйд уул уурхайн олборлолтын компани худалдан авахад хялбар байх болно.

Компанийн тухай

Занаду Майнс компани нь анх 2005 онд Монгол улсад үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн эрдэс баялагийн хайгуулын компани юм. Австралийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа 2010 оны 12-р сард бүртгүүлж Монгол дахь үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор хөрөнгө босгосон. Тус компанийн хоёр дулааны нүүрсний орд нь JORC-ийн стандартын дагуу баялагаа тогтоосон бөгөөд 2012 оны эцсээр Нүүрстэйн кокжсон нүүрсний талбай дахь баялагийг тогтоох төлөвлөгөөтэй байна. Занаду Майнсын төслүүд нь ашиглалтанд байгаа төмөр зам болон ирээдүйд баригдахаар төлөвлөгдсөн төмөр замын дагуу байрладаг.

Занаду Майнсын хувьцаа эзэмшигчид

ТУЗ-ын Гишүүд 17.0%, Сакари Ресурсес 13.1%, Нобль Энэржи Групп 9.9%, Ийгл Секюритис 7.8%, Талбот Груп 1.8%, Бусад 50.4%

Занадугийн гол хувьцаа эзэмшигчдийн тоонд хоёр уул уурхайн олборлолтын компани байгаа бөгөөд эдгээр нь ирээдүйд Занадугийн боловсруулсан төслийг худалдан авах боломжтой юм. Сакари Ресурсес (Хуучин нэр нь Страитс Азиа Ресурсес) нь Сингапурын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй (Код: AJ1), Индонези улсад хоёр дулааны нүүрсний уурхайг ажиллуулдаг компани юм. Ойролцоогоор 1.8 тэрбум ам.долларын зах зээлийн үнэлгээтэй бөгөөд одоогоор зөвхөн сайн чанарын дулааны нүүрс олборлож, борлуулах үйл ажиллагаанд төвлөрдөг аж. Тайландын Газрын Тосны Алба (PTT) нь Сакари Ресурсес-ын 45.4%-ийн хувьцааг эзэмшдэг. РТТ нь хувьчлагдсан боловч ихэнхи хувьцаа нь Тайландын төрийн өмчид хамрагддаг бөгөөд Тайланд улсын эрчим хүчийн аюулгүй байдлыг хангах зорилготой ажилладаг ажээ. Сакари-гаас гадна Хонг Конгод төвтэй Нобль Энэржи Груп Занадугийн хувьцааг эзэмшдэг. Нобль Груп нь Сингапурын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй (Код: N21), хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, болон уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг олборлох, боловсруулах, санхүүжүүлэх, тээвэрлэх гэх мэтийн үйл ажиллагааг багтаах дэлхийн хэмжээний нийлүүлэлтийн хэлхээг удирддаг. Тус компани нь Бразил, Аргентин, Австрали, Индонези зэрэг экспортлогч улсаас түүхий эдийг хямдаар авч, Хятад гэх зэрэг хөгжиж буй орнуудад нийлүүлдэг.

Төслүүд

Занаду Монголд дөрвөн нүүрс, гурван металын төслүүдийг идэвхитэй боловсруулж байна. Тус компани нь сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хайгуулын ажлаа гүйцэтгэсэн бөгөөд одоогоор хоёр төслийнх нь JORC стандартад нийцэх баялаг нөөцийн тооцоолол нийтлэгдсэн байгаа. Мөн тус компани нь Нобль Групптэй хамтарсан тус бүр нь 50 хувийг эзэмшдэг Эх Говийн Чулуу ХХК-г байгуулжээ.

Хар Тарвага

Энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь Занаду Майнс компанийн хамгийн анхаарал татсанд тооцогдох бөгөөд энэхүү ордыг 2007 онд нүүрсний тортог тээсэн тарвага харагдахад нээсэн тул ингэж нэрлэсэн ажээ. 2011 оны 10-р сард Занаду 100% эзэмшдэг энэхүү ордыг олборлох 30 жилийн зөвшөөрлийг авчээ. Уул уурхайн мэргэжлийн зөвлөх компани SRK нь Хар Тарвага ордод 327 сая тонн баялаг нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тооцоолсон байна. Харин нүүрсэн давхаргуудын агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2434-өөс 3828 ккал/кг-ын хооронд бөгөөд 217 сая тонн баялаг нөөцийн хувьд 3592-3828 ккал/кг гэж хэмжигджээ. Хар Тарвага орд нь Төв аймагт төмөр замаас 45 км-ийн зайтай байрладаг. Занаду энэ орд дахь нүүрсийг ашиглахад уурхайн дэргэд цахилгаан станц ажиллуулах, эсвэл хиймэл шатахуун болгох гэсэн хоёр аргыг санал болгож байгаа аж. Хэдийгээр энэхүү орд нь Улаанбаатар хотоос 150 км-ийн зайтай ч тус компанийнхан цахилгааныг Хятад руу экспортлох болон Монголын цахилгаан түгээх системд холбох боломжтой гэж үзэж байна. Харин нүүрсээр шингэн шатахуун үйлдвэрлэх (Coal to Liquids буюу CTL) технологи нь өндөр өртөгтэй ч Монгол дахь эрчим хүчний бодлоготой нийцэж болох юм. Монголд томоохон хэмжээний газрын тосны нөөц одоохондоо тогтоогдоогүй тул Монгол улсын хэрэглээний бүх бензин, дизель зэрэг шингэн түлшийг гадаадаас оруулдаг. Занаду Майнс компани нь Нексант хэмээх мэргэжлийн зөвлөх компаниар Хар Тарвага дахь нүүрсийг шингэн, эсвэл хийн түлш болгож ашиглахад тохиромжтой эсэхийг судлуулсан байна. Нексант нь Хар Тарвага ордын нүүрсийг эдгээр төрлийн дахин боловсруулалтад зохимжтой гэж дүгнэсэн нь CTL технологиор бензин, дизелийг орлох шатахуун, эсвэл хиймэл байгалийн хий (synthetic natural gas буюу SNG) үйлдвэрлэх боломжтойг үзүүлсэн байна.

Галшар

Дорноговь аймагт орших энэхүү дулааны нүүрсний төсөл нь БНХАУ-ын хилээс 120 км-ийн зайтай бөгөөд Бор Өндөрийн хайлуур жоншны уурхайн салаа төмөр замаас 65 км-ийн зайтай. Занаду нийтдээ 340км2 хэмжээтэй 6 хайгуулын талбайгаас бүрдэх Галшарын төслийг 100% эзэмшдэг. 2011 оны 11 сард энд 170 сая тонн боломжит болон бодитой нөөц байхыг JORC стандартын дагуу тогтоожээ. Энэ ордын хэмжээг тодорхойлоход Занаду Майнс компани 2011 онд 8,707 метр бүхий 74 цооногийг өрөмдсөн байна. Агаараар хатаасны дараахи энергийн агууламж нь 2750-иас 4290 ккал/кг гэж хэмжигдсэн бөгөөд ихэхидээ 3300-4000 ккал/кг-ын хооронд байгаа аж. Одоогоор Занаду Майнс компани нь энэхүү ордын олборлолтын зөвшөөрлийг авах өргөдлөө бэлдэж байгаа бөгөөд геологчид нь энд цаашдаа өрөмдлөгийг үргэлжлүүлснээр баялаг нөөцийн хэмжээг 200 сая тоннд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна. Занаду Майнс нь энэ орд дахь нүүрсийг мөн цахилгааны станцад, эсвэл CTL/SNG технологиор шатахуун үйлдвэрлэхэд хэрэглэх боломжтой гэж үзэж байна. Үүнээс гадна, энэхүү ордын нүүрс нь сайн чанартай учир хатаах үйлдвэрт боловсруулсны дараа шууд гадаад руу гаргаж зарах боломжтой гэж үзэж байгаа аж.

Нүүрстэй

Занаду Майнс компанийн хамгийн чухал кокжсон нүүрсний төсөл болсон Нүүрстэйн JORC стандартын дагуу тооцоологдох баялаг нөөцийн хэмжээг 2012 оны эцэс гэхэд бэлэн болгож нийтлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага хэлжээ. Тус талбай нь 40км2 хэмжээтэй. Энэхүү төсөл нь Хөвсгөлийн Мөрөн хотын зэргэлдээ орших бөгөөд Эрдэнэт хотын салаа төмөр замаас 300км-ийн зайтай юм. Занаду Майнс нь Эрдэнэтээс Мөрөн хүртэл төмөр зам барих төслийг санал болгон дэмжиж байгаа Монголын Хойд Бүсийн Төмөр Замын Холбооны (North Mongolian Railroad Association буюу NMRA) гишүүн юм. Энэ холбоонд Хөвсгөл аймагт төсөлтэй компаниуд болон бусад байгууллагууд багтдаг юм. 2011 оныг дуустал энд 3,500 метр бүхий 10 цооногийг өрөмдсөн бөгөөд дунд зэргийн налуутай 6-12 метрийн зузаантай нүүрсэн давхаргуудыг нээсэн байна. Угаах боломжийг шалгах анхан шатны судалгаа нь энэ нүүрсээр 12%-ийн үнслэг, бага хүхрийн агууламжтай, чөлөөлт хөөлт (CSN) 8-9 гэх зэрэг үзүүлэлттэй кокжсон нүүрсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ гэдгийг баталжээ. Нүүрстэйн төслийн 60%-ийг Занаду-Нобль-ийн хамтарсан Эх говийн чулуу компани эзэмшдэг бөгөөд цаашид хайгуулыг үргэлжлүүлснээр 20%-ийг нэмж авах эрхтэй юм. Үлдсэн хувийг Монголын Блакрок хэмээх компани эзэмшдэг ажээ. 

Жавхлант

Говь-Алтай аймгийн газар нутагт БНХАУ-ын хилийн дагуу байрладаг Жавхлантын талбай нь Бургастайн боомтоос 22км-ын зайтай юм. Талбайн нь 1000км2 хэмжээтэй бөгөөд Занаду Майнс компани нь энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байгаа ажээ. Мөн МоЭнКо ХХК-ийн талбай нь Жавхлантын зэргэлдээ оршдог. Энэхүү төслийн 60%-ийг Эх Говийн Чулуу хамтарсан компани эзэмшдэг бөгөөд эзэмшлээ 80% болгож ихэсгэх эрхтэй юм. Хавцгайт Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотоос зүүн зүгт 60км-ийн зайд орших Хавцгайт талбай нь Эрдэнэт хотоос 230км-ийн зайтай. Тус компани нь 2011 оны 11-р сард энэ талбайн лицензийг худалдаж авсан бөгөөд энд анхан шатны нүүрсний хайгуул хийж байна. Энэ талбай нь 29км2 хэмжээтэй, Эх Говийн Чулуу хамтарсан компанийн 100%-ийн эзэмшилд байдаг. Занаду 2012 оны турш энд нарийвчилсан судалгаа хийх төлөвлөгөөтэй байгаа аж.

Зэс: Амгалант болон Аргалант Уул

Занаду Майнс компанид хамгийн сүүлд нэмэгдсэн эдгээр төслүүдийн 80%-ийг тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсний дараа худалдаж авах эрхтэй. Өмнөговь аймаг дахь энэ хоёр талбай нь Оюу Толгойн ордоос зүүн хойш 110км зайд, Цагаан Суварга зэс-молибдений ордны зэргэлдээ оршдог. 2008 онд анх эдгээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг 9 жилийн хугацаатай олгосон тул тус компани нь дор хаяж таван жил хайгуулын ажлаа өрнүүлэх хугацаатай. Амгалантын талбайн хэмжээ нь 109км2, харин Аргалант Уулынх нь 895км2 юм. Тус талбайд өмнө нь бараг хайгуул хийгдэж байгаагүй ч Занаду энд олон тооны томоохон хэмжээний Оюу Толгойн орд газарт ажиглагдсантай төстэй, гүний порфири төрлийн эрдэсжилтийн шинжийг илрүүлсэн геофизикийн аномали олсон байна.

Шарчулуут Уул

Тус талбай нь Монголын эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг Эрдэнэтийн зэс-молибдений уурхайн зэргэлдээ байрладаг тул маш их ирээдүйтэй гэж Занаду-гийн удирдлагынхан үздэг. Шарчулуут Уул нь Эрдэнэтээс баруун хойш 40км-ийн зайд оршдог учир төмөр зам болон бусад дэд бүтцээс маш ойрхон оршино. Тус хайгуулын лиценз нь 488км2 хэмжээтэй бөгөөд энд нарийвчилсан хайгуул хараахан хийгээгүй байгаа. Гадаргуун хайгуул нь энд аргиллит чулуун бүрхүүлтэй томоохон хувирлын бүстэйг үзүүлжээ. Харин геохимийн судалгааны үр дүнд энэхүү чулуун бүрхүүлд нь их хэмжээний сульфиджилттэй эрдэсжилттэй холбогдох 0.42% хүртэлх агууламжтай зэсийн аномали, молибден, алт, мөнгө болон барийн агууламж бүхий эрдэсжилттэйг нотолсон байна. 

Хутаг Уул

100% Занаду Майнсын эзэмшил дэх Хутаг Уулын талбай нь 1,100 км2 хүрсэн том хэмжээтэй, Дорноговь аймагт БНХАУ-ын хилээс 40км-ийн зайд оршдог. Хэдийгээр энэ талбайд бараг хайгуул хийгээгүй ч зарим судалгааны үр дүнг ашиглаж Ногтот хэмээх хэсэгт өрөмдлөг хийсэн ажээ. Эдгээр өрмийн дээжээс 3 км-ийн урттай газарт зэсийн эрдэсжилт олсон байна. Үүний дараа 9,537 ширхэг хөрсний дээжийг дүгнэсэн гадаргуун геохимийн судалгаа хийсэн нь порфири зэс-алтны эрдэсжилт байх өндөр боломжтойг үзүүлжээ.

Алт

Занаду-гийн бүх алтны төслүүд нь хоорондоо ойрхон бөгөөд Дорноговь аймгийн Соленкер хэмээх эпитермал алтны бүсэд багтдаг. Занаду нь энэ нутагт дөрвөн хайгуулын лицензтэй бөгөөд эдгээр нь нийтдээ 401км2 хэмжээний талбайтай. Мөн энд илэрхий Ландсат болон геохимийн аномали олдсон байна. Энд бага сульфиджилттай эпитермал алтны эрдэсжилт байх боломжтой байгаа тул Занаду нь 2012 онд энд өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Элгэн Уул

Занаду Майнсын охин компани болох Алтан Занаду нь энэхүү төслийн 80%-ийг эзэмшдэг бөгөөд энэ талбай нь Хутал Уулын талбайн хажууд байрладаг ажээ. Занадугийн геологичид нь энд хийсэн гадаргуун судалгаанаас 3км-ээс илүү урттай эрдэсжилттэй, бага сульфиджилттай эпитермал судал олсон байна. Элгэн Уулын талбайд өрөмдсөн 6 цооног бүрээс 100-200 метрийн гүний элэгдлийн бүсийн доор алтны агууламжтай давхарга байхыг үзүүлсэн байна. Мөн эдгээр цооногоос алтны эрдэсжилттэй холбогддог стибнит ба хүнцлийн агууламжтай эрдэс чулуу гарсан байна.

Зос уул ба Сүүж уул

Эдгээр төслийн 80%-ийг Занаду Майнс нь мөн охин компани болох Алтан Занаду-аар дамжин эзэмшдэг. Хайгуулын үе шат нь ерөнхийдөө Элгэн Уулын талбайтай зэрэгцэж явагдсан боловч 2011 оны 9-р сард Занаду энд илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийж эхэлжээ. Занаду-гийн геологичид нь эдгээр талбайг Дунд төрөлтийн эриний халуун рашаантай холбогдолтой бага сульфиджилттай эпитермал систем гэж үзэж байна. Ийм системд эрдэсжилт олдох магадлал өндөр байдаг байна. 

Эрсдэлүүд: Түүхий эдийн үнэ

Бүх уул уурхайн хайгуулын компанид түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл хамгийн их нөлөөтэй байдаг. Занаду нь кокжсон нүүрс, дулааны нүүрс, алт болон зэсний төсөлтэй тул эдгээр түүхий эд тус бүрийн үнэ нь эрсдэл дагуулна. Жишээ нь Монголын кокжсон нүүрсний экспорт Хятадын гангийн үйлдвэрлэл, эрэлт хэрэгцээтэй шууд холбоотой тул Нүүрстэйн төсөл нь эдийн засгийн үр ашигтай байх эсэх нь үүнээс шууд хамааралтай. Занаду болон Хөвсгөл аймагт кокжсон нүүрсний төсөлтэй бусад комданиуд нь ирээдүйд бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр борлуулахын тулд БНХАУ-ын оронд ОХУ-ын алс дорнод дахь далайн боомтоор дамжихыг санал болгодог. Харин Мөрөнгөөс Эрдэнэт хүртэл төмөр зам засах, кокжсон нүүрсийг ингэж хол байрлах боомт хүртэл тээвэрлэх нь ашигтай эсэх нь кокжсон нүүрсний ирээдүйн үнэтэй шууд холбоотой. Тиймээс БНХАУ-ын эдийн засгийн асуудал яаж шийдвэрлэгдэх нь эдгээр төслүүд ашигтай болох эсэхтэй шууд хамааралтай. Түүхий эдийн үнэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн талаар Салбарын Ерөнхий Байдал хэсгээс тодруулж уншина уу.

Улстөр, эрхзүйн орчин 

Зарим хүмүүс засгийн газар Оюутолгойд эзэмших хувиа өсгөхийг оролдсон явдлыг ардач буюу сонгуульд зориулж хийсэн тоглолт гэж үздэг. Ийм явдалууд уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэд сөргөөр нөлөөлдөг. 2012 он нь сонгуулийн жил тул гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд улс төрөөс хамаарах эрсдэл нэмэгдэнэ.

Зардал хэтрэх

Занаду дулааны нүүрсээр цахилгаан, эсвэл шингэн түлш бэлтгэхэд зориулахыг санал болгодог. БНХАУ их хэмжээний дулааны нүүрсний баялагтай тул хил дээрхи үнэ нь хямд бөгөөд Монголоос ашигтайгаар экспортлоход хэцүү байдаг. Ийм учраас Хар Тарвага болон Галшар дахь нүүрсийг цахилгаан станц, эсвэл шингэн болон хийн түлш үйлдвэрлэхэд хэрэглэх нь илүү ашигтай байж болзошгүй. Занаду Майнс нь эдгээр ордыг олборлолтын компанид зарах сонирхолтой тул санал болгосон эдгээр хэрэглээнд учрах эрсдлийг ойлгох нь чухал. Бид эдгээр үйлдвэрийг барихад шаардагдах өртгийг илүү нарийвчлан толилуулъя. Монголд сүүлийн жилүүдэд шинээр цахилгаан түгээх сүлжээ барих томоохон төсөл явагдаагүй тул шинээр ийм дэд бүтцийг байгуулахад шаардагдах зардал нь тодорхой биш байдаг. Харин ММС-ийн Ухаа Худгийн уурхайд зориулж төлөвлөсөн гурван 6МВ-ийн цахилгаан станцын эхнийх нь 57 сая ам.долларын өртөгтэй байсан. Үүнтэй харьцуулбал Монголын хамгийн том, Улаанбаатар хотын нийт хэрэгцээний 70%-ийг хангадаг ТЭЦ-4 нь 540 МВ-ын хүчин чадалтай. Хэрэв нэгж хүчин чадлын зардлыг нь харьцуулж авч үзвэл 600МВ-ын цахилгаан станц барихад 570 сая ам.доллар шаардагдах тооцоо гарна. Сүүлийн үед газрын тосны үнэ улам ихсэнэ гэж ихэнхи шинжээчид үзэж байгаа тул CTL болон LNG гэх мэт шингэн түлшийг үйлдвэрлэх шинэ аргуудыг хүмүүс анхааралдаа авч байна. Одоогоор АНУ-д өдөрт 50 мянган баррель шингэн түлш үйлдвэрлэх хүчин чадвартай CTL үйлдвэр байгаа нь өдөрт дунджаар 40-50 мянган шоо метр ус шаарддаг. Иймээс асар их хэмжээний усны хэрэглээг хангах асуудал нь Монголд ийм технологийг нэвтрүүлэх боломжтой эсэхийг шийднэ. Бусад улс орнуудад ажиллаж байгаа CTL үйлдвэрүүд алдагдалгүй ажиллахад шаардагдах нэг баррель түүхий газрын тосны үнэ нь 25-75 ам.доллар хүртэл өөр өөр байдаг (үүнд капитал хөрөнгө оруулалтын зардлыг тооцоогүй болно). Мөн байгаль орчныг хамгаалахын тулд нүүрсхүчлийн хийг хадгалах эсэх нь зардалд нөлөөлдөг. Дараахи хүснэгт нь зарим CTL үйлдвэрийг барихад шаардагдсан зардлыг үзүүлж байна. 

Шингэн шатахуун Монголд үйлдвэрлэх нь бензин болон дизель түлшний үнээс шууд хамааралтай. Саяхан хүртэл Монголд цорын ганц нефтийн бүтээгдэхүүн нийлүүлэгч ОХУ-аас ирэх хангамжийн асуудалын улмаас Монголд түлшний хомсдол учирч байсан. Ийм учраас Монголын засгийн газар нь өөрийн гэсэн шингэн түлшний эх үүсвэртэй болгох шалтгаантай. Харин байгалийн хий буюу метаныг одоогоор Монголд түгээмэл хэрэглэдэггүй. Гэхдээ ирээдүйд ийм түлшний хэрэглээ ихсэх боломжтой. АНУ-ын Дюк их сургуулийн Цаг Уурын Өөрчлөлтийн Тухай Төрийн Бодлогын Нөхөрлөлийн 2009 онд хийсэн судалгаа нь Америк дахь нүүрсээр хиймэл байгалийн хий бүтээх үйлдвэрүүдийг байгуулах төслүүд нь 250 саяаас 2 тэрбум ам.долларын хоорондох зардалтай гэж тооцоолжээ. Энэ судалгаа нь мөн битумгүй нүүрсийг нүүрсхүчлийн хийг хорих арга хэмжээ авахгүйгээр хийн түлш болгоход 1 гига-Жоуль бүрт 10.05 ам.доллар, арга хэмжээ авбал 1 гига-Жоуль бүрт 11.12 ам.долларын өртөгтэй байхыг тооцоолжээ. Munish Chandel and Eric Williams. Synthetic Natural Gas (SNG): Technology, Environmental Implications, and Economics. Climate Change Policy Partnership. Duke University. 2009) Эдгээр томоохон нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүдийг байгуулахад ихээхэн хэмжээний зардлын хөрөнгөөс гадна, асар их хэмжээний ус гэх мэт бусад байгалийн баялаг шаардагдах тул бид зардал хэтрэх нь гол эрсдлийн нэг гэж үзэж байна.

Салбарын Ерөнхий Байдал ба Уул уурхайн салбарын эрчимтэй өсөлт

Сүүлийн жилүүдэд нүүрс олборлолт Монголын эдийн засагт чухал байр суурь эзлэх болсон. Олон томоохон уурхайнууд ашиглалтанд орсонтой холбоотойгоор ДНБ-д эзлэх нүүрсний экспортын хэмжээ огцом өссөн. Дэлхийн зах зээлд гарах гарц болох Оросын алс дорнодын боомтуудад хүрэх зардал хэт өндөр байгаа тул одоогийн байдлаар Монголын нүүрсийг ерөнхийдөө Хятад улс л худалдан авч байгаа. Харин Хятад-Монголын хил дээрхи нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээрх үнээс маш бага түвшинд байдаг бөгөөд шалтгаан нь харьцангуй бага тээврийн үнээс гадна, цорын ганц худалдан авагчтай Монголын тал үнийн хэлэлцээрт илүү ашигтай үр дүн олоход бэрхшээлтэй юм. Энэ байдлыг харгалзаж Монголын засгийн газар нь өөр олон зах зээлд гарах гарцыг эрэлхийлж байна. Үүний нэгэн тод жишээ бол Говь бүсийн нутгаас Оросын зүүн хойд хил хүртэл төмөр зам тавих ажлыг төлөвлөж байгаа явдал юм. Хэрэв Монголын уурхайн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд ойрын жилүүдэд гаргаж чадвал бүтээгдхүүнээ олон улсын зах зээлд өндөр үнээр борлуулж ашгаа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Худалдан авах ба нэгтгэлийн Хэлцэл

Монголын алслагдмал бүс нутгуудад үйл ажиллагаа явуулах зардал маш өндөр байдаг тул уул уурхайн компаниуд хоорондоо нэгдэх, жижиг компаниуд том компаний эзэмшилд орох тохиолдол их байдаг. Үүнийг MMC QGX-ийг, Banpu Hunnu Coals-ыг эзэмшилдээ авсан зэргээс харж болно. Энэ байдал нь үргэлжлэх хандлагатай. Занаду шиг хайгуулын компанийг эзэмших сонирхол том компаниудад байх боломжтой бөгөөд энэ нь ХАМ-ийн зах зээлийн үнийг өсгөхөд хүргэнэ.

Татварын Бодлого

Монголын Татварын тухай хуулинд уул уурхайн ашигт малтмалын ашиглалтын татвар 5%-ийн доод хэмжээтэй байдаг. Харин нь тухайн бүтээгдхүүн ба зах зээлийн үнэ тус бүрээс шалтгаалан өөр өөр нэмэлттэй байдаг. 

Зураг 7: Монгол Улсын Ашигт Малтмалын Ашиглалтын Албан Татварын Хэмжээ

Засгийн газар аж үйлдвэржилтийг дэмжих зорилгоор боловсруулсан нүүрсний бүтээгдхүүнийг НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Харин боловсруулаагүй уул уурхайн бүтээгдхүүний НӨАТ 10% юм. Тиймээс угаасан нүүрсний нийт татвар 5%-иас дээш байдаг бол түүхий нүүрсний татвар 15%-аас дээш байдаг.

Лиценз авах

Холбогдолтой байгууллагын мэдээлснээр лицензтэй холбоотой хууль эрх зүйн тодорхойгүй байдалаас үүдэж маргаан гарах болсон тул Монголын Засгийн Газар лиценз олголтыг одоо болтол түр зогсоогоод байгаа ажээ. Монголд хайгуулын лиценз олж авах процесс нь зарим үед хууль эрх зүйн маргаан үүсэхэд хүрдэгийг эс тооцвол хялбар байсан. Ямар ч компани орон нутгийн засаг даргаар дамжин Ашигт Малтмалын Газарт хандаж хайгуулын лиценз авах хүсэлт гаргах боломжтой бөгөөд ноцтой татгалзах шалтгаан байхгүй бол эрхийг олгодгоос гадна 30 хоногийн дотор хариугаа хэлээгүй тохиолдолд лиценз автоматаар олгогдоно. Гэвч компани хууль зөрчсөн тохиолдолд засгийн газар лицензийг хураах эрхтэй байдаг.

Аж үйлдвэржилтийн давалгааны нөлөө

Монголд Хятад зэрэг хөгжиж буй орнууд сүүлийн арван жилд эрчимтэй аж үйлдвэржснээр тэдний ган болон эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ эрс өссөн. Тээвэрлэлтийн зардал хямд учир Монголын бүтээгдхүүний гол худалдан авагч нь Хятад улс байдаг. Гэхдээ Хятадын засгийн газар нь инфляци ба үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хөөрөлтийг хязгаарлах арга хэмжээ авч байгаа нь эдийн засгийн өсөлтийг удаашруулах нөлөөтэй байх болно. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх барааны экспортын хэмжээ өсөхийн хирээр Монгол улс бусад улс орнуудтай улам харилцан хамааралтай болж харилцагч орнууд дахь санхүү, эдийн засгийн өөрчлөлт, хямрал зэрэгт өртөмтгий болно. Хятад ба бусад ХБО-ны аж үйлдвэржилт үргэлжилсээр байвал түүхий эдийн үнэ өндөр хэвээр, эсвэл өсөлттэй байх өндөр магадлалтай. Гэхдээ өнөөгийн байдлаар Хятад, Энэтхэг, Бразил зэрэг орны эдийн засгийн өсөлт нь барууны орнууд руу гаргах экспортын хэмжээнээс ихээхэн хамаардаг байгаа тул ойрын хугацаанд барууны эдийн засгийн аливаа хямрал эдгээр орнуудад цохилт үзүүлсэн хэвээр байх болно. Харин барааны эрэлт хэрэгцээ тогтвортой өсч байгаа явдал нь үнийг өсгөж байгаа ч барууны орнуудын олон хөрөнгө оруулагчид эд барааны үнийн өсөлтийг ашиглахаар түүхий эдийг худалдан авч байгаа нь мөн үнийг өсгөхөд нөлөөлж байгаа. Барууны буюу хөгжсөн орнуудын хөрөнгийн зах зээлийн удаашрал нь хувьцаа, бонд зэрэг уламжлалт хөрөнгө оруулалтуудыг ашиг багатай болгосон тул барууны хөрөнгө оруулагчид ашиг олох өөр арга зам хайж байгаа. Тэд түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ ихсэх бөгөөд байгалийн нөөц барагдах учраас үнийг өснө гэж үзэж хөрөнгөө оруулж байгаа юм. Үнийг өсгөх энэ хүчин зүйл нь ямар нэгэн шалтгаанаар огцом өөрчлөгдвөл Монголын уул уурхайн салбарын орлогод сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай. 

Үнэлгээ

Бид Занаду Майнс компанийн нэгж хувьцааны тооцоолсон үнийг салбар дахь адилхан шинж чанартай компаниудтай харьцуулснаас гадна ойрын хугацаанд болсон гүйлгээг ашиглан 0.93 австрали доллар гэсэн дүгнэлтийг санал болгож байна.

Салбар дахь Харьцуулалт

Бид Занаду Майнсын зах зээлийн үнэ цэнэ болон нөөцийн хэмжээний харьцааг (КҮ/Нөөц буюу EV/Resource) Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг нүүрсний хайгуулын болон олборлолт хийдэг хэд хэдэн компанийнхтай харьцууллаа. Нүүрсний чанар, төслийн үе шатыг нь харгалзан КҮ/Нөөцийн харьцааг тодорхой хэмжээгээр өөрчилж тооцсон юм. Төслүүлийн эрсдэл нь бүтээн байгуулалтын үе шатаас шалтгаалж том ялгаатай байдаг тул бид КҮ/Нөөц-ийн харьцааг өөрчилсөн. Энэ нь Занаду Майнс-ын хувьцаа харьцангуй хямд үнэлгээтэй байгааг үзүүлж байна.

Эдгээр компаниудын дунд ижил стандартаар тодорхойлсон гол үзүүлэлт нь JORC-ийн шаардлагын дагуу тооцоологдсон нөөц учраас бид энэхүү КҮ/Нөөц харьцааг хэрэглэв. Занаду-гаас гадна Монголд дулааны нүүрсийн төсөлтэй, гадаадын бирж дээр бүртгэлтэй өөр ганцхан Професи Коал компани байдаг ч, Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр хэд хэд байдаг.

Ойрын хугацааны хэлцэл

Бид Занаду-гийн зах зээлийн үнийг тогтооход 2011 оны 5-р сард QGX-ийн Баруун Наран төслийг MMC, 9-р сард Хүннү Коалс-ыг Banpu эзэмшилдээ авах үед харилцан тохиролцсон үнийг харьцуулалт болгон хэрэглэлээ. Занаду-гийн дулааны нүүрсний төслүүд нь Баруун Наран, Hunnu Coals-ийн Үнст Худагийн ордуудаас төмөр замд ойрхон ч бид дэд бүтцийн ялгааг нэмж үнэлээгүй.

Жигнэсэн дундаж

Бид Занаду компанийн нэгж хувьцааны үнийг дээрхи хоёр аргачлалаар тооцоолсон үнийн жигнэсэн дундаж буюу 0.93 австрали долларт хүрнэ гэж үзэж байна. Мөн ирээдүйд Занаду компанийн зарим төслүүд, эсвэл охин компанийг худалдан авах хэлцэл болно гэж үзэж байна. Гэхдээ дээрхи хэлцлүүд нь өнгөрсөн жилд зах зээлийн байдал өөр байсан үед хийгдсэн тул бид харьцуулалтын дүнд илүү жин өглөө.

Таамаглал

Бид үнэлгээ хийх зорилгоор харьцуулалт хийхдээ компаний үнэлгээ болон нөөцийн харьцааг нүүрсний төрөл ба үйл ажиллагааны үе шатнаас шалтгаалан тодорхой хэмжээний хөнгөлөлтийн хувь бодсон гэж MICC компанийн аналист Э.Золзаяа 10 гаруй жилийн өмнө тус компанийн хувьцаанд судалгаа хийж байжээ.

-Эрдэнэ ресурсес компанид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

2012.01.27. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. /MICC/. Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Бид Эрдэнэ Ресурс Девелопмент компанийн хувьцааг 1.35 Канад доллар (ка.д)-аар үнэлж, ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээтэйгээр судалгаагаа эхлүүлж байна.

Хураангуй

• Азидаа томоохонд тооцогдох молибдений орд (Зуун Мод), дэлхийн хамгийн том молибденийн зах зээлийн дэргэд. Молибдений дэлхийн зах зээл дээрх үнэ хэр өндөр байхаас шалтгаалж тус ордыг 2014 оноос бүтээн босгож, 2015 оноос олборлож эхэлж болох юм.
• Урьдчилсан Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ) хийгдсэн Канадийн Нова Скотиа мужид байрлах коксжих нүүрсний уурхай (Донкин). Хэдийгээр ТЭЗҮ хийгдээгүй (зөвхөн урьдчилсан ТЭЗҮ хийгдсэн) ч Эрдэний Донкин-д эзлэх хувь нь компанийн өөрийнх нь зах зээлийн үнэлгээнээс өндөр байж болно гэж бид үзэж байна.
• Алтан Нараас гарах мэдээллээс шалтгаалж хувьцаа өсөх боломжтой. Эрдэнэ 2011 оны 11, 12 дугаар сард Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байрлах Алтан Нар хэмээх талбайд 3,300 метрийн өрөмдлөг хийсэн билээ. Өрөмдлөгөөс өндөр агууламж бүхий алт, мөнгө олдсон бөгөөд, 24 өрмийн 15-аас нь алт, мөнгөний аномал илэрсэн. 2012 оны 2 дугаар улирлаас хайгуул үргэлжилнэ.
• Эрдэнэ АНУ-ын бетон зуурах хольцны үйлдвэрээс түрээс авч, каолин буюу цагаан шаврын үйлдвэрт хувь эзэмшдэг. Бетон зуурах хольцны үйлдвэр нь энэ сард ажиллаж эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэ анхныхаа түрээсийн мөнгийг авсан.
• Өсөх ирээдүйтэй байж болох бусад хайгуулын талбай. Алтан нарны ойр хавьд алтны, мөн Зуун Модоос хойно зэс молибдений ирээдүйтэй хэд хэдэн хайгуулын талбай байгаа бөгөөд эдгээр талбай дээр энэ онд хайгуулын судалгаа, өрөмдлөг хийнэ.
• Монголд туршлагатай хайгуулын компани. Эрдэнийн захиралууд нь Монголд 1997 онд анх ирж байсан бөгөөд, Монголд нийтдээ 30 жил ажилласан туршлагатай (хүмүүсийнх нь туршлагыг нийлүүлвэл). Хайгуул хийхэд Монголд ажилласан туршлагатай байх чухал гэж бид үзэж байна.

Салбарын тухай

Монголын уул уурхайн салбарын одоогийн болон ирээдүйн огцом өсөлтийн тухай мэдээлэл, нийтлэл, өгүүллэг цөөнгүй гарсан: Хятадын цадашгүй түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ, салбарыг дэмжигч Засгийн газар, салбарын өсөлтийг дагах Монголын эдийн засгийн тэсрэлтэт хөгжил. Монголыг ашигт малтмалын хайгуулын сүүлчийн их хязгаар ч гэж хэлсэн. Энэ бүгд 2012 онд өөрчлөгдөх магадлал бага ч уул уурхайн салбарын хувьд 2012 он өмнөх хоёр жилээсээ илүү хатуу болох хандлагатай байна. 2011 оны зах зээлийн шуурга намдаагүй байна. Еврогийн бүсийн санхүү эдийн засгийн хярмал шийдэгдээгүй байгаа бөгөөд Хятадын эдийн засаг удаашрах хандлагатай байгаа билээ. Дэлхийн эдийн засаг удааширвал түүхий эдийн үнэнд нөлөөлнө. Тиймээс ч бид түүхий эдийн үнийн хувьд илүү болгоомжилсон байр суурьтай байгаа. Мөн 2012 он бол сонгуулийн жил байх болно. Улс төр тогтворгүй бол хөрөнгө оруулагчдын итгэл найдварт сөргөөр нөлөөлж болох юм. 2012 он бол Монголын уул уурхайн салбарын хувьд чухал жил байх болно. Энэ онд Оюу Толгой олборлолтоо хийж эхэлнэ. Мөн хэд хэдэн боловсруулах үйлдвэрээ барьж дуусгах юм. Бас Таван Толгойн ирээдүй 2012 онд шийдэгдэнэ. Одоогийн төлөвлөгөө бол Баруун Цанхи дээр гадаадын стратегийн хөрөнгө оруулагч компанийг ажиллуулах, мөн Лондонгийн бирж дээр хөрөнгө босгож гэрээлэгч компаний тусламжтайгаар Зүүн Цанхийг ашиглах юм. Эрдэнэс Монгол компанийн захирал Б. Энэбиш IPO энэ оны 5-р сард болох байх гэж Ройтерс-д мэдэгджээ. Харин өдийг хүртэл зурагдаагүй Баруун Цанхийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газар байгуулж сонгуулиас өмнө УИХ-аар батлуулж амжих уу гэж хөрөнгө оруулагчид асууж байна.

Эрэл хайгуулын салбар Монголд

Монголд ч, дэлхий дахинд ч ашигт малтмалын салбарт ерөнхийдөө хоёр төрлийн компаниуд ажилладаг. Нэгд, Рио Тинто, Монголиан Майнинг Корпораци (Энержи Ресурс) гэх мэтийн олборлогч уул уурхайн компаниуд байна. Хоёрт, олборлолт биш хайгуулаар дагнадаг компаниуд байна. Эдгээр жижиг хайгуулын (junior exploration) компаниуд болон тэдний хөрөнгө оруулагчдын үүрэх эрсдэл тэс өөр байдаг. Хайгуулын талбайтай нь харьцуулахад эдийн засгийн үр ашигтай хүдрийн биет хамаагүй жижиг юм. Тиймээс хайгуулын ажил бол энгийн, хялбар ажил биш. Амжилт олохын тулд аз хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ хайгуулын геологичийн мэдлэг чадвар бас чухал. Бидэнд зөвлөдөг геологичдийн үзэж байгаагаар зарим хайгуулын компаниуд хоёр шалтгаанаас болж Монголд харьцангуй бага амжилт гаргадаг: нэгд, тэд тууштай, тэвчээртэй ажилладаггүй (хайгуулын ажилд тэвчээр хэрэгтэй); хоёрт, тэдний геологичид хэдийгээр туршлагатай боловч Монголын геологийг сайн мэддэггүй. Ямар ч хайгуулын компанийн хувьд хайгуулын судалгаа шинжилгээний дүнд зөв тайлалт хийх (тэдгээрийг зөв ойлгож мэдэх), мөн энэхүү мэдлэг дээрээ тулгуурлаж зөв газраа өрөмдөх бол хамгийн чухал юм. Өөрөөр хэлбэл хайгуулын компаниудын хөрөнгө хязгаартай дээрээс өрөмдлөгө хямдхан биш учраас долоо хэмжиж нэг огтлох нь чухал. Эрдэнэд өгч буй үнэлгээндээ бид тус компанийн геологийн багийн мэдлэг туршлагыг тусгаж авсан билээ. Монголд ажиллаж буй хайгуулын компаниудыг доорх жагсаалтаас харж болно. Гэхдээ энэ бол бүрэн гүйцэд жагсаалт биш бөгөөд үүнд газрын тосны хайгуулын компаниуд ороогүй болохыг анхаарна уу:

Эдгээр компаниуд бүгд Канад, эсвэл Австралийн компаниуд гэдгийг дурдах хэрэггүй биз ээ. Канадад гэхэд л мянга мянган хайгуулын компаниуд бүртгэлтэй байдаг. Жижиг хайгуулын компаниудын хүсэл мөрөөдөл бол дараагийн Оюутолгой, Тавантолгойг олох. Гэхдээ Оюутолгой, Тавантолгой бол ховор ордууд. Олон мянган хайгуулын компаниудаас цөөн хэд нь л ийм ордыг олно. Ихэнх хайгуулын төслөөр эдийн засгийн ашиг бүхий орд олдоггүй. Тиймээс ч бид хайгуулын компаниудад үргэлж эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээг өгдөг билээ. Томоохон нээлт хийсэн хайгуулын компани нь ихэнх тохиолдолд томоохон уул уурхайн компанийн тусламжгүйгээр ордоо дангаараа олборлох боломжгүй байдаг. Учир нь тэдэнд хөрөнгө мөнгө, техникийн мэдлэг чадвар дутдаг. Тиймээс ерөнхийдөө гурван сонголт байдаг:

• Уул уурхайн компанитай хамтын ажиллагааны гэрээтэй ажиллах;
• Ордоо тухайн уул уурхайн компанид зарах;
• Заримдаа уул уурхайн компани хайгуулын компанийг шууд худалдаж авдаг. Ноднин жил гэхэд л Монголиан Майнинг Корпорац QGX (Баруун Наран)-г, Банпу Хүннү Коалыг худалдаж авсан. Энэ жил Рио Тинто Оюу Толгойг гартаа авахын тулд Айванхоу Майнзын 51 хувийг эзэмших болсон.

Компанийн тухай

Эрдэнэ Монголд анх байгуулагдсан болох нь нэрээс нь харагдана. Компанийн удирдлагын зарим гишүүд Монголд 1997 онд анх ирсэн бөгөөд тус компани 2002 онд анхныхаа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авсан байна. Эрдэнэ 2004 онд хувьцаагаа зарж эхлэн, 2005 онд Торонтогийн бирж дээр бүртгүүлжээ. 2005 онд Эрдэнэ Галант Минералсыг худалдан авчээ. Галант нь хэд хэдэн хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй байсан бөгөөд үүнд Зуун Мод багтаж байсан юм. 2006 онд Эрдэнэ Каоклэе Ресурсес компанийг худалдан авснаар Хойд Америкт гурван төсөл дээр хувь эзэмших болсон байна. Эрдэнэ Монголд болон Хойд Америкт үйл ажиллагаа явуулдаг нь компанийг хөрөнгө оруулагчид хэт доогуур үнэлэх нэг шалтгаан болсон гэж бид үзэж байна. Учир нь Канадын хөрөнгө оруулагчид компанийн Канад дахь төслүүдийг голчлон үнэлж, Монголын хөрөнгө оруулагчид Монголд буй төслүүдийг нь үнэлж, харин Канадад байгаа төслүүдийг нь заримдаа орхигдуулдаг. Эрдэнэ нь Монголд үйл ажиллагаагаа Эрдэнэ Монгол ХХК хэмээх охин компаниараа дамжуулж явуулдаг.

Экстрата, Эрдэнэ хоёрын түншлэл

2006 онд Эрдэнэ Швейцарийн Экстрататай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулжээ. Гэрээний гол зорилго бол Монголд нүүрсний орд олж олборлох юм. Экстрата Эрдэний нүүрсний хайгуулын зардлыг дааж, харин аливаа төслийн Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг санхүүжүүлж гүйцэтгэснээр төслийн 75 хувийг эзэмших эрхтэй юм. Мөн Экстрата нь Эрдэний тав ба түүнээс дээш хувийг эзэмшиж байвал компанийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлд гишүүн томилох эрхтэй. Экстрата бол дэлхийн томоохон нүүрс олборлогч компаниудын нэг билээ. Тиймээс Монголд томоохон нүүрсний уурхайг ажиллуулах сонирхолтой. Экстрата бол Таван Толгойн Баруун Цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч болж ажиллах тендерт оролцсон компаниудын нэг юм. Түншлэлийн гэрээний дагуу Эрдэнэ хэд хэдэн талбайд томоохон коксжих нүүрсний орд илрүүлэх зорилгоор хайгуул хийжээ. Гэвч Экстратагийн шаардлагад нийцэх хэмжээ, чанар бүхий орд одоогийн байдлаар олдоогүй байна. Эрдэнэ, Экстрата хоёр нь Канадын Нова Скотиа-д коксжих ба эрчим хүчний нүүрсний орд (Донкин) эзэмшдэг билээ. Одоогийн байдлаар Экстрата Эрдэнэд илүү хувь худалдаж авах шалтгаан байхгүй гэж Эрдэний удирдлага үзэж байна.

Төслүүд зуун мод: молибен, зэс

Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумийн нутагт тоорой модтой Баянбүрдийн ойролцоо Зуун Мод хэмээх томоохон молибден, зэсийн орд оршдог. БНХАУ-ын хил болон Сэхээн төмөр замаас 200 км-ийн зайтай. Зуун Модод ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 2011 оны 5-р сард олгожээ. 2011 оны 6-р сард бие даасан хөндлөнгийн компани болох Авсралийн Minarco Mine Consult Канадын NI 43-101 стандартын дагуу тус ордын баялагийг тооцоолсон байна. 

Энэ баялагийг зөвхөн Өмнөд Коридор гэж нэрлэгдсэн 3.6 км-ийн урттай газраас хэмжсэн байна. Энэ газрыг мөн Өмнөд Цагираг, Хойд Цагираг, Стокуорк гэж гурав хуваан нэрлэсэн бөгөөд Өмнөд Коридор нь өөрөө эрдэсжилт байж болох геологийн томоохон системд багтдаг байна.

Одоогоор Зуун Модод ил уурхайн оновчлол, металлургийн туршилт, байгаль орчны нөлөөллийн судалгаа болон усны геологийн судалгаа зэрэг урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн хэмжээний судалгаа шинжилгээ явагдаж байна. Молибденийн үнэ өндөр байх тохиолдолд Зуун Модын бүтээн байгуулалт 2014 онд хийгдэж, олборлолт 2015 оноос эхлэх боломжтой гэж компанийн удирдлага нь барагцаалж байна. Зуун Модын төслийн үр ашиг, бүтээн байгуулалт нь молибдений үнээс гол нь хамаарах юм. Молибдений үнэ яг хэд байхад төслийг хэрэгжүүлж болох вэ гэсэн асуултанд урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн судалгаа хариулна.

Хөвийн Хар: Зэс ба Мөнгө

Зуун Модын Өмнөд Коридор хэсгээс 2 км газар мөн ижил порфири системд багтах Хөвийн Хар хэмээх газар нэг цооногоос 34 метрийн 1.3% зэсний агууламжтай чөмгөн дээж гарсан байна. Компанийн удирдлага нь Хөвийн Хар бүсээс гарсан геохими, геофизикийн илэрцүүдийг нарийвчилан судалж хайгуул хийх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа бөгөөд 2012 онд илүү өрөмдлөг хийх төлөвлөгөө гаргасан байна. 

Цэнхэр Номин: зэс, алт

Эрдэнэ Ресурсес Цэнхэр Номин гэгч Зуун Модоос 42 км-ийн зайд орших талбайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг. Энэ талбайд одоогоор сонирхол татсан хоёр газар илэрсэн байна.

Номин Тал

Эрдэнэ компанийн Монгол геологич нь Цэнхэр Номины талбайд анхан шатны хайгуул хийх зуур энд хэд хэдэн ухасан нүх (том тогоо хэлбэрийн) байхыг анзаарчээ. Эдгээр нүхэнд заг мод ургасан байсан учир олон зуун жилийн өмнө ямар нэгэн шалтгаанаар хүмүүс ухсан гэж геологич нь таамагласан байна. Энд геохими, геофизикийн судалгаа хийсний дараа зургаан цооног өрөмдсөнөөс хагас метрийн зузаантай 13.3 гр/ тонн алт, 3%-ийн зэс, 26 гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж гарчээ.

Алтан Нар

Номин Талаас дээж авсны дараа Эрдэнэ компанийнхан 2.5 км-ийн зайд мөн Цэнхэр Номин талбайд багтах Алтан Нар гэж одоо нэрлэж байгаа газар хайгуул хийж эхэлжээ. Үүнд геологийн зураглал, чулуун сорьцны шинжилгээ болон хөрсний геохимийн судалгаа багтсан байна. Үүнээс 2км × 3км-ийн харьцаатай бүсэд хэд хэдэн алт, хар тугалга болон цайрын агууламж-тай геохимийн аномали олдсонд өргөн тархалттай 1.5 гр/тонн алтны агууламжтай хөрсний дээж болон 41.3 гр/тонн алтны агууламжтай чулууны сорьц багтсан байна.

Одоогоор Эрдэний удирдлагын баг нь Алтан Нарыг компанийн хамгийн ирээдүйтэй төслүүдийн нэг гэж үзэж байгаа ажээ. Энэ төсөлд багтах бүсэд 2011 онд геохими болон геофизикийн аномалиуд дээр өрөмдсөн дөрвөн цооногийн нэгээс (TND-09) 55 метрийн урттай 1.02гр/тонн алт, 12гр/тонн мөнгөний агууламжтай дээж олдсоноос 23 метр-д 2.07гр/тонн алт, 23гр/тонн мөнгөний агууламж байжээ. 2011 оны 11 сараас эхэлж энэ төсөл дээр 3,300 метрийн илүү нарийвчилсан өрөмдлөг хийсэн бөгөөд 12 сард цаг агаарын байдлаас болж өрөмдлөгөө зогсоосон байна.

Алтан Нараас авсан чөмгөн дээжний зарим хариу (сайн мэдээтэй гарсан нь)

Эрдэнэ 2012 оны 2-р улирлаас эхэлж Алтан Нар дээр илүү нарийвчилсан геохими, геофизикийн судалгаа, нэмэлт өрөмдлөг хийх төлөвлөгөөтэй байна.

Донкин (Канад): Coking and Thermal Coal

Донкин нүүрсний уурхайг Эрдэнэ, Экстрататай хамтарч эзэмшдэг (Эрдэнэ 25%, Экстрата 75%) бөгөөд Экстрата уурхайн үйл ажиллагааг гардаж явуулах юм. Донкин нь Канадын Нова Скотиа мужын Кэеп Брентон арлын Сидней хэмээх нүүрсний ордын нэг хэсэг болж оршдог. Донкин нь газар дор (далайн доор) байрладаг нь нүүрсний уурхайг ил уурхайгаар төсөөлж ирсэн Монголчуудад сонин санагдана. Гэхдээ Кэеп Брентонд далайн доор байрлах нүүрсийг далд уурхайгаар олборлосоор ирсэн олон жилийн түүх бий. Хойд Америкийн анхны нүүрсний уурхай энд байжээ (гэхдээ энэ уурхай нь ил уурхай байсан). Тиймээс нутгийн хүмүүсийн хувьд бол Донкиний байршил сонин биш юм.

Канадын Засгийн газар 1992 онд Донкин-ы дэд бүтцэд 100 сая канад долларын хөрөнгө оруулалт хийж, 2.2 км-ийн урттай хоёр газар доорх туннел барьжээ. Харин дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ унаснаас болж Донкин орхигдсон байна. 2005 оны үед нүүрсний үнэ эргэж өссөнөөр Экстрата Донкин-ыг авчээ.

Донкин-ны урьдчилсан ТЭЗҮ-г Экстрата хийсэн бөгөөд хөндлөнгийн байгууллага болох Марстон & Марстон тус судалгааг шалгаж баталгаажуулсан байна.

Байршил бол Донкины нэг давуу тал юм. Донкиноос олон улсын зах зээлд нүүрс гаргахад тээврийн зардал харьцангуй бага орно. Тээвэрлэлтийн хоёр сонголт байгаа юм: нэгд, нүүрсийг галт тэргээр Сиднейгийн боомтод хүргэх (24 орчим км); хоёрт, ачааны усан онгоцоор нүүрсийг боомтод хүргэж цааш нь олон улсын зах зээлд гаргах. Урьдчилсан ТЭЗҮ-д хоёрдох сонголтыг илүү ашигтай гэж бичжээ. Харин гуравдах сонголт бол Донкиноос 20 орчим км газарт байрлах Нова Скотиагийн цахилгаан станцад дулааны нүүрсээ зарах юм.

Нүүрсний чанар

Донкиныг олборлолт хийгдэж байгаа бусад ордуудтай харьцуулахад нүүрсний чанарын хувьд ойролцоо байдаг.

Гранит Хилл (АНУ): Бетон зуурах хольц

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид байрлах Гранит Хилл гэгч энэ сард ашиглалтанд орсон уурхайгаас түрээс авдаг. Aggregates USA Sparta LLC гэдэг компани энэхүү уурхайг ажиллуулдаг ажээ. Бетон зуурах хольцонд нь замын хучилт болон цементэд хэрэглэх бутархай чулуу, хайрга, элс багтана. 2010 оноос эхэлж 2.5 тонны хүчин чадалтай барилгын материалын үйлдвэрийг барьжээ. Тус үйлдвэр нь 120 сая тонноос илүү боржин чулууны нөөцтэй, 1.38 км2 хэмжээтэй талбайтай аж. 2012 оны 1-р сард Aggregates USA олборлолтоо эхлүүлсэн бөгөөд Эрдэнэ 2012 оны түрээсийн доод хэмжээ болох 165,000 ам.долларын төлбөрийг хүлээж авсан байна. Ирээдүйн түрээс нь үйлдвэрийн олборлолтын хэмжээнээс шалтгаалах бөгөөд энэ нь АНУ-ын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн сэргэлтээс хамаарна.

APM (АНУ): Каолин буюу цагаан шавар

Эрдэнэ нь АНУ-ын Жиоржиа мужид цагаан шавар олборлодог APM буюу Advanced Primary Minerals Corp. (Торонтогийн бирж дэх код: ADP) компаний дийлэнхи хувийг эзэмшдэг. Олборлох материал нь каолинит гэгч эрдсийн өндөр агууламжтай чулуу бөгөөд шаазан, будаг, цаасан сав, цааны бүрэлт зэрэг олон зүйлсийг үйлдвэрлэхэд ашиглагддаг. Тус компани нь 16.1 тонн цагаан шаврын нөөцтэй.

Үнэлгээ

Бид Эрдэнийг 117 сая канад доллараар буюу нэг хувьцааг нь 1.3 канад доллараар үнэлж байна. Бид Эрдэнэд ЭРСДЭЛТЭЙ АВАХ үнэлгээг өгч байгаа юм. (Өөрөөр хэлбэл хувьцаа өндөр өсөх боломжтой, гэхдээ өндөр эрсдэлтэй.)

Зуун модын үнэлгээ

Зуун модыг бид хоёр өөр молибденийн ордтой харьцуулж үзсэн билээ. Эхний уурхайг Кицаулт гэдэг бөгөөд Канадын Бритиш Коламбиад байршилтай (эзэмшигч компани нь Avanti Mining). Хоёрдох уурхайг Спинифекс Ридж гэх бөгөөд Австралийн баруун хэсэгт байршилтай (компани нь Moly Mines Limited). Эдгээр төслүүд нь Зуун Модоос илүү боловсрогдсон шатанд явж байгаа гэдгийг бид үнэлгээндээ тусгаж авсан болно. (Одоогийн байдлаар энэ хоёр уурхай дээр ТЭЗҮ хийгдсэн бөгөөд, бүтээн босголт хийхэд бэлэн болоод байгаа юм байна.) Бид мөн эдгээр уурхайн байршил өөр болохыг тооцож үзсэн. Молибденийн захын агуулга 0.04 бол:

Донкины үнэлгээ

Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-ээр хийсэн тооцоогоор бол төслийн одоогийн цэвэр үнэлгээ (NPV) нь 1.06 тэрбум канад доллар (8 хувийн үнэ бууруулах хүүтэй) бөгөөд, энэхүү тооцоогоор бол Эрдэний 25% нь 256 сая канад доллараар үнэлэгдэж байна. Гэхдээ бид хоёр зүйлийг авч үзсэн: Нэгд, дэлхийн эдийн засаг удаашрах эрсдэл өндөр байгаа учир бид Монголын нүүрс олборлогч компаниудын коксжих нүүрсний үнийн урьдчилсан гүйцэтгэлийг бууруулсан. Мөн бидний үзэж байгаагаар Донкины урьдчилсан ТЭЗҮ-д орсон нүүрсний үнийн прогноз хэт өөдрөг байгаа юм. Хоёрт, эдгээр тооцоо дүгнэлт нь ТЭЗҮ биш урьдчилсан ТЭЗҮ-ээс гарсан гэдгийг бид авч үзсэн. ТЭЗҮ-г бодоход урьдчилсан ТЭЗҮ-ийн зөв байх магадлал бага байдаг.

Эрсдлүүд

Жижиг хайгуулын компани болгон өндөр эрсдэлтэй байдаг тухай бид дээр өгүүлсэн билээ. Үүнээс гадна дараах хүчин зүйлүүд Монголын уул уурхайн компаниудад нөлөөлнө гэж бид үзэж байна.

Түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл

Ихэнх шинжээчдийн адилаар Еврогийн бүс 2012 онд эдийн засгийн уналтад орох өндөр эрсдэлтэй гэж бид үзэж байна. Дээр нь Хятадын эдийн засгаа хөргөөх бодлого амжилтанд хүрч байгаа билээ. Сүүлийн үеийн тоо баримтаас Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн өсөлт дээд цэгтээ хүрсэн, мөн үйлдвэрлэлийн салбар нь удааширч байгаа нь харагдаж байна. Хамгийн гол нь Хятадын эдийн засгийн хэд хэдэн сул тал нь илэрч эхэлж байна. Шинжээчид Хятадын эдийн засгийг аажмаар удаашрах уу, эсвэл огцом унах уу гэж асууж байна. Хэдийгээр Хятадын эдийн засаг 2012 онд огцом унана гэж бид үзэхгүй байгаа ч ойрын жилүүдэд түүхий эдийн үнэ унах эрсдэл байгаа гэж үзэж байна.

2012 оны сонгууль

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг тойрсон маргааныг хүмүүс 2012 оны сонгуультай холбон тайлбарлаж байгаа. Сонгуулийн үед ардач үзэл (популизм), үндэсний үзэл илүү хүчтэй гарч ирж, жагсаал цуглаан болж, улс төрийн тогтворгүй байдал үүсэх магадлалтай байдаг. Энэ нь ирээдүйг улам тодорхойгүй болгосноор хөрөнгө оруулагчдын сэтгэл санаанд сөргөөр нөлөөлж, уул уурхайн компаниудын хувьцааны үнэнд нөлөөлдөг. Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй бүх уул уурхайн компанид ийм улс төрийн эрсдэл байгаа гэж MICC-ийн судлаач, шинжээч Б.Ачболд Эрдэнэ Ресурс Девелопмент Корп хувьцаанд судалгаа хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгч байжээ. 

-Монголиан майнинг корпорацид хийсэн MICC-ийн судалгаа-

Монголиа Майнинг Корпораци (MMC) нь 2010 оны 10 дугаар сарын 13-нд Хонгконгийн бирж дээр бүртгэгдсэн, үүсгэн байгуулагчийн хувьд Монгол эзэмшигч нараас бүрдсэн уг бирж дээр бүртгэлтэй анхны компани юм. Компанийн хувьцаа нь 0975 кодтой арилжаалагдаж байна. Бид тус компанийн хувьцааны үнэлгээний эхний судалгаагаа Та бүхэнд танилцуулж байгаа бөгөөд хувьцааны үнийг 13.18 хонгконг доллар буюу одоогийн хаалтын ханшнаас 26 хувиар өндөр үнэлж байна.

Компанийн тухай

MMC нь коксжих нүүрс олборлогч, экспортлогч Монголын хамгийн том хувийн компани юм. Компанийн 44 хувийг эзэмшдэг MCS Mайнинг Групп нь тус компанийн хамгийн том хувь нийлүүлэгч юм. Бусад томоохон хувь нийлүүлэгчдэд Петровис, Шунхлай Групп, EBRD, Керри Групп болон Анкора Капитал ордог. Олон нийт компанийн 22.3 хувийг эзэмшиж байна. Компанийн хувь нийлүүлэгчдийн бүтцийг Хавсралтаас үзнэ үү.

Нөөц ба Үйл ажиллагаа

Тус компани нь Өмнөговь аймагт орших Ухаа Худагийн нүүрсний ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг эзэмшдэг. Ухаа Худаг нүүрсний орд нь 2010 оны 5 сарын 31-ний байдлаар 2,960 га газар бүхий талбайд олон улсын ЖОРК стандартын шаардлагыг хангасан нийт 499.9 сая тонн Хэмжигдсэн ба Тогтоогдсон нүүрсний нөөц баялагтай ба үүнээс 286 сая тонн нь Баттай ба Боломжтой нөөц юм. Нийт нөөц баялгийн 57%-ийг коксжих нүүрс гэж тогтоожээ. Тогтоогдсон нүүрсний нөөц (2010 оны 5 сарын 31 байдлаар)

Ухаа Худагийн уурхай нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт Таван Толгой нүүрсний ордоос 5 км зайд байрладаг. Компани 2009 оноос уурхайн үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1.8 сая тн, 2010 онд төлөвлөж байсан 3.8 сая тн түүхий нүүрсээс илүү хэмжээгээр олборлосон байна. Нүүрс олборлолт болон уурхайн сургалт, тоног төхөөрөмж хангах зэрэг ажлуудыг Leighton Asia компани гэрээгээр гүйцэтгэж байна. Одоогоор Хятадын хил рүү шороон замаар хүнд даацын ачааны тэргээр нүүрсээ тээвэрлэж байна. Нийт 900 гаруй ачааны тэрэг ашиглаж байгаагийн 107 нь ММС-ийн охин компани болох Трансговь ХХК-ийн эзэмшилд байдаг бөгөөд бусдыг нь гэрээгээр гүйцэтгэгч компаниуд хариуцаж байна. Нэг ачааны тэрэг нь 80-100 тонн даацтай ба уурхайгаас хил хүртэл 36-48 цагт тээвэрлэлт хийдэг. Хилийн пост нь долоо хоногийн 6 өдөр, өдрийн 10 цаг нээлттэй байдаг ба Монгол болон Хятадын Засгийн газар 24 цаг болгох асуудлыг хэлэлцэж байгаа.

Гол худалдан авагчид

Худалдан авагчдын дийлэнх нь компанитай урт хугацааны гэрээтэй ба Винсвэй худалдааны компани; Чайна Газ, Өвөр Монголын Шинхуа Групп болон гангийн томоохон үйлдвэрүүд болох Баоганг, Шуоганг болон бусад хятадын үйлдвэрүүд байдаг. (Зураг 13)

Цаашдын төлөвлөлт

MMC 2011 онд нийт 7 сая тонн нүүрс олборлох ба 2013 он гэхэд уурхайн хүч чадлыг 14.7 сая тонн хүртэл нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байна. Нүүрсний хувьд өндөр чанарын коксжих нүүрс бөгөөд 2011 оноос угаасан нүүрсээ экспортлож эхлэхээр төлөвлөж байна. MMC нь одоо уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэх үүднээс Ухаа Худгаас Хятадын хил хүртэлх зам тавих, цахилгаан станц байгуулах зэрэг ажлуудыг эхлүүлээд байна. Мөн төмөр зам тавих лиценз авч, Монгол улсын Засгийн газраас ажил эхлэх зөвшөөрлийг хүлээж байна.

Цахилгаан станцын барилга байгууламж

Тус компанийн нүүрс угааж боловсруулан нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрийн барилгын ажил одоо ил явагдаж байгаа бөгөөд энэ чиглэлээр Монголд анхны үйлдвэр болох юм. Үйлдвэрийн барилгын ажлыг Sedgman компанитай хамтран гүйцэтгэж 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд оруулахаар зорин ажиллаж байна. 

Эрсдэл

Компанийн цаашдын үйл ажиллагаа болон хувьцааны үнэ цэнэд сөргөөр нөлөөлөх учирч болзошгүй гол эрсдлүүд нь уурхайн болон дэд бүтцийн өргөтгөлийн зардал нэмэгдэх, уг төсөл удаашрах буюу төлөвлөсөн хугацаанаас хойшлогдох, Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурах, түүхий эдийн бааз суурийн хувьд нэг ордоос хэт хамаарах, хуулийн өөрчлөлт буюу улс төрийн тогтворгүй байдал ба валютын ханшийн хэлбэлзэл зэрэг байх болно.

Төсөл удааширах

Компани уурхайн дэд бүтцийг сайжруулах замаар тээвэрлэх хэмжээгээ нэмэгдүүлж зардлаа багасгахаар төлөвлөж байгаа. Одоогоор нүүрсээ шороон замаар тээвэрлэж байгаа ба 2011 оны хоѐр дахь хагаст засмал замыг ашиглалтанд оруулна. Эдгээр төслөөс гадна цахилгаан станц болон 2011 оны 3 сарын сүүлээр ашиглалтанд орох угаах үйлдвэрийн барилгын ажлууд удааширсан тохиолдолд компани нэмүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зардлаа хэмнэх боломжийг хойшлуулах юм. Үүнээс гадна төлөвлөгдөөгүй зардал бий болох, зардал хэтрэх нь борлуулалтын орлогод сөргөөр нөлөөлөх болно.

Уурхайн кемпийн барилга байгууламж

2010 оны 12 сарын 14-нд усан хангамжийн байгууламж баригдаж дууссан ба бусад зам, цахилгаан станц, угаах үйлдвэрийн барилгын ажил төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байна.

Хятадын гангийн үйлдвэрлэл

Хятад улс нь дэлхийн хамгийн том ган үйлдвэрлэгч бөгөөд коксжих нүүрсний үнийг тодорхойлж байдаг. Хятадын эдийн засаг удааширснаар гангийн үйлдвэрлэл буурах бөгөөд энэ нь коксжих нүүрсний эрэлтийг багасгахад нөлөөлнө. Ингэснээр нүүрсний үнэ унах эрсдэлтэй ба компанийн санхүүд муугаар нөлөөлөх юм. Нэг орд буюу нөөцийн хамаарал MMC одоогооор Ухаа Худгаас өөр нүүрсний орд газар эзэмшээгүй тул уг ордын лиценз, түүний ашиглалттай холбоотой аливаа асуудал компанийн үйл ажиллагаанд нөлөөлнө.

Төмөр зам байгуулах ажил

Уурхай өргөтгөлийг дэмжин, тээврийн зардлыг багасган ашигт ажиллагааг сайжруулах зорилгоор 2011-2012 онуудад төмөр замын барилгын ажлыг дуусгахаар төлөвлөж байна. Уурхайгаас Хятад улсын хил хүртэл төмөр зам тавихтай холбоотой гол лицензүүдийг авсан ч Монголын ЗГ-аас энэ асуудал эцэслэн шийдэгдээгүй байна. Уг төмөр зам нь Ухаа Худгаас Гашуун Сухайт хүртэл 236 км үргэлжлэх бөгөөд жилд 15 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай байх юм. Төмөр замтай холбоотой зардал хэтрэх, хугацаанаасаа хоцрох зэрэг асуудал нь компанийн санхүүгийн зорилтот үзүүлэлтүүд биелэхэд сөргөөр нөлөөлнө.

Улс төр, хууль эрх зүйн орчин

Монголын уул уурхай, ашигт малтмалтай холбоотой хуулиуд сүүлийн хэдэн жил хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн билээ. Ирээдүйд уг хуульд өөрчлөлт орж болзошгүй юм. Ухаа Худагийн ордын хувьд МУ-ын ЗГ-ын Ашигт Малтмалын Лиценз Шилжүүлэх Гэрээгээр уг ордын лицензийг цуцлах эсвэл төрийн хувь эзэмшил оруулах байдлаар нэмж өөрчлөлт оруулахгүй гэж заасан байдаг. Тус компани уул уурхайн 6 лицензтэй байсан нь бүгд стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тоонд орсон ба 5 лицензийг нь ЗГ-т шилжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурж харин Ухаа Худагийн лицензийг хэвээр үлдээсэн.

Валютийн ханшийн эрсдэл

Компани Хятад руу нүүрсээ экспортлодог нь валютын ханшийн эрсдлийг бий болгож байгаа. 2009 онд компанийн борлуулалтын өртгийн 79 хувь, үйл ажиллагааны зардлын 13 хувь, капитал зардлын 88 хувь нь долларын гүйлгээ байсан ба үлдсэн хувь төгрөгийн гүйлгээ байсан. 12 сарын 31-ний байдлаар нийт борлуулалтын 77 хувь нь доллараар хийгдэж үлдсэн хувь юанаар хийгдсэн байна. Одоогийн байдлаар гадаад валютийн эрсдлийг удирдах ямар нэгэн дериватив хэрэгслүүдийг компани ашиглаагүй байгаа ч ирээдүйд хэджинг хийх замаар уг эрсдлээс сэргийлж болох юм.

Өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс

Дараах гол давуу тал буюу боломжууд нь компанийн цаашдын өсөлтөд нөлөөлөх болно, үүнд:

• Дэлхийн хэмжээний өндөр чанартай коксжих нүүрсний орд
• Хятадын хилд харьцангуй ойр (240 км)
• Тээвэрлэлттэй холбоотой бүтээн байгуулалт нь цаашид уурхайн үйл ажиллагааны зардлыг эрс бууруулна
• Угаах үйлдвэр нь борлуулах дундаж үнэ ба ашгийн маржинийг нэмэгдүүлнэ

Коксжих чанар

Ухаа Худагийн ордын нүүрсний коксжих чанарын үзүүлэлт (CSN) нь 8.5 гарсан бөгөөд энэ үзүүлэлт 5-аас дээш байх тохиолдолд сайн чанарын коксжих нүүрс гэж үздэг. Иймд хамгийн ойр орших Хятадын зах зээлд амжилттай нийлүүлж борлуулах бүрэн боломжтой.

Зах зээлд ойр

Уурхай үйлдвэр нь Монгол–Хятадын хилээс 240 км, Хятадын Баотау хот хүртэл 360 км зайтай байрладаг. Баотау нь Өвөрмонголын аж үйлдвэр хөгжсөн хот бөгөөд Монгол улсаас Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийн муж хүртэл төмөр замаар холбох гол газар юм. Иймд ММС нь Австрали болон бусад далайн боомтоор Хятад руу экспортлодог компаниудтай харьцуулахад байршлын хувьд давуу талтай.

Тээврийн зардал багасна

Компани асфальтан замыг 2011 оны хоѐр дугаар хагаст ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байна. Ийнхүү засмал зам тавигдсанаар тээвэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж жилд 18 сая тонн тээвэрлэх хүчин чадалтай болно. Мөн түүнчлэн уурхайгаас Гашуун Сухайт хүртэл төмөр зам тавих гол зөвшөөрлүүдийг авсан.

Угаах үйлдвэр ба бүтээгдэхүүний үнэ

Одоогоор угааж боловсруулаагүй түүхий нүүрсийг зах зээлийн үнээс даруй 35-40 хувиар доогуур борлуулж байгаа туд 2011 онд нүүрс угаах үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулснаар бүтээгдэхүүний үнэ ба ашгийн түвшин нэмэгдэнэ.

Өрсөлдөхүйц бага зардал

Ухаа Худаг нь олон улсын бусад нүүрсний уурхайтай харьцуулахад үйл ажиллагааны зардал харьцангуй багатайд тооцогддог. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь тухайн бүсдээ хамгийн бага зардалтай коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба ММС-ийн өрсөлдөгчид үүнээс 2 дахин өндөр зардалтай байгаа юм.

Нөөцөө өсгөх боломж

MMC нь шинээр нүүрсний орд худалдан авах замаар нөөц буюу түүхий эдийн бааз сууриа нэмэгдүүлэх боломжтой.

Үнэлгээ

ММС компанийн хувьцааны үнэлгээг гаргахад дунд хугацаанд өргөжих өсөлттэй бизнесийн загвар бүхий DCF үнэлгээний аргачлалыг ашиглах нь зохимжтой гэж үзсэн. Ийнхүү уурхайн насыг нийт 21 жилээр бодож DCF үнэлгээний 10 хувийн дискаунтын түвшинд тооцсон хувьцааны үнэ ханш 13.18 хонгконг доллар болж байна.

Үйлдвэрлэлийн хэмжээ

Үйлдвэрлэлийн түвшин 2010-2013 онд 3.9 сая тонноос 15 сая тонн хүртэл өснө гэж төлөвлөсөн ба угаагдах нүүрсний гарц 70 хувь байна.

Нүүрсний Үнийн Таамаглал

Нүүрсний үнийг өөрсдийн тооцоолол болон одоогийн зах зээлийн үнэ ханшийн мэдээлэл ба цаашдын хандлага дээр үндэслэн таамагласан. 2011 оны 3 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой нийт үйлдвэрлэх нүүрсний тодорхой хэсгийг (угаагдаагүй нүүрс) 35 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр борлуулна гэж тооцов. Компани зах зээлд шинээр нэвтэрч байгаатай холбоотойгоор нүүрсний үнэ 2010 оноос 2012 онуудад 10 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр зарагдах ба эрчим хүчний нүүрсээ 2013 онд үйлдвэрлэж эхлэнэ гэж таамагласан.

Австралид бий болсон үерийн гамшиг үнийг хөөрөгдөхөд нөлөөлсөн

2011 оны 1-р улиралд 1 тонн коксжих нүүрсний (далайн боомтын) гэрээний үнэ 225 ам.доллар байсан. Бид энэ оны 2-р улиралд нүүрсний үнэ 300 ам.доллар хүрнэ гэж үзэж байна. Нийлүүлэлт дутмаг энэ үед MMC нь угаасан нүүрсээ зах зээлд гаргаснаар их хэмжээний ашиг олох нь тодорхой. Үерийн гамшиг нь 5 тэрбум ам.долларын хохирол үзүүлж дэлхийн хэмжээнд коксжих нүүрсний экспортыг даруй 5 хувиар бууруулсан гэж Квинсландийн ЗГ-аас мэдээлсэн. Квинсланд нь дэлхийн ган үйлдвэрлэлд ашигладаг нүүрсний экспортын 50 гаруй хувийг хангадаг бөгөөд 2010-2011 онд ойролцоогоор коксжих нүүрсний экспортын хэмжээ 15 тэрбум тонноор хойшлогдох эсвэл багасахад хүрээд байна. 2010 оны 12 сард Квинсландийн нүүрсний далайн тээвэрлэлт өмнөх жилээсээ 14 хувиар буурсан ба нийт Австралийн нүүрсний экспорт 2009 оноос 11 хувиар багассан үзүүлэлттэй байна. Австралийн нүүрсний нийлүүлэлт буурснаас гадна 2 сарын сүүлээр угаах үйлдвэр нь ашиглалтанд орж байгаатай холбоотой MMC худалдах үнээ 2010 онтой харьцуулахад 2 дахин өсгөнө гэж таамаглаж байна.

Санхүүгийн Мэдээлэл -Орлогын тайлан:

ММС нь 2009 оны 4 сараас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн ба эхний жилдээ 10 сая долларын ашигтай ажиллажээ. 2010 оноос 2013 онд борлуулалтын орлого 6 дахин өсөх буюу жилд дунджаар 78 гаруй хувиар өснө гэж таамаглаж байна. Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөгөөр түүхий нүүрсний хэмжээг 2013 он гэхэд 14.7 сая тонн хүртэл өсгөх юм.

Борлуулалтын өсөлт

MMC нь 2010 онд өөрийн борлуулалтын төлөвлөгөөгөө биелүүлэн 3.9 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэсэн бол 2013 онд хүчин чадлаа 14.7 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэх хэмжээнд хүргэхээр зорьж байна. Ингэснээр 2010 оны 266 сая долларын борлуулалттай харьцуулахад 2013 онд борлуулалт 1543 сая доллар болж өснө.

Үйлдвэрлэлийн өртөг зардал

MMC нь бусад гадаадын өрсөлдөгч нүүрсний компаниудтай харьцуулахад бага зардалтай ажилладаг. Wood Mackenzie-ийн судалгаанаас үзэхэд ММС нь хамгийн бага зардлаар коксжих нүүрс үйлдвэрлэгчдийн нэгд тооцогдож байгаа ба тухайн зах зээлд тоглож буй ММС-ийн өрсөлдөгчид бараг 2 дахин өндөр зардлаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Тус уурхайн геологийн бүтэц, орчин нь өртөг зардлыг хямдруулахад нөлөөлсөн.

Татвар

Аж ахуй нэгжийн орлогын албан татвар 25 хувь ба бусад татварууд Монгол улсын хуулийн дагу төлөгдөнө.

Бусад

Бид компанийн санхүүгийн загварт дараах таамаглалуудыг тусгаж өгсөн.

Капитал зардал

MMC нь 2013 оны сүүл гэхэд 14.7 сая тонн түүхий нүүрс үйлдвэрлэх түвшинд хүрэх зорилгоор нийтдээ 1.3 тэрбум ам.долларыг УХГ-ийн уурхайд хөрөнгө оруулахаар төлөвлөөд байна.

Зах зээлийн тухай

Уул Уурхайн Үндэсний Ассиоцациас гаргасан мэдээллээс үзэхэд МУ-ын нийт экспортын орлогын 75 гаруй хувь нь уул уурхайн салбараас бүрдэж байна.

Монголын Нүүрсний Зах Зээл

Монгол Улс нийтдээ 175 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй ба үүний 10 тэрбум тонн нь дахин сэргээгдэх нөөц болохыг Ашигт Малтмалын Хэрэг Эрхлэх Газар дурджээ. Эдгээр нөөцийн ихэнх нь батлагдсан ч дэд бүтцийн асуудлаас шалтгаалж ашиглах боломжгүйд хүрээд байгаа ба гол ордууд нь Багануур, Шивээ Овоо, Таван Толгой болон Нарийн Сухайт нүүрсний ордууд юм.

Сүүлийн хэдэн жилд нүүрс олборлолтын хэмжээ хурдацтай өсч байгаа ба 2006 онд 8.1 сая тонн байсан бол 2009 онд 14.4 сая тонн болж өссөн ба үүний 49 хувь буюу 7.1 сая тонныг экспортлосон байна. Дотоодын нүүрсний хэрэглээ 2009 онд 6.6 сая тонн болж өссөн нь 2008 онтой харьцуулахад 13 хувиар өсчээ.

Дэд бүтэц

Монгол улс нь судлагдаагүй ашигт малтмалын нөөцөөрөө дэлхийд томоохон тооцогддог ба үүний нэг шалтгаан нь тухайн бүсэд дэд бүтэц муу хөгжсөнтэй холбоотой. Тухайлбал Таван Толгой орд нь төмөр замаас 400 км алслагдсан байдаг. Одоогийн байдлаар Монгол Оросыг холбосон Улаанбаатар хотоор дамжин өнгөрөх ганц том төмөр замын урсгалтай. Ашигт малтмалын ордуудыг ашиглах уурхай байгуулах зорилгоор МУ-ын ЗГ эдгээр ордыг үндсэн гол зах зээлтэй нь холбох төмөр замын сүлжээгээ Хятад улс руу холбон өргөтгөхөөр зорьж байгаа. Түүнчлэн Сайншандад аж үйлдвэрийн томоохон парк байгуулан хурдны замуудтай холбох ажлуудыг төлөвлөгөөндөө оруулсан.

Хятадын нүүрсний зах зээл

Хятад нь дэлхийн хамгийн том нүүрс үйлдвэрлэгч бөгөөд хэрэглэгч улс билээ. Дэлхийн Нүүрсний Холбооноос дэлхийн нийт гангийн үйлдвэрлэлийн 70 хувь нь нүүрсээс хамаарж байдгийг тэмдэглэжээ. 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний хэрэглээ 516 сая тонн байсан ба үүний 54 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашиглажээ. Сүүлийн 10 жил Хятадын ган үйлдвэрлэл их хэмжээний бүтээн байгуулалт, хурдацтай хөгжиж буй хотжилт зэргээс шалтгаалан хурдацтай өсч байна. Гангийн эрэлтийг даган ялангуяа коксжих нүүрсний эрэлт хурдацтай өсч байна. Нөгөө талаар 2009 онд коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хэмжээ 2009 онд 7%-иар буурсан нь тус улсын коксжих нүүрсний эрэлтийг 2008-аас 2009 онд 350 хувь өсгөхөд нөлөөлжээ.

Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн бодлого сүүлийн үед үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг удаашруулсан ба энэ нь гангийн үйлдвэрлэл саарахад хүргэсэн. Хэдийгээр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад гангийн эрэлт тогтворжиж байгаа ч коксжих нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж чадахгүй хэвээр байна. Нийлүүлэлт ийнхүү хангалтгүй хэмжээнд удаан үргэлжилвэл Хятадын ЗГ экспортыг бууруулж импортыг нэмэгдүүлэх бодлого явуулах нь гарцаагүй. Энэ Хятадын ашиг муутай уурхайнуудыг зогсоож байгалиа хамгаалах, нөөцийг зөв ашиглах бодлоготой холбоотой.

Хавсралт: Хувь Нийлүүлэгчдийн Бүтэц

-Аспайр майнинг-

19 September 2011. /ASX for Immediate Release/. Ovoot coking coal project exploration update.

Highlights

• Coal seam formation identified approximately four kilometers from resource area.
• Coal logged as hard, bright or sugary coal.
• Coal potential to the east and north east of resource area.
• Drilling underway to determine resource potential.
• Coal deposition consistently found directly above the base of Jurassic sediments.
• Comprehensive Ovoot Basin wide magnetics program to be undertaken to determine basin structure and aid in predicting shallower targets.

Exploration Drilling Results

Aspire Mining Limited (ASX: AKM, Aspire or, the Company) is pleased to announce it has identified a new coal seam formation, located around four kilometers from the resource area at the Company’s Ovoot Coking Coal Project (Ovoot) in Northern Mongolia. Four drilling rigs are currently underway to determine the resource potential of the area. Aspire has completed 5,000 meters of exploration drilling as part of its 2011 program, in addition to infill, geotechnical and hydrological drilling. A further 5,000 meters of exploration drilling is expected by the end of calendar year 2011. Aspire Managing Director David Paull said: The exploration team has now intersected coal in three holes approximately four kilometers to the north east of the existing resource area. The coal was logged as hard, bright or sugary coal and we now need to understand the extent of this coal seam. We have pre-collared a number of the holes to start core drilling to get coal quality data and determine the extent and orientation of the mineralization. This will indicate whether the coal shallows and thickens as we head further south towards the resource area. Mr Paull said.

Results from the three holes – which are 1.7 kilometers apart – are as follows (See Figure 1),

• DH276: total of 2.8m of coal from 261 metres
• DH283: total of 3.1m of coal from 366 meters
• DH291: total of 3.1m of coal from 338 meters

Hole DH291 has yet to be completed into basement and is presently in a potential coal bearing sequence. Also note that hole DH244 in Figure 1, which was completed at the end of the 2010 exploration program, intersected three meters of coal from 240 meters. This hole has yet to be followed up.

Aspire’s exploration strategy is to target mapped Jurassic age sediments where the depth of potential coal is relatively shallow and to trace the base of the Jurassic sediments into deeper sections of the basin where thicker coal accumulations are expected. A magnetics program is planned to determine the structure and shape of the Ovoot Basin and to aid in the identification of possible shallower coal seams. Aspire Managing Director David Paull said: With this view of the coal being closer to the base of the Jurassic sediments, it is now evident that potential coal is still open to the north east and east of theexisting resource area. We are currently exploring this area as part of the extensions to the Ovoot Resource area and to further determine the potential resource. Currently four drilling rigs from two drilling companies are on site at Ovoot with a fifth large capacity rig expected later in October. It is expected that all rigs will be available to continue drilling through the winter. Paull said.A larger Coretech 1800 rig has recently arrived on site, and the holes required to be deepen can now be completed to test for the potential coal seam extensions. A change to the fleet of drill rigs at site is also being made for added flexibility in exploration drilling.

Geophysics

During 2010, the Company proceeded with a comprehensive seismic program to help determine the Ovoot Basin structure. Interpretations of this data suffered from excessive noise from seasonal wind gusts causing vibration as well as the large amount of alluvial cover which led to difficulty in accurately resolving coal seams and faulting. Consequently, Aspire will commence a close spaced magnetics program as a supplement to the existing seismic data and to help guide interpretations. Ground versus airborne options are currently being considered to address the whole Ovoot Basin, which will provide Aspire with an effective exploration targeting tool going forward.

Судалгаанд нэмэлтээр ашигласан материал:

1. Хөрөнгө оруулалтын статистик Download

2. Цайрын баяжмалын борлуулалтын үнэлгээDownload

3. Төмрийн баяжмалын экспортын жишиг үнэDownload

4. Жоншны зах зээлийн судалгааDownload

5. Цайр олборлолт ба зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

6. Алт олборлолт зах зээлийн хэтийн төлөвDownload

7. Оюутолгой баримтын товчоонDownload

8. Оюутолгойн санхүүжилтийн тайланDownload

9. Рио ТинтоDownload

10. Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.12.Download

11.Айвенхоу майнзын арбитрын мэдээ 2011.12.13.Download

12. СоутгобиDownload

13. Соутгоби-1Download

14. Энтри голдын танилцуулгаDownload

15. Илтгэл- Ашигт малтмалын газарDownload

16. Илтгэл-Гаалийн ерөнхий газарDownload

17. Илтгэл-АлгааDownload

18. Илтгэл-ГалсандоржDownload

19. Илтгэл-ТамирDownload

20. Илтгэл-ЭрдэнэбилгүүнDownload

21. Илтгэл-Ричард ПомфретDownload

22. Винсвей компанийн судалгааDownload

23. Hunnu CoalDownload

24. XanaduDownload

25. Erdene resoursesDownload

26. Mongolian Mining CorpDownload

27. Aspire miningDownload

12 БҮЛЭГ. Сайншандын аж үйлдвэрийн парк

12.1. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн зөвлөх компани

Манай улс өмнийн говьд Сайншандын аж үйлдвэрийн парк байгуулж тавантолгойн нүүрс, оюутолгойн зэс, зүүнбаянгийн нефть зэрэг бүтээгдэхүүнээ боловсруулж гадаад зах зээлд экспортлох замаар асар их ашиг олох мастер төлөвлөгөөг 2010 онд гаргасан юм. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орвол манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хурдацтай өснө. Оюутолгойн зэс, тавантолгойн нүүрсийг түүхийгээр нь экспортолж олсон орлогоос ч их хэмжээний ашиг олох боломжтой. Цаашлаад хэдэн зуун мянган ажлын байр бий болно гэж холбогдох албаныхан ярьж байлаа. 2013 гэхэд тус үйлдвэрийг барьж байгуулна гэж албаны хүмүүс мэдэгдэж байсан юм. Ингэхдээ хөнгөн бетон блокны үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр, зэсийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр, цементийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, шингэрүүлсэн түлшний үйлдвэрийг цогцоор нь барьж ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байсан юм. Гэхдээ 2011 оны байдлаар Монгол Улсын хөгжлийг урагш ахиулах ёстой үйлдвэрийн бараа сураг ч үгүй сууж байсан цаг саяхан. Нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдсан зүйлгүйгээр Сайншандын аж үйлдвэрийн парк цаасан дээр сүндэрлэж байх нь тэр. Тиймээс тэр үед Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн явц ямар байгааг холбогдох албаны хүмүүсээс тодруулахад дөнгөн данган зөвлөх компаниа сонгон шалгаруулсан гэх мэдээлэл өгч байсан юм. Зөвлөх компаниар хаанахын ямар аж ахуйн нэгж сонгогдсон болох нь өөрийн эрхгүй анхаарал татдаг. Энэ компани манай улсад, тэр тусмаа Сайншандад ямар бүтээн байгуулалтын ажил өрнүүлэх нь хүн бүрийн анхаарлыг татах нь мэдээж юм. 

Сайншанд аж үйлдвэрийн цогцолбор төслийн олон улсын болон дотоодын хамтарсан хуулийн зөвлөх үйлчилгээний компанийн сонгон шалгаруулалтад Liberty partners LLC, BNP Paribas, McKinsey and Company, Pillsbury компанийн нэгдэл болон Hogan Lovells, GT’s advocate консерциум оролцсон байдаг. Эдгээрээс Hogan Lovells, GT’s advocate консерциум хамгийн сайн үнэлгээ авсан гэдэг. Гэхдээ дээрх компаниуд төслийн бүтээн байгуулалтын ажлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэрийг хэрхэн бүрдүүлэх, санхүүжилтийн бүтэц боловсруулах болон эрсдлийг хүлээх зэрэгт учир дутагдалтай байсан аж. Тиймээс үүнийг Liberty partners LLC, BNP Paribas, McKinsey and Company, Pillsbury компанийн нэгдэлд хариуцуулан хамтарсан баг байгуулж шийдвэрлэх боломжтой гэж тэр үеийн Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо үзсэн байна. Төслийн ерөнхий зөвлөх үйлчилгээний компанийн сонгон шалгаруулалтад 4 компани өрсөлдсөнөөс техникийн босго оноог Bechtel, Worley Parsons компани хангажээ. Нэгдсэн дүнгээр Bechtel компанийн санал хамгийн сайн үнэлэгдсэн учир хэлэлцээрт орж, өмнө хэрэгжүүлсэн төсөл, арга хэмжээний бодит үр дүнтэй танилцсаны үндсэндээр гэрээ байгуулах боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан байгаа юм. Үнэлгээ дуусч, шалгарсан компаниудтай гэрээ байгуулах ажил эхэлсэнтэй холбогдуулан талууд санхүүжилтийн хэлэлцээрт орох хүлээгдэж байлаа. Хэрэв тохиролцоонд хүрэхгүй бол удаах оноо авсан зөвлөх компанитай хэлэлцээ хийж  тендерийн хүчинтэй байх хугацаанд буюу 2011-03-26-ны дотор зөвлөхүүдийг сонгон шалгаруулна гэж Засгийн газраас мэдэгдэж байсан юм.

Тэгвэл, Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг барьж байгуулахад шаардлагатай судалгаа шинжилгээний ажлыг хийж, зөвлөгөө өгөх компаниар тухайн үед үндэстэн дамнасан Бектел корпораци сонгогдсон байгаа юм. Манай улс энэ корпорацитай 2011 оны тавдугаар сарын 27-ны өдөр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан байдаг. Гэрээний үнэ цэнэ нь нийт 2,4 сая ам.доллараар хэмжигдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, манай улс америкийн Бектел корпорацид ийм хэмжээний мөнгө төлж, Сайншандад аж үйлдвэрийн парк барьж байгуулахад шаардлагатай судалгаа шинжилгээний ажил хийлгүүлэхээр болжээ. Америкийн Бектел корпораци төслийн ерөнхий удирдлага, инженер, дэд бүтэц, барилга угсралт, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. 120 жилийн түүхтэй гэгдэх Бектел корпораци нь өнгөрсөн хугацаанд дээрх чиглэлээр дэлхийн улс орнуудад нэлээд ажил хийсэн туршлагатай нэгэн. Тухайлбал, Пуорте Рико, Венесуэл, Калифорнийн нефть-химийн аж үйлдвэрийн цогцолбор, Их британийн газрын тосны цогцолбор, Шинэ зеландын байгалийн хийгээс бензин, түлш үйлдвэрлэх цогцолбор, Жубайл дахь ган, нефть, бордооны үйлдвэрийн цогцолбор, Папуан зэсийн цогцолбор, Тринидадын байгалийн хийн үйлдвэр, Исландын хөнгөн цагаан хайлуулах үйлдвэр зэрэг томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд ажиллаж байжээ. Тиймээс туршлагатай гэдэг үндэслэлээр тус компанийг манай улс сонгож, Сайншандын аж үйлдвэрийн зөвлөх компаниар ажилуулахаар болсон гэдэг. Тэр үеийн Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны дэд дарга Зориг: Тус компани гурван чиглэлээр зөвлөгөө өгч ажиллана гэдгийг хэлж байлаа.

Америкийн Бектел корпораци 2011 оны тавдугаар сарын 27-ны өдөр манай улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан даруйдаа судалгааны ажилдаа оржээ. Өөрөөр хэлбэл, аж үйлдвэрийн парк байгуулах газарт очиж танилцсанаас гадна, яамдын төлөөлөлтэй уулзаж мэдээлэл цуглуулж эхэлсэн байна. Тэр үеийн Бектел корпорацийн ази дахь төлөөлөгчийн газрын бизнесийн хөгжлийн менежер Жак Хонг, тус компанийн төслийн удирдагч Ричард Гарбарино: Судалгааны ажил дөнгөж эхэлж байгаа учир Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг барьж байгуулахад ямар хүндрэл тулгамдаж байгаа. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг энэ газарт барьж байгуулах нь газарзүйн хувьд зохистой юу гэсэн асуултанд тодорхой хариулт өгөх боломжгүй гэдгээ тухай үед илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ тэд тендерт оролцохоос өмнө Сайншандын аж үйлдвэрийн паркад баригдах нүүрс, зэс, нефтийн үйлдвэрүүдийн талаар судалж манай улсад материал ирүүлж байсан тухай тэр үеийн Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны дэд дарга Зориг хэлснийг энд дахин сануулах нь зүйн хэрэг биз. Өмнийн говьд хэдийнэ шав нь тавигдаж, бүтээн байгуулалтын ажил эд өрнөж байх ёстой Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн явц 2011 оны зургаадугаар сарын 21-ний байдлаар ийнхүү цаасан дээр сүндэрлэж, зөвхөн эхлэлтийн судалгааны шатанд явсан юм. 

12.2. Сайншандын аж үйлдвэрийн паркт 200 мянган ажлын байр бий болгохоор тооцож байжээ

Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдсэн, араас нь тавантолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэх тухай яригдаж эхэлсэн байлаа. Ордуудыг ашиглалтад оруулж, тэндээс олборлох нүүрс, зэс, алтыг зах зээлтэй холбохын тулд Тавантолгойгоос Оюутолгойг дайруулж Сайншанд руу төмөр зам барих тухай яригдаж байсан юм. Төмөр зам барьж, оюутолгой, тавантолгойн түүхий эдийг сайншандад хүргэнэ. Эрдэнэт, Дархан угаас төмөр замын сүлжээтэй холбоотой тул Дарханы төмрийн хүдэр, Эрдэнэтийн зэсийн баяжмалыг Сайншанданд мөн  төвлөрүүлнэ. Үүгээр ч зогохгүй, Дорноговь аймгийн газрын тосыг Сайншандад мөн аваачихаар төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн Зам, тээвэр барилга хот байгуулалтын сайд Баттулга: Тавантолгойн коксжих нүүрс, Дарханы төмрийн хүдэр, Оюутолгой, Эрдэнэтийн зэсийг Сайншандад аваачиж, тэнд боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ийм бодолтойгоор хийж байгаа. Ер нь бол 3-4 үйлдвэр байх юм. Зэс боловсруулах үйлдвэр, ган боловсруулах үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр барих юм. Үүнд 10 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт орно. Эргээд хөрөнгө оруулалтаа нөхөх тийм боломж нөхцөл байгаа. Зорилго нь нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд чиглэгдэж байгаа. Гадаадынхан болон манай улс өөрөө хөрөнгө оруулаад явах боломжтой. Үйлдвэрийн хүчин чадал гэвэл жишээ нь жилд 500 мянган тонн зэсийн баяжмал боловсруулах байх. Төмрийн үйлдвэр, коксны үйлдвэр жилд 2-3 сая тонн боловсруулах байх. Төмөр замаа хоёр жилийн дотор бариад дуусна гэж төлөвлөж байгаа. Төмөр зам эхэлж байхад үйлдвэрүүдээ эхлэхэд  2-3  жилийн дотор зэрэг дуусах боломжтой гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Сайншандад аж, үйлдвэрийн парк барьж, уул уурхайн түүхий эдээ боловсруулж, замын-үүдийн боомтоор хятад руу экспортлохоор төлөвлөж байсан нь эндээс тод харагддаг. Тухайн үед зарим эх сурвалжууд монголчууд түүхий эдээ дан ганц хятад руу экспортолж болохгүй. Тэгвэл хятадаас 100 хувь хараат болж, тэдний хэлсэн үнэд бүтээгдэхүүнээ өгөх шаардлага тулгарна хэмээн хэлж, ярьж, зөвлөх нэгэн байлаа. Үүнийг холбогдох албаныхан бодолцоогүй биш, бодолцсон аж. Тиймээс Сайншандаас Чойблансан руу мөн төмөр зам тавихаар төлөвлөжээ. Сайншанд урд хөрштэй ойр. Энэ аймгаас Чойбалсан руу төмөр зам тавьбал хойд хөрштэй мөн ойр. Тиймээс Сайншандыг сонгожээ. Сайншандад хөнгөн бетон блокны үйлдвэр, төмрийн үйлдвэр, зэсийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр, цементийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, шингэрүүлсэн түлшний үйлдвэрийг барихаар төлөвлөж байсан юм. Эдгээр үйлдвэрүүд 2-3 жилийн дараа ашиглалтад орох байх гэсэн тайлбарыг салбарын сайд нь 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны хавьцаа хэлж байлаа.

Энэ үйлдвэрүүд төлөвлөсөн хугацаандаа ашиглалтад орвол, 200 мянган ажлын байр шинээр бий болох байжээ. Энэ тухай тэр үеийн Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бат-Эрдэнэ: Аж үйлдвэрийн парк барьснаар ажлын байр нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Энэ нь монгол улсад нүүрлээд байгаа ажилгүйдлийг бууруулахад нэлээд том түлхэц болно гэж үзэж байгаа. Хоёр газраар судалгаа хийлгэсэн юм байна. Нэгдүгээрт төсөл боловруулж байгаа хүмүүсийн хэмжээнд судалгаа хийгээд, цэвэр яг үйлдвэрлэл дээр ажиллах мэргэшсэн 98 мянган боловсон хүчин хэрэгтэй гэж үзсэн. Үүнийг дагаад нийт ажлын байрны үзүүлэлтийг гурваар үржүүлээд 396 мянган ажилтан паркийн хэмжээнд ажиллана гэж үзсэн юм. Нөгөө талаар олон улсын хэмжээнд зөвлөгөө өгдөг Америкийн  Бонстан Консалтинг группээр хийлгэсэн судалгаагаар 80 мянган мэргэшсэн ажилтан байх. Үүнийгээ дагаад нийт 160 мянган ажилтан байх юм гэсэн тооцоо гаргасан. Ер нь бол дунджаар 200 мянган ажилтан шаардлагатай. Энэ хэмжээний ажлын байр бий болно гэж ойлгож болно. Мэргэшсэн ажилтан бол хомс. Энийг бол Бостан Консалтингийнхан хэлж байсан. Энийг тодорхой хэмжээнд үе шаттай бэлдэх шаардлагатай. Парк байгуулахад тодорхой хэмжээний цаг хугацаа хэрэгтэй. Нэгдүгээрт судалгаагаа гүйцэд хийх ёстой. Техник, эдийн засгийн үндэслэлүүдээ бий болгох ёстой. Ингээд цаашаа бэлтгэлээ хангаж, үйлдвэрлэл эхэлнэ гээд тодорхой ажлууд хийгдэнэ. Хоёрдугаарт үйлдвэрүүдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтаар барина гэж байгаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар барьвал гадаадын компаниуд орж ирээд, өөрсдийнхөө хөрөнгөөр бариад, тодорхой хугацаанд, тухайлбал 5-10  жил ашиглаад, дараа нь барьсан аж, үйлдвэрийн паркаа монгол улсад бүрэн шилжүүлж өгөх. Оруулсан хөрөнгөө буцаад эргүүлж аваад, тэгээд цааш нь Монгол Улсад шилжүүлж өгөх ийм зарчим. Энэ зарчим дэлхийн их олон оронд явагдаж байгаа. Тэр тусмаа буурай орнууд шилжилт хийх үе шатан дээрээ ийм зарчмыг их хэрэгжүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, өөрсдөө улс орон нь мөнгөний хомсдолтой. Тиймээс хөрөнгө оруулах хууль эрхзүйн нөхцөлийг нь сайн боловсруулсан үед бол, гаднын хөрөнгө оруулагчид орж ирж, өөрсдөө ажиллуулаад, ашгаа өгөөд, улсад нь шилжүүлдэг. Тийм маягаар шилжүүлнэ гэхэд наад зах нь 5 жил байх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй гол ажилтнууд нь гаднын ажилчид байна байх. Миний түрүүний яриад байсан. Тэр хүмүүс чинь энд орж ирж ажиллах ёстой. Тэгээд, 5-10  жилийн хугацааны дараа бүрэн Эрдэнэт үйлдвэртэй адил сууршиад ажиллана. Анх Эрдэнэт үйлдвэрийг барьж байхад бас л дан оросууд ажиллаж байсан шүү дээ. Боловсон хүчнээ дарааллан бэлдээд. Дараа нь удирдлагаасаа авхуулаад, доод  шатандаа монгол ажилчид ажиллах байх гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Тухайн үед нэг тонн түүхий нүүрсийг урд хөршид 58 ам.доллараар өгч байлаа. Хэрэв нүүрсээ боловсруулж, кокс болговол тонныг нь 398 ам.доллараар урд хөршид нийлүүлэх боломжтой болох байжээ. Ийнхүү түүхий эдээ боловсруулж, гадаад зах зээлд нийлүүлвэл, улсад орж ирэх мөнгөний хэмжээ эрс нэмэгдэнэ. Тэр хэрээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ өсч, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 14 мянган ам.доллар хүрэх бололцоотой гэсэн тооцоо судалгааг хийж байжээ.

12.3 Коксын үйлдвэр цаасан дээр сүндэрлэв

Нүүрснээс химийн аргаар дэлхий дээр 400-500 төрлийн бүтээгдэхүүн гарган авдаг байна. Тэдгээрээс манай нөхцөлд хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш, чулуун нүүрснээс метан хий, коксжих нүүрснээс кокс гаргаж авах бололцоо бий юм. Коксжих нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулахдаа эхлээд том хэсгийг нь, дараа нь дунд зэргийг, эцэст нь хамгийн нарийн ширхэгтэйг нь боловсруулж 96 хувиас дээш нүүрстөрөгчийн агууламжтай хөнгөн чанарын кокс гаргаж авдаг билээ. Нүүрсийг коксжуулбал тослог өндөр, наалдацтай, дэгдэмхий харьцангуй ихтэй болдог. Илчлэг өндөртэй энэ бүтээгдэхүүнийг гангийн үйлдвэрт ихээр ашигладаг. Өөрөөр хэлбэл, төмөрлөгийн үйлдвэрийн гол түүхий эд юм. Коксжих нүүрсний үйлдвэрлэл, экспортоороо Австрали, Индонез, Орос гурав дэлхийд тэргүүлдэг. Тухайлбал, Австрали жилд 127 сая тонн кокс, Индонез 30 сая тонн кокс дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг байна. Харин тэдний бүтээгдэхүүнийг Хятад, Солонгос, Япон, Энэтхэг, Германы төмөрлөгийн үйлдвэр худалдан авч, жилд нэг тэрбум тонн ган үйлдвэрлэдэг гэх судалгаа бий. Нэг тонн ган үйлдвэрлэхэд 500 килограмм кокс хэрэглэдэг гэх судалгаа ч бий. Ийнхүү коксжих нүүрс худалдаж авдаг нэг хэсэг байхад, үүнийг нийлүүлдэг орнууд бас байна. Манай улсын тухайд нийт 162 тэрбум тонн нүүрсний баталгаат нөөцтэйгөөс тодорхой хувь нь коксжих нүүрс юм. Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг стратегийн ач холбогдолтой орд гэж нэрлэдэг. Өнөөдөр манай улсад стратегийн 15 уул, уурхайн орд газар бий. Стратегийн ордуудаас Өмнөговь аймгийн нутагт орших тавантолгойн орд 6,4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөрөө манай улсын хамгийн том нүүрсний ордод тооцогдож байна. Нийт нөөцийн гуравны нэг нь коксжих нүүрс юм. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн орд 85.7 сая тонн нүүрсний нөөцтэй. Энэ нь тэр аяараа коксжих нүүрс юм. Хөвсгөл аймагт ихээхэн хэмжээний коксжих нүүрсний орд илэрсэн гэх мэдээлэл ч бий. Энэ мэтчилэн манай улсад илчлэг өндөртэй эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний цөөнгүй орд бий. Жил ирэх тусам эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний экспорт нэмэгдэж, урд хил дагуух боомтуудаар хятадын зах зээлд түүхийгээр нь нийлүүлж ирсэн билээ.

Тухайлбал, нүүрсний компаниуд Шивээ хүрэн, Замын-үүд, Гашуун сухайт, Бичигтийн боомтоор 2007 онд 2 сая тонн коксжих нүүрс экспортолсон байдаг. Харин 2011 оноос манай улс жилд 6 сая тонн коксжих нүүрс экспортлох төлөвтэй байсан талаар Ашигт малтмалын газрын нүүрсний судалгааны хэлтсийнхэн хэлж байсан билээ. Манай улсын коксжих нүүрсний экспорт 2007 оныхоос гурав дахин өссөн гэсэн үг юм. Тиймээс коксжих нүүрснээс кокс гарган авч нэмэгдсэн өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх бодлого төрөөс баримталж ирсэн. Энэ дагуу Дорноговь аймгийн Сайншандад аж үйлдвэрийн цогцолбор барих тухай яригдаж байсныг дээр дурдсан. Аж үйлдвэрийн цогцолборт нүүрс угаах, хийжүүлэх, кокс гаргах үйлдвэр барьснаар жилд 2 сая тонн коксжих нүүрснээс 1 сая тонн кокс гарган авах бололцоотой гэж тооцоолсон юм. Нэг талаас нүүрсээ Сайншандад хүргэж тэнд нь боловсруулж Замын- Үүдийн боомтоор урд хөрш рүү экспортлох. Нөгөө талаас Сайншандад боловсруулсан нүүрсийг Чойбалсангаар дамжуулан хойд хөрш рүү экспортлохоор төлөвлөж энэ газрыг сонгосон хэрэг. Цаашлаад урд, хойд хөршийн төмөр замыг ашиглаж гуравдагч зах зээлд далайн тээврээр хүрэхээр төлөвлөж байсан юм. Гэвч гуравдагч зах зээлд хүрэхэд хол. Хойд хөршийн зах зээлд өрсөлдөнө гэдэг амаргүй. Тус улс Распадская, Мечель, Северсталь зэрэг томоохон коксжих нүүрсний компаниуд болон ордуудтай учраас тэр юм. Харин хятадын зах зээлийн тухайд тус улс 2009 онд нүүрсний жижиг уурхайнуудаа хаасан билээ. Тухайн үед тус улсад 18 мянган жижиг уурхай үйл ажиллагаа явуулж байснаас 10 мянгыг нь хааж ордуудаа стратегийн нөөцдөө авахаар болсон байдаг. Үүнээс гадна, жилд 300 мянган тонноос бага нүүрс олборлох хүчин чадалтай уурхайд олборлолт явуулах эрх олгохгүй байхаар шийдвэрлэж байсан юм. Тиймээс хятадын коксжих нүүрсний импорт нэмэгдэж 24 сая тоннд хүрнэ гэж дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулалтын банкны шинжээчид тооцож байлаа. Тэгвэл хятадын эдийн засаг өсч байсантай холбоотойгоор хэдэн жилийн өмнө тус улсын коксжих нүүрсний импорт үүнээс давсан тал бий. Тухайлбал, 2009 онд БНХАУ 409 сая тонн коксжих нүүрс үйлдвэрлэсэн ч, эрэлт нь үүнээс 30 сая тонноор илүү байсан юм. Нийлүүлэлт бага, эрэлт өсч байсантай холбоотойгоор 2010 онд хятадад нэг тонн коксжих нүүрс 1400 юанийн ханштай байсан бол, дэлхийн зах зээлд 190 ам.долларын ханштай байсан. Харин 2011 онд тус улсад нэг тонн коксжих нүүрс 1650 юаньд хүрч, дэлхийн зах зээлд 250 ам.долларт хүрнэ хэмээн дэлхийн санхүүгийн шинжээчид таамаглаж байсан билээ.

Эндээс цаашид урд хөршийн коксжих нүүрсний тал хувийг монголчууд хангах бололцоотой гэж мэргэжилтнүүд үзсэн юм. Гэвч Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийн ажил удааширсан. Энд коксын үйлдвэрл барилаа гэхэд оновчгүй газар гэж үзэх нэгэн ч байсан юм. Тухайлбал, Сайншандад боловсруулах үйлдвэр барьж байхын оронд Чойрт боловсруулах үйлдвэр барьж байгуулах нь ашигтай. Чойр Цагаан суваргын зэсийн орд, Оюутолгойн зэсийн орд, Эрдэнэтийн зэсийн ордтой аль альтай нь ойр. Чойрын ойролцоо нүүрсний томоохон орд байдаг. Боловсруулах үйлдвэрт эрчим хүч шаардлагатай. Эрчим хүчийг нүүрснээс гаргаж авдаг. Тиймээс нүүрсний ордоо түшиглэж боловсруулах үйлдвэрээ барих ёстой гэж Монгол Улсын ерөнхий сайд асан Д.Содном гуай хэлж байсан удаатай. Ийнхүү Сайншандад аж үйлдвэрийн цогцолбор барих тухай нэг хэсэг нь ярьж байхад, нэг хэсэг нь буруушааж байв. Харин удалгүй Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолборын сураг алдарч, цаасан дээр сүндэрлэж хоцорсон билээ. Ийнхүү том төслүүдийн сураг алдарч, харин нүүрс баяжуулах жижиг төслүүдийг компаниуд мэр сэр хэрэгжүүлж байгаа юм. Өнөөдрийн байдлаар нүүрс баяжуулах үйлдвэр байгуулах техник эдийн засгийн үндэслэлээ боловсруулж дуусаад байгаа бөгөөд, үйлдвэр ашиглалтад орсноор түлшний шаталтаас ялгарах хүхэрлэг хий (SO2)-г бууруулах, эрчим хүчний баяжуулсан нүүрсэнд агуулагдах хүхэрийн хэмжээг бууруулах өндөр ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Агаар, орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор шинээр барьж байгуулах үйлдвэрийн санхүүжилтэд дэмжлэг үзүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм байна. Тавантолгойн уурхайн түүхий нүүрсийг цэвэршүүлэх технологийг нэвтрүүлэн ажилласнаар нүүрсэнд агуулагдах хүхрийн хэмжээг 0,85 хувь, үнслэгийн хэмжээг 18 хувь хүртэл тус тус бууруулахаар тооцоолж, энэ онд багтаан ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Дашрамд дурдахад, Тавантолгой түлш компани нь Тавантолгойн орд газрыг түшиглэн, өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглан, нэмүү өртөг шингэсэн коксжих чанартай нүүрсний үйлдвэрлэлээр үйл ажиллагаагаа тэлэх зорилт тавин ажиллаж байгаа юм.

12.4. Нэг тонн нүүрс олборлоход, нэг шоо метр хий алддаг-

Манай улсад 200 гаруй нүүрсний орд байдгаас 80-д нь хайгуулын ажил хийж 170 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөц тогтоогоод байна. Үүний 60 тэрбум нь чулуун нүүрс бөгөөд Өмнөговь, Говь-Алтай, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгуудад тогтоогджээ. Чулуун нүүрсний нөөцтэй дээрх ай савд метан хийн хангалттай нөөц бий гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм. Тэр үеийн Эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байсан З.Төмөрбаатар: Монгол Улс нүүрсээр баян орон. Дэлхийд нүүрсний нөөцөөрөө 15 дугаарт бичигддэг. Эрдэмтэд Монголд 150 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй гэж тооцоолсон ч, сүүлийн үеийн хайгуул судалгааны ажлаар нэмж 20 тэрбум тонн нүүрсны нөөц тогтоогдсон. Ингэснээр нөөц нэмэгдэлтээр 170 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болсон. Монголд 200 гаруй нүүрсний орд илрээд байгаагаас 80 орд газарт хайгуулын ажил хийж нөөцийг нь тогтоосон байдаг. Нөөц нь тогтоогдсон энэ 80 гаруй ордод 170 тэрбум тонн нүүрсний нөөц тогтоогдоод байгаа юм. Багануур, Шивээ-Овоо, Өвдөг-худаг, Тэвшийн говь, Цайдам нуурын орд хүрэн нүүрстэй. Харин манай улсын өмнөд хэсгээс баруун тийшээ Өмнөговь, Говь-Алтай, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгуудад чулуун нүүрс, коксжих нүүрсний тархац нь илүү. Энэ их нүүрсний нөөцийг дагаад хийн салбар хөгжих ёстой юм. Нүүрсний давхаргад метан хий гэж байдаг. Бид метан хий гэж ярьдаг боловч энэ нь байгалийн хийтэй төстэй. Бид байгалийн хийгээ огт тоохгүй байна. Энэ талаар ямар ч хайгуул судалгааны ажил хийгдэхгүй байна. Тиймээс судалгаа шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлэхээр тооцоолж байна. Урьдчилсан байдлаар зарим нэг нүүрсний орд газрууд дээр судалгаа явуулж нөөцийг нь тогтоогоод байна. Тухайлбал, манай улсын баруун хязгаарт Увс, Баян-Өлгий, Ховд аймгуудад Хар тарвагатай, Нүүрст хотгор, Хөшөөтийн ордын метан хий 15 тэрбум шоо метр болж байгаа юм. Энэ хийгээ өнөөдөр бид олборлож, үйлдвэрлэж, ашиглахгүй байна. Энэ нь өнөөдөр хойд хөршөөс авч байгаа өндөр үнэтэй байгалийн хийтэй яг ижил. Оросынх бол газрын гүнээс газрын тос дагаж гарч байгаа байгалийн хий. Харин миний яриад байгаа метан хий бол нүүрсийг дагаж байгаа байгалийн хий юм. Байгалийн хийг боловсруулах ажлыг эрчимжүүлэхийн тулд гадаадын мэргэжлийн боловсон хүчин, гадаадын байгууллагуудтай хамтарч ажиллах, энэ ажлыг хурдан эхлүүлэх шаардлага байгаа юм. Манай улс энэ их байгалийн баялгаа түшиглэж гадаад хамтын ажиллагаа өргөжүүлэх хэрэгтэй юм гэсэн тайлбарыг одоогоос 13 жилийн өмнө өгч байлаа.

Өөрөөр хэлбэл, газрын тосны давхаргаас байгалийн хий олборлодог бол, нүүрсний давхаргаас метан хий олборлодог байна. Байгалийн хий болон метан хий шинж чанарын хувьд ижил. Чулуун нүүрсийг олборлох явцад нүүрсний давхаргаас асар их метан хий ялгардаг. Ингэхдээ нүүрсний давхаргаас ялгарч буй хийн 60-95 хувийг метан хий, үлдсэн хувийг азот болон нүүрстөрөгч эзэлдэг байна. Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд газрын тосны давхаргынхаа байгалийн хийгээ олборлож дотоодын хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй экспортолж төсвийн орлогынхоо дийлэнхийг бүрдүүлж байна. Харин манай улс нүүрсний давхаргынхаа байгалийн хийгээ олборлож ашиглаж экспортлох нь битгий хэл дөнгөж эрэл хайгуулын шатандаа яваа буюу нөөцөө эцэслэн тогтоогоогүй байгаа юм. ОХУ-ын Гидрошахтын хүрээлэнгийн 1950-1960 онуудад хийсэн судалгаагаар Хар тарвагатай, Хөшөөт, Нүүрст хотгор зэрэг гурван ордод метан хий 15 тэрбум шоо метр байх магадлалтай гэж тооцоолжээ. Энэ нь 21,5 сая тонн нүүрстэй тэнцэх хэмжээний түлш гэж мэргэжилтнүүд хэлдэг. Харамсалтай нь манай улс нүүрсээ олборлох явцдаа метан хийг агаарт дэгдүүлдэг байх юм. Газрын гүнээс 1 тонн чулуун нүүрс олборлох явцад ойролцоогоор 1 шоо метр байгалийн хий агаарт дэгддэг гэх судалгаа бий. Манай улс жилд 4 орчим сая тонн чулуун нүүрс олборлож экспортолдог гэж тооцвол жилд 4 сая шоо метр байгалийн хий агаарт дэгдүүлж байгаа юм. Үүнийг мөнгөн дүнгээр тооцвол жилд дор хаяж 4 тэрбум долларын өртөг бүхий байгалийн хийг агаарт цацаж байна гэж ойлгож болох нь. Өнөөдөр дэлхийн зах зээлд байгалийн хий үнэтэй, харин нүүрс хямд байгааг хэн хүнгүй мэднэ. Өөрөөр хэлбэл, байгалийн хий нүүрснээс дутахгүй стратегийн түүхий эд юм.

Гэвч манай улс өөрсдийн түүхий эдээ олборлохгүй агаарт дэгдүүлдэг атлаа хойд хөршөөс байгалийн хий импортлон авч ахуйн хэрэгцээндээ болон тээврийн хэрэгсэлд ашигласаар ирсэн нь нууц биш. Байгалийн хийн импортыг дагаад гадагш гарч байгаа мөнгөний урсгалыг зогсоох үүднээс метан хийн шинжилгээ судалгааны ажлыг 2008 оноос Эрчим хүчний яамныхан идэвхжүүлсэн байдаг. Хийн нөөцөө тогтоосны дараа байгалийн хий боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор барьж, 2015 оноос ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэж эхэлнэ гэж Эрчим хүчний яамныхан төлөвлөж байлаа. Ингэхдээ метан хийг эрчим хүч, дулаан гаргаж авахад ашиглахаас гадна, шингэрүүлэх шахах замаар ахуйн хэрэглээ болон тээврийн хэрэгсэл зэрэгт ашиглана гэж тооцоолж байсан юм. Метан хийн шинжилгээ судалгааны ажлыг эхлүүлэх, хийн үйлдвэрийн цогцолбор барихдаа Канад, ОХУ, Хятад, Австрали, АНУ, Украин, Энэтхэг, Польш, Герман, Англи улсаас туршлага судалж байжээ. Эдгээр орнууд нүүрсний давхаргын метан хийн нөөцөө тогтоон боловсруулаад эхэлчихсэн учраас тэр аж. Энэ ажлын хүрээнд тавантолгойн ордын метан хийн судалгааг дахин эхлүүлсэн гэж ойлгож болно. Тус орд 20-30 тэрбум шоо метр метан хийн нөөцтэй гэсэн судалгааг өмнө нь хийсэн бол, 2009 онд Норвест компани мөн ийм тоо хэлжээ. Тиймээс Эрдэнэс тавантолгой компани тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хийг судлах ажлыг 2013 онд Солонгосын Korean Gas Corporation, дотоодын өрөмдлөгийн Элгэн компаниудтай хамтран эхлүүлсэн байдаг. Korean Gas Corporation Солонгосын төрийн өмчийн хамгийн том хийн компани учраас түншээрээ сонгосон хэрэг. Хоёр орны төрийн өмчийн компаниуд урт хугацаанд хамтарч ажиллахаар болж хэд хэдэн цооног өрөмдөж, өмнө нь урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон таамаг нөөцийг баталгаажуулах ажил эхлүүлжээ. Үүний дараа 2014 оны долдугаар сарын 1-нд Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдаж хууль эрхзүйн орчин бүрдмэгц Эрдэнэс Тавантолгой компани нүүрсний давхаргын метан хийн эрлийн гэрээг Газрын тосны газартай байгуулсан юм. Эрлийн гэрээ бол уламжлалт бус газрын тосонд хамгийн эхэнд хийгддэг гэрээ.

Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар эрлийн гэрээний дараа хайгуулын болон ашиглалтын гэрээ хийгдэх ёстой юм. Тавантолгойд нэмж метан хийн хайгуулын ажил хийхээс гадна, үүнийг ашиглах үйлдвэр барих шаардлага тулгарсаар ирсэн. Энэ дагуу тус компани туршилтын жижиг оврын үйлдвэрээ БНСУ-д захиалгаар хийлгэж, 2014 онд угсарч, 2015 оноос ашиглахаар төлөвлөж байсан нь нууц биш. Туршилтын үр дүнгээс шалтгаалан их хэмжээгээр олборлож, боловсруулах үйлдвэрийн тухай ярих нь дамжиггүй. Ер нь бол үйлдвэр байгуулж хэрэглэгчдэд хүргэхэд ойролцоогоор 2-3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн судалгаа байдаг. Тавантолгойн нүүрсний давхаргын метан хий, хүрэн нүүрсийг боловсруулж хий гаргах хоёр өртгийн хувьд тэс өөр. Хүрэн нүүрснээс метан хий ялгаж авахдаа их хэмжээний халуун ус хэрэглэдэг. Харин тавантолгойн ордын тухайд нүүрсний давхаргын доор устай холилдсон хийг ялгаж, боловсруулж, ашиглахад оршиж байгаа юм. Тиймээс тавантолгойн хийн хөрөнгө оруулалт болон ашиглалтын зардал хүрэн нүүрсийг бодвол хямд өртөгтэй гэж ярих нь бий. Энэ чиглэлийн үйлдвэр баривал гаргасан зардлаа богино хугацаанд нөхөх бололцоотой гэж үзэх хүмүүс ч байдаг. Энэ мэт метан хийн төсөл хэрэгжиж байсан ч сураг алдраад олон жилийн нүүрс үзэж буй нь харамсалтай. Харин УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан болон бусад албаныхан Эрдэнэс-Монгол ХХК-ийн хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн явцтай танилцах үеэр метан хийн төслүүдийн сураг дахин гарав. Дэлхий нийтэд цар тахал дэгдэж, хөл хорионы улмаас хөрөнгө оруулагчидтай хийх бодит уулзалт, олон улсын арга хэмжээ хязгаарлагдаад байгаа ч Эрдэнэс метан компанийн хэрэгжүүлж буй Тавантолгойн бүлэг ордын нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуулын ажил урагштай явж байгааг Эрдэнэс-Монгол компанийн гүйцэтгэх захирал асан П.Ганхүү дуулгасан байдаг. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард Австралийн Жейд метан компанитай нүүрсний давхаргын метан хийн эрэл, хайгуулын хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан байна. Үүнээс хойш Тавантолгойн бүлэг ордын Бор тээгийн хэсэгт эрлийн ажлууд гүйцэтгэж, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд тайлангаа илгээжээ. Одоо нарийвчилсан хайгуул хийхээр бэлтгэж байгаа юм.

12.6. Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах боломжтой

Нефть газрын хэвлийн баялаг тул хэзээ нэг өдөр шавхагдах нь ойлгомжтой. Харин хэзээ вэ гэдэг дээр эрдэмтэд янз бүрийн таамаг дэвшүүлдэг. Зарим судлаачид дэлхийн нефтийн нөөц 50 жилийн дараа дуусна гэж тооцоолдог. Тиймээс дэлхийн ихэнх улс орон хагас зууны дараа учирч болохуйц газрын тосны гачигдлаас гарах арга замыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг юм. Үүнээс гарах хамгийн шилдэг арга нь хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах явдал гэдгийг эрдэмтэд тогтоогоод байгаа билээ. Нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах хэд хэдэн технологи байдаг байна. Пичер торпч, Бергиум, Нас, Эс Ар Си-1, 2, Эйч Коал, Эйч Ар Ай гэх мэтийн технологиуд байдаг аж. Нүүрсийг хийжүүлж конденсацлан хөнгөн нүүрс төрөгч гарган авч, дараа нь устөрөгчөөр нэрж бензин болон дизелийн түлш гарган авахыг Пичер торпч болон Бергиусийн технологи гэдэг байна. Шинжлэх ухаан технологийн их сургуулийн Уул, уурхайн инженерийн сургуулийн уурхайн технологийн тэргүүлэх профессор Цэдэндорж: Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед германчууд энэ хоёр технологийг ашиглаж бензин гарган авч ашиглаж байсан тухай хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсныг энд сануулах нь зүйтэй болов уу. Харин дайны дараагаар дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ хямдарсан тул нүүрснээс түлш гаргаж авах технологиос германчууд татгалзжээ. Харин одоо нөхцөл байдал ондоогоор эргэж, сүүлийн жилүүдэд газрын тосны үнэ тэнгэрт хадлаа. Газрын тосны нөөцгүй улсууд гаднаас тэр бүр үнэтэй шатахуун аваад байх амаргүй сорилттой тулгарч байна. Тиймээс нэгэн үе орхигдоод байсан нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах технологи руу дэлхийн улс орнууд өөрийн эрхгүй эргэн орж байна. Энд нэг жишээ дурдахад, Америк, Хятад, Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улс нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гарган авдаг гэх мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байв. Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улсын Сасол компани германчуудын анх нэвтрүүлсэн Пичер торпч технологийг ашигладаг бол, Америк болон Хятад 1960-аад онд Галф ойл компанийн боловсруулсан Эс Ар Си-1, 2, 1976 онд Вильбурн Шроедерийн нэр дээр патентлагдсан Нас технологиудыг ашигладаг байна. АНУ нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах гурван үйлдвэртэй бол, Хятад нэг үйлдвэртэй аж. Америк, Хятад, Өмнөд африкийн бүгд найрамдах улс дээр дурдсан технологиудыг үйлдвэрлэлд ашиглаж, нэг тонн нүүрснээс 750 орчим литр бензин гаргаж авдаг байна.

Манай улс ч гэсэн нүүрсийг шингэрүүлж түлш, бензин, хий, тослох материал гаргаж авах ажлыг эртнээс эхлүүлж байжээ. Тухайлбал, манай улсад нүүрсний химийн судалгаа 1960-аад оноос эхлэн Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэн, Монгол улсын их сургууль, Геологийн төв лаборатори, Түлш эрчим хүчний яамны шинжилгээ зураг төслийн институт, Нүүрсний хими технологийн үндэсний төв зэрэг газарт хийгдэж байжээ. Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн З.Төмөрбаатар: Харин нүүрсийг иж бүрэн боловсруулах, үйлдвэрлэх, ашиглах судалгааны ажил 1970-1980 онд маш эрчимтэй явагдаж байсан тухай хэлдэг. Ингэхдээ манай улсын 10 гаруй ордод нарийн шинжилгээ, судалгааны ажил хийсэн байна. Тухайлбал, Багануур, Баянтээг, Тал булаг, Өвдөг худаг, Шарын гол, Чандган тал, Тавантолгойн нүүрсний ордуудад явагджээ. Ингэхдээ эдгээр ордуудаас дээж авч, задлан шингэрүүлэх, гидрогенжүүлэх технологиор нүүрс шингэрүүлж нефть гаргаж авах судалгааны ажлыг эрчимтэй явуулжээ. Гидрогенижүүлэлт гэдэг нь нүүрсийг химийн урвалд оруулж, шингэн түлш гаргаж авахыг хэлж буй. Энэ ажлыг Польш, Герман, ОХУ-ын шинжлэх ухааны лабораторууд дээр эрдэмтэд туршилт хийж, үр дүнг нь гаргаж байжээ. Тухайн үед ОХУ-ын эрдэмтийн хийсэн туршилтаас Өвдөг худаг, Тал булагийн нүүрсний орд газруудаас авсан дээж шингэн түлш болж чадаж байжээ. Өвдөг худагийн нүүрсийг гидрогенижүүлэхэд шингэн түлшний гарц 85 хувьтай байсан байна. Тиймээс өмнө нь явуулсан энэ судалгаа шинжилгээний ажилд тулгуурлан нүүрсийг гидрогенижүүлэлтийн аргаар боловсруулж, шингэн түлш үйлдвэрлэж болно гэж Түлш, эрчим хүчний яамны мэргэжилтнүүд үздэг юм. Гэвч 1990 оноос нийгэм өөрчлөгдөж, улсын эдийн засаг хүнд байдалд орсонтой холбоотойгоор нүүрс боловсруулах ажил хэсэг хугацаанд орхигдсон билээ. Харин 2003 оноос эхлээд нүүрс боловсруулах асуудлаар нэлээд эрчимтэй ярьж хөөцөлдөж эхэлсэн байна. Улмаар 2006 онд Нүүрс хөтөлбөрийг боловсруулж, Засгийн газар дэмжин УИХ-д оруулж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, эцсийн шатны боловсруулалт хийж, нүүрсээс газрын тос гарган авах технологийг нэвтрүүлэх асуудлыг дахин эхлүүлсэн юм. 

Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн З.Төмөрбаатар: Нэгдүгээрт Монголд нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах юм бол дотооддоо үйлдвэрлэсэн нефтийн үнэ буурна. Хоёрдугаарт бид нүүрснээс ихээхэн хэмжээний шингэрүүлсэн түлш үйлдвэрлэх юм бол гадаад зах зээлийн нефтийн хэрэгцээг хангах бололцоотой юм. Гуравдугаарт нефть гаргаад ирэхээр нефтийг дагасан олон төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авах бололцоотой. Өөрөөр хэлбэл, гаднаас импортоор авч байгаа химийн бүтээгдэхүүнийг  дотооддоо үйлдвэрлэнэ. Мөн гадаад зах зээлд гаргана. Энүүгээрээ асар их өндөр ач холбогдолтой. Монгол Улсад 2008 он хавьцаа АНУ-ын том компани ирээд явсан. Түлш эрчим хүчний яам, Монгол, Зөвлөлийн хамтарсан Металл инвест компаниуд зохион байгуулаад уулзалт хийлээ. Энэ уулзалтан дээр Америкийн энэ компани өөрийнхөө хэрэгжүүлж байгаа төслүүдийг танилцуулсан. Голчлон АНУ болон бусад орнуудын нүүрсийг шингэрүүлж нефть гаргаж авах ийм төсөл байсан. Тухайлбал, Америкчууд Ордост хоногт 20 баррель нефть нүүрснээс гаргаж авах төсөл хэрэгжүүлж байгаагаа танилцуулсан. АНУ-ын энэ компани нүүрснээс нефть гаргаж авахаар 40 жил ажилласан эрдэмтэдтэй, Шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн ололтыг дэвшүүлж байгаа ийм компани байсан. Монголд хөрөнгө оруулъя. Танай улсын нүүрсийг шингэрүүлэх боломж байна хэмээн хэдэн жилийн өмнө хуучилж байсан юм. Түлш эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрынхан 2014 он гэхэд ямар ч байсан шингэрүүлэх үйлдвэрийн эхний ээлжийг ашиглалтад оруулна. Үүнд 4-5 тэрбум ам.доллар шаардлагатай болно. Дээр дурдсан Америкийн компаниас гадна олон компаниуд хөрөнгө оруулах сонирхолтой байсан тухай 2008 он хувьцаа мэдээлэл өгч байсан юм. Тэгвэл хожим Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамны Түлшний бодлого зохицуулалтын газрын мэргэжилтэн Раднаасүрэн: Нүүрсийг боловсруулан бензин шатахуун гаргаж авах асуудал одоогоор судалгааны түвшинд байна. Нэг хийгдсэн том ажил бол техник эдийн засгийн үндэслэлийг хийж дуусгаад байна хэмээн хуучилж байсан удаатай.

Анх оросуудтай хамтран нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах авах судалгааны ажил эхлүүлсэн болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл хожим нүүрсийг шингэрүүлж түлш гаргаж авах үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг манай улс 200 мянган ам.доллараар Францын Аксенс компаниар хийлгэжээ. Гэхдээ одоогоор нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргаж авах үйлдвэр барихад эрт. Хөрөнгө мөнгө дутагдалтай байгаагаас гадна, нарийвчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл гаргах хэрэгтэй гэсэн тайлбарыг салбарын яамныхан хэлдэг юм. Манай улсын нүүрсний ордуудын талд нь буюу 80 орд газарт хайгуулын ажил бүрэн хийгдсэн байдаг. Хайгуулаар 162 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй болох нь тогтоогдсон бөгөөд үүний 10 тэрбум тонн нь хүрэн нүүрс юм. Тэр ч утгаараа манай улсад нүүрсийг шингэрүүлж түлш гаргаж авахад хүрэлцэхүйц түүхий эд байгаа гэж үздэг. Дашрамд дурдахад, нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гарган авах судалгааны ажил Чандганы талын нүүрсний ордод хийгдэж байсан болохыг дээр дурдсан. Тэгвэл Хэнтий аймгийн Бүрэн, Жаргалтхаан сумдын нутагт орших Чандганы талд Вале-ийн монгол дахь салбар Дефиз майнинг компани хэдэн жилийн өмнө хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авч байжээ. Ингээд 2005 оноос хойш тусгай зөвшөөрлийн талбайд гидрогеологи, геофизикийн зураглал хийж 5000 метрийн гүнд өрөмдлөг хийж, үүний үр дүнд 3 тэрбум тонн эрчим хүчний нүүрсний нөөц илрүүлсэн байдаг юм. Энэ бол урьдчилсан хайгуулаар тогтоосон нөөц. Түүнээс их нөөцтэй байж болох талтайг Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газрынхан хэлдэг. Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бололцоотой ордыг стратегийн орд гэдэг. Тэр ч утгаараа Хэнтий аймгийн Чандганы талд илэрсэн гурван тэрбум тонн эрчим хүчний нүүрсний нөөцтэй орд стратегийн ордод багтах боломжтойг тухайн үед мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм. Энэ мэт эрчим хүчний болон шингэн түлш үйлдвэрлэхэд хүрэлцэхүйц хэмжээний томоохон нөөц бүхий ордууд манай улсад элбэг юм.

13 БҮЛЭГ. Газрын тосны үйлдвэр ба хийн хоолойн төсөл

13.1. Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлж дотоодын хэрэгцээгээ хангаж эхлэв

Манай улс дотооддоо газрын тос боловсруулдаггүй. Гэхдээ газрын тосны нөөц бий. Анх 1931 онд америкийн геологич Д.Теннер Монгол улсад газрын тосны илрэл байх магадлалтай гэсэн таамгийг дэвшүүлж байсан юм. Энэ таамаглалд үндэслэн хайгуул судалгааны ажил явуулснаар 1940 онд монгол геологич Ж.Дүгэрсүрэн, оросын хайгуулч Ю.С.Жебуловский нар Дорноговь аймгийн Зүүнбаянд газрын тосны орд илрүүлсэн байна. Улмаар 1940 оны сүүлчээр оросын хайгуулч Ю.С.Жебуловскийн баг Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгийн хотгорт газрын тосны хайгуулын анхны цооног өрөмджээ. Энэ цооногоос хоногт 1 хүртэлх тоннын ундаргатай газрын тос илрүүлсэн гэж яригддаг. Тиймээс хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх зорилгоор 1949 онд Монгол нефть нэгтгэлийг тухайн үеийн зөвлөлт холбоот улсын санхүүжилтээр байгуулжээ. Монгол нефть нэгтгэл Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордын хайгуулыг эрчимжүүлж 6,2 сая тонн газрын тосны нөөцтэй болохыг эцэслэн тогтоосон байдаг. Тус нэгтгэл энэ ордоос жилд 400 мянган баррель газрын тос олборлох хүчин чадалтай цооногийг 1950 онд ашиглалтад оруулсан юм. Улмаар 1951 онд Зүүнбаянгийн ордод жилдээ 55-60 мянган тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг барьж ашиглалтад оруулсан байна. Энэ нь монголчууд эх орондоо газрын тос олборлох бололцоог нээж өгсөн түүхэн үйл явдал байлаа. 1951-1969 оны хооронд энэ ордоос нийт 3,8 сая баррель газрын тос боловсруулж зүүн аймгуудыг шатахуунаар хангаж байсныг түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. Зүүнбаянгийн нефть парафин ихтэй, өтгөн царцанги тул тус ордоос олборлосон түүхий эдийг хойд хөршөөс импортолсон газрын тостой хольж нефть үйлдвэрлэдэг байсан аж. Өнгөрсөн хугацаанд нийт 7 сая баррель нефть үйлдвэрлэсэн болохыг эх сурвалжууд хэлдэг юм. Үүгээр монгол улсын нефтийн хэрэгцээний 20 гаруй хувийг хангаж байсныг тэд онцолдог. Энэ ордоос манай улс нэг хэсэг газрын тос олборлож, үүнийгээ боловсруулж, дотоодын хэрэгцээний тодорхой хувийг хангаж ирсэн ч, нөөц багассантай холбоотойгоор Зүүнбаянгийн үйлдвэрийг хаасан байна. Тухайлбал, Зүүнбаянгаас олборлох газрын тосны хэмжээ 1956 оноос эрс буурчээ. Энэ үеэс дотооддоо олборлосон газрын тосны өртөг импортынхоос хэд дахин өндөр гарах болсон байна. Тухайлбал, 1968 онд дотооддоо нэг тонн газрын тос олборлоход 600 төгрөгийн зардал гарч байсан бол, хойд хөршөөс нэг тонн газрын тос авахад 264 төгрөгийн зардал гарч байжээ. Тухайн үед ОХУ-ын Сибирт их хэмжээний нөөц бүхий нефтийн орд илэрч, дэлхийн зах зээлд ч газрын тосны үнэ хямд байсан учраас дотооддоо газрын тос боловсруулснаас хойд хөршөөс шатахуун импортлох нь төсөр гэж үзэж үйлдвэрийг хаах нь оновчтой гэсэн шийдэлд хүрсэн байна. Эдгээрээс шалтгаалж 1969 онд Зүүнбаянгийн ордоос нефть олборлохоо бүр мөсөн больсон юм. Тухайн үед Зүүнбаянгаас өөр газарт газрын тосны хайгуул хийсэн ч ашиглаж болох нөөц олдоогүй аж. Тиймээс 1963 оноос газрын тосны хайгуулын ажил зогсч, шатахуун үйлдвэрлэх бодлоо манай улс түр орхисон гэхэд болно. 

13.2.Газрын тосны хайгуулын ажлыг дахин сэргээж бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулав

Газрын тосны хайгуулын ажил 30 гаруй жилийн хугацаанд зогссон ч 1992 оноос эргэн сэргэсэн юм. Тодруулбал, тухайн үед манай улс газрын тосны хэтийн төлөв бүхий 22 талбай ялган, хөрөнгө оруулалт татах зорилгоор олон улсын тендер зарласан байна. 1993 онд Монгол Газрын тос товчоо АНУ-ын Нескор Энержи компанитай хамтран Зүүнбаянд хайгуул хийх зорилгоор Баян ойл хувьцаат компани байгуулжээ. Гэсэн ч, хөрөнгө оруулалтын боломж тааруу байснаас үүдэн энэ ажил зогссон байна. Тухайн үед Английн British Petroleum компани манай улсад 6 тэрбум баррель газрын тосны нөөц байж болзошгүй гэж үзсэн байна. Тиймдээ ч хайгуул хийж газрын тос олдвол хамтран эзэмшье гэсэн санал тавьсан байна. Гэвч тухайн үед энэ саналыг манай улс хүлээж аваагүй аж. Харин хожим өөр компаниудтай гэрээ байгуулж хамтран ажилласан байна. Тухайлбал, гадаадын газрын тосны компаниуд оролцсон анхны хайгуулын хэлэлцээр 1991 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нд хийгдсэн байна. Харин анхны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Петро Чайна Дачин Тамсаг компанитай Дорнод аймгийн Тосон уулын 19-р талбайд 1993 оны дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр байгуулжээ. Харин удаах бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг 1995 оны арванхоёрдугаар сарын 11-ний өдөр Петро Чайна Дачин Тамсаг компанитай Дорнод аймгийн Тамсагийн 21-р талбайд хийсэн байна. Ингэснээр Тамсагийн сав газарт хайгуул судалгааны ажил эхэлсэн түүхтэй. Тэгвэл дараагийн бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Доншен газрын тос монгол компанитай Зүүнбаянгийн сав газарт 1997 оны нэгдүгээр сарын 24-ны өдөр байгуулжээ. Тиймээс л энэ талбайг 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах талбай хэмээн нэрлэдэг аж. Тэгвэл хожим энэ тоо өссөн юм. 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны байдлаар гадаад, дотоодын 9 компани газрын тосны салбарт хамтран ажиллахаар Засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан байлаа. Тэгвэл 2010 оны наймдугаар сарын 10-ны байдлаар гадаад, дотоодын 12 компани манай улсад газрын тосны хайгуул хийхээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан судалгаа гарсан байдаг. Анх манай улс газрын тосны хайгуулын 22 талбай гаргасан бол, 2001 онд хайгуулын 2 талбай, 2007 онд 3 талбай нэмж гаргасан байна. Харин удалгүй газрын тосны хайгуулын 10-р талбайг хойд ба урд гэж хуваажээ. Мөн газрын тосны хайгуулын 13-р талбай болох Цагаан элс, 14-р талбай болох Зүүн баянгийн зарим хэсэгт 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайг ялгажээ. Ингэснээр 2013 оны зургаадугаар сарын 8-ны өдрийн байдлаар манай улс газрын тосны хайгуулын 30 талбайтай болсон байв. Эдгээрээс 21 талбайд гадаад, дотоодын 16 компани бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулснаас 1 талбайн гэрээ дуусгавар болж, 17 талбайд газрын тосны хайгуул хийгдэж байсан юм. Газрын тосны 18 талбайд хайгуулын ажил хийгдсэн гэдэг нь ийм учиртай. Тэгвэл өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд газрын тосны хэтийн төлөв бүхий хайгуулын 32 талбай ялгаснаас 25 талбайд 21 гэрээлэгч бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулан Засгийн газартай хамтран ажиллаж байна. Бүтээгдэхүүний хуваах гэрээний зарим энгийн. Гадаад, дотоодын компаниуд өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, газрын тос илэрвэл 51 хувийг нь монголын төр, үлдэх хувийг өөрсдөө эзэмшихэд оршдог юм. 

13.3.Петро чайна дачин тамсаг, Доншен газрын тос монгол компаниуд хэрхэн нефть хайж эхэлсэн бэ

Газрын тосны хайгуулын дээрх 3 талбайн нөөцийг эцэслэн тогтоогоод байгаа юм. Тухайлбал, Тосон уул, Тамсаг болон 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайн нөөцийг эцэслэн тогтоогоод байна. Ингэхдээ, Дорнод аймагт орших газрын тосны 19 талбай болох Тосон уул, 21 талбай болох Тамсагийн сав газрын нөөцийг Петро чайна дачин тамсаг компани тогтоосон байдаг. Харин Дорноговь аймагт орших хуучны Зүүнбаянгийн орд, өнөөгийн 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайн нөөцийг Доншен газрын тос монгол компани тогтоосон юм. Петро чайна дачин тамсаг компанийн тухайд: Хятадын үндэсний газрын тосны корпорацийн харьяа төрийн өмчит Дачин Ойл Фийлд Лимитед компани 2005 оны наймдугаар сард Тамсагийн сав газрын 19, 21, 22 гэрээт талбайд газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагаа явуулах бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний эрх үүргийг АНУ-ын Соко интернейшнл компаниас шилжүүлэн авсан байна. Ингэснээр хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Петро чайна дачин тамсаг компани байгуулагджээ. Ингэж л тус компани Дорнод аймгийн Халх гол, Матад сумдын нутагт орших Тосон-Уул 19, Тамсаг 21-р талбайд газрын тос хайх эхлэл тавигдаж, нөөцийг нь тогтоож, олборлолт руу шилжээд байгаа юм. Харин Доншен газрын тос монгол компанийн тухайд: Монгол улсын Засгийн газар анх Зүүнбаянгийн ордод Австралийн Рок ойл говь компанитай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулан ажиллажээ. Харин тус компани бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан дээрх тусгай талбайд Хятадын Шандун мужийн Шөнлийн газрын тосны товчооны харьяа Хятадын Доншен Жингүн Петролеум Девелопмент Групп Сток компанитай хамтран ажиллахаар болсон байна. Энэ цагаас эхлэн Хятадын Доншен компани Австралийн Рок Ойл Говийн оронд Зүүнбаянгийн ордод хайгуул судалгааны ажил хийж эхэлсэн түүхтэй юм. Тодруулбал, Хятадын Доншен Жингүн Петролеум Девелопмент Групп Сток компани нь Монгол Улсын Засгийн газрын 1997.02.19-ний өдрийн 47 тоот тогтоолоор 2003 оны 2 дугаар сарын 15-нд батлагдсан Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний эрх үүргийг Австралийн Рок ойл говь компаниас шилжүүлэн авсан юм. Ингэснээр Доншен газрын тос монгол компани байгуулагдаж, Дорноговь аймгийн нутагт орших 1997 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайд газрын тос хайх эхлэл тавигдсан юм. Өнөөдөр тус компани тус талбайгаас газрын тос олборлож, экспортолж байгаа юм.

13.4. Монгол улсад 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөц тогтоогдов

Петро чайна дачин тамсаг компанийн Дорнод аймгийн Тамсагийн сав газрын 19 талбайд явуулсан газрын тосны хайгуулын ажил 2009 оны сүүлчээр дууссан байдаг. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Гэрээлэлт, хайгуул судалгааны хэлтсийн дарга Энхбаяр: Хайгуулын ажил дуусмагц тогтоосон газрын тосны нөөцөө хүлээлгэж өгөх ёстой байдаг. Энэ дагуу Петро чайна дачин тамсаг компани Тамсагийн сав газрын газрын 19-р талбайн нөөцийг хүлээлгэж өгсөн тухай хэлж байсан юм. Тэгвэл 2010 оны хоёрдугаар сарын 27-ны өдөр хавьцаа Газрын тосны газрын дарга агсан Амарсайхан: Монгол Улсын эрдэс баялгийн зөвлөл Тамсагийн сав газарт 119 гаруй сая тонн газрын тос байгааг албан ёсоор баталж нөөцийг нь бүртгэн авсан. Энэ нөөц Тамсагийн сав газрын 19, 24 талбайгаас олдсон. Энэ удаад тамсагийн сав газрын нөөцийг баталгаажуулсан бол, 2010 оны зургадугаар сард Зүүнбаянгийн нефтийн орд газрын нөөцийг баталгаажуулна хэмээн мэдэгдэж байсан билээ. Доншен газрын тос монгол компанийн Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордод явуулсан хайгуулын ажил 2010 оны зургаадугаар сард дуусах байсан учраас ингэж хэлсэн хэрэг. Тус компани ч хайгуулаа төлөвлөсөн хугацаандаа дуусгаж нөөцийн тайлангаа холбогдох газар хүргүүлсэн аж. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, олборлолтын хэлтсийн мэргэжилтэн Дэмбэрэл-Ням: Доншен газрын тос монгол компани Зүүнбаянгийн Цагаан элсний ордод хайгуул хийж 113 сая баррель газрын тосны баталгаат нөөц урьдчилсан байдлаар тогтоож үүнийгээ Газрын тосны газарт ирүүлсэн. Энэ нөөцийг Газрын тосны газрын техникийн зөвлөл хэлэлцсэн. Одоо Монгол Улсын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл хүлээн авах дутуу байгаа. Тус зөвлөл дээрх нөөцийг 2010 оны наймдугаар сард багтаан хэлэлцэж, Монгол Улсын газрын тосны нэгдсэн санд бүртгэж авна гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Тэд мөн Тамсагийн сав газрын 21-р талбайн нөөц удахгүй тогтоогдоно гэж хэлж байсан юм. Удалгүй нөөц албан ёсоор тогтоогдож, дээрх гурван талбай нийтдээ 332 сая тонн газрын тосны баталгаат нөөцтэйгөөс, 43 сая тонн нь ашиглалтынх гэж бүртгэгдсэн байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, манай улсад 1,5 тэрбум баррель нефтийн нөөц тогтоосон гэсэн үг. Тогтоогдсон нөөцөөс гадна, нефтийн асар их нөөцтэй байж болохуйц ордууд цөөнгүй байгааг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Үүний нэг баталгаа бол Дорнод амгийн Тамсагийн сав газарт 1995-2004 онд SOCO international компани Тосон уул, Тамсаг, Буйр зэрэг гурван талбайд 31 цооног өрөмдсөнөөс 71 хувь нь тосны илрэлтэй гарсан байна. Дээрх тосны илрэлтэй талбайд 2005- 2007 онд Петро Чайна Дачин Тамсаг компани 157 цоног өрөмдсөний 92 хувь нь тосны илрэлтэй байжээ. Харин Дорноговийн сав газарт 1994-1997 онд Зүүнбаянгийн Цагаан Элсний ордод АНУ-ын хөрөнгө оруулалттай Нескор энержи, Австралийн Рок Ойл Гоби компани 7 цооног өрөмдсөний 3 нь тосны илрэлтэй гарсан байна. 2002 оноос Доншин Газрын Тос Монгол компани тус ордод өрөмдлөг хийхэд үүний дийлэнх нь тосны илрэлтэй байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дорнод аймгийн Тамсагийн сав болон Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгийн сав газарт 1994 оноос хойш нийт 235 цооног өрөмдсөнөөс 209 цооног тостой буюу тосны илрэлтэй гарсан байна. Энэ нь дэлхийн дунджаас нэлээд өндөр үзүүлэлт юм. 2000 онд дэлхийн дунджаар 16 цооног өрөмдсөний нэг нь тостой буюу тосны илрэлтэй гарч байжээ. Харин манай улсад дийлэнх нь тостой гарсан учраас ирээдүйд нефтийн ихээхэн нөөц тогтоогдоно гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байсан юм.

13.5. Зүүнбаян болон Тамсагийн сав газраас нефть экспортолж эхлэв

Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Доншен компани жилд хичнээн хэмжээний газрын тос олборлож экспортолдог вэ. Энэ асуултанд Дорноговь аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажилласан Ж.Батсуурь: Монгол Улс 1990 оноос газрын тосны хэрэг эрхлэх газар байгуулж, дэлхийн чухал стратегийн түүхий эд болох газрын тос хайх, олборлох үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр идэвхитэй ажилласан. Зүүнбаянгийн Цагаан элсний 1950-1960-аад онд ашиглаж байсан орд газар бий. Үүнд түшиглэж Хятадын Доншен компани Засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулж, зургаан жил тасралтгүй хайгуул хийсний эцэст 2008 оноос олборлолт явуулж эхэлсэн. Туршилтын журмаар бага хэмжээний олборлолт явуулж, бүтээгдэхүүнээ БНХАУ руу гаргадаг. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнийхээ дагуу манай төсөвт хайгуул, олборлолтын төлбөрөө төлдөг. Зүүнбаянгийн нефтийн сав газрыг тойроод маш олон хайгуулын талбай гэрээ хийгээд байна. Монгол, Хятад, Щвейцарын компаниуд гэрээ хийж хайгуулын ажлаа эхлүүлээд байна гэсэн хариултыг 2009 онд өгч байсан юм. Үүнээс гадна, Петро чайна дачин тамсаг компани Дорнод аймгийн Тамсагийн сав газрын 19, 20, 21, 22 талбайгаас газрын тос олборлож экспортолдог юм. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, олборлолтын хэлтсийн мэргэжилтэн Болормаа: 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны байдлаар манай улсад хоёр компани газрын тосны олборлолт экспортын үйл ажиллагаа явуулж байна. Петро чайна дачин тамсаг компани Дорнод аймгийн Тосон уулын орд буюу 19-р талбайгаагаас, Доншин газрын тос монгол компани Зүүнбаянгийн сав газраас нефть олборлож байгаа. Одоогийн Петрочайна дачин тамсаг компани 2009 онд 789 мянган баррель газрын тос олборлож, 781 мянган баррелийг нь экспортолсон үзүүлэлттэй байна. Доншен компани 303 мянган тонн газрын тос олборлож 305 мянган баррелийг экспортолсон байгаа. Яагаад гэхээр 2008 онд Доншин компани газрын тос олборлосон боловч, экспортод гаргаагүй. Тэгээд 2008 оны үлдэгдлээс 2009 онд экспортолсон юм. 2008 онд Мэргэжлийн хянлтын газраас Доншин компанид шалгалт явуулж, зарим байгууламжийн үйл ажиллагаанд доголдол гараад олборлосон тосоо хадгалж байсан. Тэгээд 2008 оны үлдэгдлээсээ 2009 онд нөхөж экспортолсон гэсэн үг. 2009 онд батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу Петро чайна 1 сая 350 мянган баррель газрын тос олборлох төлөвтэй байгаа. Доншен компани 486 мянган баррель газрын тос экспортлох төлөвтэй байгаа гэсэн тайлбарыг 2009 онд өгч байсан юм. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд нэг баррель газрын тос 77 орчим ам.долларын дундаж ханштай байлаа. Үүгээр тооцвол, Петро чайна дачин тамсаг компани 2009 онд 60 сая ам.доллартай тэнцэхүйц, Доншин газрын тос монгол компани 24 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний газрын тосыг монголоос олборлож экспортолсон байгаа юм. Нэг ёсондоо, тэд нийт 84 сая ам.долларын өртөг бүхий газрын тосыг Тосон уул, Зүүн баянгийн сав газруудаас олборлож урд хөрш рүү экспортолжээ. Үүнийг тэр үеийн ханшаар төгрөгт шилжүүлбэл 123 тэрбум төгрөг болж байлаа. Ийм үнэ цэнэтэй баялаг олборлож экспортолсны төлбөрт хэдэн төгрөг төлдөг нь мэдээж хэн хүний анхаарал татдаг сэдвийн нэг мөн. Газрын тосны газрын дарга агсан Амарсайхан: 2009 оны олборлож экспортолсон газрын тосны төлбөрт 39 тэрбум төгрөг төлөх ёстойг тэр үед хэлж байсан юм. 2009 онд дэлхийн зах зээлд газрын тосны үнэ хямд байсан тул, тэдний экспортолсон бүтээгдэхүүний үнэ буурч, ашиг нь багассан аж. Тиймээс монгол улсын төсөвт төлөх мөнгө нь дагаад буурсан аж. Манай улс газрын тосны хайгуул хийхэд нэг ч төгрөг зардаггүй. Харин гадаад, дотоодын компаниуд манайхаас олборлож экспортолсон нефтийн ашгийнхаа 51 хувийг улсын төсөвт төвлөрүүлдэг нь энэ аж. Тэгвэл Газрын тосны газрын ашиглалт, олборлолтын газрын дарга асан Жамсран: 2012 он хүртэл Петро чайна дачин тамсаг болон Доншин газрын тос монгол компаниуд тогтоосон нөөцөөсөө өнгөрсөн хугацаанд 1,9 сая тонн газрын тос олборлож экспортолсон болохыг хэлдэг. Ингэснээр цаана нь газрын тосны 41,3 сая тонн ашиглалтын буюу олборлох нөөц үлдсэн юм. Тэгвэл үүнээс 2013 оны эхний дөрвөн сард 184 мянган тонн буюу 1,4 сая баррелийг экспортолсон байгаа юм. Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга асан Бадамцэцэг: Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 300 мянган баррелиар өссөн үзүүлэлт болохыг хэлдэг. Дээрх хоёр компани 2013 он дуустал нэмж 476 мянган тонн буюу 3,6 сая баррель газрын тос экспортлохоор төлөвлөгөөндөө тусгаж ажилласан байдаг юм. Манай улс газрын тосны үйлдвэртэй болох хүртэл Петро Чайна Дачин Тамсаг болон Доншин газрын тос монгол компаниуд олборлосон бүтээгдэхүүнээ экспортлохоор Засгийн газартай тохиролцжээ. Энэ дагуу дээрх хоёр компани 2013 онд 660 мянган тонн буюу 5 сая баррель газрын тос экспортлохоор төлөвлөж байлаа. Ингхдээ бүтээгдэхүүнээ Cингапурын болон Лондонгийн түүхий эдийн биржийн ханшаар худалдаалахаар төлөвлөж байсан юм. Тухайлбал, Дорнод аймагт орших газрын тосны 19 талбай болох Тосон уул, 21 талбай болох Тамсагийн сав газраас олборлосон бүтээгдэхүүнийг Сингапурын бирж дээр борлуулдаг Дачин-33 төрлийн үнээр худалдаалахаар төлөвлөж байсан юм. Харин Дорноговь аймагт орших 97 оны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээт талбайгаас олборлосон газрын тосыг Лондонгийн биржэд борлуулдаг брент төрлийн нефтийн үнээр худалдахаар төлөвлөж байлаа.

13.6. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун импортлов

Ийнхүү зах зээлийн үнээр бүтээгдэхүүнээ урд хөршид нийлүүлж ирсэн. Үүнийг Хятадын Чайна ойл буюу CNPC компанийн харьяа Хөх хотын газрын тосны боловсруулах үйлдвэрт боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүнийг Монгол-93 нэрээр буцаан импортолж эхэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, газрын тосоо урд хөрш рүү экспортолж, тэнд нь боловсруулж, эргүүлэн импортлох гэрээг шинэчлэлийн Засгийн газар Хятадын Чайна ойл компанитай байгуулж байсан юм. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрт үйлдвэрлэсэн Монгол-93 шатахууныг Шунхлай, Ник, Магнай трейд компаниуд 2013 оны дөрөвдүгээр сард дотоодын зах зээлд оруулж ирсэн юм. Үүнийгээ 2013 оны зургаадугаар сараас Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар дахь шатахуун түгээх станцуудаараа дамжуулан худалдаалж эхэлсэн байдаг. Ингэхдээ Улаанбаатар дахь 26 шатахуун түгээх газраар худалдаалж эхэлсэн бол, хожим нийслэл болон хөдөө орон нутгийн 46 цэгээр худалдаалж хүрээг нь тэлж байлаа. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрт боловсруулсан Монгол-93 шатахуун евро-3 стандарттай. Оросоос импортолж буй шатахуунтай харьцуулахад Монгол-93 бензин чанарын хувьд илүү гэсэн үг юм. Тэгээд ч хойд хөршөөс авдаг шатахуунтай харьцуулахад тонн тутмынх нь үнэ 100-170 ам.доллараар хямд ирж байсныг холбогдох албаныхан тухайн үед хэлж байсан юм. Экспортолсон газрын тосны үнэ дээр боловсруулалтын зардал, тээврийн зардлыг нэмснээр импортын Монгол-93 шатахууны үнийг хоёр тал тогтоож ирсэн. Ингэж тогтооход Хятадын Чайна ойлоос авч буй импортын шатахуун Оросын Роснефтиэс импортолж буй шатахуунаас хамаагүй хямд болох нь батлагдсан байдаг. Хэдийгээр тийм ч, тэр үед нэг литр Монгол-93 бензин дотоодын зах зээлд 1670 төгрөгөөр худалдаалагдаж байсан юм. Роснефтийн үнээс харьцангуй хямд мөртлөө, Роснефтиэс авсан шатахуунтай ижил үнээр зарагдаж байсан нь хачирхал татам. Эндээс дотоодын зах зээлд Монгол-93 бензины үнэ яагаад буурахгүй байна вэ гэсэн асуулт гарах нь мэдээж. Үүнийг албаныхан урд хөршөөс авч байгаа газрын тосны нийлүүлэлт бага байгаа учраас шатахууны үнэ буурах бололцоо бүрдэхгүй байна хэмээн одоогоос хэдэн жилийн өмнө тайлбарлаж байсан юм. Тиймээс жижиглэнгийн шатахууны импортын татварыг хөнгөлж, дотоодын зах зээлд Монгол-93 шатахууны үнийг 50 төгрөгөөр бууруулж 1620 төгрөг болгож байсныг энэ дашрамд дурдахад илүүдэхгүй биз. Тэр үеийн Газрын тосны газрын дарга асан Өлзийбүрэн: Уг нь сард 10 мянган тонн шатахуун хятадаас авахаар гэрээ байгуулсан. Гэвч 2013 оны дөрөвдүгээр сард 2100 тонн, тавдугаар сард 4100 тонныг оруулж ирсэн. Харин 2013 оны зургаадугаар сард 6000 тонн Монгол-93 шатахуун импортолсноор А-92 бензиний дотоодын хэрэглээний 25 хувийг хангах бололцоо бүрдэнэ гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Манай улс сард гаднаас 70 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолдог гэх судалгаа бий. Үүгээр тооцвол, өнгөрсөн хугацаанд импортолсон Монгол-93 шатахуун нийт дүнгээрээ дотоодын сарын хэрэглээний 10 гаруй хувийг хангаж байсан юм. Замын-Үүдийн шилжүүлэн ачих өргөтгөлийн ажил дуусвал 2013 оны есдүгээр сараас Хятадын Чайна ойл компаниас авах шатахууны импортыг хоёр дахин нэмэгдүүлж, 20 мянган тоннд хүргэх боломжтой гэж холбогдох албаныхан хуучилж байсан удаатай. Монгол улсаас олборлосон газрын тосыг ийнхүү урд хөршид боловсруулж, эргүүлэн эх нутагт нь авч ирж худалдаалсан нь энэ. Гэхдээ манай улс урд хөрш рүү экспортолж буй бүтээгдэхүүнийхээ багахан хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгон авч байсныг энд дурдах зүйн хэрэг. Хөх хотын боловсруулах үйлдвэр 80 хувийн гарцтай тунгалаг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Үүгээр тооцвол, 2013 онд экспортлохоор төлөвлөсөн 660 мянган тонн газрын тос 528 мянган тонн шатахуун болох тооцоолол гарч байлаа. Хэрэв сард 20 мянган тонн шатахуун хятадаас авна гэж тооцвол, жилд ердөө 240 мянган тонн шатахуун авах тооцоо гарч байсан юм. Тэр ч утгаараа хятадаас импортлох шатахуун, экспортолж байгаа газрын тосны бүтээгдэхүүний хаана ч хүрэхгүй байсан тал бий. Манай улс газрын тосны хайгуулыг 1992 оноос дахин эхлүүлж өнгөрсөн хугацаанд 20 гаруй жил ашиглах нөөц тогтоосон байдаг. Гэвч үүнийгээ түүхийгээр нь урд хөршид нийлүүлж, эргүүлээд өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн импортлон авч байсан нь Монгол-93 юм. Үйлдвэргүй байгаа нэрийдлээр урд хөрш рүү газрын тосны нөөцөө экспортлоод дуусвал яах вэ. Харин үйлдвэртэй болсныхоо дараа гадаад зах зээлээс өндөр үнээр газрын тос импортлоход хүрвэл яах вэ гэдэг асуулт тухайн үед гарч байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

13.7. Импортлогчдын алдагдлыг улсын төсвөөс төлж байжээ

ОХУ газрын тосны экспортын татвараа нэгэн үе тонн тутамд 9-23 хувиар нэмэгдүүлсэн юм. Үүнтэй холбоотойгоор дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ литр тутамдаа 133-137 төгрөгөөр өсөх нөхцөл бүрдсэн байдаг. Энэ даруй Засгийн газар шатахууны үнийг дотоодын зах зээлд өсгөхгүй барих зорилгоор нефть импортлогч 10 гаруй компанитай гэрээ байгуулж хамтран ажилласан юм. Роснефть компаниас нефть импортлогчид өндөр үнээр шатахуун авсан ч, дотоодын зах зээлд бензины үнийг өсгөхгүй байх хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан билээ. Харин шатахуун импортлогчдын алдагдлыг тухайн үед Засгийн газраас гарган өгч байв. Энд нэг жишээ дурдахад, нефть импортлогчдод 2007 оны арванхоёрдугаар сараас 2008 оны хоёрдугаар сар хүртэл нийт 12,3 тэрбум төгрөгийн алдагдлыг Засгийн газраас гаргаж өгсөн тоо баримт бий. Харин 2008 оны хоёрдугаар сарын 15-наас гуравдугаар сарын 15-ныг хүртэл нефть импортлогчдод алдагдлыг нь олгох боломжгүй гэж Засгийн газар үзсэн юм. Мөн 2008 оны 4 болон 5 дугаар саруудын жижиглэн худалдаалах үнийн зөрүүний алдагдалд 7.9 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс нөхөн олгох ёстой байсан аж. Үүний ердөө 3,5 тэрбум төгрөгийг Сангийн яамнаас гаргаж өгсөн тул шатахуун импортлогчид бензины үнээ өсгөсөн гэдэг. Тухайлбал, 2008 оны гуравдугаар сард шатахууныхаа үнийг 165-200 төгрөгөөр, наймдугаар сарын 8-нд 150-200 төгрөгөөр, наймдугаар сарын 20-нд 250-290 төгрөгөөр тус тус өсгөжээ. Энэ шалтгаанаа 2008 оны есдүгээр сарын 30-ны өдөр тэр үеийн Нефть, хийн ассоциацын тэргүүн Энхчимэг: Нефть импортлогч компаниуд 2008 оны 3-7 сар хүртэл үнээ тогтвортой барьсан. Энэ нь ямар учиртай юм гэхээр тэр хугацаанд гадаадаас ирж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ 40 хувиар нэмэгдэж орж ирсэн. Энэ хооронд Засгийн газар өөрийнхөө зүгээс импортын татварыг тэглээд, онцгой татвараа тэглээд, импортын НӨАТ-ийг тэглэсэн байгаа. Тэгээд алдагдлын зөрүү болох 7,9 тэрбум төгрөгийг олгохоор амласан. Мөн борлуулалтын НӨАТ-ийг тэглэнэ гэж амалсан. Ийм учраас дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ 40 хувиар дагаж өсөөгүй. Яг хэвэндээ бариад ирчихсэн байгаа. Татваруудыг тэглэсэн нь бага хэмжээнд нөлөөлсөн. Ийм учраас бид нар алдагдал нь бас харьцангуй гайгуй гарсан. Гэхдээ 7,9 тэрбум төгрөгийн алдагдлыг бүтэн олгоогүй. Үүнээс 3,5 тэрбум төгрөг нь олгогдоод, 4,4 тэрбум төгрөг нь олгогдоогүй юм. НӨАТ-ын тухайд зургадугаар сард 5 хувь, 7 болон 8-р саруудад тэглэнэ гэсэн боловч яг үнэн хэрэг дээрээ энэ нь хэрэгжээгүй. Тэгээд наймдугаар сард НӨАТ-ийг 10 хувь хэвээр нь авна. Мөн өнгөрсөн 6, 7, 8 сардуудад борлуулсан бензины шатахууны НӨАТ-ийг нөхөн төлүүлж авна гэсэн шийдвэр гарсан байгаа. Тиймээс нефть импортлогч компаниуд НӨАТ-ийг нэгдүгээрт нөхөн төлөх асуудал гарсан. Хоёрдгаарт өмнөх хугацаанд гарсан алдагдлаа нөхөх шаардлага гарсан. Эдгээрийг тооцоход нэг литр шатахууны үнэ 310-350 төгрөгөөр нэмэх тийм тооцоо гарсан. Манай компани тооцож шатлалтайгаар үнээ өсгөсөн. Үнэ өссөн шалтгааныг Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрынхан шалгаж үзээд дүгнэлтээ гаргасан. Шалгаж үзээд бодитой үнийн өсөлт байна, үнийн хөөрөгдөл биш байна гэдгийг тогтоосон. Хоёрдугаарт юу гэсэн гэхээр нефть импортлогч компаниуд нэг өдөр үгсэн хуйвалдаж, үнээ нэмсэн гэж үзсэн. Нэг өдөр ижил хэмжээгээр бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмсэн дээр нь буруутгасан. Бид нэг өдөр ижил хэмжээгээр үнээ нэмсэн гэдэгтэй санал нийлэхгүй байна. Засгийн газар анхнаасаа татварыг тэд болголоо, та нар үнээ тэд төгрөгт барьж бай. Татварыг тэглэлээ, та нар үнээ барьж бай. Алдагдлыг тэд болголоо үнээ тэдээр нэмж болно гэх жишээтэй. Хамгийн сүүлийн үнийн хороон дээр та нарын алдагдлыг өгөх боломжгүй боллоо. Мөн өмнөх НӨАТ-ийг нөхөн төлүүлж авна. Үнийг чөлөөллөө гэсэн болохоор дотоодын зах зээлд шатахууны үнийг өсгөсөн хэмээн ярилцлага өгч байсан юм. Тухайн үед импортлогчид үнээ нэмсэн шалтгааныг шалгалтын бүрэлдэхүүн хянаад, газрын тосны бүтээгдэхүүн импортлогч зарим аж, ахуйн нэгжүүд Нефть хийн ассоциацийн нэрийн дор бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэг цаг хугацаанд, нэг ижил хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн нь өөр хоорондоо шударгаар өрсөлдөхөөс зайлсхийж үнийг харилцан тохиролцсон болохыг нотолж байна гэж үзсэн байдаг. Тиймээс тэр үед 5 аж, ахуйн нэгжид 250 мянган төгрөгийн торгуулийн арга хэмжээ ногдуулах шийдвэр тухайн үед гаргаж байсан юм. Харин бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэгдүүлсэн нь бодитой бөгөөд хэт ашиг олох зорилгоор үнэ хөөрөгдсөн гэж үзэх үндэслэлгүй болохыг тогтоосон байдаг аж. Харин татварын тухайд 2008 оны долоодугаар сарын 9-ний өдрийн Засгийн газрын 282 тоот тогтоолын 4-р зүйлд: 2008 оны зургадугаар сарын 11-нээс долдугаар сарын 15-ныг хүртэл түлш импортлогчдыг импортлосон ба худалдан борлуулсан автобензин, дизелийн түлшийг онцгой албан татвараас чөлөөлж, нэмэгдсэн өртгийн албан татварыг 5 хувь болгох. Долдугаар сарын 15-наас онцгой албан татвар, гаалийн татвар, гаалийн НӨАТ-ыг тэглэнэ гэж заажээ. Засгийн газрын энэ тогтоолд шатахуун импортлогчдыг борлуултын НӨАТ-аас чөлөөлсөн эсэх нь тодорхойгүй байдаг юм. Харин шатахуун импортлогчид үүнийг борлуулалтын нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлсөн гэж ойлгосон аж. Тиймээс Газрын тосны бүтээгдэхүүнээ борлуулалтын НӨАТ-гүйгээр худалдсан гэх тайлбарыг импортлогчдын зүгээс өгч байсан юм. Харин Сангийн яам зөвхөн импортын нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлсөн гэдэг. Ойлголтын зөрүүгээс болж Сангийн яам, нефть импортлогчдын дунд багагүй маргаан үүсч, эцэстээ импортлогчид борлуулалтын НӨАТ-ыг нөхөн төлөхөөр болсон сургамж бий. 

13.8.Солонгосын Эс Кей зэрэг бусад эх үүсвэрээс шатахуун импортолж эхлэв

ОХУ сар тутам газрын тосны бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг экспортын татвараа шинэчилдэг. Ингэхдээ дэлхийн зах зээлд оросын гол нэрийн экспортын бүтээгдэхүүн болох уралс төрлийн нефтийн үнэ өсвөл экспортын татвараа өсгөдөг. Харин уралс төрлийн нефтийн үнэ тухайн сард буурвал экспортын татвараа бууруулдаг юм. Уралс төрлийн нефтийн үнэ өсвөл шатахуун экспортлогчид нь ашигтай ажиллана гэж үзэж, тэдний ашгаас улсын төсөвтөө тодорхой орлого төвлөрүүлэх үүднээс газрын тосны хилийн татвараа өсгөдөг хэрэг. Харин уралс төрлийн нефтийн үнэ буурвал нефть экспортлогчид нь алдагдалтай ажиллана гэж үзэн хилийн татвараа бууруулах замаар үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж ирсэн юм. Манай улсын шатахууны хэрэглээ жил ирэх тусам өсч буй. Тухайлбал, 1998 онд 412 мянган тонн, 2006 онд 607 мянган тонн газрын тос гадаад зах зээлээс импортлон авчээ. Харин 2008 оны есдүгээр сарын 30-ны байдлаар манай улс 639 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хилийн чанадаас импортлон авчээ. Харин 2010 оны дөрөвдүгээр сарын 9-ний байдлаар манай улс жилд 800 мянган тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг гэх судалгаа гарч байлаа. Тэгвэл 2012 оны арваннэгдүгээр сарын 10-ны байдлаар энэ тоо өсч, манай улс жилд 1,2 сая тонн газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэж байсан юм. Тухайн үед үүний 8 орчим хувийг Хятад, Казакстанаас импортолж байсан бол, үлдэх хувийг ОХУ-ын Роснефть компаниас авч байжээ. Хятад, Казакстанаас түлш импортлон авах гэрээтэй ч, тээвэрлэлтийн зардал газарзүйн байрлалаасаа шалтгаалаад өндөр гардаг байжээ. Харин хойд хилийн цаана орших Роснефтийн Ангарскийн үйлдвэрээс импортлогчид түүхий эдээ гол төлөв ипортолж ирсэн. Энэ нь тээвэрлэлтийн зардал арай татуу байдагтай холбоотой юм. Тэр үеийн Газрын тосны газрын орлогч дарга Амраа: Нэгэн үе ОХУ-ын Аччинскийн завод засварт орж тус үйлдвэрийн нийлүүлэх ёстой шатахууныг Ангарскийн газрын тосны үйлдвэр нийлүүлэх ёстой болсон. Гэсэн ч, Ангарскийн газрын тосны үйлдвр ачааллаа дийлээгүйн улмаас манайд нийлүүлэх ёстой бензины экспортыг хэсэг хугацаанд багасгасан тухай ярьж байсан удаатай. Ийм онцгой нөхцөл үүсээгүй бол дийлэнх тохиолдолд Ангарскийн газрын тосны үйлдвэрээс бүтээгдэхүүн импортолж ирсэн байгаа юм. Ингэхдээ импортын шатахууны дийлэнх нь Наушикийн боомтоор орж ирдэг байгаа юм. Энэ талаар тэр үеийн Петровис компанийн дэд захирал Сүхбаатар: Нийт шатахууны 70-80 хувь нь Наушикаар орж ирж тараагддаг. Үлдсэн хэсгийг Дорнодын хилээр оруулж ирж, Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн зарим сумдыг шатахуунаар хангадаг. Баруун талаар гэвэл Улаан гомоор зохих хэмжээний нефть оруулж ирж баруун аймгуудад тараагддаг. Дийлэнх нь төвөөр орж ирн. Төвөөр орж ирсэн бүтээгдэхүүнээ 800-900 километрийн цаанаас тээвэрлэж, Баянхонгор аймгийн хамгийн урд талын алслагдсан суманд хүргэдэг. Үүн дээр тээврийн зардал гарна. Энэ зардал нэмэгдэж байж алслагдсан аймгуудад зарагддаг. Тиймээс Улаанбаатарт үнэ харьцангуй хямд. Хол тээвэрлэж байгаа аймгуудад шатахуун арай үнэтэй очдог тухай хуучил байсан юм. Роснефть компани хэдэн жилийн өмнө бусад орны нефтийн үйлдвэрүүдээс арай хямд үнээр манай улсад бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг байсан аж. Тиймээс үндэсний 100 гаруй шатахуун импортлогч компани дотоодын түлшний хэрэгцээний 92 хувийг Роснефть хэмээх ганцхан эх үүсвэрээс инхүү хангаж иржээ. Нэгэнт хэрэгцээт шатахууныхаа дийлэнхийг энэ компаниас авч байсан учир ОХУ-ын газрын тосны экспортын татвар өсмөгц, Роснефть компани манайд нийлүүлдэг бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөдөг байсан нь нууц биш. Харин төд удалгүй дотоодын зах зээлд шатахууны үнэ нэмэгдэхэд хүрдэг байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Москвад найтаахад Монголд ханиадаг байсан цаг үе. Роснефть компани сар бүрийн 25-ны өдөр манай улсад ирэх сард нийлүүлэх шатахууны үнийн саналаа ирүүлдэг уламжлалтай байлаа. Тиймээс сар бүрийн сүүлээр бодлого боловсруулагчид бензины үнэ өсөх болов уу, эсвэл буурах болов уу гэж санаа зовнингуй хүлээзнэх нь олонтаа тохиолддог байсан цаг. Тиймээс 2013 оны эхээр Роснефть компани үнээ бууруулж, зах зээлийн ханшаар манайд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх саналыг Шинэчлэлийн засгийн газар оросын талд тавьсан юм. Энэ хэлэлцээр амжилттай болсон нь зах зээлд шатахууны үнэ буурах бололцоог 2013 оны зургаадугаар сард бага ч болтугай бий болгосон юм. Үүнээс гадна, шатахууны импорт Роснефть гэсэн ганцхан эх үүсвэртэй байсныг болиулж, олон эх үүсвэртэй болгосон нь бензины үнэ тухайн үед буурахад нөлөөлсөн гэж үздэг юм. Манай улс 2012 оноос Оросын ТНК, Газпром, Солонгосын Эс Кей, Хуандей ойл зэрэг компаниудаас шатахуун импортолж эхэлсэн байдаг. Ингэснээр шатахууны хэрэглээний 45 хувийг бусад эх үүсвэрээс авдаг болсон гэж ойлгож болох юм. Харин 2013 оноос Хятадын CNPC компанийн Хөх хотын боловсруулах үйлдвэрээс Монгол-93 шатахуун авахын зэрэгцээ, Щвейцараас сард 20 мянган тонн шатахуун импортлох гэрээг үзэглэсэн байдаг. Шатахууны импортын эх үүсвэрийг ийнхүү нэмэгдүүлснээр зах зээлд өрсөлдөөн бий болж, үнэ буурах нөхцөл тухайн үед бүрдэж байсан удаатай. Нөгөө талаас жижиглэнгийн шатахууны үнийг тогтвортой байлгахад зориулж төвбанк арилжааны банкуудаар дамжуулан хөнгөлттэй зээл импортлогчдод олгосон нь газрын тосны бүтээгдэхүүний 60 хоногийн нөөцтэй болоход нэмэр болсон гэдэг. Шатахууны импорт олон эх үүсвэртэй болж, уг төрлийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэж байх тэр үед тээврийн хэрэгслийг дугаараар хязгаарлаж хотын хөдөлгөөнд оролцуулдаг болсон нь газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээ дотоодын зах зээлд буурч, жижиглэнгийн үнэ буурах бас нэг шалтгаан болсон гэж үздэг юм. 2013 оны зургаадугаар сарын 8-нд манай улсын шатахууны импорт өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 34 мянган тонноор буурсан үзүүлэлт гарсан нь үүний нэг тод жишээ юм. 

13.9. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэв

Нефть импортлогчид банкнаас өндөр хүүтэй зээл авч, түүгээрээ шатахуун импортолдог нь жижиглэнгийн шатахууны үнэ дотоодын зах зээлд өсөхөд нөлөөлдөг. Нөгөө талаас дотоодын зах зээл дэх долларын ханшийн өсөлт импортын шатахууны үнэ нэмэгдэхэд нөлөөлдөг гэх судалгаа бий. Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын Хэлтсийн захирал асан Болд: Шатахууны үнэ өсөхөөр өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадаж, инфляци хөөрөгдөж, төгрөгийн ханш унах сул талтайг хэлдэг. Тиймээс зээлийн хүү болон валютын ханшийн эрсдэлийг бууруулах замаар шатахууны жижиглэнгийн үнийг тогтворжуулах санааг одоогоос хэдэн жилийн өмнө төвбанк болон засгийн газар бодож олсон байдаг юм. Үүнийгээ шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөр хэмээн нэрийдэж Уул уурхайн яам, Монголбанкны удирдлагууд 2012 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр гэрээнд гарын үсэг зурсан юм. Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах уг хөтөлбөрийн хүрээнд Газрын тосны газар шатахуун импортлогчидтой уулзаж, тодорхой тохиролцоонд хүрсэн байдаг. Төвбанкнаас 167 тэрбум төгрөг гаргаж нефть импортлогчдод 1 жилийн 3,8 хүүтэй зээлнэ. Ингэхдээ төвбанктай гэрээ байгуулсан арилжааны банкуудаар дамжуулан хөнгөлөлттэй зээл олгоно. Харин газрын тосны газартай гэрээ байгуулсан шатахуун импортлогчид энэ зээлд хамрагдах болзолтой байлаа. Үүний хариуд шатахуун импортлогчид үнээ огцом өсгөхгүй байх үүрэг хүлээсэн юм. Тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Батхүү: Газрын тосны газартай 12 нефть импортлогч компани бага хүүтэй зээл авахаар тохиролцсон тухай хэлж байв. Тэгвэл шатахуун импортлогчдод зориулсан урьд хожид байгаагүй, бага хүүтэй зээлд Жаст ойл, Монпетекс, Сод монгол, Магнай трейд, Шунхлай, Мон суль, Рысжан, Он бирж, Синчи ойл, Ундарга увс, Хөрс авто сервис зэрэг 11 компани тухайн үед хамрагдсан байдаг. Ингэхдээ импортын хэмжээнээсээ хамаараад нэг компани ойролцоогоор 700 мянгаас 37 сая ам.долларын зээл авчээ. 2013 оны гуравдугаар сарын 16-ны байдлаар тэд нийт төсөвлөсөн мөнгөний 57 хувийг буюу 93,7 тэрбум төгрөгийн зээл авада байлаа. Үүнийг мэдээж тохирсон ёсоор жилийн 3,8 хувийн хүүтэй авчээ. Үүнээс гадна, төвбанк дээрх компаниудтай форвард хэлцэл хийж, долларын ханшийг эрсдэлд орохоос мөн хамгаалж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, дээрх компаниуд 2-6 сарын дараа 94 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх америк долларыг 1393-1403 төгрөгөөр худалдан авахаар төвбанктай тухайн үед гэрээ байгуулсан байгаа юм. Ийнхүү шатахууны жижиглэнгийн үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд дотоодын зах зээлд бензины үнэ өсөхөд нөлөөлдөг гурван хүчин зүйлийн хоёрыг нь шийдвэрлэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хөнгөлөлттэй зээл олгож, импортын шатахууны өртөгийг бууруулах бололцоо олгосон юм. Мөн форвард хэлцэл хийж нефтийн төлбөр тооцоог гүйцэтгэхтэй холбоотой ханшийн эрсдэлийг бууруулсан билээ. Мэдээж үүний хариуд импортлогчид хямд үнээр шатахуунаа хэрэглэгчдэд худалдах ёстой байлаа. Тэд үнээ бууруулдаггүй юмаа гэхэд үнээ өсгөхгүй байх ёстой байлаа. Тэр үеийн Газрын тосны газрын Өлзийбүрэн: Нефть импортлогчдыг хөрөнгө мөнгөөр дэмжиж байгаа учир шатахууны үнэ гадуур яриад байгаа шиг 200-230 төгрөгөөр огцом өсөхгүй байх бололцоо бүрдлээ хэмээн хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байсан юм. Гэтэл зарим импортлогчид гэрээний үүргээ биелүүлээгүй юм. Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн үед олгогдоод байсан 94 орчим тэрбум төгрөгийн зээлийн 21 тэрбумыг нь Шунхлай компани дангаараа авсан байдаг. Мөн үүнтэй тэнцэх хэмжээний долларыг 2013 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдөр 1403 төгрөгөөр төвбанктай байгуулсан форвард хэлцлийн дагуу худалдан авчээ. Ийнхүү дэд хөтөлбөрийн хүрээнд тус компани хөнгөлөлттэй зээл авч, долларын ханшийн эрсдэлээс өөрсдийгөө хамгаалж чадсан. Тэд үнээ өсгөхгүй байх нөхцөлөөр санхүүгийн ийм үйлчилгээ авсан гэж ойлгож болно. Гэвч зээл авсныхаа дараа үүргээ умартаж, Шунхлай компани бүх төрлийн шатахууны үнээ 50 төгрөгөөр нэмэгдүүлэх нь тэр. Тэр үеийн Шунхлай компанийн гүйцэтгэх захирал Батхишиг: Бага хүүтэй зээл авсан ч өндөр үнээр их хэмжээний шатахуун нөөцөлсөн байсан. Өндөр үнэтэй шатахуунаа хямд зарах боломжгүй гэж тайлбарлаж байсан юм. Ийнхүү компаниудад бага хүүтэй зээл олгосон ч, зах зээлд шатахууны үнэ өссөн нь таагүй. Өнөөгийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Лхавгасүрэн: Хөтөлбөрийг Засгийн газар Монголбанктай хамтран хэрэгжүүлсэн. Тиймээс төвбанкнаас гадна, яамдууд хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд мөн хяналт тавих ёстой. Тэр тусмаа импортлогчидтой гэрээ байгуулж, зээл олгуулсан Газрын тосны газрынхан хөнгөлттэй зээлийн үр дүнг хэлэлцэж, хяналт тавих ёстойг тухайн үед хэлж байлаа. Харин тэр үеийн Газрын тосны газрын Өлзийбүрэн: Хөтөлбөр үр дүнгээ өгч, манай улсын шатахууны нөөц нэмэгдсэн гэхээс өөр мэдээлэл өгөөгүй. Зээлийн санхүүжилтийг гаргасан төвбанк, зээл олгуулахаар гэрээ байгуулсан Газрын тосны газрынхан ийм л хариулт өгч суусан билээ. Харин тэр үеийн Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын дэд дарга Ариунболд: Шунхлай компани шатахууны үнээ өсгөхгүй байх гэрээний үүргээ зөрчсөн гэж мэдэгдэж байсан юм. Уул уурхай яамнаас нефть импортлогчид ашигтай ажиллаж байгаа гэх судалгааг Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар руу тухайн үед явуулсан байдаг. Хэдийгээр ашигтай ажилласан ч, ашиг нь урьдынхаас бага байгааг судалгаанд дурджээ. Өөрөөр хэлбэл, Шунхлай компани алдагдалтай ажилласнаас болж шатахууныхаа үнийг төрөл бүр дээр нь 50 төгрөгөөр нэмсэн гэж хэлэхэд бэрх болж таарсан юм. Тиймээс Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрынхан Шунхлай компанид олгосон зээлийг зогсоох арга хэмжээ авахыг тэр үеийн төвбанкны ерөнхийлөгч Золжаргалд уламжилсан байдаг юм. Цаашлаад өнгөрсөн хугацаанд тус компанид жилийн 3,8 хувийн хүүтэй олгосон 21 тэрбум төгрөгийн зээлийг эргүүлж авах. Эсвэл хөнгөлөлттэй зээлийг жилийн 15 хувийн хүүтэй арилжааны зээлд шилжүүлэх гэсэн шаардлагыг төвбанкинд тавьсан байгаа юм. Энэ асуудал сөхөгдсөн даруй Шунхлай компани үнээ эргүүлэн бууруулахаа холбогдох газарт мэдэгдсэн байдаг. Амласан ёсоор тус компани шатахууныхаа үнийг литр тутамд 50 төгрөгөөр бууруулж байсан юм. Тэр нэг жилийн, тэр нэг сарын лхавга гаригт нь үнээ өсгөж, баасан гаригт нь үнээ бууруулсан түүхээс дурдвал энэ. 

13.10. Дарханд газрын тосны үйлдвэр барихаар төлөвлөж байсан нь

Зүүнбаянгийн үйлдвэрийг хаасан цагаас хойш манай улс газрын тосны бүтээгдэхүүнээ гаднын улсуудаас импортоор авч дотоодын хэрэгцээгээ хангаж ирсэн. Энэ нь шатахуунаа 100 хувь гаднаас импортоор авдаг манай улсын хувьд тийм ч таатай зүйл биш. Хэрэгцээт бензинээ гаднаас үнэтэй импортолдог байж, газрын тосоо тал үнээр нь экспортолсоор байх утгагүй юм. Үүний оронд гаднаас шатахуун импортлохоо болж, экспортолж буй газрын тосоо боловсруулж дотоодын хэрэгцээгээ хангах нь юу юунаас илүү чухал. Тиймээс байгаа газрын тосоо түүхийгээр нь экспортлох бус, үйлдвэрлэж дотоодынхоо хэрэгцээг хангах зорилгоор нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах тухай эртнээс ярьж эхэлсэн юм. Гаднын улсуудаас эдийн засгийн хувьд, тэр тусмаа шатахууны хувьд хараат бус байх үүднээс манай улс 2015 он гэхэд дотоодынхоо шатахууны хэрэгцээг бүрэн хангах зорилт тавив. Ингэхийн тулд Түлш эрчим хүчний яамныхан нэг талаас чулуун нүүрсийг нэрж, шингэрүүлсэн түлш гарган авах технолгийг судалж эхэлсэн юм. Нөгөө талаас тогтоогдоод байгаа нөөцдөө түшиглэн газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох боломжтой гэж үзсэн юм. 2008 оны байдлаар манай улс жилд ойролцоогоор 700 мянган тонн  газрын тосны бүтээгдэхүүн хэрэглэж байлаа. Энэ хэрэгцээгээ хангахын тулд манай улс жилд дор хаяж 1 сая тонн түүхий тос олборлож, боловсруулах шаардлага тулгарч байсан юм. Тамсагийн сав газарт үйл ажиллагаа явуулдаг Петро Чайна Дачин Тамсаг компани, Зүүнбаянд үйл ажиллагаа явуулдаг Доншин газрын тос монгол компаниуд 2015 онд 550 мянган тонн тос олборлох төлөвлөгөө гаргасан байдаг. Гэхдээ энэ тоо цаашид 2-3 дахин өсөх өндөр магадлалтай гэж үздэг юм. Тиймээс 2015 оноос эхлэн жилд 1 сая тонн түүхий газрын тос олборлож, боловсруулах бүрэн боломжтой гэж мэргэжилтнүүд тооцоолж байв. Тиймээс Япон улстай хамтран газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлсэн юм. Дорноговь аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажилласан Ж.Батсуурь: Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барихаар ажиллаж байна. Хайгуулын талбайгаас олборлолт эхлүүлж Дарханд нефтийн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр барихаар төсөл хэрэгжээд явж байна. Чойрт, Зүүн-Баянд байгуулах төсөл мөн хэрэгжээд явж байгаа. Гэхдээ газрын тосны яг боловсруулах үйлдвэр барих хэмжээний тос олборлож амжаагүй байна. Одоогоор олборлож байгаа тос үйлвэр барих хэмжээний биш. Нефтийн нөөц хараахан тогтоогдоогүй байгаа тул өөрсдийн нефтиэ олборлож, үүнийгээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгож, дотоодын хэрэгцээгээ хангах бололцоогүй гэсэн тайлбарыг өгч байсан билээ. Газрын тосны үйлдвэрийн талаар тэр үеийн Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Үйлдвэрлэлийн хэлтсийн дарга Мөнхбат: Монгол Улсын Дархан хотод жилд 1 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр барина. Одоо техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах шатандаа үйл ажиллагаа явагдаж байна. Үйлдвэр худалдааны яамнаас 2007 оны есдүгээр сард газрын тосны үйлдвэрлэл эрхлэх тусгай зөвшөөрөл олгосон. Техник эдийн засгийн үндэслэлийг нь Японы Тоёо инженеринг компани 2008 оны есдүгээр сард боловсруулж дуусгана. Тухайн үйлдвэр жилд 1 сая тонн түүхий газрын тос боловсруулах хүчин чадалтай. Эхний ээлжинд түүхий эдээ ОХУ-аас импортоор оруулж ирнэ гэж тооцоолж байна. Яваандаа Монгол Улсын өөрийн дотоодын эх үүсвэрт тулгуурлан үйлдвэрлэл явуулах боломжтой. Үйлдвэрийн нийт өртөг 125 сая ам.доллар болж байгаа. Японы хөгжлийн банкнаас энэ хөрөнгийг гаргах юм. Үйлдвэр яагаад Дархан хотод байгуулагдахаар болсон гэхээр энэ хотод төмөр зам, дэд бүтэц, ус, эрчим хүч гэх мэтийн нөөц бололцоо байгаа. Тиймээс үйлдвэр барихад дөхөм гэж үзэж байгаа юм. Өнөөдөр манай улсын Монгол Секию компани Дархан хотод үйлдвэр барих газраа сонгоод авчихсан. Тухайн үйл ажиллагаанд шаардагдах эрчим хүч, усныхаа нөөц зэргийг тохироод үйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд байгаа тухай 2008 онд өгсөн ярилцлагадаа дурдаж байсныг энд сануулах нь зүйтэй болов уу. Япон улсын Тоёо инженеринг корпораци Дархан хотод барих газрын тосны үйлдвэрийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг 2008 оны есдүгээр сард багтаан дуусгаж, 2009 оны гуравдугаар сараас барилгын ажлаа эхлүүлж, улмаар 2012 онд үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахаар төлөвлөгөө гарган ажиллаж байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Газрын тосны газрын дарга Чулуунбат: Ер нь газрын тосыг гадаад зах зээлээс хамааралгүй болгохын тулд газрын тосны боловсруулах үйлдвэр, нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргах үйлдвэр барих талаар анхаарч ажиллаж байна. Үүний нэг жишээ бол Дарханд 1-2 сая тоннын хүчин чадал бүхий үйлдвэр барихаар төсөл явж байгаа. Монгол Сэкию компанийн төсөл явж байгаа юм. Энэ төсөл дээр эдийн засгийн үндэслэл боловсруулагдаж дууссан. Хэрэв энэ үйлдвэр төлөвлөгөөний дагуу явбал 2012 он гэхэд үйлдвэр хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлнэ. Үйлдвэрийн хүчин чадал бол дотоодын зах зээлийг авто бензин, дизелийн түлш, дагалдах бүтээгдэхүүнээр 100 хувь хангах боломжтой. Үйлдвэрийн түүхий эдийн тодорхой хэмжээг нь дотооддоо олборлолт явуулж буй Тамсаг, Дорноговийн сав газруудаас хангана гэсэн төлөвтэй байгаа. Төсвийг нь Казакстан болон Булангийн гурван орноос авахаар ярьж, тохирсон ийм байдалтай байна гэсэн тайлбар өгч байлаа. Дархан хотод жилд 1 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр барьж байгуулснаар 2015 оноос газрын тосны бүтээгдэхүүний дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангана гэж үзэж байсан юм. Уул уурхайн сайд асан Ганхуяг: Газрын тосны үйлдвэрийн ажил урагшилж байгаа. 2015 он гэхэд газрын тосны боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орно гэж мэдэгдэж байсан нь саяхан. Тэгвэл Газрын тосны газрын Үйлдвэрлэл техник, технологийн хэлтсийн дарга Сарангэрэл: Харамсалтай нь Дарханд барихаар төлөвлөсөн нефтийн үйлдвэр хөрөнгө, мөнгөний асуудлаас болоод зогссон талаар хэлдэг юм. Газрын тосны үйлдвэрийн ажил ийнхүү сураг алдарч, усан хаясан чулуу шиг замхарсан билээ.

13.11.Энэтхэг улстай хамтран газрын тосны үйлдвэр барьж эхлэв

Эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч нь үйлдвэрлэл. Дотоодын хэрэгцээгээ өлхөн хангачихдаг, бусдаас импортлогч биш, экспортлогч байх нь аливаа орны хөгжлийн үндэс юм. Манай улс хэрэгцээт шатахуунаа 100 хувь гаднаас импортлон авсаар ирсэн. Нефтийн үнийн өсөлтийг гаднаас импортлон авч, дотооддоо инфляци үлдвэрлэсээр байх уу. Эсвэл байгалийн нөөцөө зөв зохистой ашиглаж тулгарч болох эдийн засгийн бэрхшээлээс гарах уу гэдэг сорилттой үеийн үед тулгарсаар ирсэн билээ. Тиймээс Ерөнхийлгч У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаандаа газрын тосны үйлдвэр барих ажлыг дахин эхлүүлсэн юм. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг 2024 онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байгаа. Ингэснээр жилд 1,5 сая тонн түүхий эд боловсруулж, 43 мянган тонн шингэрүүлсэн шатдаг хий, 339 мянган тонн авто бензин, 824 мянган тонн дизель түлш, 80 мянган тонн онгоцны түлш, 47 мянган тонн зуухны түлш үйлдвэрлэх юм. Энэ нь тухайн үед дотоодын газрын тос хэрэглээний 55-60 хувийг хангана гэж үзэж байгаа юм. Ингэснээр жил бүр гадаадаас нефтийн бүтээгдэхүүн худалдан авахад зарцуулдаг 1 тэрбум ам.доллар Монгол улсад үлдэж, тэр хэрээр валютын ханш тогтворжиж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 гаруй хувиар нэмэгдэж, улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого 150 сая америк доллараар өсөх тооцоолол хийгджээ. Зөвхөн үйлдвэрт 600 ажлын байр бий болж, үйлдвэрийг дагасан жижиг, дунд үйлдвэр хөгжинө гэж тооцоолж байгаа юм. Газрын тосны үйлдвэрийн технологийн бус барилга, байгууламж, ус дамжуулах хоолой, талбайн дэд бүтцийн ажлын ерөнхий гүйцэтгэгчийг шалгаруулсан бөгөөд ажил хуваарийн дагуу явагдаж буй. Тухайлбал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн барилгын талбайн тэгшилгээний ажлыг өнгөрсөн онд дуусгахаар төлөвлөсөн. Хүхэр, устөрөгч ялгах байгууламжийг барихаар Франц, Итали, Шведийн нефть, химийн салбарт тэргүүлэгч компаниуд материалаа ирүүлсэн байдаг. Эдгээр лицензтэй технологийн байгууламжуудыг 2022 оноос, лицензгүйг 2021 оноос барьж эхлэх юм. Үүнээс гадна 1,5 километр урт хүрээ хашаа, хашаан дотор технологийн бүсэд баригдах 11 объектын суурь хөрсний бэлтгэл ажил хийгдээд байгаа юм. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ажилчдын хотхоны тухайд нэгдүгээр ээлжийн барилга угсралтын ажил өнгөрсөн оны есдүгээр сард, хоёрдугаар ээлжийг энэ онд дуусгаж ашиглалтад хүлээлгэж өгөхөөр төлөвлөсөн юм. Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улсын Эксим банк хооронд байгуулсан Зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд хэрэгжүүлж буй газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг төлөвлөсөн хугацаанд багтаан барьж байгуулах, төслийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг тодорхойлох, эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох зорилгоор Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төслийг УИХ-ын 2021 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдрийн чуулганаар баталсан билээ. Хуулийн төслийг Хууль зүй дотоод хэргийн яам, Сангийн яам, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Ашигт малтмалын газар, Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төлөөллөөс бүрдсэн ажлын хэсэг боловсруулж, Засгийн газрын 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 30-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэж, УИХ-ын чуулганаар нэн яаралтайгаар хэлэлцүүлэхээр өргөн мэдүүлсэн юм. Энэ дагуу УИХ-ын Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хороо ажлын хэсэг байгуулж, тухайн хууль болон дагалдан гарах хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцүүлж баталсан. Энэ хууль батлагдсанаар газрын тос боловсруулах үйлдвэр болон түүхий тос дамжуулах хоолой, тэдгээрийн үндсэн технологийн болон дагалдах байгууламжийн бүтээн байгуулалтад олон улсын норм, дүрэм, журам, стандартыг гэрээнд заасан хэлээр хэрэглэх, зураг төслийг боловсруулах, баталгаажуулах, зураг төсөлд магадлал хийх, барилгын ажилд хяналт тавих, ашиглалтад хүлээн авах үйл ажиллагааг хөнгөвчлөх, төрөөс үзүүлэх дэмжлэгийг тодорхой болгох, Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр нь газрын тосны хэтийн төлөв бүхий талбайд Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг байгуулж түүхий эдийн хангамжийг тогтвортой байлгах зэрэг эрх зүйн орчин бүрдсэн билээ. Тэгвэл Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ажлыг зохион байгуулах, нэгдсэн удирдлагаар хангах, хэрэгжилтэд хяналт тавих Ажлын хэсэг энэ долоо хоногт хуралдж, Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын явц болон цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар хэлэлцсэн байна. Тус төслийн хэрэгжилт одоогоор 30 хувьтай байгаа юм. Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал Д.Алтанцэцэг: Ковид-19 цар тахлаас үүдэж Тяньжин, Эрээний боомтод Энэтхэгээс ирсэн ачаа тээвэр саатаж, тээвэрлэлттэй холбоотой үнийн хөөрөгдөл үүссэний зэрэгцээ гадаад, дотоодын ажиллагсдыг удаан хугацаагаар тусгаарлах, хот хоорондын зорчих хөдөлгөөний хязгаарлах зэрэг хүндрэлтэй асуудал байгаа ч төслийн ажил зогсолтгүй үргэлжилж байна. Цаашид түүхий эдийн хангамжийн асуудал буюу Давст XXXI талбайд хайгуулын үйл ажиллагаа явуулах асуудлыг шийдвэрлэх болон үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтад шаардлагатай байгаа түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг олгох, нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг яаралтай бэлтгэх зэрэг тулгамдсан асуудал байгааг онцолсон байна. Тиймээс тээвэрлэлттэй холбоотой асуудлууд болон Хөгжлийн банкны зээлийн хүү, үнийн өсөлттэй холбоотойгоор үүссэн санхүүгийн асуудлуудыг энэ сард багтаан шийдвэрлэж, төслийн ажлыг урагшлуулах ёстой гэж Шадар сайд хуралдааны төгсгөлд өгсөн үүрэг даалгавартаа онцолсон байна. Мөн Газрын тос боловсруулах үйлдвэрт төрөөс дэмжлэг үзүүлэх журмын төслийг ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр болсон байна.

13.12.Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн EPC-1 багц ажил төлөвлөсөн хугацаанд ашиглалтад орно

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төслийн талбайд өчигдөр ажиллав. Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд баригдаж буй Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөл нийт 4 үе шатаас бүрдэнэ. Үүний EPC-1 буюу дэд бүтцийн бэлтгэл багц ажил 2021 оны нэгдүгээр сараас эхэлж энэ хүрээнд 11 байгууламжийн суурийн цутгалтын ажлууд хийгдэж байна. Тухайлбал,  цэвэр усны систем, үерийн ус зайлуулах систем, шугам хоолойн сувгийн ажил ид өрнөж байна. Мөн оффис, лаборатори, гал команд зэрэг технологийн бус байгууламжийн ажил эхэлжээ. Үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн ажлын хүрээнд 27 километр төмөр зам, 17,5 километр хүнд даацын автозам, 110кв-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын бүтээн байгуулалтын ажлуудыг 2019 онд дуусгаж, хүлээлгэн өгөөд байгаа юм. Цар тахлаас үүдэлтэйгээр Энэтхэг мэргэжилтнүүд монголд орж ирэхэд хүндрэл үүсч, Монголд ирснийхээ дараа удаан хугацаагаар тусгаарлалтад байсан, мөн Тяньжины боомт, Эрээнд ачаа бараа удаан хугацаагаар саатсан, Замын Үүдээс үйлдвэрийн талбай руу хийж буй ачаа тээвэрлэлтийн үнэ хэд дахин өссөн зэрэг хүндрэлтэй асуудлууд байгаа талаар төсөл гүйцэтгэгчдийн зүгээс ярьж байв. Гэхдээ төлөвлөсний дагуу EPC-1 багц ажлыг 2022 оны 11 сарын сүүлээр хүлээлгэн өгч, дуусгана гэдгээ гүйцэтгэгчээр шалгарсан Энэтхэгийн JMC Projects India компанийн удирдлагууд танилцуулжээ. Өнөөдрийн байдлаар EPC-2, EPC-3 багц ажлуудын гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах тендерийн материалыг МГТБҮ-ийн зүгээс боловсруулж 2021 оны 4-5 сард Энэтхэг рүү илгээсэн боловч цар тахлын нөхцөл байдлаас үүдэлтэйгээр тодорхой болоогүй байгаа аж. Тус газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулснаар манай улс жилд 1.5 сая тонн түүхий тосноос 1.3 сая тонн бүтээгдэхүүн гарган авч, дотоодын газрын тосны хэрэглээний 55 орчим хувийг хангах боломж бүрдэх юм.

13.13. Г.Ёндон: Шатахууны үнийг тогтвортой байлгаж, нөөц нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна-

Шатахууны үнийн өсөлт үе үеийн Засгийн газрын толгойны өвчин байж ирсэн. Энэ засгийн газрын үед ч ялгаагүй. Тиймэс Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон, Ашигт малтмал, газрын тосны газрын дарга Х.Хэрлэн зэрэг албаны хүмүүс Петровис, Петрожамп, Тодпетролиум, МТ, Шунхлай зэрэг нефть импортлогч компанийн удирдлагуудыг энэ долоо хоногт Төрийн ордонд хүлээн авч уулзлаа. 2020 оны дөрөвдүгээр сард 19.5 ам.долларт хүрч байсан газрын тосны үнэ он гарсаар тасралтгүй өсөж өнөөдөр 73 ам.долларт хүрч, 3.5 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Дэлхийн зах зээлийн энэ өсөлт манай улсад нийлүүлэгддэг шатахууны хилийн үнэд нөлөөлж өнгөрөгч оны тавдугаар сард АИ-92 авто бензиний үнэ 202 доллар байсан бол, энэ оны 8 сарын хил үнэ 733 доллар болж 262 хувиар өссөн байна. Засгийн газраас цар тахлын хүнд үед бензиний үнийн өсөлтийг иргэдийн нуруунд үүрүүлэхгүйн тулд аж ахуйн нэгжүүдтэй зөвшилцөж, АИ-92 авто бензиний онцгой албан татварыг одоог хүртэл тэглэсэн хэвээр байна гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон энэ үеэр мэдэгдсэн байна. Өнгөрсөн онд санхүүгийн үүсмэл хэрэгсэл ашиглан олон улсын компанитай тогтвортой байдлыг хангах гэрээ байгуулж ажилласны үр дүнд жил гаруйн хугацаанд хямд үнэтэй шатахуун хэрэглэсэн. Иргэдийн 60 хүртэлх хувийг вакцинжуулж, эдийн засгийн идэвхжил нэмэгдэх хүртэл өргөн хэрэглээний АИ-92 авто бензиний үнийг өсгөхгүй байх зөвшилцөлд хүрч энэ оны долдугаар сар хүртэл шатахууны үнэд өөрчлөлт оруулаагүйг уулзалтад оролцогчид онцолсон юм. Манай улс одоогоор шатахууны 30 хоногийн нөөцтэй байгаа аж. ОХУ-ын Эрчим хүчний яамнаас АИ-95, АИ-98 авто бензинийг ирэх сард нийлүүлэхгүй гэж мэдэгдсэн учир тухайн төрлийн бензиний хомсдол үүсгэхгүй, нөөцийг хэвийн хэмжээнд байлгахын тулд БНХАУ-ын Чайна ойл компанитай хэлэлцээр хийж, АИ-95, АИ-98 бензин авахаар болсон байна. БНХАУ-аас импортлох АИ-95, АИ-98 авто бензиний үнийн хувьд зөрүү гарахгүй, чанарын хувьд олон улсын стандартын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн байх юм. Манай улсын урд, хойд хөршийн иргэд нэг литр бензинийг 2-3 мянган төгрөгтэй дүйх үнээр худалдан авч хэрэглэж байгаа аж. Өмнөд хөршид гэхэд он гарснаас хойш шатахууны жижиглэнгийн үнэ 12 удаа нэмэгджээ. Жилд 1,5 сая тонн газрын тосны үйлдвэр баригдаж, 2024 онд ашиглалтад орох хүртэл Уул уурхайн яам, Сангийн яам хамтран шатахууны үнийг тогтвортой байлгах төлөвлөгөөг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулахаар ажиллаж байгаа юм.

13.14 Орчин цагийн торгоны зам ба хийн хоолой

ОХУ-аас БНХАУ-д жилд 50 тэрбум шоо метр байгалийн хий дамжуулах Сибирийн хүч-2 хийн хоолой Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт баригдах төсөл дахин нэг шатаар ахилаа. Төсөл хэрэгжсэнээр Монгол улс бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид бодитой оролцох боломж бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Манай хойд хөрш байгалийн хийн үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд дээгүүрт бичигддэг. Харин урд хөрш байгалийн хийн томоохон хэрэглэгч юм. Тиймээс манай хоёр хөрш 2014 оны тавдугаар сарын 21-нд Шанхай хотноо байгалийн хий худалдах болон худалдан авах гэрээнд гарын үсэг зурсан билээ. Ингэхдээ ОХУ 30 жилийн хугацаанд нийт 400 тэрбум ам.долларын өртөгтэй байгалийн хийг БНХАУ-ын зах зээлд нийлүүлэх боломжтой болсон юм. Жилд 38 тэрбум шоо метр байгалийн хий нийлүүлэх гэрээ 2018 оноос хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Энэ хүртэл хоёр хөрш дэд бүтцээ буюу хийн хоолой барих ажлаа шийдвэрлэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, хийн хоолойгоор нэг нь экспортолж, нөгөө нь импортолж авах бэлтгэл ажлаа хангасан гэсэн үг юм. Хоёр хөршийг холбосон байгалийн хий дамжуулах хоолойн шавыг тухайн үед Якутын ойролцоох Ус-Хатын тосгонд тавьсан бөгөөд энэ ёслолд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин оролцож байлаа. Сибирийн хүч хэмээн нэрийдсэн энэ хоолой жилд 61 тэрбум шоо метр хий дамжуулах хүчин чадалтай бөгөөд 4000 орчим километр урттай юм. Үүнээс эхний ээлжинд Якут-Хабаровск-Владивосток чиглэлийн 3200 километр хийн хоолойг барихаар төлөвлөсөн байдаг. Үүнийг 2017 онд ашиглалтад оруулснаар Якутын ойролцоох Чаяндинскийн ордын хийг Благовещенскээр Хятад руу экспортлох боломжтой гэж тооцож байв. Чаяндинскийн ордын үйлдвэрлэлийг 2018 оны сүүлчээр эхлүүлж, 2019 оноос эхлэн жилд 25 тэрбум шоо метр хий экспортлохоор төлөвлөж байв. Харин дараагийн ээлжинд Эрхүү-Якут чиглэлийн 800 километр хийн хоолойг барихаар төлөвлөсөн юм. Ингэснээр энэ хоолой Якут – Хабаровск – Владивостокийн чиглэлд тавигдсан хоолойтой холбогдож, Эрхүүгийн Ковыктинскийн ордын хийг Благовещенскээр Хятад руу экспортлох боломжтой гэж тооцсон билээ. Ийнхүү хойд хөрш эхний ээлжинд 4000 километр урттай хийн хоолойг зүүн чиглэлд тавьж урд хөрш рүү байгалийн хий экспортлох ажлыг одоогоос хэдэн жилийн өмнө эхлүүлсэн юм. Үүнээс гадна, мөн хэмжээний урттай хийн хоолойг хойд хөрш оросын Алтайн нуруугаар дамжуулж, Монгол Казакстаны хил хооронд барихаар төлөвлөж судалгаа шинжилгээний ажлаа эхлүүлээд байсан гэдэг.

Өөрөөр хэлбэл, манай улсын хоёр талаар байгалийн хий экспортлохоор төлөвлөж зарим ажлыг эхлүүлсэн ч, энэ нь Монголын нутгаар дамжсанаас хамаагүй хол юм. Харин манай улсаар дамжуулбал ердөө 1500 километр хоолой барихад хангалттай гэсэн тооцоо судалгааг тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас хийсэн байдаг. Нэгэнтээ газар зүйн хувьд манай улсаар дамжуулах нь дөт учраас хоёр хөршийн дунд гүүр болж, хэн хэндээ ашигтай ажиллах сонирхолтой байгаагаа үе үеийн Засгийн газар хойд хөршид илэрхийлсээр ирсэн юм. Тухайлбал, Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд асан Н.Батбаяр нар 2014 оны хавар ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Эдийн засгийн форумд оролцох үеэрээ тус улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд энэ тухайгаа уламжлаад ирсэн ч ажил хэрэг болоогүй, аман яриа хэвээр үлдсэн юм. Тодруулбал, ази европыг холбосон авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний шугам, газрын тос болон байгалийн хийн хоолойг монголын нутгаар дамжуулан тавих саналтай байгаагаа илэрхийлээд ирсэн байдаг. Харин хойд хөршийн төрийн тэргүүн хоёрдугаар ээлжийн хийн хоолойг барихад монголын талаас тавьсан саналыг судалж үзье гэснээс өөр тоймтой хариулт тэдэнд өгөлгүй буцаасан байгаа юм. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин 2014 оны есдүгээр сарын 3-нд манай улсад ажлын айлчлал хийх үеэр үүнд нааштай хариулт өгнө гэж тэр үеийн эрх баригчид хүлээж байлаа. Тиймдээ ч Монгол Улсын эдийн, засаг нийгмийг 2014 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлд хоёр хөршийг холбосон авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний шугам, газрын тос болон байгалийн хийн хоолойг монголын нутгаар дамжуулан тавих тухай тусгасан байгаа юм. Мөн айлчлалын өмнөх өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэж, эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ахлуулсан Талын зам төсөл ажлын хэсэг хүртэл байгуулсан байдаг. Үүнээс гадна, 997 километр хурдны зам, тус бүр нь 1100 километр урттай эрчим хүчний шугам, байгалийн хий болон газрын тосны хоолой барина гэсэн судалгаа гаргасан байв.  Тэр үеийн Уул уурхайн яамны бодлого төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга н.Батхүү: оросууд нааштай хариулт өгвөл, хятадын хувьд асуудалгүй. Учир нь БНХАУ-ын дарга Си Зинь Пин манай улсад айлчлах үеэр хоёр орны хооронд байгуулсан Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа хөгжүүлэх тухай хамтарсан тунхаглалд Талын зам төслийг хэрэгжүүлэхээр тусгаад амжсан тухай өгүүлж байсан юм.

Монголын нутгаар ази, европыг холбосон Талын зам баривал, энэ нь орчин цагийн Торгоны зам болно гэсэн найдлага тээж байсан ч таван жилийн хугацаанд таг гацсан билээ. Тэгвэл уг ажил У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед ажил хэрэг болж чадсан юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх МАН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа 2019 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинтэй хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах төслийг эхлүүлэхээр тохиролцож чадсан учраас ингэж хэлж буй юм. У.Хүрэлсүх: Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих төслийг амжилттай хэрэгжүүлбэл энэ нь хоёр орны хооронд тогтоосон иж бүрэн стратегийн түншлэлийг шинэ агуулгаар баяжуулж, хоёр талын хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргах юм. Иймд манай Засгийн газар энэ төслийг онцгой анхаарч холбогдох дэмжлэг, туслалцаа үзүүлж ажиллана. Бид 2021 онд Монгол, Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг өргөн хүрээтэй тэмдэглэхээр төлөвлөж байна. Энэхүү түүхэн ойг уг төслийн хэрэгжилтийг эхлүүлсэн байдлаар тэмдэглэхийг та бүхэнд санал болгож байна гэж мэдэгдсэн билээ. Мөн тэрбээр хийн хоолойн төсөл нь Монгол, Орос, Хятадын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг тэмдэглэн хэлсэн байдаг. Харин ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин: Төслийг хэрэгжүүлэхэд улс төрийн зүгээс ямар ч саадгүй хэмээн мэдэгдсэн юм. Энэ нь өмнөх ерөнхий сайдуудыг бодвол У.Хүрэлсүх сайдад илүү онцгой, нааштай хандсан үйл явдал болсон юм.

Энэ үеэс хоёр улсын судалгааны ажлын хэсгүүд эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтоох, техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ажлаа эхлүүлсэн. Энэ хүрээнд манай нутгаар дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих төслийг хэрэгжүүлэх ТЭЗҮ боловсруулах Монгол, Оросын хамтарсан тусгай зориулалтын компани байгуулах шийдэлд хоёр тал хүрч баримт бичигт гарын үсэг зурсан билээ. Мөн хоёр талын хамтарсан төлөвлөгөөний биелэлтийг дүгнэж, цаашид талуудын авах арга хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлийг тохиролцсон юм. Тухайлбал, Оросын Газпром болон Монголын Эрдэнэс Монгол компани хооронд гэрээ байгуулахаар болсон юм. Уг төслийг хэрэгжүүлэх ажлыг Монгол улсаас Эрдэнэс Монгол ХХК, ОХУ-аас Газпром НХН, БНХАУ-аас CNPC корпораци тус тус хариуцан ажиллаж байгаа. Тэгвэл Эрдэнэс Монгол ХХК-ийнхан хоёрдугаар сарын сүүлээр ОХУ-ын Газпром НХН-ын удирдлагуудтай цахимаар хуралдаж Байгалийн хийн хоолойн төслийн ТЭЗҮ хийх ажлыг эрчимжүүлэхээр тохиролцсон байдаг.Уулзалтад Эрдэнэс Газ төслийн нэгжийнхэн оролцож, ОХУ болон БНХАУ руу гаргах байгалийн хийн хоолойг Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих төслийн ТЭЗҮ боловсруулах ажлын явцыг танилцуулсан юм. Ийнхүү байгалийн хийн хоолойн төслийн нарийвчилсан ТЭЗҮ боловсруулахад шаардлагатай материалыг бэлтгэн Газпром НХН рүү хүргүүлээд байсан билээ. Түүнчлэн холбогдох хууль, тогтоомж, олон улсын жишиг хууль эрх зүйн талаар мэдээлэл цуглуулж судалгаа хийж байсан юм. Газпром НХН-ын удирдлагууд байгалийн хийн хоолойн дамжин өнгөрөх нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцах ажлын айлчлалыг манай улсад зохион байгуулахаар бэлтгэж байгаагаа энэ үеэр дуулгасан байдаг.

Тэгвэл ОХУ-аас БНХАУ руу Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан байгалийн хийн хоолой барих Союз Восток төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийн дүн шинжилгээг Газпром НХН баталсан байна. Союз Восток төсөл нь ОХУ-ын Сибирийн хүч- 2 байгалийн хий дамжуулах хоолойн үргэлжлэл байх юм. Техник эдийн засгийн дүн шинжилгээний хүрээнд байгалийн хийн хоолой барих төслийн техник, технологийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг боловсруулжээ. Тодруулбал, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих байгалийн хийн хоолойн оновчтой маршрут, түүний урт, байгалийн хий дамжуулах хоолойн голч, ашиглалтын даралт, компрессорын станцуудын тоог тогтоосон байна. Төслийн урьдчилсан тооцооллын үзүүлэлтүүд нь төслийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхэд эдийн засгийн хувьд үр ашигтай эсэхийг урьдчилан таамаглах бололцоог олгодгоороо онцлогтой. Монгол Улсын Засгийн газар болон Газпром НХН-ийн Хамтарсан ажлын хэсгийн төлөвлөгөөний дагуу ОХУ-аас БНХАУ руу Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан барих Союз Восток байгалийн хийн хоолойн техник, эдийн засгийн үндэслэл энэ оны эцэст бэлэн болох юм. Төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг Газопровод Союз Восток Тусгай зориулалтын компани боловсруулж байна. Сибирийн хүч – 2 байгалийн хий дамжуулах хоолойн хүчин чадал нь Сибирийн хүч – 1 байгалийн хий дамжуулах хоолойн хүчин чадлаас 1.3 дахин их байхаар төлөвлөгдөж байна. Тус төсөл хэрэгжсэнээр Баруун Сибирийн байгалийн хийг зүүн Сибирьт нийлүүлэх болон Азийн зах зээлд их хэмжээгээр экспортлох боломжийг бий болгох юм. Төслийн техник, эдийн засгийн дүн шинжилгээ нь эдийн засгийн үр ашиг болон хэрэгжих боломжтой эсэхийг урьдчилсан байдлаар судалж, үндэслэл боловсруулах буюу төслийг хэрэгжүүлэх дараагийн шатанд шилжих эсэхийг тодорхойлдгоороо онцлогтой ажил юм гэсэн мэдээллийг холбогдох албаныхан хэдэн сарын өмнө өгч байсан.

Тэгвэл хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр Монгол Улсын нутгаар дамжуулан барих байгалийн хийн хоолойн төслийн ТЭЗҮ-ийн даалгаврыг Эрдэнэс Монгол ХХК болон Газпром НХН 2021 оны 03 дугаар сарын 31-ний өдөр зөвшөөрч, захиалагчаар Газопровод Союз Восток ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Е.Н.Асеев, гүйцэтгэгчээр Газпром проектирование ХХН-ийн Ерөнхий захирал В.А.Вагарин нар гарын үсэг зурж баталгаажуулснаар ТЭЗҮ-ийг боловсруулах ажилд шуурхай оржээ. Уг ажлын хүрээнд ОХУ-ын Үндэсний Стандарт ГОСТ Р 55989-2014 Байгалийн хий дамжуулах хоолой 10 МПа-аас дээш даралтын төслийн стандарт Үндсэн шаардлага, мөн Газпром НХН-ийн 2-3.5-051-2006 Байгалийн хий дамжуулах хоолойн технологийн төлөвлөлтийн норм, стандартыг тус тус 2021-05-4-ний өдрөөс 2022-11-4-ний өдөр хүртэл 1,6 жилийн хугацаанд мөрдүүлэхээр Монгол Улсын Стандарт, хэмжил зүйн газар бүртгэж, хэрэглэхийг зөвшөөрсөн болно. Мөн Оросын Холбооны Улсын Магистраль дамжуулах хоолойнуудын Ерөнхий дүрэм СП36.13330.2012, Оросын Холбооны Улсын Магистраль дамжуулах хоолойнуудын Технологийн дүрэм СП86.13330.2014-ийг тус тус Монгол Улсын холбогдох байгууллагуудаар хянуулан батлуулж, мөрдөж ажиллахад бэлэн болжээ. Төслийн хүрээнд ажил гүйцэтгэх Газопровод союз восток ХХК-д ОХУ-аас уригдан ажиллах мэргэжилтнүүдийн хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл болон ажлын байрны төлбөрөөс чөлөөлөх тухай Монгол Улсын засгийн газрын 2021 оны 07 дугаар сарын 7-ны өдрийн 201 дугаар тогтоолыг гаргуулан мөрдөн ажиллаж байгаа аж.

14 БҮЛЭГ. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарсан компаниуд

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 18 компани Австрали, Хонконг, Лондон, Нью-йорк, Тронто зэрэг дэлхийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалдаг тухай 2009 оны тавдугаар сарын 12 хавьцаа Монголын хөрөнгийн биржийн захирал асан Р.Содхүү хуучилж байлаа. Тэгвэл одоо энэ тоо 50 хол давжээ. Оюутолгойд хөрөнгө оруулалт хийсэн Айвенхоу майнз, алтны Центерра голд, уран олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Денисион майнз корпораци, Блуе рок ресурсес, зэс хөнгөн цагаан олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлэгч Би Эйч Пи биллитон, Эрдэнэ гоулд, Соут гоби энержи ресурсес, Баяфиелд вентурес корпораци, Вестерн проспектор, Энтри голд, Кю Жи Экс, Портресс минералс, Ийст азиа минералс корпораци, Ред хилл энержи, Соломон ресурсес, Ланд дрилл, Мега ураниум, Хан ресурсес, Петро Матад, Монголиа энержи корпораци, Хүннү Коал, Мажор дириллинг групп, Магнум ресурсес зэрэг компаниуд манай улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшдэг бөгөөд дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж ирсэн билээ.

Компани	Код	Сайт
Centerra Gold Inc.(Cameco)	TSX: CG	www.centerragold.com
Ivanhoe Mines Ltd	NYSE,TSX: IVN	www.ivanhoe-mines.com
Denison Mines Corp.	TSX:DML, AMEX:DNN	www.denisonmines.com
Bluerock resources ltd	BRD	www.bluerockresources.com
BHP Billiton Limited	BHP	www.bhpbilliton.com
Erdene Gold	TSX:ERD	www.erdene.com
QGX Limited	TSX: QGX	www.qgxgold.com
Asia Gold Corp	SGQ	www.southgobi.com
Bayfield Ventures, Mongolian Property	TSX.V: BYV	www.bayfieldventures.com
Shaman resources	IHS	energy.ihs.com
Khan Resources Inc.	KRI	www.khanresources.com
Red Hill Energy Inc-Mega JV.(Mega Uranium Ltd.)	TSX.V:RH MGA	www.megauranium.com
Entree Gold Inc.	TSX: ETG, AMEX:EGI, FRANKFURT: EKA	www.entreegold.com
Solomon Resources Limited	SRB	www.solomonresources.ca
Fortress Minerals Corp. (Denison Mines Corp.)	TSX.V: FST, DML	www.denisonmines.com
Western Prospector Group Ltd.	TSX.V:WNP	www.westernprospector.com
East Asia Minerals Corporation	TSX.V: EAS	www.eaminerals.com
South gobi energy resourses	TSX.V: SGQ	www.southgobi.com
Land Drill	TSX:LD
Hunnu coal	ASX:HUN	www.hunnucoal.com
Petro matad	LON: MATD	www.petromatadgroup.com
Polo resources	AIM: POL	www.poloresources.com
Mongolia energy corporation	HKG:0276	www.mongolia-energy.com
Major drilling Group international Inc	TSX:MDI	www.majordrilling.com
Magnum  D`or   resources Inc	OTCBB: MDOR,FRANKFURT:NBJA
Mongolian Mining Corp	HK: 975	www.mmc.mn

14.1 Дэлхийн зах зээлд хувьцаагаа арилжаалдаг компаниудын үнэт цаасыг хэрхэн авдаг вэ

Энэ мэтчилэн манай улсад ашигт малтмалын хайгуулын болон олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай 50 гаруй компани дэлхийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцаагаа арилжаалж байна. Тэдний хувьцааг худалдан авахын тулд гадаад, дотоодын брокерийн компаниар зуучлуулах нь мэдээж. Ингэхдээ гадаадын зөвшөөрөл бүхий онлайн брокерийн компаниас гадна, дотоодын брокерийн компаниудаар зуучлуулж болдог байна. Хэрэв, иргэд онлайн брокерийн компаниар дамжуулан хувьцаа худалдан авах бол өөрсдийгөө эрсдэлээс хамгаалах үүднээс хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг Эс Ай Пи Си, Эф Ай Эн Аар Ай гэсэн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн брокерийн компанийг эхлээд олох ёстой. Гэхдээ энэ нь гадаад хэлнээс гадна хөрөнгийн зах зээлийн асар өндөр мэдлэг шаарддаг. Тиймээс дотоодын брокерийн компаниудыг сонгох нь эрсдэл багатай болохыг Cover Mongolia компанийн ерөнхий захирал, хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Б.Мөнхдөл онцолж байсан удаатай. Манай улсад өнөөдөр 90 гаруй брокер, дилерийн компани байгаагаас цөөн тооны компани гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахад зуучилдаг байна. Гадаадын биржээс хувьцаа худалдан авахын тулд өөрийн сонгосон брокерийн компаниараа дамжуулан хувьцааны дансаа нээлгэж, хувьцаа худалдан авах мөнгөө байршуулах ёстой байдаг. Ингэхдээ доод тал нь 5000 ам.доллар дансандаа байршуулах ёстой болдог. Дансаа нээлгэж, дансандаа мөнгөө байршуулсны дараа хөрөнгө оруулагч та аль биржээс, ямар салбарын, ямар компанийн хувьцаа худалдан авахаа сайтар судлах ёстой. Хувьцааны ханш өсч буурах явцад хөрөнгө оруулагч та эрсдэл хүлээж болзошгүй тул судалгаагаа нарийн сайтар хийх нь зайлшгүй юм. Судалгаагаа хийсний дараа брокерийн компанидаа хандаж, хувьцаа худалдан авах болон худалдан борлуулах захиалгаа өгдөг байна. Хөрөнгө оруулагч таны өгсөн захиалгын дагуу тухайн брокерийн компани арилжаанд оролцож, таны хүссэн хувьцааг худалдан авч өгөх, эсвэл худалдан борлуулж өгдөг байна. Гэхдээ тухайн зуучилсан брокерийн компанидаа худалдаж авсан хувьцааны үнийн дүнгийн нэг хувийг төлдөг гэдгийг анхаарахад илүүдэхгүй. Гадаадын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдаж авах үйл явц ердөө энэ. Монголын хөрөнгийн биржээс хувьцаа худалдан авахтай бараг ижилхэн. Гэхдээ ондоо зүйл бас бий. Монголын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс Үнэт цаасны төлбөр тооцоо хадгаламжийн төв дээр байршдаг бол, Гадаадын хөрөнгийн биржийн арилжаанд оролцож буй хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны данс гадаадын брокерийн компани дээрээ байршдаг онцлогтой аж. 

ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд Mongolia energy corporation, Mongolian mining corporation, South gobi energy resourses компаниуд хувьцаагаа арилжаалдаг.

14.2 MEC Хөшөөтөд хөл тавив

Газрын тос, нүүрс, байгалийн хий, өнгөт болон хар төмөрлөг, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Хятадын хөрөнгө оруулалттай Монголиа Энержи корпораци /MEC/ 2007 онд байгуулагджээ. Монголиа энержи корпораци нь Хятадын Шинжэнд эрчим хүч, нүүрсний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, МоЭнКо охин компаниараа дамжуулан Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших 1414А дугаартай Хөшөөт гол, 1640А дугаартай Хөндлөнгийн хөтөл, 4322А дугаартай Хөндлөнгийн гол, 6525А дугаартай Хөшөөт, 11887А дугаартай Хөшөөт хөндлөн, 11888А дугаартай Хамар даваа болон 15289А дугаартай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд бүгд Хөшөөтийн уурхайд багтдаг. Нэг ёсондоо дээрх долоон талбайгаас Хөшөөтийн орд бүрддэг юм. Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний судалгааны хэлтсийн Түлшний судалгааны тасгийн даргаар ажиллаж байсан н.Батбилэг болон МонЭнКо компанийн Төр засаг олон нийтийн байгууллагатай харилцах асуудал эрхэлсэн захирал н.Баттулга нар Хөшөөтийн уурхайн батлагдсан нөөц 85,7 сая тонн хэмээн хэлдэг. Лиценз эзэмшигч, лиценз олгогч хоёр тал Хөшөөтийн уурхай ийм хэмжээний нүүрсний баталгаат нөөцтэй хэмээн мэдэгддэг юм. МонЭнКо компани Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт орших Хөшөөтийн нүүрсний ордын нөөцийг тогтоож олборлолт хийхээр болсноо дэлхий нийтэд зарласан даруй Хонгконгийн хөрөнгийн биржэд 0276 кодоор хувьцаагаа арилжаалдаг тус компанийн хувьцааны ханш 2008 оны тавдугаар сарын 30-нд түүхэн дээд цэгтээ хүрч, 17 хонконг доллар 70 цент болж өсч байсан удаатай. Нөгөө талаас, 2007 оны тавдугаар сард Хөшөөтийн ордын зэргэлдээ орших Ганцмодны талбай, 2008 оны тавдугаар сард Говь-Алтай аймгийн Олонбулагт нүүрс, төмрийн хүдрийн хайгуул хийх зөвшөөрөл авсан нь тухайн компанийн хувьцааны ханш ингэж өсөхөд нөлөөлжээ. Өөрөөр хэлбэл, Хөшөөтийн ордын хайгуул судалгааны ажил үр дүнгээ өгч, өөр талбайд нэмж хайгуул хийхээр болсон нь тус компанийн хувьцааны ханш өсөхөд нөлөөлсөн юм.

Энэ цагаас хойш хөрөнгө оруулагчдыг татахуйц олон ч мэдээлэл тус компани дэлхий нийтэд цацсан. Тухайлбал, Дорноговь аймгийн нутагт орших газрын тосны хайгуулын Эргэл 12-р талбайд газрын тос болон байгалийн хий хайхаар Засгийн газартай гэрээ байгуулсан гэдгээ МонЭнКо компанийнхан 2008 оны есдүгээр сард зарласан юм. Тус компани Хонгконгийн хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжаалж 150 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө босгож, үүний багагүй хувийг Хөшөөтийн уурхайд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр зарцуулсан талаар МоЭнКо компанийн Төр олон нийттэй харилцах хэлтсийн захирал н.Баттулга хэлж байлаа. МонЭнКо компанийнхан Хөшөөтийн уурхайд таван жилийн хугацаанд 650 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр техник эдийн засгийн үндэслэлдээ тусгаж байсан талаар Ашигт малтмалын газрынхан хэлдэг. Үүний 866 сая юаниар Хөшөөтийн ордоос Хятадын Шинжэн Уйгар хүрэх авто замын ажлыг 2008 оны долоодугаар сард эхлүүлж, 2009 онд дуусгасан болохоо тус компанийнхан мөн зарлаж байсан юм. Зам ашиглалтад орсноор жилд 3 сая тонн нүүрс олборлож экспортлох боломжтой болжээ. Тиймээс эхлээд Хөшөөтийн ордоос 200 гаруй тонн нүүрсийг Ярантын боомтоор экспортолж Шинжэнд захиалагчид нь хүргэжээ. Хөшөөтийн уурхайн нүүрс сайн чанарын учраас хятадын гангийн Бао стийл бай компани 2010-2020 оны хооронд хамгийн багадаа 10 сая тонн нүүрс импортолж авахаар урт хугацааны гэрээ 2010 оны нэгдүгээр сард үзэглэсэн байна. Ийнхүү Хөшөөтийн уурхайгаас жилд 1 сая тонн нүүрс олборлож экспортлохоор төлөвлөсөн учраас Авсралийн Лейтон ази компаниар нүүрс олборлуулахаар 273 сая долларын гэрээг 2010 оны зургаадугаар сард үзэглэж байжээ. Лейтон холдинг 2007 оноос хойш өөрийн Лейтон ази компаниараа дамжуулан монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм.

Энэ мэтчилэн Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа өсч болохуйц олон ч мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдсан билээ. Гэвч тус компанийн хувьцааны ханш сүүлийн жилүүдэд өсөх бус, уруудсаар байгаа юм. Тухайлбал, 2010 оны есдүгээр сард тус компанийн хувьцаа 6 хонконг доллар, 2010 оны арваннэгдүгээр сард 3 хонконг доллар, 2011 оны гуравдугаар сард 1.6 хонконг доллар болж буурсан юм. Үүнийг хэд хэдэн зүйлтэй холбон тайлбарладаг. Эхнийх нь яахын аргагүй 2009-2010 оны дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралтай холбоотой юм. Үүнээс гадна, Ховд аймгийн засаг даргын тамгын газар, иргэдийн төлөөлөгчийн хурал, мэргэжлийн хяналтын газар Хөшөөтийн ордоос түүхий нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргаж байжээ. Хөшөөтийн нүүрсийг боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох. Нөгөө талаас жин хэмжүүр шаардлага хангаагүйгээс болж Хөшөөтийн уурхайгаас хэчнээн тонн нүүрс экспортолж байгаа нь тодорхойгүй гэдэг үндэслэлээр холбогдох байгууллагууд дээрх шийдвэрийг гаргаж байжээ. Хөшөөтийн уурхайгаас нүүрс экспортлох болон олборлуулах урт хугацааны гэрээг хятадын болон австралийн компаниудтай байгуулсан ч, холбогдох газрууд нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр гаргасан нь Монголиа Энержи корпорацийн хувьцаа унахад хүргэсэн гэдэг. Гэхдээ удалгүй нүүрс экспортлохыг хориглох шийдвэр цуцлагдаж, МонЭнКо бүтээгдэхүүнээ 2011 оны есдүгээр сараас хэвийн нийлүүлж эхэлсэн ч, тус компанийн хувьцааны ханш эргэн өсөөгүй билээ. Хөшөөтөд үйл ажиллагаа явуулдаг МонЭнКо компанийн 30 хүртэлх хувийг монголчууд, үлдэх хувийг хятадууд эзэмшдэг гэх нь бий.

14.3 MMC Хонгконгийн хөрөнгийн зах зээлд IPO хийв

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт орших 6.4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй Тавантолгойн ордын 4 хувийг Энержи ресурс компани эзэмшдэг. Энержи ресурс компани 2962 га талбай бүхий 11952А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй Ухаа худгийн хэсэгт үйл ажиллагаа явуулдаг юм. Ухаа худаг 499 сая тонн нүүрсний тогтоогдсон нөөцтэйгөөс 286 сая тонн нь баталгаат нөөц юм. Нийт баталгаат нөөцийн 57 хувь нь коксжих нүүрс гэх судалгаа бий. Энержи Ресурс компанийг М Си Эс, Петровис, Шунхлай компаниудын хамтын хөрөнгө оруулалтаар 2005 онд байгуулсан байна. Харин тус компани дэд бүтцээ сайжруулж, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх зорилгоор 2010 оны аравдугаар сарын 13-ны өдөр Хонконгийн хөрөнгийн биржэд Mongolian mining corporation нэрээр бүртгүүлжээ. Ингэхдээ компанийнхаа 20 хувьтай тэнцэх 719 сая ширхэг хувьцааг, нэг бүрийг нь 7 хонгконг доллар 2 центээр арилжаалжээ. 2011 оны зургаадугаар сарын 18-ны байдлаар Mongolian mining corporation-ийн нийт хувьцааны 44 хувийг Эм Си Эс майнинг групп, 11,4 хувийг Петровис ресурсес, 8,1 хувийг Керри майнинг, 6,2 хувийг Анкора капитал, 4,9 хувийг Шунхлай майнинг, 3,1 хувийг  Ии Би Эр Ди компани, үлдэх 22,3 хувийг олон нийт эзэмшиж байлаа. Ашигт малтмалын хайгуул хийж буй уул уурхайн компани дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд хувьцаагаа гаргавал, тухайн компанийн хувьцааны ханш нэлээд доогуур тогтдог. Хайгуул хийгээд тодорхой хэмжээний нөөц тогтоовол, тухайн хайгуулын компанийн хувьцааны ханш өсдөг. Нөөцөө албан ёсоор баталгаажуулж, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжвэл хувьцааных нь бүр ч их өсдөг. Энэ бол дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр мөрдөгддөг алтан дүрэм юм. Mongolian mining corporation-ийн тухайд Ухаа худагийн уурхайн нөөцийг хэдийнэ тогтоолгож, үйлдвэрлэлийн шатанд шилжсэн үедээ хувьцаа гаргасан тул үнэт цаасных нь ханш анхдагч зах зээлд өндөр тогтсон гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг юм.

Энержи ресурс компани уурхайгаасаа Австралид төвтэй Лейтон Ази компаниар нэгэн үе гэрээгээр нүүрс олборлуулдаг байв. Олборлолт 2009 оноос эхэлсэн бөгөөд эхний жил 1,8 сая тонн нүүрс, дараагийн жил 3,8 сая тонн нүүрс экспортолсон юм. Нүүрсээ хятадын Баотау Стил, Шоуганг, Шаганг, Шинхуа зэрэг компаниудад нийлүүлэхээр 5-10 жилийн урт хугацааны гэрээ хийсэн байдаг. Энэ нь тухайн компанийн хувьцаа анхдагч зах зээлд 7 хонгконг доллар 2 центээр гарахад нөлөөлжээ. Анх ийм үнээр гарч байсан тус компанийн хувьцааны ханш 2011 оны хоёрдугаар сарын 8-нд хамгийн дээд цэгтээ хүрч, 10 хонконг доллар 92 цент болсон юм. Гэвч энэ цагаас хойш тус компанийн хувьцаа тасралтгүй уруудаж байгаа юм. АНУ-ын эдийн засаг болон Европын холбооны улсуудын санхүүтэй холбоотой таагүй мэдээлэл дэлхий дахинд цацагдаж байсантай холбоотойгоор азийн хөрөнгийн биржүүдэд хувьцааны ханш унахад нөлөөлснийг шинжээчид хэлдэг. Энэ нь ХонгКонгийн хөрөнгийн биржэд 975 кодоор арилжаалагддаг Mongolian mining corporation компанийн хувьцааны ханш унахад нөлөөлсөн хэрэг. Тус компани нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэр, 18 мегаваттын хүчин чадал бүхий цахилгаан станц, Ухаа худаг Гашуун сухайт чиглэлийн 245 километр хатуу хучилттай авто зам, усан хангамжийн систем зэргийг барьж ашиглалтад оруулахаар ХонгКонгийн хөрөнгийн биржээс 5,1 тэрбум хонгконг долларын хөрөнгө босгосон юм. Үүгээрээ жилд 5 сая тонн нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэрийг барьж 2011 оны зургаадугаар сард ашиглалтад оруулжээ. Тус компани баяжуулах үйлдвэрээ Австралийн Сежмен компанитай хамтран барьсан юм. Баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор 2011 онд олборлосон 7 сая тонн нүүрснийхээ 4 сая тонныг нь угааж баяжуулж эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортлох боломж бүрдсэн юм. Харин үлдэх 3 сая тонныг нь түүхийгээр нь экспортолно гэж тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Хятадад коксжих нүүрсний эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор тус компани 2014 оноос үйлдвэрлэлээ 2 дахин нэмэгдүүлж, 14,7 сая тонн нүүрс олборлож, угааж, баяжуулахаар төлөвлөж байсан юм.

14.4 Соут гоби ресурсийн оролдлого ба бүтэлгүйтэл

-Соут гоби ресурс зургаан охин компанитай-

Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуул хийхээр Азиа голд компани 2002 онд орж иржээ. Энэ компани хайгуул хийх хөрөнгө босгох үүднээс 2003 оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байна. Ингэхдээ, анхдагч зах зээлд 5 сая ширхэг хувьцааг тус бүрийг нь 3 долларын нэрлэсэн үнэтэйгээр гаргажээ. Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй энэ компанитай хамтран ажиллах гэрээг Айвенхоу майнз компани 2005 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр байгуулсан байх юм. Үүнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз нь Азиа голд компанийн 51 хувийг эзэмших эрхтэй болжээ. Харин үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 2007 оны тавдугаар сарын 1-нд Айвенхоу майнз компани Азиа голдын үлдэх хувийг худалдаж авсан байна. Энэ даруй Тронтогийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Азиа голд компанийн нэрийг өөрчилж, Соут гоби ресурс болгожээ. Ингэж л, Айвенхоу майнзын охин компани болох Соут гоби ресурсес байгуулагдсан түүхтэй. Нэгэн үе Соут гоби ресурсес компани Айвенхоу майнзын мэдэлд 100 хувь байсан ч, аажмаар эзэмшлээ бага багаар бууруулсан байна. Соут гоби ресурс компани тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдагаас гадна, 2010 оны нэгдүгээр сарын 29-нд Хонконгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан байдаг. Ингэхдээ, тус биржэд 27 сая ширхэг хувьцаа нэг бүрийг нь 17 доллараар гаргасан гэдэг. Энэ үед хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсийн хувьцаа эзэмшигч болж амжжээ. Ингэхдээ хятадын төрийн өмчит хөрөнгө оруулалтын корпораци Соут гоби ресурсес компанид зээлдүүлсэн 250 сая доллараа хувьцаанд хөрвүүлсэн байна. Ингэснээр Соут гоби ресурсийн 57 хувийг Айвенхоу майнз компани эзэмшиж эхэлсэн бол, 13 хувийг нь Хятадын хөрөнгө оруулалтын корпораци эзэмших болжээ. Харин үлдэх 30 гаруй хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблуум, Ланд Риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын корпорациуд эзэмших болсон гэх мэдээлэл гарч байлаа. Тронто болон Хонг-Конгийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг бөгөөд виржинийн аралд бүртгэлтэй Соут гоби ресурс компани нь зургаан охин компанитай. Тодруулбал, Виржинийн арал, Хонг-конг, Сингапур, Монголд Соут гоби ресурс, Азиа голд интернэшнл, Соут гоби коал инвестмент, Соут гоби даяар коал монголиа, Соут гоби сэндс, Даяар булаг гэсэн зургаан охин компанитай болохыг Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр хэлдэг. Үүний хоёр нь Монгол Улсад бүртгэлтэй компаниуд юм. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби Сэндс, Даяар булаг гэсэн охин компаниуд нь Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг юм. 

-Соут гоби сэндс компани дөрвөн ордод төвлөрч үйл ажиллагаа явуулдаг- 

Даяар булаг гэх охин компани нь монгол улсад ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг нь тодорхойгүй байдаг. Тус охин компани монгол улсад ашигт малтмалын ямар нэг тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэггүй гэж Соут гоби ресурс компанийнхан хэдэн жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Харин Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс манай улсын өмнийн говьд орших Овоот толгой, Сүмбэр, Заг сүүж, Цагаан толгой гэсэн ордуудад 2004 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж иржээ. Тухайлбал, Соут гоби сэндс компани Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт орших Овоот толгойн ордод 2005 онд нүүрсний хайгуул хийж эхэлжээ. Хайгуулын явцад тус орд 175 сая тонн нүүрсний нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Үүний 119 сая тонн нь баттай нөөц бол, 56 сая тонн нь боломжит нөөц юм. Ийм нөөц бүхий ордод олборлолт явуулахаар Соут гоби сэндс компани 2007 оны есдүгээр сард ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл холбогдох газраас авчээ. Харин үүнээс жилийн дараа буюу 2008 оны есдүгээр сараас овоот толгойн нүүрсийг хятад руу экспортолж эхэлсэн байна. Овоот толгойн энэ ордоос зүүн тийш 16 километрийн зайд Сүмбэрийн орд оршдог. Сүмбэрийн ордыг төв, зүүн, баруун гэсэн гурван хэсэгт хуваадаг. Тус ордын төвийн хэсэгт 220 сая тонн баттай болон боломжит нөөц тогтоосон гэх нь бий. Энэ орд шинээр нээгдсэн бөгөөд өндөр чанарын нүүрстэй гэдгээрээ хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татдаг юм. Ирээдүйд Сүмбэрийн ордын зүүн болон баруун хэсэгт түлхүү хайгуул хийх шаардлагатай гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байгаа юм. Үүнээс гадна, овоот толгойн ордоос 150 километрийн зайд Заг сүүжийн нүүрсний орд мөн байрладаг. Энэ орд 17 сая тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд нэмэлтээр 66 сая тонн нүүрсний нөөц илрүүлэх боломжтой гэж Соут гоби сэндс компанийнхан үздэг юм. Овоот толгой болон Сүмбэрийн ордуудаас зүүн тийш 400 гаруй километрийн зайд Цагаан Толгойн орд оршдог. Айвенхоу майнз компани оюутолгойн алт, зэсийн ордыг ашиглахтай холбогдуулж, эрчим хүчний хэрэглээг нь хангах зорилгоор Цагаан толгойн ордод нүүрсний эрэл, хайгуулын ажлыг 2004 онд эхлүүлж байжээ. Хэдэн жилийн өмнө тус ордын зүүн хэсэг 120 сая тонн нүүрсний нөөц бий гэж таамаглаж байлаа. Ийм нөөц бүхий нүүрсний дээрх дөрвөн ордод Соут гоби ресурс компани Монголд бүртгэлтэй Соут гоби сэндс компаниараа дамжуулан үйл ажиллагаа явуулж ирсэн билээ. Соут гоби ресурсес компанийн үйл ажиллагааны үндсэн цөм нь дээрх дөрвөн ордод төвлөрч хайгуул, олборлолт, экспортын үйл ажиллагаа эрхэлж байсан гэж ойлгож болох талтай. Үүнээс гадна, тус компани монгол улсад уул уурхайн долоон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг болохыг зарим хэвлэлүүд онцолж байсан билээ. 

-Соут гоби ресурсийн хувьцааг зарах замаар Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх ордуудыг худалдахыг оролдов-

Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрөл бүхий ордуудыг зарах оролдлогыг түүний толгой компани болох Соут гоби ресурс, түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг Айвенхоу майнз компаниуд эрчимтэй эхлүүлсэн байдаг. Тодруулбал, 2012 оны гуравдугаар сарын 5-нд Соут гоби ресурс компани нь Соут гоби сэндийн эзэмшилд байсан Цагаан толгойн ордын 15041 дугаартай ашиглалтын, 7662 дугаартай хайгуулын лицензүүдийг 30 сая доллараар Модун ресурс компанид худалдах гэрээ байгуулсан байдаг. Ингэхдээ 7.5 сая долларыг бэлнээр, үлдсэнийг нь Модун ресурс компанийн хувьцаанд хөрвүүлэхээр гэрээ байгуулжээ. Ингэснээр Соут гоби ресурс компани австралийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй бөгөөд Улаанбаатар хотоос 120 километрийн зайд орших Нүүрст хэмээх ордод үйл ажиллагаа явуулдаг Модун ресурс компанийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох байжээ. Энэ тохиролцоог 2012 оны зургадугаар сарын 1-нд эцэслэхээр төлөвлөж байсан юм. Соут гоби ресурс болон Модун ресурс компанийн хооронд хийгдсэн дээрх гэрээнээс гадна, бас нэгэн анхаарал татахуйц хэлцэл хийгдсэн байдаг. Энэ бол Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын Чалко компаниудын хооронд 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр хийгдсэн гэрээ юм. Тухайн үед Соут гоби ресурс компанийн 14 хувийг хятадын хөрөнгө оруулалтын сан, 28 хувийг Дече банк, Сити групп, Фулблум, Ланд риз зэрэг хөрөнгө оруулалтын банкууд эзэмшиж байсан юм. Харин 57,6 хувийг канадын Айвенхоу майнз компани эзэмшиж байлаа. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг энэ хувиа Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компанид зарах гэрээг үзэглэсэн юм. Ингэхдээ Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцаагаа нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар худалдах гэрээг Хятадын хөнгөн цагааны корпорацитай үзэглэсэн юм. Энэ нь Соут гоби ресурс компанийн хувьцааны Тронтогийн бирж дээрх хамгийн сүүлийн хаалтын ханшнаас 28 хувиар өндөр үзүүлэлт байлаа. Харин сүүлийн арван хоногийн дундаж ханшаас 32 хувиар өссөн үзүүлэлт байв. Тиймээс энэ нь хувьцаа эзэмшигчдэд ашигтай учраас Айвенхоу майнз компани Чалко компанитай тусгайлан гэрээ байгуулж, Соут гоби ресурсийн хувьцааны тендерт оролцохыг зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл тухай үед цацагдаж байсан нь нууц биш. Соут гоби ресурс болон түүний дийлэнх хувийг эзэмшдэг айвенхоу майнз биржэд дэлхийн хөрөнгийн биржүүд дээр хувьцаагаа арилжаалдаг. Нэгэнтээ бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж байгаа бол хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийн үүднээс компанитай холбоотой сайн, муу бүх мэдээллийг компанийнхаа цахим хуудсанд тавигдах нь тэр. Эндээс монголчууд Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ зарах гэж байгааг мэдсэн гэж ойлгож болно. Энэ тухай Соут гоби ресурсес  компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молини: Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая доллараар худалдаж авахаар санал тавьсан. Үүний 2,4 хувийг ойролцоогоор 15 сая доллараар хонг-конг болон тронтогийн хөрөнгийн биржээс худалдаж авахаар төлөвлөж байлаа. Харин үлдэх 58 хувийг канадын Айвенхоу майнз компаниас худалдаж авахаар болсон. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн 104 сая 807 мянга 155 ширхэг хувьцааг Айвенхоу майнз компаниас нэг бүрийг нь 8,48 канад доллараар Хятадын төрийн өмчит хөнгөн цагааны Чалко компани худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх энэ хувиа 928 сая доллараар үндсэндээ зарах юм.  Үүнийг оюутолгойн цаашдын бүтээн байгуулалтад зарцуулахаар төлөвлөж байгаа тухай нэгэн телевизэд ярилцлага өгч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Ийнхүү өмнийн говьд орших цагаан толгой, овоот толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг эзэмшдэг Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 60 хувийг 943 сая ам.доллараар худалдаж авахаар Чалко ханцуй шамласан юм. Ингэвэл өмнийн говийн нүүрсний ордууд хятадын Чалко компанийн мэдэлд шилжих байлаа. Ингэснээр Чалко компани өмнөө тулгараад байгаа асуудлаа бага ч болтугай шийдвэрлэж алдагдлаа бууруулах боломжтой гэлцэх нь бий. 

-Чалко компани 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажиллаж, монголын нүүрсний ордуудад хөрөнгө оруулахыг эрмэлзэв-

Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт удааширж байсантай холбоотойгоор 2012 онд хөнгөн цагааны эрэлт гадаад зах зээлд буурч байлаа. Эрэлт буурвал үнэ буурдаг гэх зах зээлийн зарчим бий. Энэ зарчмын дагуу Лондонгийн металлын биржэд нэг тонн хөнгөн цагааны үнэ 2012 оны тавдугаар сарын 5-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеийнхээсээ 23 хувиар, оны эхнээс 12 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байсан юм. Ингэснээр Лондонгийн металлын захад нэг тонн хөнгөн цагаан ойролцоогоор 2100 ам.доллар болсон байна. Ийнхүү гадаад зах зээлд хөнгөн цагааны үнэ буурч байсантай холбоотойгоор энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн томоохон компаниуд хүндрэлд орж байв. Тухайлбал, хөнгөн цагаан үйлдвэрлэлээр тэргүүлэгч Русал компани үйл ажиллагаагаа зогсоохоор төлөвлөж байгаагаа тус компанийн гүйцэтгэх захирлын тэргүүн орлогч Владислав Соловьев мэдэгдэж байсан юм. Үүнээс гадна, АНУ-ын хөнгөн цагааны Алко инк компани үйлдвэрлэлээ 2012 оны эхнээс 12 хувиар бууруулсан байдаг. Хөнгөн цагааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хятадын Чалко компани мөн хүнд цохилтонд орсон юм. Тус компанийн голлох түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлд буурсантай холбоотойгоор Чалко 2012 оны эхний улиралд 173 сая ам.долларын алдагдалтай ажилласан нь үүний нэг нотолгоо юм. Би Оу Си интернэшнл холдингс компанийн Хонг-Конг дахь шинжээч Робин Цуй: Хөнгөн цагааны үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор Чалко компани 2012 оны эцэст үүнээс ч их алдагдал хүлээнэ. Тиймээс Чалко компани өөр салбарт хүч үзэхээс гадна, зарлагаа бууруулах хэрэгтэй. Ингэснээр алдагдлаа 2-3 жилийн дотор бууруулах боломжтой гэж зөвлөж байсан юм. Тиймээс Чалко компани газрын ховор элемент болон төмрийн хүдрийн салбарт анхаарлаа хандуулж эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, тус компани Гуанси мужид орших газрын ховор элементийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд зориулж 5 тэрбум 200 сая юанийн хөрөнгө оруулалт хийхээр болсон юм. Үүнээс гадна, тус компани нүүрсний салбарт хүч үзэхээр болов. 2012 оны эцсээр урд хөршид цахилгаан, эрчим хүчний үнэ киловатт тутамдаа 0,03 юанаар өсөх нь тэр. Үүнтэй холбоотойгоор Чалко компанийн нийт зардлын 5 хувийг цахилгаан, эрчим хүч эзлэх болсон байна. Үүнээс гадна, тус компанийн хөнгөн цагааны үйлдвэрлэлд шаардагддаг түүхий эдийн 50-60 хувийг коксжих нүүрс эзэлж байв. Тиймээс Чалко компани Монгол улсын эрчим хүчний болон коксжих нүүрсний ордуудад үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцааг худалдаж авах оролдлого хийсэн гэж судлаачид үздэг юм.

14.5. Соут гоби сэндсийн тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлэв

Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Мөн Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ. Дээрх гэрээнүүд хүчин төгөлдөр болоход Соут гоби ресурсийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Чалко болох байв. Харин Соут гоби ресурс нь Модун ресурсийн томоохон хувьцаа эзэмшигч болох дүр зураг ажиглагдаж байсан билээ. Өөрөөр хэлбэл, Чалко компани Соут гоби ресурсээс гадна, тус компаниар дамжуулан Модун ресурсэд хувь хүртэх үүд нээгдэхээр байсан юм. Ингэснээр хятадын төрийн өмчит Чалко компани Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх өмнийн говийн нүүрсний ордуудад эзэн суух байлаа. Энэ нь урд хөршид нүүрсээ нийлүүлдэг манай улсад таагүй мэдээ. Хятадын хөнгөн цагааны Чалко компани тавантолгойн ордын нүүрсийг гэрээгээр импортлон авдаг. Хэрэв Чалко компани монголд өөрийн гэсэн нүүрсний ордуудтай болвол, тавантолгойн нүүрсийг худалдаж авах эзэнгүй болж мэдэхээр байв. Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг хувиа хэнд худалдах нь тухайн компанийн асуудал боловч, хамгийн болгоомжлол төрүүлж байсан бас нэг зүйл бол Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндс компанид Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүж зэрэг нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүд байсанд оршиж байсан юм. Айвенхоу майнз компани монголын баялгийг зөвшөөрөлгүйгээр хятадын компанид өгөхөөр ийнхүү гэрээ байгуулсан хэрэг. Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг уул уурхайн компаниудын толгой компанийнх нь хувьцааг худалдаж, төлбөрт нь ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл хятадын төрийн өмчийн компанид шилжүүлэх далд бизнес явагдаж байсан нь үндэсний аюулгүй байдалд харшлах нь мэдээж юм. Үндэсний аюулгүй байдалд муугаар нөлөөлөх шийдвэрийг оюутолгойн дийлэнх хувийг эзэмшигч Айвенхоу майнз компани Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанитай хамтран олон жилийн өмнө гаргаж, гадаадын компаниуд монголын баялгийг ханцуйндаа наймаалцаж байгааг таслан зогсоохын тулд холбогдох байгууллагууд тал бүрнээ ажиллах нь тэр. Тухайлбал, Ашигт малтмалын газар Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан Овоот толгой, Цагаан толгой, Сүмбэр, Заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензийг тухайн үед түр түдгэлзүүлсэн юм. Ингэснээр гадаадын хөрөнгө оруулалт буурах вий гэсэн болгоомжлол байсан ч, үндэсний аюулгүй байдалд харшлана хэмээн үзэж дээрх тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн билээ. Үүнтэй холбоотойгоор, Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл хойшлогдсон тал бий. Харин Айвенхоу майнз болон Чалкогийн хооронд хийгдсэн гэрээ хэрхэх нь тодорхойгүй байлаа. Гэхдээ Чалко компанийнхан Монгол Улсын холбогдох байгууллагууд зөвшөөрвөл 2012 оны долоодугаар сарын 5-наас хувьцаа шилжүүлж эхэлнэ. Улмаар 2012 оны наймдугаар сарын 28-ны дотор Айвенхоу майнзын Соут гоби ресурсэд эзэмшдэг 57,6 хувийг Чалкод шилжүүлж дуусгана гэж мэдэгдэж байлаа.

14.6. Рио Тинто Айвенхоу майнзын жижиг төслүүдийг сонирхсонгүй

Айвенхоу майнз компани дотроо цөөнгүй ам бүлтэй, өнөр өтгөн айл юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө тус компани Казакстаны Кизылийн алтны ордын 50 хувийг, Австралид зэсийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Айвенхоу австралиа компанийн 59 хувийг, Мьянмар улс дахь Монивиа зэсийн төслийн 50 хувийг, Монголд Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт орших алт, зэсийн оюутолгойн ордын 66 хувийг. Соут гоби сэндсийн толгой компани болох Соут гоби ресурсийн 58 хувийг эзэмшиж байлаа. Соут гоби сэндсийг эс тооцвол дээрх төслүүд бүгдээрээ алт, зэсийнх. Харин Соут гоби сэндс ганцаараа нүүрсний орд юм. Рио Тинто компанийнхан бид оюутолгойн 66 хувийг эзэмшихийн тулд Айвенхоу майнз компанийг худалдан авч байгаа. Гэхдээ Айвенхоу майнзын оюутолгойгоос бусад төслүүдийг сонирхохгүй байгаа гэдгээ илэрхийлж байсан юм. Гэхдээ Оюутолгойн 66 хувийг худалдаж авахын тулд, Айвенхоу майнз компанийг бүхэлд нь худалдаж авах шаардлагатай. Энэ ч үүднээс Рио Тинто компани Айвенхоу Майнз дахь эзэмшлээ нэмэгдүүлсээр ирсэн. Үүний нэг тод жишээ бол, 2012 оны эхээр Рио Тинто компани Айвенхоу майнз дахь эзэмшлээ 2 хувиар нэмэгдүүлж 51 хувьд хүргэсэн явдал. Харин Айвенхоу майнз компанийн Соут гоби ресурс дэх 58 хувийг тоосонгүй. Тиймээс Рио Тинто компани өөрсдийн сонирхолыг татахгүй байгаа Соут гоби сэндс дэх эзэмшлээ эртнээс зарахыг Айвенхоу майнзад санал болгож ирсэн юм. Энэ ч ёсоор болж Айвенхоу майнз компани Соут гоби сэндс дэх хувиа Хятадын Чайнолко компанийн охин компани болох Чалко компанид худалдах гэрээг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын эхээр үзэглэсэн байж магадгүй гэж мэргэжилтнүүд тухайн үед таамаглаж суусан юм. Гэвч овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэрийн нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдийг Ашигт малтмалын газар цуцалсантай холбоотойгоор Айвенхоу майнз ёстой мад тавиулна гэдэг болох нь тэр. Тиймээс тус компани Засгийн газартай энэ асуудлаар эргэн ярилцах нь тодорхой гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Гэхдээ Айвенхоу майнз компанийг үүсгэн байгуулагч Роберт Фрийдланд энэ асуудалд оролцохгүй нь ойлгомжтой байв. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ Хятадын компанид зарах гэрээг тэрбээр хийсэн ч, балагийг нь Рио Тинто дааж гарахаас өөр гарцгүй болсон юм. Учир нь Рио Тинто компани 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдөр Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг бүхэлд нь гартаа авсан байдаг. Тодруулбал, Роберт Фрийдландыг ажлаас нь чөлөөлж, түүний оронд Кей Фрийстли Айвенхоу майнзын гүйцэтгэх захирлаар томилогдсон юм. Үүнээс гадна, Айвенхоу майнз компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн 13 гишүүний 11-ийг нь Рио Тинтогийн талаас тавихаар болсон юм. Ийнхүү Айвенхоу майнз компанийн удирдлагыг Рио Тинто гартаа авсан тул, Соут гоби ресурсийн ээдрээдтэй асуудлын гогцоог тэд тайлах ёстой болж хоцорсон юм. Тухайн үед энэ асуудалд Рио Тинто компанийнхан хэрхэн хандаж байсан бэ. Тэр үеийн Оюутолгой компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон Макрей: Рио Тинто гарцыг хайж байна гэсэн тайлбар өгсөн байдаг. Овоот толгой, цагаан толгой, сүмбэр, заг сүүжийн нүүрсний ордуудын лицензүүдийг сэргээгүй цагт Чалко компани Айвенхоу майнзаас зүгээр л цаас худалдаж авсан болж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ардаа баталгаагүй Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахад хүрэв. Ийм эрсдэлтэй бизнест Чалко хөл тавихгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Тйимээс Чалко компани Айвенхоу майнзтай байгуулсан гэрээгээ нэг бол цуцлах, эсвэл манай улстай арбитардаж магадгүй гэж үзэх хүн цөөнгүй байсан юм.

14.7 Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унасан нь

Оюутолгойн ордын бүтээн байгуулалтад шаардлагатай санхүүжилтийг босгох зорилгоор Айвенхоу майнз өөрийн эзэмшил дэх Соут гоби ресурсийн 58 хувийг зарах оролдлого 2012 онд хийсэн ч, эцсийн үр дүнд шаардлагатай санхүүжилтээ босгож чадсангүй. Бүтэлгүй гэрээнээс болж Соут гоби ресурсийн охин компанийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын тусгай зөвшөөрлүүдээ цуцлуулахад хүрэв. Цаашлаад Соут гоби сэндс компанийн нүүрсний олборлолт зогсч бүх хариуцлагыг нь Соут гоби ресурсийн захирлууд үүрсэн гэж ойлгож болно. Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах саналыг Айвенхоу майнз компани анх гаргасан. Гэтэл гэрээ бүтэлгүйтсэнтэй холбоотойгоор Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийн захирлуудыг ажлаас нь чөлөөлсөн байдаг. Халаа сэлгээ 2012 оны есдүгээр сарын 3-ны өдөр эхэлсэн. Энэ өдөр Ерөнхий захирал Петр мередит ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байдаг. Харин 2012 оны есдүгээр сарын 12-ны өдөр Соут гоби ресурс компанийн гүйцэтгэх захирал Александр Молине ажлаасаа чөлөөлөгдсөн юм. Компанийн удирдлагуудыг ийнхүү өөрчлөөд зогсохгүй, компанийн монгол ажилчдыг 2013 оноос орон тооны цомхотгол оруулна гэсэн мэдээлэл тухайн үед цацагдаж байлаа. Ийм бүтэлгүйтэл мэдээж хувьцааны ханшид сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй. Энэ талаар Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн дарга асан Цогтбаяр: Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш унах эхлэл үүнээс болж тавигдсан болохыг хэлдэг юм. Цагтаа цалгиж явсан Соут гоби ресурсийн хувьцааны ханш огцом уруудаж эхэлсэн гэсэн үг юм. Гэрээ хийгдэж байхад тус компанийн хувьцаа 60 хонгконг долларын ханштай байсан бол, 2012 оны есдүгээр сарын 15-ны хавьцаа 18 хонгконг доллар болж буурсан нь үүний нэг нотолгоо юм. Рио Тинтогийн хүчтэй шахалт, Чалкогийн монголын нүүрсэнд санаархсан байдлаас болж Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурсийг ангал руу түлхэж, хувьцааных нь ханш ийнхүү уруудсан он жилүүд улиран өнгөрсөн юм. Тиймээс Айвенхоу майнз компани нэмэлт хувьцаа гаргах замаар санхүүжилт босгож оюутолгойд хөрөнгө оруулсан байдаг. Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшдэг Канадын Айвенхоу майнз компани Нью-Йорк болон Тронтогийн хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа арилжаалдаг. Энэ хоёр бирж дээр нийтдээ 741 сая ширхэг хувьцаа анх гаргасан гэдэг. Харин үүний 35 хувьтай тэнцэх хувьцааг сүүлд нэмж гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, 260 сая ширхэг хувьцааг нэмж гаргасан гэсэн үг. Үүний 51 хувийг Рио Тинто компани гэрээний дагуу худалдаж авсан бол, 5,5 хувийг Сингапурын хөрөнгө оруулалтын сан Темасенк худалдаж авсан юм. Үлдэх хувьцааг жижиг хувьцаа эзэмшигчид худалдаж авсан билээ. Ийнхүү 2012 онд Айвенхоу майнз компани нэг бүр нь 7 долларын үнэтэй нэмэлт хувьцаа гаргаж, нийтдээ 1,8 тэрбум ам.долларын санхүүжилт босгож, оюутолгойн бүтээн байгуулалтанд зарцуулсан гэж компанийн зүгээс мэдэгддэг юм.

14.8 Чалкогоос сэргийлж хууль баталсан нь

Оюутолгойн ордын 66 хувийг эзэмшигч Канадын Айвенхоу майнз болон Хятадын төрийн өмчийн Чалко компанийн хооронд хийгдсэн гэрээ 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх ёстой байлаа. Үүнээс урьтаж Соут гоби сэндсийн эзэмшил дэх нүүрсний ордуудын ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрлүүдийг холбогдох байгууллага түр түдгэлзүүлсэн юм. Мөн 2012 оны тавдугаар сарын 17-ны өдөр Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг УИХ-аар яаравчлан баталсан билээ. Уг хууль гарсан өдрөөсөө хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Ямар агуулгатай хууль батлагдсаныг гадаадын хөрөнгө оруулагчид мэдэхийг тэсэн ядан хүлээж суулаа. Мөн манай улсад ашигтай хууль болж чадсан эсэхийг монголчууд ихэд сонирхож байсан юм. Тиймээс Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хуулийг санаачлагчдын нэг, өнөөгийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатар руу утас цохилоо. Тэрбээр гадаад руу нисэх гэж байгаа тул ярилцлага өгч амжихгүй гэдгээ илэрхийлэв. Амжаад хэдэн асуултанд хариулт авъя гэдгээ учирлав. Онгоцны буудал хүрэх замд яриа өгөх бололцоотой хэмээлээ. Ингээд нисэх буудал явах замд нь түүнээс зарим зүйлийг тодруулж амжсан юм. Хуулийн гол агуулгын тухайд УИХ-ын дарга Г.Занданшатар: Соут гоби ресурсийн охин компани болох Соут гоби сэндсийн эзэмшилд байсан тусгай зөвшөөрлүүдийг эргэн сэргээлээ ч, Айвенхоу майнз компани Чалкотой наймаалцахын тулд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газарт мэдэгдэж УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авахаас өөр аргагүйд хүрсэн талаар байв. Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарсаны дараа, Хятадын төрийн өмчийн Чалко компани холбогдох бичиг баримтаа бүрдүүлж, хуулийн хүрээнд Соут гоби ресурс компанийн 60 хувийг худалдаж авахаа удаа дараа мэдэгдсэн билээ. Өөрөөр хэлбэл, монголын талаас тавих бүх шаардлагыг хангаж, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авна гэдгээ мэдэгдэж байсан юм. Гэвч хуулийг дагаж мөрдөх журам батлагдахгүй байсаар Канадын Айвенхоу майнз, Хятадын Чалко компанийн хооронд хийсэн гэрээний хугацаа дуусгавар болсон байдаг. Тиймээс 2012 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр дуусах гэрээг хоёр тал нэг сараар дахин сунгасан юм. Гэвч энэ хугацаанд хоёр тал Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч чадсангүй, гэрээний хугацаа 2012 оны есдүгээр сарын 3-ны өдөр дуусгавар болсон юм. Тиймээс хятадын төрийн өмчит Чалко компани гэрээгээ албан ёсоор цуцлахаа мэдэгдсэн байдаг. Ингэснээр Айвенхоу майнз компани Соут гоби ресурс дэх эзэмшлээ худалдах боломжгүй болсон юм. Мөн 2012 оны арванхоёрдугаар сар хүртэл сунгаад байсан Соут гоби ресурс болон Модун ресурсийн гэрээ хүртэл цуцлагдах нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авах замаар Модун ресурсэд давхар хувь эзэмших Чалкогийн санаархал дуусгавар болсон юм.

14.9 Винсвей компанийн 29,9 хувийг Чалко худалдаж авахаар гэрээ байгуулав

Нөхцөл байдал ийм дээрээ тулсан учир Чалко компани монголын хууль эрхзүйн орчныг тодорхой болох хүртэл Соут гоби ресурсийн хувьцааг худалдаж авахаа хойшлуулсан тухай мэдэгдэж, өөр гарцыг эртнээс хайж эхэлсэн байдаг. Тодруулбал, Чалко компани хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей ресурс компани 29,9 хувийг худалдаж авахаар болсон юм. Ингэхдээ Винсвей компанийн 1 тэрбум 130 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 2 хонгконг доллар 12 центээр худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан гэх нь бий. Энэ нь 2,3 тэрбум хонконг доллар буюу 308 сая америк доллар болж байлаа. Ийм өртөг бүхий гэрээ байгуулснаа Чалко болон Винсвей компанийнхан 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр хөрөнгө оруулагчдад зарласан байдаг. Ийнхүү Чалко компани дараагийн нүүдлээ хийж, Винсвей компанийн хувьцааг худалдаж авахаар гэрээ байгуулсан нь энэ юм. Тиймээс Хонконгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй Винсвей компани нь ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг талаар олон нийт сонирхож эхлэх нь тэр. Энэ талаар хөрөнгийн зах зээлийн судлаач Наран-Учрал: Винсвей компани нь дэлхийн олон орноос нүүрс импортлон авч хятадын төмрийн болон коксын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг тухай хэлж байсан юм. Тухайлбал, Орос, Америк, Канад, Австрали, Монгол зэрэг улсуудаас нүүрс импортлон авч, цааш нь дамжуулан худалдаалдаг юм байна. Гэхдээ тэдний нийт импортын дийлэнх хувийг монголоос авсан нүүрс эзэлдэг гэдгийг анхаарах нь чухал. Тус компани 2010-2011 оны хооронд 19 сая тонн нүүрс түнш орнуудаасаа импортолж авсаны 13 сая тонн нь монголоос авсан нүүрс гэх судалгаа гарч байсан нь үүнийг нэг нотолгоо юм. Ер нь монголоос гадаад зах зээлд экспортолж буй нүүрсний тал хувийг Винсвей компани худалдан авч, эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэдэг гэх мэдээлэл бий. Ингэхдээ ихэвчлэн урт хугацааны гэрээ байгуулж монголоос нүүрс импортлон авдаг байгаа юм. Тухайлбал, Тавантолгой, Мак, Соут гоби сэндс зэрэг нүүрсний компаниудаас жилд 2-5 сая тонн нүүрс импортлох авахаар урт хугацааны гэрээ байгуулсан байдаг. Ийнхүү Винсвей компанийн 29,9 хувийг худалдаж авах замаар Чалко компани монголын нүүрсэнд хяналтаа тавих удаах оролдлогоо хийсэн байдаг. Үүнээс гадна, Винсвей  компанийн охин компани манай улсад хэдийнэ мэндэлсэн гэдгийг анхаарал шаардлага тухайн үед давхар тавигдаж байлаа. Поло ресурс компани Пибоди энержитэй хамтарсан компанийнхаа 50 хувийг хятадын Винсвей компанид 2010 оны долоодугаар сарын 2-ны өдөр худалдсан байна. Ингэж Винсвей компани америкийн томоохон нүүрс импортлогч Пибоди компанитай хамтарч, тэдний Пибоди Винсвей Монголиа охин компани монгол улсад мэндэлсэн түүхтэй. Энэ охин компанийн эзэмшилд ашигт малтмалын 50 тусгай зөвшөөрөл байдаг гэж Винсвей компанийнхан албан ёсны цахим хуудсаараа дамжуулан мэдэгдсэн байдаг. Тодруулбал, хайгуулын 47, ашиглалтын 3 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан юм. Хэрэв Винсвей компанийн 29,9 хувийг хятадын Чалко компани гэрээний дагуу авбал, Пибоди Винсвей Монголиа охин компанийн эзэмшил дэх дээрх тусгай зөвшөөрлүүд хятадын хөнгөн цагааны үйлдвэрийн халаас руу хүссэн хүсээгүй гулсан орох дүр зураг тухайн үед мөн ажиглагдаж байсан билээ. 

14.10. Хөрөнгө оруулагчдаа үргээсэн хуулийг хүчингүй болгов-

Урт нэртэй хууль гаргаж, алтны тусгай зөвшөөрлүүдийг түдгэлзүүлсэн. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгохыг хориглосон зэргээс шалтгаалж хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч байсан цаг саяхан. Гэвч араас нь 2012 оны тавдугаар сарын 17-нд Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гаргасан нь хөрөнгө оруулагчдыг дахин үргээхэд хүргэсэн юм. Тодруулбал, энэ хуулийг дагаж мөрдөх журам огт гараагүй учраас хөрөнгө оруулагчид Монголыг орхиход хүрсэн гэж ойлгож болно. Мөн Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гарснаар манай улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарт гаднынхан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ болон Засгийн газраас зөвшөөрөл авах ёстой болсон юм. Тодруулбал, энэ хуулийн 4.7-д Монгол Улсын эрдэс баялаг, банк санхүү, хэвлэл мэдээллийн салбарын 49 хувиас дээш хувь эзэмших, эсвэл 100 тэрбум төгрөгөөс давсан хөрөнгө оруулалт хийвэл УИХ-аас зөвшөөрөл авна. Бусад тохиолдолд зөвшөөрөл олгох асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ гэж заасан байлаа. Уул уурхайн шинжээч Наранбаатар: Энэ хууль гарснаар гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан таагүй үр дүн гарсан болохыг хэлдэг. Тухайлбал, манай улсад 2010 онд 1,6 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2011 онд энэ тоо 4,6 тэрбум ам.доллар болж өссөн юм. Гэвч 2012 онд манай улсад 4,1 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2013 онд 2.1 тэрбум ам.доллар болж буурсан байх жишээтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч байхад, манай улсын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд буурсан нь монгол руу чиглэх ам.долларын урсгал тасалдахад хүргэж, америк доллар түүхэндээ анх удаа 1700 төгрөг давсан жил тохиосон билээ. Тиймээс алдаагаа залруулахын тулд хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн дээрх хуулийг хүчингүй болгож, оронд нь Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль гаргасан юм. Хуулийн төслийг 2013 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр парламентаар хэлэлцэн баталсан байдаг. Харин шинэ хууль 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Шинэ хуулийн онцлогын талаар тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, бүртгэлийн газрын дарга Жавхланбаатар: Манай улсын уул уурхай, банк, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулах хуулийн этгээдийн 33, түүнээс дээш хувийг гадаадын төрийн өмчит хуулийн этгээд эзэмших тохиолдолд, хөрөнгө оруулалтын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авахаар шинээр хуульчилсан тухай хэлж байсан юм. 

-С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй-

Хөрөнгө оруулалтын шинэ хуулиар тогтворжуулах гэрчилгээний хугацааг хөрөнгө оруулалтын төслийн үйл ажиллагааны салбар, байршил, хөрөнгө оруулалтын хэмжээнээс хамаарч 5, 8, 10, 15 жилийн хугацаатай байхаар тогтоож өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, 2008 оноос хойш хөрөнгө оруулсан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид манайд оруулсан мөнгөнөөсөө хамаарч 5-18 жилийн хугацаанд дөрвөн төрлийн татварыг тухайн үеийнхээ түвшинд төлөх бололцоо бүрдсэн юм. Дэрэх хугацаанд Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар, Гаалийн албан татвар болон нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн үед байсан хэмжээнд нь тогтворжуулахаар шинээр гаргасан хуульд тусгасан юм. Ийнхүү дөрвөн төрлийн татварыг тогтворжуулснаар монгол улсаас үргэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж улс төрчид хүлээж суулаа. Салхи хаашаа эргэж, хөрөнгө оруулагчид монгол руу чиглэх эсэхийг хүлээх л үлдсэн. Гэтэл хууль хэрэгжиж эхлээд жил гаруйн хугацаанд нэг ч компанид тогтворжуулах гэрчилгээ олгоогүй байдаг нь сонирхол татам. Манай улсад 1990 оноос хойш 12 мянган гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулагдснаас 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны байдлаар 8800 нь идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Тэдний 300 нь 2014 онд байгуулагдснаас 10 нь тогтворжуулах гэрчилгээ авахаар бэлтгэлээ базааж, Хөрөнгө оруулалтын газраас зөвлөгөө авчээ. Харин дотоодын зургаан компани тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт гаргасан ч, нэг нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах санал тавьсан байна. Тухайн үед тэдний нэрсийг албаныхан нууцлаж байсан ч, МАК, Энержи ресурс, Алтайн хүдэр, Эрэл зэрэг компаниуд тогтворжуулах гэрчилгээ авах хүсэлт тавьсан тухай хэвлэлүүд онцолж байсан юм. Эдгээрээс Энержи ресурс хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах хамгийн магадлалтай компани гэж тухайн үед судлаачид үзэж байлаа. Тавантолгойн ордын баруун, зүүн цанхийн хөрөнгө оруулагчаар Хятадын Шэнхуа, Японы Сумитомо, Монголын Энержи ресурс компанийн түншлэл тэр үед шалгарч байсан учраас тэр юм. Нөгөө талаас Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар цөмийн энергиэс бусад салбарт 500 тэрбум төгрөгөөс дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн аж ахуйн нэгжтэй хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулна гэж тусгасан байдаг. Энэ шалгуурыг Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчид хангаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, тэд 4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээ мэдэгдээд байсан юм. Тиймээс дээрх зургаан дотоодын компаниас Энержи ресурс компани хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх хамгийн магадлалтай гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан. Тэгвэл 2015 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга С.Жавхланбаатар: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах компанийг одоогоор зарлахгүй хэмээн ярилцлагадаа дурдаж байсан юм.

14.11 Харанга ресурсесийн төмрийн хүдрийн хайгуул эхлүүлэв

Төмрийн хүдрийн хайгуул хийдэг Харанга айрон компани Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дундговь, Дорноговь аймгуудад Сүмбэр, Төмөртэй худаг, Хөндлөн, Шавдал, Сэлэнгэ төслүүд хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгийг босгох зорилгоор Харанга айрон компани 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 9-нд Австралийн хөрөнгийн биржэд Харанга ресурсес лимитед нэрээр бүртгүүлсэн юм. Ингэхдээ, тус компани анхдагч зах 125 сая ширхэг хувьцааг нэг бүрийг нь 20 центийн нэрлэсэн үнээр гаргаж 25 сая доллар босгосон байдаг. Үүний 22 сая долларыг хоёр жилийн хугацаанд дээрх таван төсөлд зарцуулна гэж Харанга айрон компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн Д.Ачит-Эрдэнэ тухайн үед мэдэгдэж байлаа. Төмрийн хүдрийн хайгуулын Сэлэнгэ төсөл нь 11334, 11335, 11336, 11337, 11338 гэсэн таван хайгуулын талбайд явагддаг. Тус талбай нь монгол улсын төмрийн хүдрийн томоохон ордууд болох Ерөө гол, Төмөртэйн ойролцоо оршдог гэдгээрээ онцлог. Тус компанийн геологийн судалгаагаар төмрийн хүдрийн хайгуулын талбай нь Ерөө гол, Төмөртэй, Төмөр толгой зэрэг томоохон ордуудыг холбож байгаа нь мөн тогтоогджээ. Тиймээс тус компанийн явуулж буй төслийн дүнд төмрийн хүдэр олдох найдвар өндөртэй гэж Харанга ресурс компанийнхан үздэг юм. Төслийн Баянцогт талбайд алмазан өрөмдлөг хийхэд төмрийн эрдэсжилтийн огтлолцлын шинж тэмдэг илэрсэн байна. 2008 онд Баянцогтын талбайд өрөмдлөг хийхэд яг ийм шинж тэмдэг илэрч байжээ. Тиймээс тус компанийнхан Баянцогтын талбайд 4000 метрийн гүнд алмазан өрөмдлөг хийхээр төлөвлөж байсан нь саяхан. Ер нь тус талбайд 25 метрийн өрөмдлөг хийхэд 35.5 хувьд нь төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Өмнө нь 25 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 31.6 хувийн төмөр, 28 метрийн гүнд өрөмдлөг хийхэд багадаа 30.5 хувийн төмөр илэрч байжээ.

Сэлэнгэ төслийн Дунд булаг талбай нь Баянцогтоос 2,5 километрийн зайд орших бөгөөд сүүлийн судалгаагаар төмрийн эрдэсжилт явагдаж байгаа нь тогтоогдсон байдаг. Харанга ресурс компаниас Сэлэнгэ  төслийн талбайд явуулсан соронзон зургаар Дунд булагийн талбайд 600 метрийн гүн бүхий 1,2 километр газарт ер бусын соронзон илэрсэн гэдэг. Сэлэнгэ төслийн Өндөр ухаа талбай нь Дунд булагаас нэг километрийн зайд орших бөгөөд мөн ер бусын илэрцтэй. Гэхдээ Дунд булагт илэрсэн шиг биш гэнэ. Дунд булагийн судалгааны дүнгээс шалтгаалж Өндөр ухаад туршилт явуулах эсэхээ шийднэ гэж тус компанийнхан олон жилийн өмнө мэдэгдэж байлаа. Өмнө нь Дунд булаг болон Өндөр ухаад өрөмдлөг хийж байсан юм. Сэлэнгэ төсөл дэх Хүйтэн голын талбай нь Өндөр ухаа болон Дунд булагаас 6 километрийн цаана юм. Энэ талбай мөн соронзон геофизикийн аномалтай холбоотой. Өмнө нь явуулсан судалгаагаар 14 метрийн гүнд 40,6 хувийн төмрийн агуулгатай. 13 метрийн гүнд 39,4 хувийн төмрийн агууламж байгаа нь тогтоогджээ. Эрдэсжилтийн хэмжээг тогтоож, өрөмдлөгийн огтлолыг баталгаажуулан дараа дараагийн өрөмдлөгийг төлөвлөж байжээ. Ер нь Сэлэнгэ төслийн талбай нь маш их хэмжээний төмрийн хүдэртэй. Төмөр замын дэд бүтэцтэй ойр гэдгээрээ давуу талтай аж. Тус төсөл нь монголын төмөр замаас 20 километрийн зайд, Шарын голын гал тэрэгний буудлаас 40 километрийн зайд оршдог байна. Шавдал лицензийн талбай нь Сүхбаатар аймгийн төв Баруун Уртаас 10 километрийн зайд оршдог. Шавдалын ойролцоо Баруун урт хотыг дайрч, зүүнээс баруун тийш төмөр зам барихаар төлөвлөж байсан нь саяхан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө лицензит талбайн гол хэсэгт 20 цооногт туршилтын өрөмдлөг хийсэн. Үүний 10 цооногт төмрийн хүдэр илэрсэн байна. Ингэхдээ гурван цооногт төмрийн хүдрийн агууламж 28 хувьтай гарсан бол, бусад цооногт 15 хувьтай гарсан байна. Эхний энэ өрөмдлөгөөр Шавдалийн төмрийн хүдрийг эдийн засагт эргэлдүүлж болох дүгнэлтийг тус компани хэдэн жилийн өмнө гаргажээ. Тусгай талбай дахь соронзонгийн тойм хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд үр дүнг дараах байдлаар дүгнэжээ.

• Хайж буй эрдэс тусгай талбайн хэсэгт байна.
• Соронзон зургаас харахад өрөмдлөг хийх гол хэсэг баруун хэсэгт байж болзошгүй

Тиймээс Харанга ресурс компани Шавдалийн лицензийн хүрээнд өрөмдлөгийг баруун талд болон бусад боломжит газруудад хийх шаардлагатай гэж үздэг юм. Сүмбэр төсөл нь Өмнөговь аймагт оршдог. Ханги Мандал хилийн боомтоос 50 километрийн зайд оршдог бөгөөд төмрийн хүдрийн Агаруут ордын зэргэлдээ оршдог. Сүмбэрийн өрөмдлөгийн ажил хэдэн жилийн өмнө дууссан бөгөөд төмрийн хүдэр байж болох хоёр хэсэгт гурван туршилтын өрөмдлөг хийгдэж байжээ. Лабораторийн шинжилгээгээр төмөр болон марганцын эрдэсжилт өрөмдлөгийн явцад илрээгүй. Тиймээс энэ тусгай зөвшөөрлийн талбайд дахин туршилт хийх хэрэгтэй гэж үзсэн юм. Ойролцоо нь төмрийн хүдрийн Агаруут болон Элстэй оршдог учраас тэр юм. Дундговь аймагт төмрийн хүдрийн хайгуулын хоёр тусгай зөвшөөрлийн хүрээнд Төмөртэй худаг төсөл явагддаг. Төсөл нь дэд бүтэцтэй ойр. Чойрын төмөр замын терминалаас 180 километрийн зайд оршдог. Төмөртэй худаг дахь эхний өрөмдлөг олон жилийн өмнө дууссан байдаг. 47 цооногт нийт 3790 метрийн гүний өрөмдлөг хийснээс 14907 тоот хайгуулын лицензийн өмнө талд хайж буй зүйл нь илэрсэн гэлцдэг. Ер нь нийт талбайн өрөмдлөгөөс 6 талбайд төмрийн хүдэр 15 хувийн агууламжтай байгаа нь тогтоогдсон. Дараагийн өрөмдлөгөөр тухайн бүсийн гүн дэх төмрийн эрдэсжилтийн зэрэглэлийг шалгаж баталгаажуулах үлдээд байлаа. Ер нь тус талбайд хийсэн соронзонгийн зураглалаар багагүй хэмжээний төмрийн хүдрийн нөөцтэй болох нь ажиглагдсан аж. Хөндлөн төсөл нь 26 километр квадрат талбайг хамрах хайгуулын нэг тусгай талбайн хүрээнд хийгдэж буй. Хэнтий аймагт оршдог бөгөөд өмнөх геологийн хайгуулын судалгаагаар төмрийн хүдрийн агууламж 51 хувьтай байгаа нь тогтоогдсон. Геологийн хайгуулын болон соронзон орны зураглал мөн хийгдсэн аж.

15 БҮЛЭГ. Гадаад харилцаа ба эдийн засгийн хамтын ажиллагаа

15.1 Монгол болон БНСУ-ын харилцаа

БНСУ-д хийсэн айлчлалын үеэр шийдэгдсэн 16 асуудал

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-д албан ёсны айлчлал хийж, БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин-д бараалхаж, Ерөнхий сайд Ли Наг Ен-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, тус улстай гадаад эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа тэлэв. Түүнчлэн БНСУ-ын Үндэсний Ассамблейн болон Засгийн газрын зарим гишүүнтэй уулзаж, Монгол, Солонгосын бизнес форумд оролцож үг хэлэв. Мөн тус улсад ажиллаж, амьдарч байгаа монгол иргэдтэйгээ уулзлаа. Ерөнхий сайдын айлчлалын хүрээнд дараах 16 асуудлыг шийдвэрлэсэн байна.

1. Айлчлалын үеэр хоёр тал өнөөгийн Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг улам өргөжүүлэхээр санал нэгдлээ. БНСУ-ын удирдлага харилцааг Стратегийн түншлэлд дэвшүүлэн хөгжүүлэх саналыг тавьсан.

2. БНСУ-ын Засгийн газраас ОУВС-ийн хөтөлбөрийн хүрээнд олгож буй 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн  ерөнхий хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэхүү зээлийн хөрөнгийг Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол, орчны асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглах хүсэлтэй байгаагаа манай талаас илэрхийлсэн. Солонгосын тал манай саналыг бүх талаар дэмжиж ажиллахаа илэрхийлж холбогдох ажлын хэсгийг ойрын үед Монголд илгээхээр болов.

3. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Засгийн газраас өмнө нь олгохоор шийдвэрлэсэн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд 10 аймгийн дулааны цахилгаан станц барих төсөл, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын цахим хяналтын систем байгуулах төслийг эхлүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлснийг Солонгосын тал хүлээж авав. Мөн БНСУ-ын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар Байгалийн түүхийн музейн шинэ барилга барих төслийг хэрэгжүүлэх асуудлыг Солонгосын тал судалж үзэхээр болов. 

4. Айлчлалын үеэр тохирсон асуудлуудыг цаг алдалгүй шуурхай хэрэгжүүлэх зорилгоор Монгол Улс, БНСУ-ын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны 3 дугаар хуралдааныг зохион байгуулахаар тохирлоо

5. Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх цаашид Монгол Улсад дэвшилтэт техник технологийг нэвтрүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар эдийн засгийг төрөлжүүлж, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд БНСУ-тай ХАА, газар тариалан, аялал жуулчлалын зэрэг салбаруудад хамтран ажиллах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх сонирхолтой байгаагаа илэрхийлж, Солонгосын тал бүрэн дэмжиж, нэн ялангуяа мэдээлэл, харилцаа холбоо, аж үйлдвэрийн салбарт хуримтлуулсан технологи, туршлагаасаа хуваалцаж, хамтран ажиллах боломжтойг тэмдэглэв.

6. Айлчлалын үеэр зохиогдсон Монгол-Солонгосын бизнес форумын хүрээнд Монгол Улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн байдал, хамтын ажиллагааны боломжуудын талаар танилцуулав. Энэхүү форумын үеэр хүнс, хөдөө аж ахуйн гаралтай, органик бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, экспортлох талаар түлхүү ярилцаж гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг энэ салбарт хамтран ажиллахыг уриаллаа. 

7. Талууд хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг цаашид нэмэгдүүлэхэд түлхэц болох Эдийн засгийн түншлэлийн (ЕPA) хэлэлцээр байгуулах асуудлаар хамтарсан судалгааны ажил амжилттай дууссаныг тэмдэглэж, дараачийн шатны ажлаа эхлүүлэхээр ярилцав.

8. Цаашид байгаль орчин, анагаах ухаан, эрүүл мэндийн салбарт хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэхээр тогтов.

9. Ерөнхий сайд Ли Наг Ен монгол иргэд БНСУ-д тав тухтай ажиллаж, амьдрах асуудалд анхаарч, монгол залуучууд тус улсад суралцах боломжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарахаа илэрхийлэв.

10.Талууд хоёр орны иргэд алсдаа визгүй зорчих зорилтын хүрээнд эхний ээлжинд олон удаагийн виз олголтыг өргөжүүлэхээр боллоо.

11. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНСУ-ын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн сайдтай уулзах үеэр Солонгосын тал БНСУ-д ажиллах манай ажилчдын квотыг нэмэгдүүлэхээр болж байгаагаа илэрхийлэв.

12. Айлчлалын үеэр Хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох тогтолцооны дагуу ажилтан илгээх болон хүлээн авах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичиг, Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн яам хоорондын санамж бичигт гарын үсэг зурав.

13.БНСУ-ын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд ажлын байр нэмэгдүүлэх зорилгоор ажил олгогч, ажил хайгчдын мэдээллийн санг бий болгох 2.8 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт бүхий цахим системийн төслийг Монгол Улсад хэрэгжүүлэх боломжтойгоо Солонгосын тал илэрхийлэв. Энэхүү төслийг хэрэгжүүлэх нь Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөлд нэн чухал болохыг манай тал нотолж, хэрэгжүүлэхээр тохиров.

14.БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин өөрийн санаачилсан Шинэ Умардын бодлогыг тайлбарлаж, Евразийн зүрхэнд орших Монгол Улстай улам нягт хамтран ажиллах нөөц боломж их байгааг цохон тэмдэглэв. Хоёр тал Азийн супер сүлжээ зэрэг бүс нутгийн томоохон төслүүдэд хамтран ажиллах боломжийг эрэлхийлэхээр тохиров.

15.Хоёр улс НҮБ болон олон улсын тавцанд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн бэхжүүлж ажиллахаар болов. Монгол Улс Зүүн Азийн дээд түвшний уулзалт, АПЕК-т элсэх Монгол Улсын хүсэл эрмэлзлэлийг БНСУ дэмжив.

16.ЗХА-ийн аюулгүй байдлын асуудлаарх манай Улаанбаатарын яриа хэлцээ санаачилгыг БНСУ өндрөөр үнэлж, дэмжиж ажиллахаа илэрхийлжээ.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд айлчиллаа…

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар манай улсад БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён манай улсад айлчиллаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 1 дүгээр сард БНСУ-д айлчилсны хариуд ийнхүү Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 29 жилийн ойн өдөр Монгол Улсад айлчилсан юм. БНСУ-ын Ерөнхий сайдын энэхүү айлчлал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шат ахиулан хөгжүүлэх, иргэд хоорондын найрсаг харилцааг бэхжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байгаагаа энэ үеэр илэрхийлэв. БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол, БНСУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай хамтран эрчимтэй ажиллахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

Хоёр улсын Ерөнхий сайд нар 2020 онд тохиох Монгол Улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр тохирч, БНСУ-ын Ерөнхий сайд ирэх оныг Монгол, БНСУ-ын найрамдлын жилээр зарлах санал дэвшүүлэв. Ойг тохиолдуулан төрийн тэргүүн нарын түвшинд харилцан айлчлал хэрэгжүүлж, харилцаа, хамтын ажиллагааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд дэвшүүлэн хөгжүүлэх тухай тунхаглах, үүний бэлтгэлийг хангах хүрээнд Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдааныг зохион байгуулахаар тогтов. Түүнчлэн дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойн хүрээнд хоёр тал эрдэм шинжилгээний бага хурал, соёл, урлаг, спортын өргөн хүрээтэй арга хэмжээг хамтран зохион байгуулахаар ярилцав.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол Улсын бүтээн байгуулалтын төслүүд дэх Солонгосын оролцоог нэмэгдүүлэх, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэсэн түрээсийн орон сууцны төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлж эхлэх, манай улсад 10 аймгийн дулааны станц барих төслийг ирэх ондоо багтаан дуусгах зэрэг чиглэлд дэмжлэг хүсэв. Мөн иргэд зорчих нөхцлийг улам хөнгөвчлөх, хэтдээ визгүй зорчдог болгох чиглэлд замын зурагтай болох нь хоёр улсын харилцааг Стратегийн түншлэлийн түвшинд хүргэх зорилтын нэг гэдгийг онцлон тэмдэглэв.

Худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын салбарт харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх өргөн боломж байгааг хоёр улсын Ерөнхий сайд нар тэмдэглэж, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг арилгах асуудлыг цаашид Монгол, Солонгосын Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр дамжуулан шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхийг солонгосын тал санал болгосон юм.

Талууд соёл, боловсрол, мэдээллийн технологи, байгаль орчин, аялал жуулчлал, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж байгааг цаашид улам дэмжиж ажиллахаар болов. Байгальд ээлтэй эрчим хүчийг ашигласан хотхон байгуулах төсөл БНСУ-ын буцалтгүй тусламжаар амжилттай хэрэгжиж байгааг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён онцлов. Тэрээр мөн монголын эрүүл мэндийн салбарын боловсон хүчин, мэргэжилтнүүдийг БНСУ-д сургах боломжтойг онцолж, тус улсад эмчлүүлээд буцаж ирсэн хүмүүст зориулж эмчилгээний дараах хяналтын тогтолцоо байгуулахын төлөө байгаагаа илэрхийлэв.

Урлаг, соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ залуучуудын солилцоог давхар дэмжих, энэ хүрээнд М-К поп соёл урлагийн фестиваль зохион байгуулах тухай монголын талын саналыг Ерөнхий сайд Ли Наг Ён дэмжинэ гэв.

БНСУ-ын Ерөнхий сайд Ли Наг Ён Монгол Улс ЗХА, Солонгосын хойгт энх тайван, тогтвортой байдлыг бэхжүүлэх чиглэлд хүч чармайлт гарган хувь нэмэр оруулж байгааг өндрөөр үнэлээд Азийн супер сүлжээ, Зүүн Азийн төмөр замын хамтын нийгэмлэг байгуулах зэрэг БНСУ-ын зүгээс дэвшүүлж буй санаачилгуудыг дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэв. Эдгээр санаачилгуудын хүрээнд хамтран ажиллах асуудлыг Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын Хамтарсан хорооны IV хуралдаан болон бусад холбогдох уулзалтуудын үеэр дэлгэрүүлэн ярилцаж, илүү тодорхой болгох нь зүйтэй гэдэг дээр талууд санал нэгдсэн юм.

15.2 Монгол ба Хятадын харилцаа

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхийсайд Ли Көчяны урилгаар тус улсад айлчиллаа.

Ерөнхий сайдыг БНХАУ-ын Ардын Их Хурлын ордонд хүрэлцэн очиход БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Ли Көчян угтан авч, хоёр орны сайд нар хэлэлцээ хийсэн юм.  Яг одоо хоёр улсын Ерөнхий сайд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Урилгыг хүлээн авч БНХАУ-д айлчилж байгаад Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд талархаад энэ айлчлал хоёр орны харилцаанд шинэ эхлэл авчирна гэдэгт найдаж байгаагаа илэрхийллээ. Хятад, Монгол Улс маш чухал хөрш. Бидний хооронд улс төрийн харилцан итгэлцэл, бодит хамтын ажиллагаа, хүмүүнлэгийн солилцоог өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь хоёр талын харилцаанд төдийгүй бүс нутгийн энх тайван, хөгжилд ашигтай гэдгийг тэмдэглэв. БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайдаар улиран сонгогдсонд нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Засгийн газрын нэрийн өмнөөс болон хувиасаа баяр хүргэлээ. Энэ удаагийн айлчлал хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байгаагаа илэрхийлэв.

Хятадын Коммунист Намын 19 дүгээр Их Хурал, Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал амжилттай болж улс орныхоо ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлага, Хятадын онцлогтой социализмын бүтээн байгуулалтын шинэ эринд дэвшин орсноо дэлхийн тавцанд зарлаж, ард түмний ажил амьдрал, сайн сайхны төлөө дунд, урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо тодорхойлсонд талархаж байна гэжээ.  

Хэлэлцээний үеэр Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, улс төр, эдийн засаг, худалдаа, хүмүүнлэг зэрэг салбарын харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг урагшлуулах талаар хэлэлцэн, бүс нутаг, олон улсын харилцан сонирхсон асуудлаар санал солилцож байна. Үүний дараа яамд, байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагаатай холбоотой баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцсон юм.  Хоёр улс 1949 оны 10 дугаарсарын 16-нд дипломат харилцаа тогтоож 1950 онд Улаанбаатар, Бээжин хотноо Элчин сайдын яамаа харилцан нээсэн түүхтэй. Монгол Улс, БНХАУ 2011 онд Стратегийн түншлэлийн, 2014 онд Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон. Өнгөрсөн оны байдлаар манай улсын гадаад худалдааны хэмжээ 10 тэрбум ам.доллар байсны 63 хувь нь буюу 6.5 тэрбум ам.доллар нь БНХАУ-тай хийсэн худалдаа эзэлж байна. Хоёр улс эдийн засаг, худалдааны харилцаагаа шинэ агуулга, хэлбэрээр баяжуулан хөгжүүлж, 2020 он гэхэд худалдааны эргэлтийг 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хамтран дэвшүүлээд байна. 1990-2017 оны хооронд БНХАУ манай улсад дөрвөн тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсний 70.1 хувь нь геологи, уул уурхайн эрэл хайгуул, олборлолт, 22 хувь нь худалдаа, нийтийн хоолны салбар, 2.3 хувь нь барилгын салбарт ногдож байна гэв.

15.3 Монгол ба Японы харилцаа

Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги манай улсад албан ёсны айлчлал хийлээ

Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-г хүлээн авч Монгол Улсад хүрэлцэн ирсэнд талархал илэрхийлж, энэ удаагийн айлчлал хоёр орны харилцаанд томоохон ахиц авчирна гэдэгт итгэж буйгаа илэрхийлэв. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж байгаадаа баяртай байна гээд 2019 онд Гадаад хэргийн сайдаар анх томилогдсон цагаасаа Монгол Улсад айлчлахыг төлөвлөж байсан гэдгээ илэрхийлэв. Энэхүү айлчлал нь хоёр орны харилцааг шинэ шатанд хүргэх болно гэдэгт итгэж байгаагаа цохон тэмдэглэсэн юм. Үүний дараа хоёр орны гадаад харилцааны сайдууд албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Яриа хэлэлцээ найрсаг дотно уур амьсгалд болж, талууд хоёр улсын харилцааны өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт, үйл ажиллагааны талаар дэлгэрэнгүй санал солилцсон юм. Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван манай улсын гуравдагч хөрш, ардчиллын нийтлэг үнэт зүйлс бүхий  Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н энэ удаагийн айлчлал манай улсад парламентын сонгууль болж, шинэ Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд удаагүй байгаа цаг үед, мөн Япон Улсад Ерөнхий сайд Ё.Сүгагийн Засгийн газар үйл ажиллагаагаа эхлүүлсний дараахан болж байгаагаараа онцлог гэдгийг тодотголоо. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг улам бэхжүүлж, хамтын ажиллагаанд түлхэц өгнө гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв.

Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги  дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын үед бүс нутгийн улс орнууд үйл ажиллагаагаа уялдуулж, нягт хамтран ажиллахын чухлыг онцлоод Япон Улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй Стратегийн түншлэлийн харилцааг цаашид ч өргөжүүлэн бэхжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Тэрээр Япон Улсын Засгийн газар манай улсад нэн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 0,01 хувийн хүүтэй 25 тэрбум иенийн буюу 230 гаруй сая ам.долларын зээл олгохоор шийдвэрлэснийг мэдэгдэв. Албан ёсны хэлэлцээний дараа хоёр улсын Гадаад харилцааны сайд нар КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай зээлийн солилцох ноот бичигт гарын үсэг зурав. Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Япон Улсын Засгийн газраас иргэд харилцан зорчих урсгалыг шат дараатай нээх хүрээнд бизнесийн зорилгоор зорчих, урт хугацаанд Япон Улсад оршин суух манай иргэдэд Япон Улсад зорчих визийг олгож эхэлснээ танилцуулав. Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван Япон Улсын Засгийн газар Монгол орны ардчилал, шинэчлэл, тогтвортой хөгжлийг 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш тууштай дэмжиж ирсэнд, мөн КОВИД-19 цар тахлын хүндрэл бэрхшээлтэй үед Монгол Улсад дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаад гүн талархал илэрхийллээ. Тэрээр Монгол, Японы Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр үр дүнгээ өгч эхэлж буйг онцлоод Япон Улсын хөрөнгө оруулалт, дэвшилтэт технологи, ноу-хау-г идэвхтэй татаж, эдийн засгаа төрөлжүүлэх, экспортоо нэмэгдүүлэх чиглэлд тус улстай түлхүү хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийллээ.

Мөн эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх хүрээнд холбогдох дэд хороодын хуралдааныг ойрын үед зохион байгуулах санал тавив. Талууд яриа хэлэлцээний үеэр ойрын үед хоёр талдаа хэрэгжүүлэх дээд, өндөр түвшний айлчлал, арга хэмжээний талаар санал солилцож, улс төр, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсрол, иргэд консулын гээд өргөн хүрээтэй салбарт Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийг гүнзгийрүүлэн бэхжүүлэхээр тохиролцов. Мөн 2022 онд тохиох Монгол Улс, Япон Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар ярилцав. Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн Дунд хугацааны хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж байгааг талууд нотолж, 2021-2025 онд хэрэгжүүлэх дараагийн хөтөлбөрийн агуулгыг ойрын үед тохирохоор болов. Манай хоёр улс олон улс, бүс нутгийн талбарт идэвхтэй хамтран ажиллаж байгааг дурдаад, НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагын хүрээн дэх хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхийн сацуу Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн хөгжил цэцэглэл, Солонгосын хойгийн аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэхийн төлөө цаашид ч нягт хамтран ажиллахаа талууд нотоллоо. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улсад хийж буй 5 дахь айлчлал юм. Өмнө нь Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд С.Уно 1989 онд, Ё.Кавагүчи 2004 онд, К.Окада 2010 онд, Т.Коно 2019 онд тус тус Монгол Улсад айлчилсан юм.

Айлчлалын үеэр Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд бараалхсан юм. Уулзалтын үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэгийн айлчлал нь Монгол, Японы Стратегийн түншлэл өндөр түвшинд хөгжиж байгаагийн илрэл болж байгааг тэмдэглэв. Түүнчлэн Япон улсын Засгийн газар Монгол Улстай хөгжүүлж буй харилцаа, хамтын ажиллагаанд ихээхэн ач холбогдол өгч байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Түүнчлэн манай гуравдагч хөрш Японтой харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байгаагаа нотлов. Япон улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд энэ оны зургаадугаар сард болсон УИХ-ын сонгуулиар ялалт байгуулж, Засгийн газраа эмхлэн байгуулсанд баяр хүргээд Монгол, Японы Засгийн газрын тэргүүн нар цаашид нягт хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлэв. Цаашид хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дээд, өндөр түвшний харилцан айлчлалын давтамжийг хадгалах, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нь нэн чухал зорилт гэдэгт хоёр тал санал нэгдэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх манай эдийн засгийг төрөлжүүлэх, экспортыг нэмэхэд чиглэсэн үйлдвэрлэлийн салбаруудад Японы хөрөнгө оруулалт, техник, технологийг нэвтрүүлэх нь нэн чухал болохыг тэмдэглэсэн юм. Япон Улсын Гадаад хэргийн сайд Т.Мотэги-н айлчлал Монгол, Японы Стратегийн түншлэлийн харилцааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, олон улсын түвшинд хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болж өндөрлөлөө.

Японы Засгийн газар 25 тэрбум иений зээл олгоно

УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага хооронд байгуулах КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай тусламжийн зээлийн хэлэлцээрийн төсөл, Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичгийн төслийн зөвшилцөх асуудлыг хэлэлцлээ. Засгийн газраас энэ сарын 6-нд өргөн мэдүүлсэн уг төслийн талаар Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар танилцуулсан юм. Япон Улсын Засгийн газраас коронавируст халдварын үед Монгол Улсын Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй эдийн засгийг эрчимжүүлэх арга хэмжээг дэмжин манай улсад 25 тэрбум иен буюу 233 сая ам.доллартай тэнцэх яаралтай тусламжийн зээлийн төсвийн дэмжлэгийг олгохоор шийдвэрлэжээ. Энэ хүрээнд КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээний яаралтай тусламжийн зээлийн Монгол Улсын Засгийн газар, Япон Улсын Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичиг, мөн Монгол Улсын Засгийн газар, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА)-ын хооронд зээлийн хэлэлцээр байгуулахаар урьдчилсан байдлаар тохиролцоод байна. Яаралтай  тусламжийн зээлийн эргэн төлөх хугацаа 15 жил бөгөөд үүнээс үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөгдөх хугацаа 4 жил, зээлийн хүү жилийн 0.01 хувь, урьдчилгаа шимтгэл 0.1 хувь байх юм. Энэхүү яаралтай тусламжийн зээл нь Монгол Улсын Засгийн газраас коронавируст халдвар (КОВИД-19)-ын цар тахлын үед нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэн эдийн засгийг тогтворжуулан эрчимжүүлэх, иргэд, бизнес эрхлэгчдийг дэмжих, нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах зэрэг нийгмийн хамгааллын арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх, Монгол Улсын төсвийг санхүүжүүлэхэд хэрэглэгдэнэ гэж Сангийн сайд танилцуулгадаа онцолжээ. Ингээд уг зээлийн хэлэлцээрийн төсөл, хоёр улсын Засгийн газар хооронд солилцох ноот бичгийн төслийг зөвшилцөхийг хуралдаанд оролцсон гишүүдийн 54.5 хувь нь дэмжлээ.

15.4 Монгол-Америкийн харилцаа

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн АНУ-д айлчлав

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч М.Пэнстэй 2018 оны 9 дүгээр сарын 19-ний өдөр Цагаан ордонд уулзаж, Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх талаар санал солилцож ярилцав. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монгол, Америк хоёр нь ардчилал, хууль ёсыг дээдлэх, хүний эрхийг хүндэтгэх, эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш байдлыг эрхэмлэх зэрэг нийтлэг үнэт зүйлтэйг онцолж, дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи 30 гаруй жилд Монгол, Америкийн харилцаа улс төр, батлан хамгаалах, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг бүхий л салбарт амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл ханамжтай байгаагаа илэрхийлэв. Ерөнхий сайд Монгол оронд өрнөсөн ардчилал, эрх чөлөөний төлөөх ард түмний хүсэл эрмэлзлийг АНУ-ын үе үеийн засаг захиргаа, ард түмэн тууштай дэмжиж, чөлөөт зах зээлийн харилцаанд шилжих хүнд үеийг даван туулахад дэмжиж, тусалж байсан ачийг монголын ард түмэн ямагт санаж явдгийг Дэд Ерөнхийлөгчид хэлэв. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ нь Монгол Улсын чухал гуравдагч хөрш, дотны түнш орон болохыг нотлохын сацуу манай хоёр орны цэрэг, энхийг сахиулагчид дэлхий дахин, бүс нутгийн аюулгүй байдлын төлөө мөр зэрэгцэн хамтдаа зүтгэж байгааг тэмдэглэв.

Уулзалтаар талууд Монгол, Америкийн харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж, харилцааг стратегийн түвшинд хүргэхийг зорьж байгаагаа нотолж, энэ зорилгын хүрээнд хоёр талын хамтын ажиллагааг Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийн түвшин рүү ахиулж байгааг нотолж, Монгол, Америкийн эдийн засгийн өргөтгөсөн түншлэлийн тухай замын зураглалыг тохиролцов. Замын зураглалыг хэрэгжүүлэх нь манай улсын эдийн засгаа төрөлжүүлэх зорилтын чухал хэсэг бөгөөд АНУ-тай хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах боломжийг нэмэгдүүлэх юм. Мөн Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нийлүүлэх боломжийг эрэлхийлэн, АНУ-ын Конгрессын зарим гишүүн энэ тухай хуулийн төслийг санаачлан Конгресст өргөн бариад байгаа билээ. Монгол Улсын Засгийн газрын АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацитай байгуулсан Компакт гэрээ нь монголын ард түмний аж амьдрал, эдийн засгийн өсөлт, улмаар хүрээлэн буй орчин, экологийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтойг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх онцлов. Ерөнхий сайд Америкийн Өмнөд хэсгийн зарим муж далайн хар шуурганд өртөж, хүний амь эрсдэн, эд материалын хохирол учирсан явдалд Засгийн газар, монголын ард түмний нэрийн өмнөөс эмгэнэл илэрхийлж, тусламж үзүүлэхээр болсноо мэдэгдэв. Дэд Ерөнхийлөгч М.Пенсийг тааламжтай цагтаа Монголд айлчлахыг урив.

Дэд Ерөнхийлөгч Майк Пэнс: Флоренс хар шуурганд өртөгсдөд Монголын Засгийн газар, ард түмнээс сэтгэлийн дэм үзүүлж байгаад талархал илэрхийлж, Монголтой байгуулсан Мянганы сорилтын корпорацийн компакт гэрээ нь АНУ-ын Засаг захиргаа Монгол Улстай явуулж буй харилцаандаа өндөр ач холбогдол өгч буйн илрэл болохыг онцлов. М.Пэнс Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн Афганистан дахь үүргээ нэр хүндтэй гүйцэтгэж байгаад баяр хүргэв. Мөн Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгахын төлөөх олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтыг Монгол Улс дэмжиж ирснийг тэмдэглээд хоёр улсын хооронд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын маш өргөн боломж байгааг онцлов.

Төрийн нарийн бичгийн дарга М.Помпео: Монголын зэвсэгт хүчин Афганистанд гүйцэтгэж буй албыг үргэлжлүүлэх тухай танай шийдвэрт талархал илэрхийлье. Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид байлгах тухай танай улсын дэмжлэгт талархаж байна. Монголд Америкийн бизнесүүд хөрөнгө оруулах сонирхол их байгаа. Ил тод, тогтвортой байдал чухал.

Сенатын танхимын гишүүн Дан Салливан: Монголын ноолууран болон оёмол, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй нэвтрүүлэх хуулийн төслийг дэмжиж байгаа. Би энэ хуулийн төслийг Сенатад танилцуулагдахад нь бүрэн дэмжинэ.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Доналд асан Трамп:Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, Монгол орны тухай, монголын соёл уламжлалын талаар сонирхон асууж ярилцсан байна. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-д айлчлах үеэрээ Нью-Йорк хотноо АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Д.Трамптай санал солилцлоо. Энэ үеэр хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гарсанд талархалтай байгаагаа илэрхийлжээ.

Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч асан Жим Ён Ким: Монгол Улсад эдийн засгийн олон эерэг үр дагаврууд гарч байгаа болон Гадаад, дотоод хөрөнгө оруулалт өссөн, экспорт нэмэгдэж байгаад баяртай байна. Улс төрийн хувьд дарамт их байх ч та бүхэн эдийн засгийн реформууд, өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлогуудыг амжилттай хэрэгжүүлж байгаад баяртай байна.

ОУВС-ийн тэргүүн асан Кристин Лагард: Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд Та бүхний идэвх чармайлт мэдээж их нөлөөлсөн. Үр дүн нь бид бүгдийн хамтын амжилт юм. Эдийн засгийн уналтыг давж гарч чадсандаа баяртай байна. Монгол Улс өрийн хэмжээгээ бууруулахад ихээхэн амжилт олж байгаад талархал илэрхийлье. Эдийн засгийг тогтворжуулах нь эдийн засгийг солонгоруулах, монголчуудын амьжиргааг дээшлүүлэхэд чухал гэдэгт бид санал нэгдлээ. Та бүхэнд амжилт хүсье.

Уулзалтад АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх Ж.Болтон, Дэд Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Дэслэгч генерал К.Келлог, Тамгын газрын дарга Н.Айерс, Цагаан ордны Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Азийг хариуцсан Ахлах захирал М.Поттинжир, Дэд Ерөнхийлөгчийн ажлын албаны Азийг хариуцсан зөвлөх Н.Снайдер нар байлцав.

15.5 Монгол ба ОХУ-ын харилцаа

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчиллаа

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин 2019 оны 09 сарын 03нд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж, Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх бараалхав. Уулзалтын үеэр манай улсад албан ёсны айлчлал хийж,  Халхын голын байлдааны ялалтын 80 жилийн ойд оролцож байгаад талархаж байгаагаа У.Хүрэлсүх илэрхийлээд энэ удаагийн айлчлалаар Монгол, Оросын харилцаа шинэ түвшинд гарч Иж бүрэн стратегийн түншлэлд хүрч байгаад баяртай байгаагаа онцлон тэмдэглэв. Цаашид Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хүрээнд худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж манай улсын ОХУ-д гаргах экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэх, худалдааны нөхцлийг хөнгөвчлөх чиглэлээр хамтран ажиллахын төлөө байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийлэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дорвитой хөгжүүлэх боломж байгаа гэж үзэж байгаагаа тэмдэглэж монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэх, хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн юм.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-д айлчиллаа

Монгол Улсын 30,31  дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2020 оны 12 дугаар сарын 3-6-ны өдрүүдэд ОХУ-ын Засгийн газрын тэргүүн Д.А.Медведевийн урилгаар тус улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Энэхүү айлчлал нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ОХУ-д есөн жилийн дараа хийж буй айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Энэ үеэр харилцаа хамтын ажиллагааны дараах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсан юм.

– “Цахилгаан эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт – монголын талаас Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн – оросын талаас Эрчим хүчний сайд А.В.Новак

–  “Монгол Улсын Засгийн газар болон Оросын Холбооны Улсын Газпром нийгэмлэг хоорондын харилцан ойлголцлын санамж бичигт -монголын талаас Монгол Улсын Шадар сайд Ө.Энхтүвшин – оросын талаас Газпром нийгэмлэгийн дарга А.Б.Миллер

–  “Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Оросын Холбооны Улсын Гадаад хэргийн яам хоорондын 2020-2022 оны хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөнд – монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас ОХУ-ын Гадаад хэргийн орлогч сайд И.В.Моргулов

–  “Монгол Улсын иргэдийг төмөр замын мэргэжлээр суралцуулах тухай Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Оросын Холбооны Улсын Тээврийн яам хоорондын хэлэлцээрт – монголын талаас Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Б.Энх-Амгалан – оросын талаас Тээврийн нэгдүгээр орлогч сайд И.С.Алафинов

–  “Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам, Оросын Холбооны Улсын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам хоорондын санамж бичигт – монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд М.А.Топилин

–  “Монгол Улсын Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Оросын Холбооны Улсын Хууль зүйн яам хооронд 2020-2021 онд хамтран ажиллах хөтөлбөрт -монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар – оросын талаас Хууль зүйнсайд А.В.Коновалов

–  “Хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам болон Оросын Холбооны Улсын Аж үйлдвэр, худалдааны яам хоорондын санамж бичиг”-т – монголын талаас Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ч.Улаан – оросын талаас Аж үйлдвэр, худалдааны орлогч сайд А.Н.Морозов

Хэлэлцээр хүчин төгөлдөр болсныг зарлав

–  Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд монголын талын ноот бичгийг оросын талд гардуулав. – 1957 оны 12 дугаар сарын 17-ны өдрийн Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс ба Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын хоорондох худалдааны гэрээнд нэмэлт оруулах тухай Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын хэлэлцээр – Бүс нутаг, хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр

–  “Геологи, геофизикийн болон инженер-геологийн судалгааны салбарт хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ болон Оросын Холбооны Улсын Зарубежгеология ХН хоорондын гэрээнд – Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын Ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн – Росгео ХН-ийн Удирдлагын дарга, ерөнхий захирал С.Н.Горьков

–  “Зүүнбаян – Таван толгойн чиглэлд төмөр замын шугам барих ажил гүйцэтгэх тухай гэрээг хэрэгжүүлэхэд техникийн зөвлөгөөний үйлчилгээ үзүүлэх тухай Улаанбаатар төмөр зам хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг, РЖД Интэрнешнл хязгаарлагдмал хариуцлагатай нийгэмлэг хоорондын гэрээнд – монголын талаас Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн Улаанбаатар төмөр зам ХХН-ийн дарга Д.Жигжиднямаа – оросын талаас РЖД Интэрнешнл ХХН-ийн Ерөнхий захирлын үүргийгтүр орлон гүйцэтгэгч С.А. Столяров

–  “Монгол Улсын Эрдэнэс Монгол ХХК ба Оросын Холбооны Улсын УЗТМ-Картэкс ХХК УК-ийн Стратегийн түншлэлийн тухай санамж бичигт -монголын талаас Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал П.Ганхүү – оросын талаас УЗТМ-Картэкс ХХК УК-ийн Ерөнхий захирал Я.В.Центер

–  “Арьс ширний бэлтгэн нийлүүлэлт, худалдааны чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Хөдөө аж ахуйн бирж төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болон Оросын Холбооны Улсын Русская кожа хувьцаат нийгэмлэг хоорондын санамж бичигт монголын талаас Хөдөө аж ахуйн бирж ТӨХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Х.Баатар – оросын талаас Русская кожа ХК-ийнерөнхий захирал А.А.Низов зэрэг албаны хүмүүс байлцав…

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхлаа

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2019 оны 12 дугаар сарын 05-ны өдөр Сочи хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путинд бараалхлаа. Тэд сүүлийн гурван сарын хугацаанд хоёр дахь удаагаа уулзаж байгаа нь энэ юм.  Уулзалтын үеэр хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах төслийг эхлүүлэхээр тохиролцов. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Эдийн засгийн коридорын хүрээнд хэрэгжих хийн хоолойн төсөл нь Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ-ын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг тэмдэглэв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин: Төслийг хэрэгжүүлэхэд улстөрийн зүгээс ямар ч саад байхгүй гэлээ. Хий дамжуулах хоолойг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайруулах талаар олон жил яригдсан ч ажил хэрэг болоогүй байсныг ийнхүү эцэслэж хоёр тал Санамж бичиг байгуулсан юм. Хоёр улсын судалгааны ажлын хэсгүүд одооноос эдийн засгийн үр өгөөжийг тогтоох, техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах зэрэг ажлаа эхлэх юм. Энэ төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улс бүс нутгийн эрчим хүчний интеграцид бодитой оролцох боломж бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Стратегийн түншлэлийн гэрээ хэрэгжиж эхэллээ

1921 оны арваннэгдүгээр сарын 5-ны өдөр Монгол, Оросын хоорондох найрамдлын барилдлагааг байгуулах тухай Монголын Ардын Засгийн газар ба Зөвлөлт Орос Улсын Засгийн газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ бичиг байгуулснаар дипломат харилцаа тогтоосон гэж үздэг. Монгол Улсад мал аж ахуй, газар тариалан, үйлдвэр, боловсрол, эрүүл мэнд, хотжилтыг хөгжүүлэх, дэлхийн II дайныг даван туулах, олон улсын тавцанд гарах, эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлэхэд ЗСБНХУ чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет нэгдэл, Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэг байгуулж зам, тээвэр эрчим хүч зэрэг салбарт томоохон бүтээн байгуулалт өрнүүлсэн юм. Засгийн газрын хуралдаанаар Монгол Улс, ОХУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг удирдан зохион байгуулах тухай хэлэлцэж, ажлын хэсгийг Гадаад харилцааны сайдаар ахлуулахаар болсон. Ойгоор улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэг зэрэг олон салбарт хамтарсан арга хэмжээ зохиохоор төлөвлөөд байна. Тухайлбал харилцааны түүхийн тухай ном хэвлүүлэх, харилцан айлчлал хийх, Монгол-Оросын санаачилга-2021, Найрамдлын галт тэрэг цуврал арга хэмжээ, эрдэм шинжилгээний бага хурал, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, баримтат кино бүтээхээр төлөвлөж байгаа юм. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд асан Н.Энхтайван ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд С.Лавровын урилгаар 2020 оны есдүгээр сарын 20-22-ны өдрүүдэд ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийлээ. Энэхүү айлчлал нь Засгийн газрын гишүүний анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог. Н.Энхтайван сайдыг Москва хотын Домодедово нисэх буудалд ОХУ-ын ГХЯ болон Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа ЭСЯ-ны албаны хүмүүс угтан авсан юм. 2020 оны есдүгээр сарын 21-ний өдөр хоёр орны Гадаад харилцааны сайдууд албан ёсны хэлэлцээ хийж, харилцаа хамтын ажиллагааны өргөн хүрээний асуудлаар санал солилцсон юм. Монгол, Оросын уламжлалт найрсаг харилцааг тогтвортой хөгжүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч буйгаа нотолж Монгол, Оросын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө идэвхтэй хамтран ажиллахаа илэрхийлсэн юм. Хоёр улсын хооронд 2019 онд байгуулсан Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондын гэрээний батламж жуух бичгийг солилцсоноор уг гэрээ хүчин төгөлдөр болж буйд Гадаад харилцааны сайд нар сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв. Хугацаагүй байгуулсан уг гэрээ нь хоёр орон улс төр, батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, эдийн засаг, худалдаа, санхүү, хөрөнгө оруулалт, тээвэр, дэд бүтэц, соёл, хүмүүнлэгийн харилцаа зэрэг бүхий л салбарт эрх тэгш, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг урт удаан хугацаанд хөгжүүлэх эрх зүйн үндсийг бэхжүүлж буйг сайд нар онцолсон юм.

15.6 Монгол-Казахстаны харилцаа

У.Хүрэлсүх: Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстаны харилцаанд шинэ хуудас нээлээ

Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Казахстан Улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Тэрбээр тус улсын Ерөнхий сайд Аскар Узакпаевич Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийсэн юм. Мөн  тус улсын анхны Ерөнхийлөгч-Елбасы, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн Нурсултан Абишевич Назарбаевт бараалхав. Монгол Улс, Бүгд Найрамдах Казахстан Улс 1992 онд дипломат харилцаа тогтоож, 1993 онд Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулснаас хойш харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжсөөр байна. Энэ харилцааг улс төр, аюулгүй байдал, батлан хамгаалах, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, соёл, боловсрол, олон нийт, хүмүүнлэг гээд бүх салбарт эрчимжүүлэн гүнзгийрүүлэхээр болсныг Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тодотгов. Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстан Улсын харилцаанд шинэ хуудас нээж, хоёр улсын найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байгааг тэмдэглээд 25 жилийн дараа Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалыг 30 дахь Ерөнхий сайдын хувиар хийж байгаадаа баяртай байгаагаа илэрхийлэв. Айлчлалын үеэр хоёр улс олон улсын тавцанд нягт хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд цаашид НҮБ болон олон улс, бүс нутгийн яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагаанд бие биенээ дэмжиж, харилцан уялдаатай оролцож байх талаар ярилцав. Мөн боловсрол, мал эмнэлэг, газар тариалан зэрэг салбарт хамтран ажиллах, терроризмтэй тэмцэх, нийслэл хот хооронд ах дүү хотын харилцаа тогтоох зэрэг баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Улаанбаатар-Нурсултан хотын хооронд шууд нислэг үйлдэж эхэлсэн нь хоёр улсын иргэд, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчид, жуулчдын харилцан зорчих урсгалыг нэмэгдүүлж байгааг Ерөнхий сайд тэмдэглэв. Айлчлалын хүрээнд болох Монгол, Казахстаны бизнес форум худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллаганд түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн юм. 

У.Хүрэлсүх: Манай хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж их байна

Монгол, Казахстаны бизнес форум БНКазУ-ын нийслэл Нур-Султан хотноо болж, Монгол, Казахстаны 300 орчим бизнес эрхлэгч, албаны төлөөлөгчид оролцлоо. Энэ үеэр Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх: Казахстан Улсад Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хувиар 25 жилийн дараа ийнхүү айлчилж байна. Энэ удаагийн айлчлал Монгол, Казахстаны харилцааны түүхэнд шинэ хуудсыг нээж, хамтын ажиллагааг чанарын шинэ түвшинд гаргаж, манай хоёр ард түмний найрамдлыг улам бататгана гэдэгт итгэлтэй байна. Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын анхны ерөнхийлөгч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга Нурсултан Назарбаевт бараалхаж, Ерөнхий сайд, Эрхэмсэг ноён Аскар Маминтай албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Монгол, Казахстаны харилцааг бид цаашид шат ахиулан хөгжүүлэхээр тохиролцлоо. Улс төрийн бат бэх харилцаан дээрээ суурилан худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, уул уурхай, мал аж ахуй, газар тариалан, хот төлөвлөлт, аялал жуулчлалын гээд өргөн хүрээтэй салбарт эдийн засгийн хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр ярилцлаа. Монгол, Казахстаны харилцааг өргөжүүлэхэд иргэд хоорондын солилцоо, нэн ялангуяа бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагаа нэн чухал үүрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалын хүрээнд Нурсултан хотноо зохиогдож буй Монгол-Казахстаны бизнес форум нь хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхэд томоохон түлхэц болно гэдэгт итгэлтэй байна. Манай хоёр улс зах зээлийн харилцаанд шилжин орсноос хойшхи хугацаанд эдийн засаг, нийгмийн багагүй бэрхшээл, сорилтуудыг даван туулж өнөөгийн хөгжил дэвшилд хүрсэн билээ. Өнгөрсөн хугацаанд Казахстан Улс бизнесийн тогтвортой орчин бүрдүүлж, өрсөлдөх чадвараа ахиулан эдийн засгийн хөгжлийн өндөр амжилтад хүрч чадсаныг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Монгол Улсын эдийн засаг 2018 онд 6.9 хувиар, энэ оны эхний хагас жилд 7.3 хувиар өссөн бөгөөд цаашид ч өсөх төлөвтэй байна. 2018 онд манай улсад оруулсан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх онтой харьцуулахад 18 хувиар өсч, энэ оны эхний хагас жилд ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн дүнтэй байна. Товчоор хэлэхэд Монгол Улсад бизнесийн таатай орчин бүрдэж, хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж байгааг тэмдэглэн хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа хэдий ч уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай, эмзэг хэвээр байна. Иймд бид эдийн засгийн бүтцийг төрөлжүүлж, уул уурхайн салбараас гадна бусад салбарын үйл ажиллагааг бодлогоор дэмжиж, хөрөнгө оруулалтын илүү таатай нөхцлийг бүрдүүлэхийг зорьж байна. 2018 оны байдлаар Монгол-Казахстаны худалдааны эргэлт 35,6 сая ам.долларт хүрсэн нь манай нийт гадаад худалдааны дөнгөж 0,3 хувьтай тэнцэж байна. Манай улсаас 3,5 сая ам.долларын үнэ бүхий адуу, хонь, ямааны мах болон ноолууран бүтээгдэхүүн экспортложээ. Казахстанаас 32,1 сая ам.долларын үнэ бүхий цагаан будаа, янжуур тамхи, жимс жимсгэнэ, ургамлын тос болон тоног төхөөрөмж худалдан авсан байна. 1990-ээд онд Монгол, Казахстаны худалдааны хэмжээ 75 сая ам.долларт хүрч байсан бол өнөөдөр бараа эргэлт хоёр дахин бага байна. Хоёр орны худалдаа Та бидний хүсэн хүлээсэн хэмжээнд хүрээгүй, товчоор хэлэхэд боломжит нөөц бололцооноос хавьгүй доогуур түвшинд байна. Иймд худалдаа, хөрөнгө оруулалтын хэмжээг дорвитой өсгөхөд бизнес эрхлэгчид Та бүхний хүчин чармайлт, хамтын ажиллагаа туйлын чухал юм. Та бүгдийн хүчин чармайлтыг Монгол Улсын төр засаг бүхий л талаар дэмжин ажиллах болно гэдгийг энд цохон тэмдэглэе. Хоёр орны эдийн засаг, бизнесийн харилцааг шинэ түвшинд гаргахын тулд уул уурхай, хүнсний үйлдвэрлэл, мал аж ахуй, газар тариалан, газрын тос, сэргээгдэх эрчим хүч, аялал жуулчлал зэрэг олон салбаруудад байгаа нөөц боломжийг хамтран ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Энэ оны 6 дугаар сараас Казахстаны иргэний агаарын тээврийн СКАТ” компани Нур-Султан – Улаанбаатарын хооронд тогтмол нислэг үйлдэж эхэллээ. Түүнчлэн, Монгол Улсын агаарын тээврийн Хүннү Айр компани Улаанбаатар-Алмата чиглэлд шууд нислэг хийхээр төлөвлөж байна. Эдгээр нислэгүүд бий болсноор манай хоёр орны иргэд, бизнес эрхлэгчид жуулчид шууд зорчих нөхцөл бүрдэж, хоёр орны эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа эрчимжихэд зохих хувь нэмэр оруулах нь дамжиггүй юм. Казахстаны бараа бүтээгдэхүүн тухайлбал хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, нарийн хилэн бөс даавуу, алим жимс зэргийг манай ард түмэн олон жилийн өмнөөс хэрэглэж заншсан, чанар нь танигдсан бараа бүтээгдэхүүн юм. Сүү, махны чиглэлийн Казахын цагаан толгойт үүлдрийн үхэр, газар тариалангийн зарим сорт, төрлийг бид Монголд нутагшуулан ашиглаж ирсэн туршлагатай. Эдгээр уламжлалт худалдаа, хамтын ажиллагааг цаашид улам бүр эрчимжүүлэн хөгжүүлэх боломжтой гэж үзэж байна. Эрчимжсэн мал аж ахуй, мах үйлдвэрлэлийн чиглэлээр Казахстанд хэрэгжүүлж байгаа сайн туршлагаас судалж, Монголд хамтран ажиллах боломжийг бүрэн дүүрэн ашиглах нь зүйтэй. Дэвшилтэт технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд чиглэсэн хамтын ажиллагаанд онцгой анхаарч, хоёр улсын төр, засгийн түвшинд дэмжин ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байна. Тухайлбал, хамтын ажиллагааны тодорхой түвшинд хүрээд байгаа Алт цэвэршүүлэх үйлдвэрийн төслийг Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэхэд хоёр талын холбогдох байгууллагууд эрчимтэй ажиллаж, бодит үр дүн гаргах нь чухал байна. Миний дээр дурдсан эдгээр боломжийг бодит ажил хэрэг болгохын тулд хоёр орны бизнес эрхлэгчид Та бүхэн хүч чармайлтаа дайчлан, идэвхтэй хамтран ажиллахыг уриалж байна гэж хоёр орны худалдаа эдийн засгийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн юм.

15.7 Монгол ба Туркийн харилцаа

Монгол Улсын 30,31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн урилгаар Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым манай улсад 2018 оны 04 сарын 06-нд албан ёсны айлчлал хийлээ. Монгол Улсын 30, 31 дэх Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон манай улсад айлчилж байгаа Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым нар албан ёсны хэлэлцээ хийлээ. Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд гуравдагч хөрш хэмээн тусгагдсан Турк Улстай хөгжүүлж буй иж бүрэн түншлэлийн харилцаанд бид ач холбогдол өгч, бүхий л  салбарт өргөжүүлэхийн төлөө байдаг гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэмдэглэв. Хоёр улсын дээд, өндөр түвшний яриа хэлэлцээ, харилцан ойлголцлыг  бэхжүүлэхэд өнгөрсөн хугацаанд зохион байгуулсан айлчлал, арга хэмжээ, Эрхэмсэг ноён Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал түлхэц үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна гэлээ. Хоёр орны харилцаа  улс төр, батлан хамгаалах, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг салбарт хоёр талын хүчин чармайлтын үр дүнд идэвхжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх илэрхийллээ. Цаашид бүх салбар дахь харилцаа, хамтын ажиллагаагаа улам өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө байна гэв. Тухайлбал эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэхэд Монгол, Туркийн хооронд Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломжийн талаар хамтарсан судалгааг эхлүүлэхээр тохирсон нь ихээхэн ач холбогдолтой болсныг тэмдэглэв. 2017 оны байдлаар 31 сая ам.доллар байгаа худалдааны эргэлтийн хэмжээг богино хугацаанд 300 сая ам.долларт хүргэх тодорхой саналыг харилцан тавив. Төсөв, санхүү, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэл, онцгой байдал, барилга, хот байгуулалт, зам, тээвэр, эрчим хүч, уул уурхай, чөлөөт бүс, гадаадын харьяат, шилжилт хөдөлгөөн, аялал жуулчлал зэрэг салбар болон хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын хамтын ажиллагаа, харилцан итгэлцлийг улам бэхжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт талууд санал нэгдэв. БНТУөнгөрсөн 15 жилийн хугацаанд эрүүл мэнд, зам, тээвэр, харилцаа холбооны салбараа үсрэнгүй хөгжүүлсэн. Энэ чиглэлээр олсон ололт, туршлагаа Монгол Улстай хуваалцахад бэлэн байна гэдгээ Ерөнхий сайд Бинали Йылдырым хэллээ. БНТУсэргээгдэх эрчим хүчний /салхи, нар, усан цахилгаан станц/ чиглэлээр хамтрах, 700 гаруй мянган орон сууц барьсан Төрийн орон сууцны удирдлагын газар, Монгол Улсын холбогдох байгууллага хамтарч иргэдийг орон сууцжуулах чиглэлээр ажиллах боломжтой гэдгээ илэрхийлэв. БНТУ нь 2002 онд Олон улсын хөтөлбөрт хамрагдаж байсан бөгөөд 2010 он гэхэд ОУВС-д  төлөх өрөө бүрэн барагдуулсан. Тус улсын экспорт одоогоор 160 тэрбум ам.долларт хүрсэн, Европын зургаа дахь том эдийн засагтай орон болжээ.

15.8 Монгол ба Европын холбоо

Европын Холбооны Эдийн засаг, сангийн сайд нарын зөвлөл хуралдаж, Монгол Улсыг Европын Холбооны өмнө хүлээсэн бүх үүрэг амлалтаа биелүүлж, Татварын асуудлаар захиргааны туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай олон талт конвенцыг соёрхон баталсныг сайшааж, Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй улсын жагсаалтын хяналтанд байлгах саарал жагсаалтаас Монгол Улсыг албан ёсоор гаргах шийдвэр гаргалаа. Татварын асуудлаар мэдээлэл солилцдоггүй, татварын ил тод байдлыг хангаагүй, татвараас зайлсхийхийн эсрэг эрх зүйн орчин нь дутмаг гуравдагч улсын буюу Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй улсын жагсаалт буюу Хар жагсаалтыг Европын Холбоо 2017 оноос хойш хөтөлж байгаа бөгөөд тус жагсаалтанд Монгол Улсыг 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд оруулсан байна. Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, Сангийн яамны хамтарч 2018 оны нэгдүгээр сард тус хар жагсаалтаас манай улс богино хугацаанд гарч хяналт-ажиглалтын саарал жагсаалтанд шилжээд байжээ. Энэ жагсаалтаас гарахын тулд татварын ил тод байдал, мэдээлэл харилцан солилцоог хангах, татвараас зайлсхийхтэй тэмцэх олон улсын дүрмүүдийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Засгийн газар 2017 онд 350 дугаар тоот тогтоол баталж холбогдох арга хэмжээг авч, Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын (OECD) Татварын зорилгоор ил тод байдал, мэдээлэл солилцооны олон улсын форумд 2018 оны нэгдүгээр сард манай улс албан ёсны гишүүнээр элсэж, уг байгууллагаас өгсөн зөвлөмжийн дагуу мэдээлэл харилцан солилцох, ил тод байдлыг хангах, хамтран ажиллах, татвараас зайлсхийхийн эсрэг эрх зүйн зохицуулалтыг татварын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд дотоодын хууль тогтоомжид тусгаж хэрэгжүүлжээ. Түүнчлэн Европын Холбооны өмнө хүлээсэн үүргийн хүрээнд Татварын асуудлаар захиргааны туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай конвенцыг УИХ өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр соёрхон баталж, тус конвенц 2020 оны зургаадугаар сарын 1-нээс эхлэн Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Энэ жагсаалт нь ФАТФ-ын Мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоондоо стратегийн дутагдалтай улсын хяналтын жагсаалт буюу албан бус хэллэгээр саарал жагсаалт биш бөгөөд Европын холбооны Татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй гуравдагч улсын жагсаалт юм гэж Монгол Улсын Гадаад харилцааны яамнаас мэдэгдсэн юм.

16 БҮЛЭГ. Дэлхийн валютуудын ханш

16.1.Хятадын юанийн ханш яагаад сул байж ирсэн бэ

Хятадын юанийн ханш долларыг эсрэг үеийн үед сул байж ирсэн. Хятадууд үйлдвэрлэгчдээ дэмжих зорилгоор мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг зориудаар сул байлгадаг болохыг дэлхийн эдийн засагчид хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, хятадын юанийн ханш сул байх тусам, тус улсын үйлдвэрлэгчид хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд нийлүүлнэ гэсэн үг юм. Энэ хэрээр хятадын бараа бүтээгдэхүүн дэлхийн улс орнуудынхаас илүүтэй борлогдоно гэж тооцоолж, юанийн ханшаа сул байлгадаг байх талтайг мэргэжлийн хүмүүс хэдэн жилийн өмнө хэлж байлаа. Ер нь хятадууд юанийн ханшаа бодит ханшаас 40 хувиар доогуур тогтоосон гэж үзэх нь бий. Энэ нь хятадын үйлдвэрлэгчдэд сайнаар нөлөөлдөг хэдий ч, бусад экспортлогч орнуудад сөргөөр нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, америкийн эдийн засагт сөргөөр нөлөөлдөг байгаа юм. Хятадын бараа хямд учир америкийн бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах улс орнууд хумигдаж байгаа гэж ойлгож болох талтай. Тиймээс америкчууд 2010 оны зургаадугаар сард юанийн ханшаа зах зээлийн бодит ханшид ойртуулах буюу чангаруулахыг хятадуудаас шаардаж байсан юм. Тухайлбал, Их-20-ын сайд нарын уулзалтын үеэр АНУ-ын Сангийн сайд Тэмоти Гайтнер хятадыг юанийн ханшаа өсгөхийг анхааруулсан байдаг. Харин хятадууд үүнийг бараг хүлээн аваагүй буюу юанийн ханшийг ердөө 2,6 хувиар өсгөсөн байдаг. Энэ нь хангалтгүй үзүүлэлт байсан учир АНУ-ын сангийн сайд Тэмоти Гайтнер Их-20-ын сайд нарын уулзалтын үеэр юанийн  ханшаа чангаруулахыг дахин шаардсан байгаа юм. Үүнийг хятадууд хүлээн авах эсэх нь тухайн үед тодорхойгүй байсан ч, их-20 уулзалтын үеэр тодорхой болно гэсэн хүлээлттэй байв. Гэхдээ шинжээчид юанийн ханш сул байх нь хятадын үйлдвэрлэгчдэд ашигтай учраас америкийн шаардлагыг хүлээн авахгүй гэж үзэж байлаа. Хэрэв хятадууд юанийн ханшаа бууруулахгүй бол америкчууд сөрөг арга хэмжээ авахаа мэдэгдэж байсан талтай. Тухайлбал, хятадууд юанийн ханшаа чангаруулахгүй бол тус улсын АНУ руу экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүний татварын хувь хэмжээг өсгөнө гэж мэдэгдэж байсан юм. Харин үүнийг хятадууд ажирсангүй. АНУ-ын гадаад зах зээлд худалддаг Засгийн газрын бондын дийлэнх хувийг хятадууд худалдан авдаг учраас тэр юм. Америкчууд хятадын экспортолж байгаа бараа таваарын экспортын татварыг нэмэгдүүлвэл, хятадууд АНУ-ын засгийн газрын бондыг худалдаж авахгүй байх хариу арга хэмжээ авахаа мэдэгдэж байсан цаг саяхан. Ийнхүү америкчуудын хятадын юанийн ханшийг буулгах бодлого бүтэлгүйтэх талдаа орж, эцэстээ америкчууд өөрсдөө хятадуудтай ижил бодлого явуулж эхэлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, америкчууд хятадууд шиг мөнгөн тэмдэгтийнхээ ханшийг зориудаар унагах бодлого явуулж эхэлсэн гэдэг юм. Ингэхдээ тус улсын холбооны нөөцийн банк Кю Е -2 хэмээн нэрлэгдсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлж, мөнгөний бодлогоо тэлэх арга хэмжээ авч байлаа. Энэ хөтөлбөрийн гол зорилго 1 их наяд доллар шинээр хэвлэж, зах зээлд нийлүүлэх замаар АНУ-ын Холбооны нөөцийн банкны бодлогийн хүүг бууруулах бодлогыг 2010 оны арваннэгдүгээр сараас эхлэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байсанд оршиж буй. АНУ-ын төвбанкны хүү буурч, дээр нь зэх зээл рүү асар хэмжээний доллар нийлүүлэгдвэл, тус улсын мөнгөн тэмдэгтийн ханш буурна. Энэ үед тус улсын үйлдвэрлэгчид хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн экспортолвол өрсөлдөх чадвар нь нэмэгдэж хөл дээрээ босно. Үйлдвэрлэл сэргэвэл ажлын байр нэмэгдэнэ гэж АНУ-ын эрх баригчид үзэж байсныг нуух юун. Үүний нөлөөгөөр 2009 оны өвөл 0,76 евротой тэнцэж байсан америк доллар 2010 оны намар 0,73 евротой тэнцэж байх жишээтэй. Үүнээс хойш долларын ханш дахин сулрах төлөвтэй байлаа. АНУ-ын нөөцийн банк 2010 оны 11, 12 саруудад ам.долларын ханшийг сулруулах шинэ арга хэмжээ авахаа мэдэгдсэн учраас тэр юм. Энэ нь ам.долларын ханшийг бууруулах томоохон мэдээлэл болж байсан юм.

16.2.Хятад АСЕАН-тай юаниар худалдаа хийхээр болсон нь бусад валютад хэрхэн нөлөөлсөн бэ

БНХАУ АСЕАН-ны орнуудтай чөлөөт бүсэд худалдаа хийхээр болсон тухайгаа 2009 оны наймдугаар сарын 5-ны өдөр дэлхий нийтэд зарласан юм. Харин чөлөөт бүс 2009 оны наймдугаар сарын 1-ний өдөр албан ёсоор нээлтээ хийсэн байна. Чөлөөт бүс байгуулсан нь тус улсын эдийн засагт ихээхэн үр өгөөжтэй хэмээн үзэж байлаа. Хятадууд жимсний хэрэглээнийхээ 30 хувийг Наньнин боомтоор АСЕАН-ы орнуудаас авдаг. Чөлөөт бүсээр жимс жимсгэнэ гаалийн татваргүй орж ирэх бололцоо нээгдсэнээр уг төрлийн бүтээгдэхүүний үнэ 20 хүртэлх хувиар буурахад нөлөөлсөн байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн АСЕАН-ны орнуудын 7000 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг чөлөөт бүсэд худалдаалж эхэлсэн байгаа юм. Тухайн үед хамгийн анхаарал татаж байсан нэг асуудал бол чөлөөт бүсийн гол валют нь хятадын юань байх юм гэгдэж байлаа. Хятадын юанийн ханш тогтвортой, хөрөнгө оруулагчдын юаньд итгэх итгэл өндөр байснаас үүдэж уг валютаар чөлөөт бүсэд худалдаа хийхээр болсон тухай мэдээлэл цацагдаж байсан юм. Дашрамд дурдахад, тухайн үед АСЕАН-д Бруни, Индонейз, Малайз, Филиппин, Сингапур, Тайланд зэрэг 10 гаруй улс багтаж байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Энэ бүс нутагт 2 гаруй тэрбум хүн амьдардаг бөгөөд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь 6 их наяд ам.доллараар хэмжигдэж байлаа. Тиймээс өмнө азийн бүсийн дээрх орнууд дэлхийн томоохон худалдааны зах зээлд тооцогддог байна. Ийм учраас БНХАУ АСЕАН-ны орнуудтай чөлөөт бүсэд, тэр дундаа юанаар худалдаа наймаа хийхийг илүүд үзсэн хэрэг биз. Чөлөөт бүсийн худалдааны төлбөрийн хэрэгсэл нь доллар биш, юань гээд боддоо. Энэ нь америк долларын ханшид сөргөөр нөлөөлнө гэж үзэх эх сурвалж цөөнгүй байсан юм. Нэг ёсондоо, америк долларын эрэлт буурч, тэр хэрээр ханш нь унана гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан юм. Хэдийгээр ийм мэдээлэл дэлхий нийтэд цацагдаж байсан ч, америк доллар байх сууриа тийм ч амар тавьж өгсөнгүй. Дэлхийн зах зээлд америк долларын ханш харьцангуй тогтвортой байлаа. Нэгэн үе 0.67 евротой тэнцэж байсан америк доллар 0.70 евротой тэнцэж байх жишээтэй. Холбооны нөөцийн банк бодлогын хүүгээ чангалж, зах зээл дээрх америк долларын хэмжээг бууруулах бодлого явуулж магадгүй гэсэн хүлээлт бий болсон нь америк долларын ханш өмнөхөө бодвол бага зэрэг сэргэхэд нөлөөлсөн гэж дүгнэж болохоор. Ер нь гадаад зах зээлд америк долларын ханш 2009 оны эхний зургаан сард чангарна. Харин 2009 оны сүүлийн хагаст олон улсын төвбанкууд валютын нөөцөө америк доллараас шилжүүлэх учраас уг валютын ханш буурна гэж шинжээчид үзэж байсан юм. Холбооны нөөцийн банк 2009 онд бодлогын хүүгээ нэмнэ гэсэн хүлээлт байв. Хэрэв тэд бодлогын хүүгээ нэмэгдүүвэл 1 ам.доллар 90 иентэй тэнцэнэ гэсэн хүлээлт Японы эдийн засагчдын дунд байсан юм. Хэдийгээр ийм хүлээлт байсан ч тухайн үед дэлхийн зах зээлд 1 ам.доллар 93 центтэй тэнцэж байлаа. Япон 2009 оны төсвөө өнгөрсөн жилийнхээсээ 3,8 их наяд иенээр нэмэгдүүлж, 92 их наяд 300 тэрбум иен байхаар баталсан байгаа юм. Үүний 44,3 их наяд иенийг дефляци буюу үнийн бууралтад зарцуулахаар төлөвлөж байсан юм.

16.3.Хятадын экспорт, импорт, инфляциас юанийн ханш хэрхэхийг таамаглаж болно

Хятадын гаалийн газраас гаргасан судалгаагаар тус улсын экспорт 2009-06-12-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 48.5 хувиар өссөн үзүүлэлт гарч байлаа. Хятадууд 2009 оны тавдугаар сард 20 тэрбум долларын өртөг бүхий бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн байна. Энэ нь өмнөх сараасаа 1.7 тэрбум доллараар өссөн үзүүлэлт болсон юм. Хятадын худалдааны томоохон түншлэгч орнуудад АНУ, Европын холбоо, Япон зэрэг улсууд багтдаг. Тухайн үед европын холбооны улсуудын эдийн засаг хүнд байснаас тэдний хятадаас импортлох бараа таваарын хэмжээ буурч байлаа. Хэдийгээр тийм ч, Америк болон Японд хятадын бараа, таваарын эрэлт их байсан тул урд хөршийн экспорт өссөн үзүүлэлттэй гарчээ. Хятадын дэлхийн зах зээлд экспортлох бараа, таваарын хэмжээ цаашид өссөөр байвал, юанийн ханш чангарах аюул араасаа дагуулж мэдэхээр байв. Өөрөөр хэлбэл, хятадын дэлхийн зах зээлд нийлүүлсэн бараа, таваарын оронд тус улсад гадаад валют их хэмжээгээр орно. Гадаад валют олширвол, хятадын юанийн ханш чангарах магадлалтайг эдийн засагчид хэлж байсан билээ. Хятадын зарим ажиглагчид, манай улсын экспорт цаашид нэмэгдэнэ. Энэ нь юанийн ханш чангарахад нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. Тэгвэл зарим шинжээчид хятадын экспорт өссөн ч, импорт нь экспорттойгоо ижил түвшинд байгаа. Энэ нь юанийн ханш огцом чангарахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэж үзэж байв. Хятадын импорт өсч гаднаас орж ирсэн валютаа эргүүлээд гадагшаа урсгах учраас ийм дүгнэлж хийж байсан хэрэг юм. Тиймээс хятадын юанийн ханш цаашид өсөх эсэх нь хятадын импортоос шалтгаална гэж үзэх хүмүүс цөөнгүй байлаа. Тухайн үед хятадын экспорт, импорт бараг ижил түвшинд явсан юм. Тодруулбал, урд хөршийн экспорт 2009-06-12-нд өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 48.5 хувиар өссөн бол, импорт нь 48.3 хувиар өссөн үзүүлэлттэй гарсан юм. Ийнхүү экспорт, импортын хэмжээ нь ижил түвшинд яваа тул, ойрын үед юанийн ханш огцом өсч, буурахгүй гэсэн дүгнэлтийг зарим шинжээчид хийж байлаа. Харин зарим ажиглагчид инфляци өсч байсантай холбоотойгоор юанийн ханш буурна гэж үзэж байв. Хятадад тухайн үед хүнсний бүтээгдэхүүн, байгалийн хий, үл хөдлөх хөрөнгө, эрчим хүчний дамжуулалтын зардал өсч байлаа. Үүнтэй холбоотойгоор тус улсад инфляци жилийн 3.1 хувьд хүрээд байсан юм. Энэ нь юанийн ханш тэр хэмжээгээр унасаныг илтгэж байсан билээ.

16.4. Хямралаас хойш хятадын юанийн ханш хоёр дахин өсөв

Монголбанк америк долларын эрэлт, нийлүүлэлтийг үндэслэж уг валютын албан ханшийг тогтоодог. Давхар гадаад зах зээл дэх ханшийг харгалзаж үздэг юм. Төв банкнаас валютын албан ханшийг зарлахдаа олон хүчин зүйлийг харгалзаж үздэгийн нэг нь дэлхийн зах зээлийн ханш гэж ойлгож болно. Төвбанк ямар аргачлалаар ханшаа яг таг тооцож гаргадаг нь төдийлөн тодорхой биш. Гэхдээ төвбанкнаас зарласан америк долларын албан ханшид дэлхийн зах зээл дээрх юанийн ханшийг хувааж, дотоодын зах зээлд хятадын мөнгөн тэмдэгтийн албан ханш ямар байхыг гол төлөв зарладаг мэт. Тухайлбал, 2021.11.28-нд төвбанк 1 USD=2,849.30 MNT албан ханшаар зарлажээ. Харин Reuters агентлагийн мэдээгээр 1 USD = 6.39 CNY тэнцэж байлаа. Монголбанкнаас зарласан ам.долларын 2,849.30 төгрөгийн албан ханшийг дэлхийн зах зээлд дээрх юанийн 6.39 ханшид хуваахад 445.8 төгрөг гарч байгаа юм. Тэгвэл төвбанк 2021.11.28-нд хятадын юанийг 446.12 төгрөгийн албан ханшаар зарлажээ. Энэ аргачлалаар тооцвол ялимгүй зөрүү гардаг ч, ам.долларын албан ханшийг дэлхийн зах зээлийн бусад валютын ханшид хуваавал дотоодын зах зээл дэх бусад валютын ханш ойролцоо гардаг нь нотлогддог. Монголчуудын хувьд эрэлттэй валютын тоонд хятадын юань орох зүй ёснй асуудал. 2008-2009 оны хямралын үед их үсрээд 200 гаруй төгрөгийн ханштай байсан хятадын юань, одоо 400 төгрөг давсан байгааг эндээс харж болно. Тус улсын үндэсний мөнгөн тмэдэгтийн ханш сүүлийн арван жилийн дотор дотоодын зах зээлд хоёр дахин өссөн үзүүлэлттэй байгаа нь энэ юм. Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Урд хөршид сүүлийн үед эдийн засаг нь хурдацтай өсч байгаа. Эдийн засаг нь өссөөр байвал энэ улсын үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ яваандаа өснө. Тэр цагт бид хятадаас өндөр үнэтэй бараа, бүтээгдэхүүн импортлох шаардлага тулгарна. Энэ нь эцэстээ хятадаас инфляци импортлоход хүргэж, төгрөгийн ханш унаж, тэр хэмжээгээр валютын ханш өсөхөд нөлөөлнө гэж хэдэн жилийн өмнө ярьж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

16.5.Оросын газрын тосны борлуулалтын орлого рублийн ханшид нөлөөлөх нь бий

Орост нэг хэсэг рублийн ханш огцом унаж байсан билээ. Харин 2009 оны дөрөвдүгээр сард хойд хөршийн мөнгөн тэмдэгтийн ханш ялимгүй сэргэж рублийн ханш америк долларын эсрэг 2,6 хувиар өссөн байлаа. Хойд хөршид ам.долларын ханш бага зэрэг бууж байсан ч, цаашид өсөхгүй гэх баталгаа байсангүй. Энэ нь тус улсын валютын нөөц буурч байсантай холбоотой. 2008 онд хойд хөрш 600 гаруй тэрбум ам.долларын валютын нөөцтэй байлаа. Харин хоёр жилийн дараа буюу 2010 оны хоёрдугаар сарын 20-ны өдөр тус улсын валютын нөөц 427 тэрбум доллар болж буурсан байлаа. 2008 онтой харьцуулахад тус улсын гадаад валютын нөөц 173 тэрбум ам.доллараар буурсан нь энэ юм. Тус улсын валютын нөөц буурсныг нэгдүгээрт 2009 онд алтны нөөц өмнөх оноосоо 35 хувиар буурсантай холбон тайлбарлаж байлаа. Нөөц ингэж буурснаар тус улсад 380 тэрбум ам.доллартэй тэнцэх 485 тонн алтны нөөц үлдээд байсан юм. Хоёрдугаарт 2009 онд оросын экспортод гаргадаг нефтийн үнэ дэлхийн зах зээлд 4 дахин буурсан явдал. Үүнээс болж нефтийн орлогоос орж ирэх ам.долларын хэмжээ буурсан байгаа юм. Энэ нь тус улсад ам.долларын нийлүүлэлт буурч, эрэлт ихсэхэд нөлөөлжээ. Гуравдугаарт долларын эрэлт ихэссэн тул уг валютын ханш өсч рублийн ханш сулрах болжээ. Тиймээс рублийн ханшийг тогтворжуулахын тулд хойд хөрш валютын нөөцөөсөө зарлагдаж интервенци хийсэн байгаа юм. Дээрх шалтгааны улмаас тус улсын валютын нөөц буурсантай зэрэгцэн төсөв нь алдагдалтай гарч байлаа. Уг нь тус улс 2009 онд төсвийн алдагдлаа дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 7,4 хувиас хэтрүүлэхгүй барина гэж төлөвлөж байсан юм. Тэр үеийн оросын Сангийн сайд Кудрин: Гэсэн ч улсын төсөв төлөвлөсөн хэмжээнээс их гарахаар байгаа талаар мэдэгдэж байсан юм. Эдгээрээс шалтгаалаад тус улсад долларын ханш өсч, рублийн ханш дахин унахгүй гэх баталгаа байсангүй. Тиймээс тус улс төсвийн алдагдлаа нөхөхийн тулд Дэлхийн банкнаас зээл авахаар төлөвлөж байсны сацуу 5 хүртэлх тэрбум ам.долларын засгийн газрын бонд арилжихаар төлөвлөж байсан юм. 

Гэсэн ч 2011 оны нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр дэлхийн зах зээлд америк доллар 30 рубль 19 копейктой тэнцэж байлаа. Харин оросын төвбанкны мэдээгээр нэг ам.доллар 30 рубль 39 копейкийн ханштай байсан юм. Рублийн ханш дэлхийн болон дотоодын зах зээлдээ өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 3,4 хувиар өсөөд байсан нь энэ юм. Рублийн ханш өмнөх жилээсээ ялимгүй өссөн ч, 2011 онд нэлээд чангарах төлөвтэй байжээ. Энэ талаар Детчэ банкны орос дахь салбарын ахлах эдийн засагч Ярослав Лисоволик: 2011 онд дэлхийн зах зээлд нэг баррель нефтийн үнэ 87 ам.доллар болж өсөх төлөвтэй байна. Нефтийн үнэ ингэж өсвөл орос руу чиглэх валютын хэмжээ нэмэгдэж, улмаар тус улсын төсвийн алдагдлын хэмжээ 2 хувиар буурч, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 2 хувьд хүрэхэд нөлөөлнө. Төсвийн алдагдал буурч, валютын нөөц нэмэгдэхийн хэрээр рублийн ханш чангарна. Ер нь 2011 оны сүүлчээр нэг америк доллар 28 рубль болох төлөвтэй байгаа. Рублийн ханш долларын эсрэг ингэж чангарах нь орост инфляци буурахад таатай боломжийг бий болгоно гэдгийг хэлж байсан юм. Тэгвэл 2014 он гарсаар байдал дахин сэдрэв бололтой. Брент төрлийн газрын тосны үнэ оросын уралс төрлийн нефтийн үнийг тодорхойлдог гэж ойлгож болно. Тэр ч утгаараа брентийн үнэ хаашаа чиглэнэ уралсийн үнэ тийшээ чиглэдэг гэж ойлгож болох юм. 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 19-ний байдлаар оросын уралс төрлийн нефтийн үнэ сүүлийн зургаан сарын дотор 46 хувиар буураад байлаа. Оросын төвбанк: Энэ нь рублийн ханш сулрах гол шалтгаан болж байгааг хэлж байсан юм. Тус улс 2014 онд газрын тос болон байгалийн хийн экспортоос 530 тэрбум ам.доллар олохоор төлөвлөсөн ч, үнэ буурсантай холбоотойгоор энэ төлөвлөгөө тасалдсан байдаг. Тухайлбал, газрын тосны үнийн бууралтаас болж 90-100 тэрбум ам.долларын орлогоо алдаж байгааг оросын сангийн сайд 2014 оны арваннэгдүгээр сарын сүүлчээр мэдэгдсэн юм. Үүний улмаас хойд хөршид америк доллар дахин ховордож, 2014 оны сүүлийн зургаан сарын хугацаанд рублийн ханш огцом унасан гэж ойлгож болно. Оросын төвбанк 2014 оны зургаадугаар сарын 18-нд нэг америк долларыг 34 рублийн ханшаар зарлаж байсан бол, арванхоёрдугаар сарын 18-нд 67 рублийн ханшаар зарласан нь үүний нэг тод жишээ билээ.

Америк долларын эсрэг рублийн ханш 2014 оны сүүлийн зургаан сарын хугацаанд бараг хоёр дахин сулраад байгаа энэ билээ. Тиймээс рублийн ханшийг тогворжуулахын тулд Оросын төвбанк валютын нөөцөөсөө их хэмжээний интервенци хийж байлаа. Ингэснээр тус улсын валютын нөөц 2014 он гарснаас хойш 90 гаруй тэрбум ам.доллараар хорогдсон үзүүлэлт гарч байсан юм. Манай хойд хөршийн валютын нөөц 2014 оны эхэнд 510 орчим тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан бол, оны эцэст 418 тэрбум ам.доллар болж буурсан үзүүлэлт ийнхүү гарсан юм. Долларын ханшийн өсөлт, рублийн ханшийн уналттай холбоотойгоор инфляци хурдтай өсч байгаагаас гадна, цаашид инфляци өснө гэсэн хүлээлт өндөр байсныг Оросын төвбанкныхан онцлож байсныг энд дурдах нь зүйтэй болов уу. Ер нь 2014 онд тус улсын инфляци жилийн 10 хувьд хүрэх төлөвтэй байлаа. Тиймээс инфляцийн өсөлтийг хязгаарлах үүднээс Оросын төвбанк бодлогын хүүгээ 2014 онд зургаан удаа өсгөжээ. 2014 оны арванхоёрдугаар сард л гэхэд хоёр удаа өсгөсөн байгаа юм. Тухайлбал, 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 12-нд бодлогын хүүгээ жилийн 10.5 хувь болгосон бол, 16-ны өдөр нь дахин өсгөж 17 хувьд хүргэсэн байгаа юм. Бодлогын хүүгээ ингэж өсгөснөөр тус улсын арилжааны банкууд зээлийн болон хадгаламжийн хүүгээ өсгөсөн гэх мэдээлэл тухайн үед гарч байсан билээ. Дашрамд дурдахад, орос гадаад зах зээлд экспортолсон нефть бүтээгдэхүүнийхээ төлбөр тооцоог ам.доллараар хийж, валютын нөөцөө бүрдүүлдэг. Манай улс ч ялгаагүй хойд хөршөөс импортолсон газрын тосны бүтээгдэхүүний төлбөрийг бүгдийг нь ам.доллараар хийж ирсэн юм. Тодруулбал, манай улс хэрэгцээт нефть бүтээгдэхүүнийхээ дийлэнхийг хойд хөршөөс импортолж ирсэн. Манай улс жилд хойд хөршөөс нэг тэрбум ам.долларын өртөг бүхий газрын тосны бүтээгдэхүүн худалдан авдаг гэх судалгаа бий. Тэгвэл 2010 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны хавьцаа тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Цаашид хойд хөршөөс авдаг нефть бүтээгдэхүүний төлбөрийг рублиэр хийхээр төлөвлөж хэлэлцээр хийж байгаа талаар хэлж байсан юм.

16.6. Европын холбоонд Эстони улс нэгдэхээр болсон нь еврогийн ханш өсөхөд нөлөөлжээ

Дэлхийн нийтийг хамарсан хямралын үед Финлянд, Люксенбургийн вант улсаас бусад европын холбооны орнуудын эдийн засаг хүнд хэвээр байлаа. Тухайлбал, Англи, Ирланд, Грек, Испани, Португали, Голланд, Бельги, Франц, Италия, Мальта, Германи, Словаки, Австри, Словени, Кипр зэрэг европын холбооны улсуудын төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 15 орчим хувийг эзэлж байсан юм. Үүнээс гадна, Ирланд, Англи, Голланд, Португали, Мали, Мальта, Австри, Германы гадаад өрийн хэмжээ дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 60-115 хувьд хүрээд байсан гэдэг. Ийнхүү европын холбооны улсуудад үүссэн эдийн засгийн хүндрэлээс болж, дэлхийн улс орнууд валютын нөөцөөсөө еврог халах нь халж байв. Зарим улсууд валютын нөөцөд эзлэх еврогийн хэмжээг багасгаж байсан юм. Валл стрийтээс эхлэлтэй дэлхийн эдийн засгийн хямрал үргэлжилсээр байсантай холбоотойгоор Грек, Испани, Португали зэрэг европын холбооны улсуудад инфляци өсч, еврогийн ханш хэлбэлзсээр байлаа. Үүнээс болж, нэгэн үе еврогийн ханш долларын эсрэг 20 хүртэл хувиар унаж, нэг евро 1.21 доллартай тэнцэж эхэлсэн тал ч бий. Тэгвэл энэ төрлийн валютын ханш Японд сүүлийн зургаан жилд байгаагүйгээр унаж 123 иентэй тэнцэх болсон юм. Харин орост нэг евро 34 рубльтэй тэнцэж байлаа. Энэ нь нэг талаас евро бүсийн эдийн засаг хямарч, европын холбооны төв банк үнэт цаасны буюу бодлогын хүүгээ бууруулсан нь еврогийн ханш сулархад хүргэсэн байгаа юм. Нөгөө талаас Япон, Орос зэрэг бусад орны эдийн засаг хямарч байснаас мөнгөний ханш нь унаж байгаагаар тайлбарлагдаж байлаа. Еврогийн ханш суларч байсан тул долларын ханш өсөхөд хөшүүрэг болж байгааг дэлхийн хэвлэлүүд тухайн үед онцолж байсан билээ. Энэ нь гадаадын валютын захад мэдрэгдээд зогсохгүй, дотоодын валютын захад мэдрэгдэж байсан юм. Тухайлбал, 2008 оны аравдугаар сарын 18-ны өдөр евро 1556 төгрөг болж уруудсан байв. Тэгвэл еврогийн ханш үргэлжлэн суларч 2008 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр 1470 төгрөгтэй тэнцэж байлаа. Европын холбооны улсууд экспортоо нэмэгдүүлж чадвал, еврогийн ханш өснө гэж мэргэжилтнүүд үзэж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, экспорт сайжирч, европын холбооны улсуудын төсвийн алдагдал болон гадаад өрийн хэмжээ багассан цагт еврогийн ханш өснө гэж мэргэжилтнүүд үзэж байсан билээ. Энэ нь ч удалгүй биеллээ олсон. Учир нь 2011 оны хавьцаа еврогийн ханш эргэн сэргэж, дэлхийн валютын зах дээр нэг евро 1.29 доллартай тэнцэж эхэлсэн юм. Еврогийн ханш эргэн сэргэсэн нь Испани, Грекийн Засгийн газар олон улсын зах зээлд бонд гаргасантай холбоотой гэдэг. Үүнээс гадна, Эстони улс 2011 онд Европын холбоонд албан ёсоор нэгдэхээр төлөвлөж байлаа. Энэ нь еврогийн ханш сэргэхэд нөлөөлсөн юм. Эстони улс Европын холбоонд нэгдвэл үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох кроныг гүйлгээнээс халж, еврог хэрэглэж эхлэх байсантай энэ нь холбоотой. Эстони улс кроныг гүйлгээнээс гаргаж, еврог гүйлгээнд оруулах бэлтгэл ажилдаа хэдийнэ ороод байлаа. Ийнхүү европын холбооны улс нэгээр нэмэгдэхээр болсон нь еврогийн эрэлт нэмэгдэхэд хүргэж, уг валютын ханш өсөхөд нөлөөлсөн болохыг эдийн засагчид хэлдэг юм.

16.7. Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш өсөхөд нөлөөллөө

2008-2009 оны дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед Токиогийн валютын захад нэг америк доллар 86.53 иентэй тэнцэж эхлэв. 1995 оноос хойш иений ханш долларын эсрэг ингэж өсөөгүй гэдэг. Тухайн үед Японы сангийн сайд Хирохиса Фүжи: Долларын ханшийн сулралт иений ханш ингэж өсөхөд нөлөөллөө гэж мэдэгдэж байсан юм. Долларын ханш буурч байгаагаас үүдэж япончууд ам.долларыг худалдах нь ихэссэн байна. Энэ нь иений ханш чангарахад хүргэжээ. Энэ жишгээр, японы иений ханш өсч байсныг ажиглагчид хэлдэг. Иений ханш өссөн нь тухайн улсад сайн мэт боловч, үнэндээ тийм биш байлаа. Иений ханш өсвөл, японы экспортод гаргадаг түүхий эдийн үнэ дагаад өснө. Тэр хэрээр бараа, бүтээгдэхүүнийх нь эрэлт буурах аюул дагуулж байжээ.

16.8. Америкийн өр дээд хязгаараа давж долларын ханш дэлхийн зах зээлд уруудав

2011-08-06. Энэ хавьцаа нэг евро 1,44 доллар болж өссөн байв. 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үед нэг евро 1,25 центтэй тэнцэж байсан юм. 2011 оны наймдугаар сард дэлхийн зах зээлд ам.долларын ханш гэрлийн хурдаар доошилж, хямралын үеийнхээс дордсон нь эндээс харагддаг. Монголын олон улсын хөрөнгийн корпорацийн захирал Ачит-Эрдэнэ: Хямралын үетэй харьцуулахад ам.долларын ханш еврогийн эсрэг 13 орчим хувиар суларсан болохыг тухайн үед хэлж байсан юм. АНУ-ын конгресс 1917 онд өрийн дээд хязгаарыг тогтоох тухай хууль баталж байжээ. Энэ цагаас хойш тус улсын хууль батлагчид өрийн дээд хязгаараа хэд хэдэн удаа нэмэгдүүлсэн байна. Хамгийн сүүлд өрийн дээд хязгаараа 14,3 их наяд доллар болгож байсан юм. Гэвч америкчууд 2008 оны тавдугаар сард энэ хязгаарыг хэдийнэ гаталсан байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тус улс энэ хэмжээний мөнгийг ямар нэг байдлаар зээлсэн гэсэн үг юм. Тиймээс тус улс 10 хувьд хүрээд байгаа төсвийн алдагдлаа санхүүжүүлэхийн тулд бонд гаргах замаар гадаад улс орнуудаас дахин зээл авах шаардлага тулгарч байсан юм. Ингэхийн тулд америкчууд өрийн дээд хязгаараа дахин шинэчлэх шаардлагатай байжээ. Гэвч америкийн Ардчилсан болон Бүгд найрамдах намынхан өрийн дээд хязгаарыг 2,4 их наяд доллараар нэмэгдүүлэх асуудал дээр тохиролцоонд хүрч чадахгүй сар гаруйн хугацааг ардаа орхисон байна. Тэр хооронд ам.долларын ханш ёстой гэрлийн хурдаар доошилно гэдэг болоод өнгөрчээ. Харин эрх баригч намууд 2011 оны наймдугаар сарын эхээр тохиролцоонд хүрч, Өрийн дээд хязгаарыг нэмэгдүүлэх хуулийн төслийг парламентийн доод болон дээд танхимаар хэлэлцэж конгресстоо оруулжээ. Үүнийг тус улсын конгрессоор хэлэлцэж, америкийн өрийн дээд хязгаарыг 2,4 их наяд доллараар нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан байгаа юм. Гэвч энэ нь гадаад зах зээлд ам.долларын ханш тогтворжиход төдийлөн нөлөөлсөнгүй, хэлбэлзэл өндөр байжээ. Тиймээс америк долларын ханшийг өсгөх зорилгоор зарим улсын төвбанкууд зах зээлд хөндлөнгөөс оролцож байсан байгаа юм.Тухайлал, Японы төвбанк 2011 оны наймдугаар сарын эхээр 1 их наяд иенийг зах зээлд нийлүүлж ам.доллар худалдан авсан байгаа юм. Ингэснээр нэг ам.доллар 82,85 иен болж өссөн байгаа юм. Гэвч ам.долларын ханшийн энэ өсөлт удаан үргэлжилсэнгүй. Тодруулбал, дэлхийн валютын форекс захад нэг доллар 79,17 иен болж буурсан байгаа юм. Энэ маягаар ам.долларын ханш буурсаар байвал японы төвбанк дахин 10-15 их наяд иенийн интервенци хийхээ мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, японы төвбанк ийм хэмжээний иенийг зах зээлд нийлүүлж, долларын ханшийг өсгөх бодлого явуулж магадгүй гэж үзэх хүмүүс байсан юм. Японы төвбанк улсынхаа эдийн засгийн хүндрэлд оруулахгүйн үүднээс тэр аж.Америк ам.долларын ханш гадаад зах зээлд өсвөл Японы экспортод гаргасан бараа бүтээгдэхүүнээс орж ирэх орлого нэмэгдэнэ. Тэр хэрээр тус улсын экспортлогч компаниудын ашиг орлого нэмэгдэж, цаашлаад төсөвт төвлөрөх мөнгөнийх нь хэмжээ өснө гэж тооцоолж байсан байх талтайг эдийн засагчид тухайн үед хэлж байлаа. 

16.19. Америк долларын ханш унаж, дэлхийн зарим улсууд уг валютаар гадаад худалдаа хийхээс татгалзав

2011.01.08 . Дэлхийн улс орнууд гадаад төлбөр тооцоогоо доллараар хийдэг учраас валютын нөөцийнхөө дийлэнх хувийг энэ валютаар бүрдүүлж ирсэн. Гэвч энэ нь тийм ч оновчтой алхам биш болох нь 2008-2009 онд тохиосон эдийн засгийн хямралын үеэр ажиглагдсан юм. Тухайлбал, 2008 оны өвөл гадаад зах зээлд 0.76  евротой тэнцэж байсан америк доллар, 2009 оны арваннэгдүгээр сард 0.67 евротой тэнцэж эхлэв.  Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед долларын ханш унаж, улс орнуудын валютын нөөцөд эрсдэл учирч байлаа. Америк долларын ханш ингэж буурсан тул, дэлхийн улс орнууд гадаад валютын нөөцөө америк доллараар бус, бусад гадаад валютаар, эсвэл алтаар бүрдүүлэхийг илүүд үзэж байсан юм. Тухайлбал, Энэтхэг улс гадаад валютын нөөцийнхөө 6.7 тэрбум ам.долларыг алт болгож байснаас үүнийг харж болно. Энэ үеэс зарим улсын төрийн тэргүүнүүд доллар удахгүй дэлхийн голлох валют байхаа болино гэсэн мэдэгдэл хийж байлаа. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний хавьцаа Иран болон Турк улс гадаад худалдаагаа доллараар хийхээс татгалсан тухай мэдээлэл гарч байсан нь үүний нэг нотолгоо юм. Энэ талаар тэр үеийн Ираны ерөнхийлөгч Махмуд Ахмадинежад: Өөрсдийн үндэсний мөнгөн тэмдэгтээрээ гадаад худалдаагаа цаашид хийхээр болсон тухайгаа албан ёсоор зарлаж байсныг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж байлаа. Цаашид Сири, Иракийг үүнд татан оруулах болно гэдгээ Ираны ерөнхийлөгч мэдэгдэж байжээ. Тэгвэл, 2010 оны сүүлчээр Бүгд найрамдах солонгос улсын Сөүл хотноо зохиогдсон Их-20-ын уулзалтын үеэр Бразилийн ерөнхийлөгч асан Луис Инасиу Лула да Силва: Америк доллар дэлхийн валютын нөөцөөс удахгүй хасагдана гэж мэдэгдсэн гэдэг. Ийм мэдэгдлийг зарим улсын тэргүүнүүд хийх болсон тул санхүүгийн хямралын үед дэлхийн томоохон санхүүгийн байгууллагууд худалдаагаа доллараар бус, алтаар хийх сонирхол нэмэгдэж байжээ. Тухайлбал, Лондонгийн бирж 2010-11-22-нд газрын тос алтаар арилжаалахаар төлөвлөж байгаагаа мэдэгдэж байсан гэх мэдээлэл байдаг. Үүнийг дэлхийн санхүүгийн шинжээчид буруушааж байсан юм. Үүнтэй ойролцоо Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч Роберт Зелик: Америк доллар дэлхийн валютын нөөцийн статусаас хасагдаж, хятадын юань дэлхийн худалдааны мөнгөн дэвсгэртийн үүргийг 15 жилийн дараагаар гүйцэтгэж магадгүй тухай мэдэгдсэн нь гадаад зах зээлд америк долларын ханш нэг хэсэг буурахад нөлөөлж байсан юм. Тухайн үед олон улсын валютын форекс захад америк долларын индекс оны эхнээс 8 хувиар буурсан байв. Тухайн үед АНУ-ын Сангийн сайд Тимоти Гайтнер: Америкийн үндэсний мөнгөн тэмдэгт долларын ханш унаж байсан нь тус улсын эдийн засаг сэргэхэд ихээхэн дарамт болж байгааг онцолж байв. Гэхдээ долларын ханш буурсан нь тус улсын экспортыг болон дотоодын худалдан авалтыг ихээхэн дэмжиж байгааг тэрбээр онцолж байжээ. Эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж тус улсын компаниудын үйлдвэрлэсэн их хэмжээний бүтээгдэхүүн борлогдохгүй түгжигдэж байсан тал бий. Ам.долларын ханш буурснаар эдгээр бүтээгдэхүүн дотоодын зах зээлд борлогдох эх үүсвэр тавигдсан гэлцдэг. Тухайн үед ам.долларын ханш голлох зургаан валютын эсрэг унасан байдалтай байв.

16.20. Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй- 

Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засаг, санхүүгийн хямралын үед буюу 2009 оны гуравдугаар сарын 19-ний өдөр ам.долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн нь тухайн үедээ түүхэн дээд ханш хэмээгдэж байлаа. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай тулгарах үед ихэнх улс оронд бэлэн мөнгө хомсдож, бараа түүхий эд худалдаж авах нь тэр хэрээр багасч, гадаад зах зээлд алтнаас бусад түүхий эдийн үнэ огцом унасан юм. Үүнээс болж, бүхий л улс орнуудын экспортод гаргасан бүтээгдэхүүнээс орж ирэх ам.долларын хэмжээ хумигдах тэр. Энэ нь ганц манайх гэлтгүй бүхий л улсад ам.долларын ханш чангарахад хүргэсэн юм. Тухайлбал, гадаад зах зээлд нэг америк доллар 0.75 евротой тэнцэж, ханш нь өдөр ирэх тусам чангарч байсныг энд дурдаж болно. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэхэд гадаад зах зээлд нэг америк доллар 1329 төгрөгийн ханштай байсан гэсэн үг. 
Нэг ёсондоо, манай улсад болон дэлхий дахинаа долларын ханш ойролцоо түвшинд байсан гэж ойлгож болно. Ийнхүү дэлхийн цөөнгүй оронд долларын ханш огцом өсч, мөнгөн тэмдэгт нь үнэгүйдэж, улс орнуудыг багагүй сандаргав. Тиймээс долларын ханш цаашид өссөөр байх уу гэдэг монголчуудын төдийгүй, дэлхий нийтийн анхаарлыг татсан асуудлыг нэг болоод байсан цаг үе юм.
Дэлхийн эдийн засагчид долларын ханш хэзээ эргэж буух вэ гэдэг таамгийг дор бүрнээ дэвшүүлж байлаа. Ингэхдээ дийлэнх нь 
дэлхийн санхүүгийн хямрал намжтал буухгүй гэсэн таамаг дэвшүүлж байсан юм. Тухайлбал, АНУ-ын Нью-Йоркийних сургуулийн профессор, эдийн засагч Рубин: 2009 оны сүүлчээр долларын ханш бууж магадгүй гэж таамаглаж суулаа. АНУ-ын эдийн засаг, санхүү 2006 оноос эхлэн хямарна гэдгийг ганц тааж хэлсэн хүн бол энэ эрдэмтэн гэдэг. АНУ-ын санхүүгийн хямрал дэлхий нийтийг цочроох нь гэдгийг урьдчилан харж чадсан учраас түүний таамагт америкчууд ихээхэн итгэж буйг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж байсан билээ. Удалгүй ам.долларын ханш еврогийн эсрэг гадаад зах зээлд 11 орчим хувиар буурсан юм. Аливаа валютын ханш зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээс болж өгсөж урууддаг. Гадаад зах зээлд гаргасан бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ буурснаас шалтгаалж, экспортын орлого нь багасч, улмаар гадаад валютын нөөц багасч, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унадаг жамтай. Өөрөөр хэлбэл, аливаа орны экспорт буурвал тухайн орны үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унах аюултай байдаг. Тэр жишгээр АНУ-ын эдийн засаг уруудаж экспортын бүтээгдэхүүний эрэлт олон улсын зах зээлд буурсантай холбоотойгоор ам.долларын эрэлт багасч уг валютын ханш сулрахад нөлөөлсөн юм.

16.21. Америк доллар талер гэх үгнээс үүсчээ

Дэлхий нийтээр хэрэглэж байгаа америкийн үндэсний мөнгөн дэвсгэрт болох доллар нь талер гэдэг герман үгнээс гаралтай гэдэг. Америкчууд долларыг 1785 оноос хойш хэрэглэж байгаа юм. Доллар нь анх зоосон хэлбэрээр үйлдвэрлэгдэж байсан бол, 1861 оноос цаасан дээр ногоон өнгөөр хэвлэгдэж эхэлсэн байна. Цаасан мөнгөн тэмдэгтийг анх америкийн хувийн компаниуд үйлдвэрлэдэг байсан бол, тус улсын санхүүгийн яамны мэргэжилтнүүд чанарыг нь шалгаж тамга тавьдаг байжээ. Харин удалгүй хоёр жилийн дараагаар ам.долларыг америкийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэдэг болсон байна. АНУ 1928 оноос эхлэн 1-10000 хүртэлх дэвсгэртийг үйлдвэрлэж байсан бол, 1969 онд 100-аас дээш ам.долларын дэвсгэртийг хэвлэхгүй байх шийдвэрийг гаргажээ. Энэ үеэс эхлэн америкт 10000-тын дэвсгэрт ховордсон бөгөөд хил давуулахыг хориглосон байна. Хамгийн сүүлд америкийн төв банкинд 348 ширхэг 10000 дэвсгэрт байдаг гэх мэдээлэл гарч байлаа. Энэ дэвсгэрт дээр америкийн нэрт санхүүч Семон Портленд Чейсийн хөрөг мөнхрөн үлдсэн гэдэг. Америкчуудын 1785 оноос хойш гүйлгээнд хэрэглэж буй долларыг манай улс 1990 оноос хойш гадаад худалдаанд түлхүү хэрэглэх болсон билээ. Долларыг манай улс ногоон гэж хялбараар нэрлэх нь бий. Цагаан дээр ногоон өнгөөр хэвлэгдсэн учраас уг валютыг зарим тохиолдолд ингэж нэрлэх нь бий. Доллар манай зах зээлд нэвтэрснийхээ дараахан 400 төгрөгийн ханштай байсан бол, тэр цагаас хойш ханш нь өссөөр өнөөдөр хэд болсныг хэн хүнгүй хэлэхтэйгээ биз. Чухам эндээс л ам.долларын ханш яагаад дотоодын зах зээлд сүүлийн 30 жил тасралтгүй өссөн бэ гэдэг асуулт урган гардаг. Үүнд хариулах их энгийн. Зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн хуулиараа гээд хэлчихэд бараг алдахгүй болов уу. Тэгвэл ямар үед ам.долларын эрэлт өсч, ямар үед нийлүүлэлт ихэсдэг вэ гэх асуулт тавигдах нь мэдээж. Энэ нь манай улсын эдийн засгийн онцлооос ихээхэн хамаардаг юм. 

16.22. Валютын эрэлт, нийлүүлэлт ямар үед өсч, буурдаг вэ

2010.05.26. Гадаад худалдаа алдагдалтай гарч, инфляци өсч, ажилгүйдэл нэмэгдэж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буурч, аж үйлдвэрийн салбарт уналт гарвал долларын ханш өсөх суурь шалтгаан болдог байгаа юм. Тухайн үед холбогдох байгууллагаас явуулсан судалгаагаар инфляци оны эхнээс 9.7 хувийн өссөн, гадаад худалдаа тухайн оны эхний дөрвөн сарын байдлаар 93.4 сая долларын алдагдалтай, ажилгүйдэл өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 3,8 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байлаа. Авууштай нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өмнөх оноосоо 7,6 хувиар, аж үйлдвэрийн салбарт 12,7 хувийн өсөлт гарсан байв. Ийнхүү ам.долларын ханшид нөлөөлдөг суурь хүчин зүйлийн гурав нь хасах, хоёр нь нэмэх тэмдэгтсэн гарсан тул уг валютын ханш огцом өсч, буурахгүй тогтвортой байна байх гэсэн дүгнэлтэд эдийн засагчид хүрч байсан цаг үе юм. Гэхдээ энэ бол ам.долларын ханшид нөлөөлдөг суурь хүчин зүйлүүд гэдгийг дахин сануулах хэрэгтэй. Долларын ханш хаашаа чиглэх нь уг валютын эрэлт, нийлүүлэлтээс ихээхэн хамаардаг. Дотоодын зах зээлд ам.долларын эрэлт хэд хэдэн зүйлээс шалтгаалж өсөх нь бий. 2009 оны эхээрнэг америк доллар 1500 төгрөг, харин юань 200 төгрөгт хүрч монголын түүхэнд байгаагүй рекорд тухайн үедээ тогтоогоод авсан. Юанийн ханш чангарч байсан нь нэг талаас долларын ханш өссөнтэй холбоотой байлаа. Нөгөө талаас цагаан сар ойртож, юанийн эрэлтийг нэмэгдүүлж, ханшийг нь хөөрөгдөхөд хүргэсэн юм. Цагаан сарын үеэр манай худалдаачид их хэмжээний юань халаасалж урд хөршийг зорьдог. Нэг ёсондоо, юанийн эрэлт эрс нэмэгддэг тул ханш нь өсч байжээ. Цагаан сарын дараа юанийн ханш эргэн бууна гэж эдийн засагчид таамаглаж суусан юм. Энэ жишгээр цагаан сарын өмнө доллар болон юанийн эрэлт өсч, ханш нь нэмэгддэг билээ. Харин цагаан сарын дараа дээрх валютуудын эрэлт багасч, ханш нь эргэн буурах нь элбэг. Үүнээс гадна, малчид ноолуураа самнаж эхэлмэгц урд хөршийн ченжүүд манай улс руу их хэмжээний юань өвөртлөн ирдэг. Энэ үед юанийн нийлүүлэлт нэмэгдэж, уг валютын ханш буурахад нөлөөлдөг гэж мэргэжилтнүүд үздэг билээ. Мөн хавар алтны улирал эхэлдэг учраас энэ металлын тушаалт нэмэгдэж валютын нөөц нэмэгдэхэд нөлөөлдөг юм. Тиймээс хавар дулаармагц ноолуур, алтны улирал эхэлж монгол руу чиглэх валютын урсгал нэмэгддэг. Гэвч энэ үед барилгын салбарын бүтээн байгуулалтын ажил эхэлдэг учраас валютын эрэлт нэмэгдэж гадагшаа урсах валютын урсгал нэмэгддэг гэдгийг анзаарах хэрэгтэй. Иймэрхүү энгийн жишээнээс валютын эрэлт хэзээ өсч, буурч болохыг баримжаагаар таамаглаж болох юм. 

Валютын эрэлт ямар үед өсдөг вэ

• Импортлогчид бараа оруулж ирэх үед валютын эрэлт өснө. Гаднаас бараа, бүтээгдэхүүн худалдан авсан төлбөрөө шилжүүлэх үед өсөх магадлал өндөр байдаг.
• Цагаан сар, шинэ жил, хичээлийн шинэ жилийн үеэр өсдөг. 
• Иргэд аж ахуйн нэгжүүд гадаад руу хувийн шилжүүлэг хийх үед. Гадаадад сурч байгаа оюутны сургалтын төлбөрийг шилжүүлэх орж болно. 
• Монгол Улсын Засгийн газар гадаад өрөө төлөх үед гадаад валютын эрэлт өсдөг.
• Төгрөгийн ханш унаж, валютын ханш өсөх үеэр төгрөгийн хадгаламж буурч, валютын хадгаламж нэмэгдэх хандлага ажиглагддаг. Энэ үеэр валютын хадгаламж нэмэгддэг байж болох талтай. Ханшийн эрсдэлээс мөнгөн хөрөнгөө хамгаалах зорилгоор ийм арга хэрэглэх нь элбэг.
• Манай улсад долларын ханш хямд, бусад улсуудад өндөр байвал, энэ үед валютын мөнгөн гуйвуулга ихэсч, эрэлт нэмэгдэх хандлага ажиглагддаг.

Валютын нийлүүлэлт ямар үед өсдөг вэ

Ам. долларын ханшид эрэлтээс гадна, нийлүүлэлт мөн нөлөөлдөг. Нийлүүлэлт ихэсвэл долларын ханш буурдаг. Нийлүүлэлт багасвал долларын ханш өсдөг зах ээлийн зарчим бий.

• Экспортлогчдтийн түүхий эдийн үнэ өсч, орлогоо оруулж ирэх үед
• Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх үед 
• Гадаадын зээл, тусламж ихэсч, орлого нь орж ирэх үед
• Бондын төлбөр орж ирэх үед
• Гадаадад ажиллагсдын цалин хөлс зэрэг гуйвуулга орж ирэх үед
• Ноолуурын улирал эхлэх үед. Тухайлбал, 2010.04.24-ний хавьцаа америк долларын ханш 1400 төгрөгөөс доош уруудсан юм. Үүнийг тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Зэсээс гадна ноолуураас орж ирэх валютын хэмжээ нэмэгдсэнтэй холбон тайлбарлаж байсан юм.
• Алтны олборлолт, тушаалт, экспорт нэмэгдэх үед

Валютын ханш хэрхэн тооцдог вэ

Монголбанк дотоод хүчин зүйлийн нөлөөллийг, өөрөөр хэлбэл эрэлт, нийлүүлэлт, макро эдийн засгийн голлох үзүүлэлтийг харгалзан үзэж, америк долларын албан ханшийг зарладаг. Харин доллароос бусад валютуудын ханшийг тогтоохдоо, дэлхийн зах зээлийн ханшийг харгалзан үздэг юм. 2009-06-12-ндоросын рубль, солонгосын вон, евро болон юанийн ханш дотоодын зах зээлд суларсан нь дэлхийн зах зээлд дээрх валютуудын ханш буурсантай холбоотой. Харин английн фунт стерлинг болон иений ханш чангарсан нь дэлхийн зах зээлд дээрх хоёр валютын ханш чангарсантай холботой байлаа. Манай улсад доллараас бусад валютын ханш дэлхийн зах зээлийн ханш ойролцоо буюу хамааралтай байдаг. Тиймээс дээрх валютын ханш гадаад зах зээлд ямар байгаагаас дотоодын зах зээлд ямар байхыг таамаглаж болох талтай.Ханш тооцох аргачлалDownload

-Б.Жавхлан: Эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй-

Тухайлбал, 2009 онд дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай байснаас шалтгаалж гадаад зах зээлд зэсийн эрэлт огцом буурсан билээ. Үүнтэй холбоотойгоор Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн экспортын орлого огцом буурч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, гадаад зах зээлд алтны ханш өндөр байсан ч, дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ унасан учир манай улс руу орж ирэх валютын хэмжээ буурсан юм. Алт, зэсийн орлогоос орж ирэх валют хумигдсантай холбоотойгоор манай улсын гадаад валютын цэвэр нөөц 2009 оны гуравдугаар сард 400 сая ам.доллар болтлоо буурч, улмаар ам.долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрсэн бол, албан бус ханш 1800 төгрөгт хүрч байсан удаатай. Тэр үетэй харьцуулахад америк долларын албан ханш 2010 оны сүүлчээр нэлээд буурсан юм. Америк долларын албан ханш 2010 оны эхнээс 14 хувиар буурсан юм. Нэг хэсэг дэлхийн зах зээлд зэсийн үнийн уналтаас шалтгаалж уг валют хомсдож ханш нь өссөн бол, хожим гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэснээр валютын нийлүүлэлт нэмэгдэж ханш нь ялимгүй буурсан гэж ойлгож болох талтай. Тухайн үед гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байсан тул долларын нийлүүлэлт өснө гэсэн дүгнэлтэд эдийн засагчид хүрч байлаа. Гэхдээ тэд ам.долларын нийлүүлэлт ихэсч байгаа нь дунд болон урт хугацаанд үр дүнгээ өгнө гэж үзэж байсан юм. Тухайлбал, Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Гаднаас хөрөнгө оруулалт орж ирж байгаа, манай экспортын бүтээгдэхүүний үнэ өсч байгаа учраас долларын нийлүүлэлт ихэснэ. Энэ нь долларын ханшийг дунд болон урт хугацаанд буурахад нөлөөлнө гэж үзэж байлаа. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Гадаадын хөрөнгө оруулалт богино хугацаанд долларын ханш буурахад нөлөөлсөн ч, эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийг авч үзвэл урт хугацаанд ам.долларын ханш буурах үндэслэлгүй болохыг хэлж байсныг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. 

16.23.Ам.долларын ханшид гадаад хүчин зүйл нөлөөлөх нь бий

Эрэлт хэвийн, нийлүүлэлт нэмэгдэж байгаа үед инфляциа бууруулж чадвал долларын ханш доошоо чиглэх магадлалтайг эдийн засагчид хэлдэг. Гэхдээ долларын ханшид эрэлт, нийлүүлэлт зэрэг дотоод суурь хүчин зүйл нөлөөлөхөөс гадна, гадаад зах зээл дээрх үнэ мөн нөлөөлдөг юм. Өөрөөр хэлбэл, дотоодын зах зээлд долларын ханш ямар байх нь гадаад хүчин зүйлээс мөн шалтгаалдаг гэсэн үг. 2009 оны хямралын үед дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.67 евротой тэнцэж эхлэв. Америк долларын ханш түүхэнд байгаагүй доод түвшиндөө хүрсэн нь энэ хэмээн ажиглагчид тухайн үед онцолж байжээ. Гэхдээ тун удалгүй америк доллар гадаад зах зээлд хүчээ авч, еврог өмнөө сөхрүүлэх нь тэр. Америк долларын ханш еврогийн эсрэг 17 хувиар чангарч, 2010.06.01-нд дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.79 евротой тэнцэж эхлэв. Европын холбооны зарим улсуудад хямрал үргэлжилж, төсвийн алдагдал нь ихэсч, инфляци огцом өссөнтэй холбоотойгоор еврогийн ханш унаж байсан юм. Англи, Швейцар, Австрали, Канад, Японы мөнгөн дэвсгэртүүд еврогийн нэгэн адил ам.долларын эсрэг зогсч байдаг валютууд. Долларын ханш чангарсан нь бусад валютуудын ханш унахад нөлөөлж байсан гэдэг. Тухайн үед шинжээчид долларын эсрэг зогсдог валютуудын ханшийн уналт европын холбооны улсуудад хямрал намжтал үргэлжилнэ гэж үзэж байлаа. Тэр болтол ам.долларын ханшийн өсөлт үргэлжлэх нь гэсэн ойлголтыг зах зээлд бий болгоод байсан юм. Ам.долларын ханш гадаад зах зээлд өссөөр байвал энэ нь манай улсад их, бага хэмжээгээр нөлөөлөх нь ойлгомжтой байлаа. Долларын ханш манай улсад хямд, дэлхийн зах зээлд өндөр байвал, манайхаас уг валют гадагшлах урсгал нэмэгдэх нь гарцаагүй юм. Манайхаас хямд үнээр доллар авч, гадаадад өндөр үнээр зарах бололцоо бий болно гэсэн үг. Энэ нь манай улсын валютын нөөц их, бага хэмжээгээр хорогдох эхлэлийг тавьж болзошгүй юм. Үүнээс зайлсхийх үүднээс гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл, төвбанк долларын албан ханшийг өсгөдөг гэж ойлгогддог. Тэр ч утгаараа, гадаад зах зээлд ам.долларын ханш өсөх нь манай улсад хүссэн хүсээгүй нөлөөлдөг гэдэгтэй судлаачид санал нэгддэг билээ. Энэ талаар Монголын олон улсын хөрөнгийн корпорацийн шинжээч Баясгалан: Монгол улс дэлхийн эдийн засгийн нэг хэсэг учраас гадаад зах зээл дээрх долларын ханшийн өсөлт манайд их, бага хэмжээгээр нөлөөлнө хэлж байснаас харж болно. Монголбанкны Валют, эдийн засгийн судлагааны газрын захирал Дэлгэрмаа: Дотоодын зах зээлд бусад валютын ханш ямар байхыг ам.долларын ханш ерөнхийдөө тодорхойлж байдаг гэж хэдэн жилийн өмнө хэлж байсныг бодууштай. Ер нь америк долларын ханш өсвөл, яагаад бусад валютуудын ханш өсдөгийг мэдэх хүн тун цөөн. Тэгвэл манай улс бусад валютуудын ханшийг тогтоохдоо, тухайн өдрийн монголбанкнаас зарласан америк долларын ханшийг, дэлхийн зах зээл дээрх бусад гадаад валютуудын ханшид хувааж тогтоодог байгаа юм. Тиймээс америк долларын ханш өсвөл, бусад гадаад валютуудын ханш өсдөг гэж ойлгоэ болно. Өөрөөр хэлбэл, төвбанк гадаад, дотоод суурь хүчин зүйл, эрэлт, нийлүүлэлтийг тооцож америк долларын албан ханш зарладаг. Харин бусад валютуудын ханшийг зарлахдаа, дотоодын зах зээл дээрх америк долларын албан ханшийг, дэлхийн зах зээл дээрх бусад валютуудын ханшид хувааж зарлах нь олонтаа гэж ойлгогддог юм. Монголбанк нэг америк долларыг 1385 төгрөгийн албан ханшаар зарлалаа гэж тооцьё. Дэлхийн зах зээлд нэг америк доллар 0.79 евротой тэнцэж байсан гэж тооцьё. Энэ тохиолдолд 1385 төгрөгөө 0.79-д хувааж, дотоодын зах зээлд еврогийн ханш ямар байхыг ойролцоогоор тааварлаж болно гэсэн үг юм. Энэ талаар ямар нэг ном, зохиол, онол ашиглаагүй цээжний тооцоогоор гаргасан аргачлал тул, яг таг мөрдлөг болгох нь өрөөсгөл гэдгийг анхаарах нь зүйтэй. Энэ мэтчилэн төвбанкны ам.долларын албан ханшийг гадаад зах зээлийн ямар ч валютын ханшид хувааснаар дотоодын зах зээлд бусад валютын ханш ямар байхыг баримжаагаар тааварлаж болно. 10 гаруй жилийн өмнө Английн фунт стрерлинг, Швейцарын франк, Японы иений ханшийг энэ аргачлалаар тооцож, дотоодын захын ханш тогтоох нь элбэг байв. Америк долларын ханш гадаадын зах зээлд ямар байхаас дотоодын зах зээлд уг валютын болон дэлхийн бусад орны мөнгөний тэмдэгтийн ханш ямар байх нь хамаардаг нь эндээс харагддаг юм. 

16.24. Үндэсний статистикийн хороо ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ

2009-01-17. Ам.долларын ханш юунаас болж чангарч байсныг Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг: Валютын ханш яагаад нэмэгдээд байгаа юм бэ. Төгрөгийн ханш яагаад сулраад байгаа юм бэ. Нэг талаасаа валютын эрэлт, нөгөө талаасаа валютын нийлүүлэлт баланслагдахгүй байгаа. Нийлүүлэлтээс давсан эрэлт бий болоод байгаа учраас валютын ханшинд нөлөө үзүүлж байна. Яагаад валютын эрэлт нэмэгдээд, нийлүүлэлт багасаад байна вэ гэхээр. Нийлүүлэлт талаасаа болохоор гадаад валютаар гүйлгээ хийгддэг, үнэ нь багассан. Тухайлбал, уул, уурхайн бүтээгдэхүүн, дээрээс нь ноолуурын үнэ буурсан учраас нийлүүлэгдэх ёстой долларын хэмжээ багасч байх жишээтэй. Хоёрдугаарт гаднаас орж ирж байгаа гуйвуулга шилжүүлгийн хэмжээ бас буурч байгаа тал бий. Эрэлт талаас нь аваад үзэхээр төгрөгийн хадгаламжаасаа илүү иргэд валютын хадгаламж илүү сонирхож байна. Тухайлбал, 2008 оны жилийн эцсийг 2007 оны жилийн эцэстэй харьцуулахад, төгрөгийн хадгаламж 174 тэрбум төгрөгөөр буурч, валютын хадгаламж 77 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн байгаа. Тэгэхээр иргэд валютын хадгаламжийг илүү их сонирхож байна. Хоёрдугаарт манай улсад валютын гүйлгээгээр гүйлгээ хийгдээд байна гэж үзэж байгаа. Тухайлбал, орон сууц, авто машин үнэ өртөг бүхий гүйлгээ хийхдээ гадаад валютаар хийгдэж байгаа учраас гадаад валютын хэрэгцээ нэмэгдэж байгаа гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Долларын эрэлт, нийлүүлэлт тэнцэж байж ханш тогтвортой байх ганц баталгаа болдог. Гэтэл дээр дурдсан шалтгаануудаас үүдэж долларын эрэлт нэмэгдэж, нийлүүлэлт багассан байна. Үүнээс үүдэн ам.долларын ханш яван чангарч байгааг Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг онцолж байлаа.

16.25.Сангийн яам ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

2008-2009 оны хямралын үед ам.долларын ханш өссөн талаар тэр үеийн Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Жаргалсайхан: Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш сүүлийн хэд хоногт харьцангуй тогтоворжиж байна гэж хэлж болно. Цаашид харьцангуй тогтвортой байх болов уу. Ер нь бол огцом өөрчлөлт эдийн засагт янз янзын сөрөг үр дагавартай. 1100 байснаа гэнэт 1500, эсвэл 1800 болох нь эдийн засагт их төвөтэй, бизнес эрхлэгчдэд их эргэлзээ төрүүлдөг. Харьцангуй тогтвортой бага, багаар сулрах процесс явагддаг л даа. Манайх бол ийм бодлого зарчим барьж ажиллаж байна. Гадаад валютын нөөц багассанаас эрэлт нэмэгдэж, нөгөө талаар Солонгост воны ханш нэлээд суларлаа. Тэр нь манай валютын гадагшаа явах урсгалд нөлөөлсөн юм болов уу гэж бодож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, манайхан эндээс доллар Солонгос руу зөөгөөд, тэндээ вон болгож, воноороо машин тоног төхөөрөмж оруулж ирээд байгаа юм болов уу. Тэрнээс болоод валютын нөөц нэлээд гадагшаа урссан байх. Монголбанк болон Засгийн газрын зүгээс гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх тал дээр нэлээд анхаарч байна. Юуны өмнө гаднаас авахаар тохиролцсон зээл тусламж, бэлэн болсон гэрээ хэлэлцээрийг хэрэгжүүлж эхлэх шаардлагатай байна. Энэ төслүүд хэрэгжүүлээд эхэлбэл зохих нөөц орж ирнэ. Хоёрдугаарт алт олборлож байгаа аж ахуйн нэгжүүд алтаа Монголбанкинд тушаах ёстой. Сая босгыг нь дээшлүүлж 85 гээд баталчихсан. Тиймээс 68 хувийн татвар бидний үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөөд байна гэж хэлэхийн аргагүй. Тиймээс монголбанкинд алтаа тушаагаад, тэр хэмжээгээр валютын нөөцөө өсгөх боломжтой. Нөгөө талаар, санхүүгийн хямралтай холбоотойгоор гаднаас хөрөнгө оруулалт татах асуудлыг Засгийн газар түвшинд ярьж байна. Ямар нэг  хэмжээгээр боломжийн хэмжээний гадаад валют ороод ирвэл, валютын нөөц нэмэгдээд ирнэ. Энэ тохиолдолд валютын эрэлтийг нийлүүлэлтээр хангах бололцоотой. Тиймээс ам.долларын ханш цаашид тогтворжино гэж үзэж байна хэмээн тайлбарлаж байсан юм. Гаднаас зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт орж ирвэл, мөн алтны нөөцөө нэмэгдүүлж чадвал гадаад валютын албан нөөц нэмэгдэж, үүнийгээ дагаад америк долларын ханш тогтворжино гэж үзэж байсан юм. Хэдийгээр ийм тайлбар өгсөн ч, тухайн үед алтны улирал түр зогссон учраас төвбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ төдийлөн өсөхгүй байлаа. Мөн гаднаас орж ирэх зээл, тусламж шийдэгдээгүй байсан учраас долларын ханш цаашид тогтворжино гэж хэлэхэд эрт байв. Гаднаас зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт орж ирж, төвбанкны алтны нөөц нэмэгдсэн цагт долларын ханш буурч магадгүй байлаа. Тэр болтол америк доллар хаврын тэнгэр шиг аашаа хувиргасаар байх нь тодорхой байсан юм.

16.26. Монголбанк ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

Манай улсын дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг гол түүхий эдийн нэг бол зэс. Хямралын үед зэсийн ханш дэлхийн зах зээл дээр огцом уруудсан юм. Тиймээс экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүнээс орж ирдэг гадаад валют багасч магадгүй. Тэр ч утгаараа долларын ханш чангарна гэж эдийн засагчид үзэж байлаа. Тэгвэл 2008-2009 оны хямралын үед Монголбанкны Валютын газрын захирал Дэлгэрмаа: Амралтын өдрүүдэд арилжааны банкуудын ихэнх нь ажилладаггүй. Энэ үеийг далимдуулж валют арилжааны төвүүд зохиомлоор долларын ханшийг хөөрөгдсөн. Манай улсад долларын нөөц их байгаа тул үүнд санаа зовох зүйлгүй. Одоогийн долларын ханшийн огцом хөөрөгдөл түр зуурын үзэгдэл байсан. Ер нь бол аливаа төв банкны бодлого бол төгрөгийн ханш нь өөрөө зах зээлийн эрэлт нийлүүлэтийн үндсэн дээр чөлөөтэй тогтож байх ийм зарчим барьдаг. Хэрэв зах зээл дээр их хэмжээний савлагаа гэнэт үүсэх юм бол тэрийг зөөлрүүлэх байдлаар ажилладаг. Энэ бол аль ч төвбанкинд байдаг асуудал. Манай банк ч гэсэн ингэж ажиллаж байгаа. Тэгэхээр өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд төгрөгийн ханш дээр гарсан энэ огцом өөрчлөлт бол үндсэндээ бодитой биш. Түр зуурын шинжтэй ийм асуудал байгаа. Яагаад гэхээр төгрөгийн ханш бол нэлээд удаан хугацааны турш чангарч байгаа. Энэ нь гадаад валют их хэмжээгээр нөөцөлсөн хэсэг хүмүүст бол ашиг сонирхолгүй зүйл байсан байж болно. Тэгэхээр энэ амралтын өдрүүдэд та бүхэн мэдэж байгаа. Арилжааны банкууд ихэнх нь ажилладаггүй. Цөөн тооны ажилладаг банкууд салбарууддаа долларын зузаатгалаа хангалттай хийж амжаагүй байсан гэх хариултыг 2008 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр өгч байсан юм. Валют арилжааны төвүүдэд ийм нөхцөл байдал үүсч, долларын ханш гэнэт хөөрөгдмөгц төв банк арилжааны банкуудад нийлүүлэлт хийх замаар хомсдолыг түр зуур намжаасан байдаг. Ингэснээр долларын ханш ченжийн захуудад 1500 төгрөгт хүрч байснаа бодвол бага зэрэг буусан юм. Тиймээс долларын ханш чангарлаа гэж төгрөгийн хадгаламжаа доллар болгох нь эргээд эрсдэл дагуулж болзошгүй. Тухайлбал, долларын ханш эргэн тогтворжих, эсвэл унавал төгрөгийн хадгаламжаа валютын хадгаламж болгосон иргэд ханшийн болон хүүгийн зөрүүнд эрсдэл хүлээж магадгүй тухай хэлэх эдийн засагчид цөөнгүй байлаа.

16.27. Арилжааны банкууд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ-

Зоос банкны Хөрөнгө зохицуулалтын газрын дарга Баасандорж: Америк долларын тухайд зах зээл дээр долларын ханш 5 дахь өдрөөс эхлээд огцом өсөөд эхэлсэн. Үүний гол шалтгааныг манай банкны дүгнэж байгаагаар эрэлт өсч байгаатай холбоотой гэж үзэж байгаа. Эрэлт нийлүүлэлт хоёр тэнцэж байж зах зээл дээр ханш тогтвортой байх ёстой байдаг. Нийлүүлэлт бол өмнөх хэмжээндээ хэвийн явагдаж байгаа. Төв банкнаас доллар зарахгүй байна гэсэн шумаар бол ам.долларын зохиомол эрэлт бий болж, долларын ховордол бий болоод ханш өссөн гэж үзэж байгаа. Бодит байдал дээр нийлүүлэлт хэвийн хэмжээнд явагдаж байна. Төв банк бол арилжааны банкууддаа нийлүүлэлтээ хэвийн хэмжээнд явуулж байгаа. Ийм учраас энэ бол зохиомол үүссэн хомсдол учраас эргээд яваандаа тогтворжих хандлага руу явна. Одоо бол долларын ханш буугаад эхэлчихсэн байгаа. Тэгэхээр цаашид бол ам.долларын ханш эргэн хэвийн хэмжээндээ хүрэх. Үүсчихсэн байсан нөхцөл байдлууд алга болж буцаад хэвийн хэмжээндээ хүрнэ гэж үзэж байна. Монголбанкнаас үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотой арга хэмжээнүүдийн авч ойрын үед арилжааны банкуудтай ойрхон ажиллаж байна. Ямар учраас эрэлт зохиомлоор өсч байна гэсэн тоон судалгаан дээр дүгнэлт хийж, янз янзын арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна. Тодорхой хэмжээгээр эрэлт ихэссэнтэй холбоотойгоор, тодорхой хэмжээгээр нийлүүлэлтээ ихэсгэж байгаа. Ер нь бол өсгөж байгаа учраас цаашид хэвийн хэмжээнд очино гэж үзэж байгаа. Еврогийн тухайд цэвэр гадаад зах зээлийн крос ханшнаасаа шалтгаалж буусан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, евро 1.6 доллартай тэнцдэг байсан бол, 1,20 доллартай тэнцэж бууж ирсэн. Үүнтэй холбоотойгоор еврогийн ханш бууж байсан. Харин сүүлийн үед дотоодын зах зээл дээр доллар өсч байгаатай холбоотойгоор кросоороо нөлөөлөөд, еврогийн ханш төгрөгийн эсрэг чангарсан. Энэ үзэгдэл ам.долларын ханш тогтворжоод хэвийн хэмжээндээ ороод ирэхээр дагаад зах зээлийнхээ бодит ханш руу орох төлөвтэй байгаа. Америк долларын тухайд 1175-аар аваад, 1180 төгрөгөөр зарч байна. Өглөө 1190 төгрөгөөр зарж байсантай харьцуулахад зохиомол эрэлт багасаад, хэвийн хэмжээ рүүгээ явж байна. Ер нь бол ам.долларын ханшийг тогтоохдоо гадаад, дотоод гээд хоёр ханш манайд үйлчилж байна л даа. Гадаад зах зээл дээр ам.долларын ханш бусад бүх валю, металлын эсрэг чангараад явж байгаа. Бусад валютын хувьд яг кроссоороо дагаад нөлөөлчихдөг. Тэгэхээр дотоодын зах зээл дээр ам.доллар тогтворжоод ирэхээр бусад валютууд ч гэсэн тогтворжино. Америк долларын ханш огцом чангарах болсныг түр зуурын үзэгдэл, зохиомол хөөрөгдөл. Монголбанкнаас арилжааны банкуудад нийлүүлж байгаа долларын хэмжээ өмнөхийн адил хэвийн явагдаж байгаа. Тиймээс зохиомол эрэлт бий болсон хэмээн хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Тэгвэл Анод банкны дилер Мөнх-Оргил: Ерөнхийдөө манай монголын зах зээл дээр эрэлт илүү давсан байгаа. Нэг хэсэг төвбанкны нийлүүлэлтээр хангаж явж байсан. Сүүлийн хэд хоног банкуудад огт нийлүүлэхгүй байгаа юм бас биш. Нийлүүлэлтээ хязгаарлаад, банкууд авч чадахгүй болохоор тодорхой хэмжээгээр ам.долларын эрэлт бий болж хүмүүс шуурдаг шүү дээ. Ам.доллар чангарлаа гэхээр мөнгөө уг валют руу шилжүүлээд эхэлж байгаа юм. Ам.доллар хомсдоод эхлэхээр сая хэд хоног огцом чангарлаа. Гэхдээ сүүлийн үед төвбанк арилжааны банкуудад бага зэрэг нийлүүлэлт хийгээд эхэлж байна. Тэгэхээр яваандаа гайгуй тогтворжих байх. Учиргүй өсчихгүй байх хэмээн хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан билээ.

16.28. Валют арилжааны төвүүд ам.долларын ханшийн талаар ямар дүгнэлт хийсэн бэ

2009-01 сард. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Батсүх 2009 оны босгон дээр огцрох өргөдлөө өгсөн билээ. Хоёр долоо хоног шахуу эзэнгүй байсан төвбанкны ерөнхийлөгчид цөөнгүй хүн нэр дэвшиж, УИХ-ын гишүүн асан Л.Пүрэвдорж олонхийн саналаар уг албан тушаалд томилогдсон юм. Төвбанкны ерөнхийлөгчийн суудал хэд хоног эзэнгүй байх хооронд валют арилжааны төвүүдэд долларын ханш огцом чангарч нэг ам.доллар 1500, хятадын юань 300 төгрөг болтлоо өсч байсныг хэн хүнгүй санаж буй нь лавтай. Тухайн үед валютын ченж Энхбаатар: Хэт их ашиг олохын тулд биднийг зохиомлоор өсгөж байна гэж ойлгодог. Бид санаатай өсгөөд байгаа юм биш. Доллар олдохгүй байгаа болохоор өндөр үнээр авч байна. Өндөр үнээр авсан болохоор 5-10 төгрөг нэмээд буцаагаад зарж байна. Үүний үндсэн дээр долларын ханш өсч байна. Өглөө буугаад үдээс хойш өссөн нь доллар ховордсон учраас тэр. Доллар худалдах хүмүүс байгаа ч, худалдаж авах сонирхолтой хүмүүс их байна. Зах зээл дээр доллар ховордвол өсч, элбэгшвэл унаж байна. Зах зээл дээр байгаа бодит ханш бол энэ шүү дээ. Арилжааны банкууд долларын ханшаа барьж  чадахгүй захын ханш хараад өсгөөд байна шүү дээ. Бүх валют доллартай харьцдаг учраас доллар өсвөл дагаж өсөөд, унавал дагаж унаж байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг доллартай харьцах монгол төгрөгийн ханш өсөхөөр бусад валютын төгрөгтэй харьцах ханш өсч байна. Ер нь бүхий л валютын ханш 10-15 хувиар өссөн гэсэн тайлбарыг өгч байсан юм. Тэр үед арилжааны банкууд 5 мянгаас дээш хэмжээний доллар худалдаалахгүй байлаа. Үүнээс дээш хэмжээний гадаад валют худалдан авахын тулд иргэд хүссэн хүсээгүй валют арилжааны төвүүдийг зорихоос өөр аргагүйд хүрч байсан юм. Харамсалтай нь энэ үед валют арилжааны төвүүд долларын ханшийг монголбанкны зарлаж байгаа ханшаас хэт дээгүүр ханшаар хөөрөгдөх оролдлого хийж байв. Тэд бүр ханш хөөрөгдөх зорилгоор гадаад валют худалдаалахгүй байсан юм. Үүнд Цэцэг валют арилжааны төвийн ченж: Валют арилжааны төвүүд үүд хаалгаа бариагүй. Өчигдөр валют аваад, зарах гүйлгээ хийгээгүй. Яагаад ингээд байна гэхээр хэдэн өдөр бүх телевизээр ченжүүд зохиомлоор ханш өсгөөд байна гэж ярив. Хэдэн цаас олохын тулд ард түмнийг холгоод, хожоод байна гэсэн мэдээлэл гарсан. Тиймээс ченжүүд хоорондоо ярилцаад нэг ч доллар зараагүй. Гэхдээ хэсэг хугацаанд буюу үдээс өмнө. Харин үдээс хойш хэвийн үйл ажиллагаандаа орсон гэх тайлбар өгч байсан юм.

16.29. Валют арилжааны төв буюу ченж хэрэгтэй юу

Тухайн үед валют арилжааны төвүүдэд америк доллар 1500, харин юань 300 төгрөгт хүрсэн тал бий. Энэ үед бүхий л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр валют арилжааны төвүүд долларыг зохиомлоор хөөрөгдсөн гэх мэдээлэл гарчээ. Үүнтэй холбоотойгоор валют арилжааны төвүүд хоорондоо ярилцаж, түр хугацаагаар валют зарахгүй байх шийдэлд хүрсэн тухай зарим хүмүүс хэлж байсан билээ. Гэхдээ дийлэнх нь долларын ханш өсгөх оролдлого хийж байсан нь илт байлаа. Долларын ханшийг валютын ченжүүд байх ёстой хэмжээнээс нь хэт хөөрөгдөх оролдлого хийж байсан тул валют арилжааны төвүүд хэрэгтэй юу гэсэн асуулт хүртэл гарч байсан нь нууц биш. Тэгвэл үүнд эдийн засагчид байх ёсны асуудал хэмээн хариулдаг. Тухайлбал, Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Үнэнбат: Валют арилжааны төвүүд байх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлж байсан юм. Мөн Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн Банк санхүүгийн тэнхимийн багш Дэлгэрсайхан: Валют арилжааны төвүүдийг хаавал арилжааны банкууд долларын ханшийг өсгөхгүй гэх баталгаа үгүй. Тиймээс валют арилжааны төвүүд ч тэр, арилжааны банкууд ч тэр аль аль нь валют арилжаалах хэрэгтэй. Ингэж чадвал өрсөлдөөний зарчмаараа долларын ханш тогтвортой байж чадна. Валют арилжааны төвүүдийг хүчээр хаавал сөрөг үзэгдэл гарч мэдэх юм. Ер нь худалдаа үйлчилгээний салбар бүрт нүүрлэж, үнэ хөөрөгдөж байгаа явдлыг халах энгийн арга бол, бараа таваарын биржүүд байгуулах явдал. Гэхдээ ченжүүдийг зах зээлээс арчих нь буруу алхам юм хэмээн хариулж байсан юм. Монгол улсын их сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Цэрэнпил: Ченжүүд зах зээлд байх ёстой гэвэл ёстой. Гэхдээ, манай улсад худалдаа үйлчилгээ явуулж байгаа ченжүүд хэтэрхий ашгийн төлөө хөөцөдөж байна. Уг нь ченжүүд гэж үйлдвэр худалдан авагч хоёрыг холбодог гүүр нь байгаа юм. Тодруулбал, үйлдвэрийн барааг хэрэглэгчдийн гарт хүргэх ёстой юм. Гэтэл, манай улсад ченжүүд ашгийн төлөө улайран хөөцөлдөж бараа, бүтээгдэхүүний үнэ ханшийг хөөрөгдөх нь элбэг гэсэн хариулт хэдэн жилийн өмнө өгч байлаа. Тэгвэл Монгол улсын их сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн тэргүүлэх профессор, доктор Дуламсүрэн: Ерөөсөө зах зээл чинь нэг талаасаа эрэлт, нөгөө талаасаа нийлүүлт байдаг. Нийлүүлэлт хийж байгаа талыг яаж зохион байгуулах вэ гэдэг нь анхаарлын төвд байдаг асуудал. Жишээлбэл, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн системд үйлдвэрлэгчид өөрсдөө шууд бүтээгдэхүүнээ худалдан борлуулах юм уу, эсвэл худалдааны сүлжээгээрээ дамжуулан худалдан борлуулах, эсвэл нэрийн дэлгүүртэй байх юм уу гэсэн асуудлуудыг судалж, аль нь оновчтой вэ гэдгийг ярьж хийдэг байсан зүйл байгаа юм. Өнөөгийн манай тогтолцоонд энэ асуудал бас л сөхөгдөж гарах ёстой болж байгаа юм. Өнөөдөр аль ч салбарын үйлдвэрлэгчид өөрсдөө заавал бүтээгдэхүүнээ хэрэглэгч юм уу, зах зээлд хүргэж чаддаггүй, тэрнийг дамжуулах үүргийг худалдаа үйлчилгээний салбар гүйцэтгэж байх ёстой. Тийм учраас үйлдвэрлэгчид нь худалдааны сүлжээнд байнгийн гэрээтэй, хэлхээ холбоотой ингээд ажиллаж байх учиртай юм. Тэр хоёрыг сүлжээнд ченжүүд ажиллаад байгаа юм. Бараа, таваарын биржийг зохион байгуулах замаар нэг хийж болно. Эсвэл худалдааны байгууллагатай шууд гэрээтэй. Хүргэж өгдөг, авдаг ийм байх юм бол, ченжээр дамжуулахгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж болно. Ер ченж гэдэг мэргэжлийн бус, зүгээр нэг дамжуулагч хэрнээ, завсарт нь их хэмжээний ашиг олоод байгаа хэрэг юм. Энэ нь маш буруу тогтолцоо болоод байгаа юм шүү дээ. Ер нь олон улсын өрсөлдөх чадварын индекс гэдэг үзүүлэлт байдаг юм. Тэр нь улсын эдийн засаг дахь байдал, төрийн тогтолцоо, нийгмийн амьдралын түвшингүүдийг шалгуур болгон сонгож авсан үзүүлэлтүүдээр өрсөлдөх чадварыг тодорхойлдог. Тэр дотор зах зээлийн боловсронгуй байдал гэж байдаг. Тэр зах зээлийн боловронгуй байдал гэдэг чинь үйлдвэрлэгчдээс хэрэглэгчдэд үйлчилгээ, бараа нь хамгийн  оновчтой шугамаар явж хүрч чадаж байна уу гэдэг тэр зах зээл Төгс өрсөлдөөн сайтай байгаа юм уу гэдгийг үүгээр харуулдаг. Энэ үзүүлэлтээр манайх маш доогуур үнэлэгддэг. Арга ч үгүй юм. Хамгийн бүдүүлэг, болхи тотолцоо энэ зах зээл дээр үйлчилж байна. Яагаад бүдүүлэг, болхи гэж байгаа юм гэхээр албан бус хүмүүс завсарт нь бүтээгдэхүүний үнэ хөөрөгдөх үйл ажиллагаа явуулж байна. Тйимээс ченжийг дамжуулагч хийж байгаа нөхцөлийг зохион байгуулалтын хувьд эрс өөрчлөх хэрэгтэй хэмээн хэдэн жилийн өмнө хариулж байсан билээ. Тэр ч утгаараа валют арилжааны төвүүдийг хаах нь оновчтой алхам биш гэж дийлэнх эдийн засагчид хариулж байлаа. Гэтэл тэр үед валют арилжааны төвүүд долларын ханшийг өсгөх оролдлого хийсээр байлаа. Энэ үед яах ёстой вэ. Монголбанк арилжааны банкуудад хийх валютын нийлүүлэлтээ таслахгүй байх нь долларын ханшийг тогтвортой байлгах эцсийн найдвар болж байсан цаг үе юм. 

16.30. Валют арилжааны төвүүдийг цэгцлэв

2009-05-06. Нэг хэсэг гадаад зах зээлд зэсийн үнэ унаж, 2700 америк долларт хүрсэн билээ. Үүнээс үүдээд манай улсад орж ирэх валютын хэмжээ эрс багассан юм. Гаднаас доллар орж ирэхгүй байсан тул, манай улсын валютын албан нөөц багасч эхлэх нь тэр. Өөрөөр хэлбэл, хоёр сар гаруйн хугацаанд гадаад зах зээлд зэсийн үнэ унасан нь долларын зузаатгал буурах шалтгаан болсон юм. Энэ үед төвбанкинд 700 сая ам.долларын нөөц байсан бол, удалгүй 640 сая ам.доллар болж буурсан  тал бий. Тун богинохон хугацаанд гадаад валютын нөөц 60 сая ам.доллараар багассан нь энэ. Байдал энэ хэвээр удаан үргэлжилбэл манай улс жил хүрэхгүйн хугацаанд гадаад валютын нөөц гэхээр юмгүй болж магадгүй байлаа. Эндээс дотоодын зах зээлд доллар хомсдох эхлэл тавигдсан юм. Доллар хомсдож өдөр бүр албан ханш нь өсч байлаа. Тэр үед хүн бүр мөнгөө өсгөхийн тулд ченж хийх нь холгүй юм болж байв. Энэ нь ам.долларын эрэлтийг улам нэмэгдүүлж, ханшийг нь хөөрөгдөж байсан юм. Тиймээс тухайн үед Санхүүгийн зохицуулах хорооноос дөрвөн хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарч, 25 валют арилжааны төвд шалгалт хийсэн байдаг. Үүгээр 11 валют арилжааны төв ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байсан нь тогтоогдоэж байлаа. Тиймээс зөвшөөрөлгүй үйл ажиллагаа явуулж байсан валют арилжааны цэгүүдийг хаахаар болсон юм. Мөн шалгалтаар валют солиулсан хүмүүст гүйлгээний баримт өгдөггүй. 20 сая төгрөгөөс дээш гүйлгээ хийхдээ төвбанкинд мэдэгддэггүй зэрэг зөрчлүүд илэрч байсан юм. Тиймээс Санхүүгийн зохицуулах хорооноос 2009 оны гуравдугаар сард валют арилжааны төвүүдийг банк бус санхүүгийн байгууллага болгох шийдвэр гаргасан юм. Уг шийдвэр 2009 оны дөрөвдүгээр сараас хэрэгжиж эхлэх нь тэр. Тэр үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны бичил санхүүгийн газрын дэд дарга Оюунбилэг: 50 сая төгрөгийн дүрмийн сангаа бүрдүүлсэн 39 валют арилжааны төв албан ёсоор банк бус санхүүгийн байгууллага болсон. Гэхдээ зөвшөөрөл авалгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа буюу валют арилжаалж байгаа олон газар бий. Эдгээр газруудад шалтгалт хийж, хууль бусаар үйл ажиллагаа явуулвал зохих ёсны хариуцлага тооцно гэж мэдэгдэж байсан юм. Валют солих цэгийн дүрмийн санг нэмэгдүүлж, үйл ажиллагааг ингэж журамласан нь валютын ханшийг барих нэг бодлого хэмээн үзэх хүмүүс цөөнгүй байсан ч, валютын ханшийн хөөрөгдлийг дахин өдөөж болзошгүй гэж үзэх хүмүүс ч байлаа. Бодит байдал дээр валют солих цэгүүдийг банк бус санхүүгийн байгууллага болгоно гэх мэдээлэл гарахаас өмнө Найман шарга захын ченжүүд нэг америк долларыг 1575 төгрөгөөр авч, 1590-ээр зарж байлаа. Харин дараа нь тус захын ченжүүд нэг америк долларыг 1600 төгрөгөөр худалдан авч, 1610 төгрөгөөр худалдаж байсан юм. Тус захад ам.долларын ханш ингэж өссөн нь ченжүүд дүрмийн сангаа бүрдүүлэх үүднээс 50 сая төгрөгийн эрэлд гарсантай холбоотой хэмээн ярьцгааж байв. Энэ нь түр зуур нөлөөлж байсан хүчин зүйл байсан бол, цаад шалтгаан нь валютын нөөц багасч төвбанкны албан ханш өдрөөс өдөрт өсч байсантай холбоотой байлаа.

16.31. Валютын зохицуулалтын тухай хууль

Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг хэн бүхэн үндэсний мөнгөн дэвсгэрт болох төгрөгөөр гүйлгээ хийх ёстой гэсэн хуулийн заалт бий. Монгол улсын нутаг дэсвгэр дээр гадаад валютаар худалдаа, наймаа хийхийг хуулиар хориглосон байдаг гэсэн үг юм. Монгол төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах үүднээс тэр. Төвбанкныхан үеийн үед энэ хуулийн хэрэгжилт хангалттай сайн байгаа гэсэн хариулт өгч ирсэн. Гэхдээ зарим үед уг хууль хэрэгжихгүй байх үе гарч байлаа. Тухайлбал, 2008-2009 оны хямралын үед ам.долларын нөөц багасч, ханш нь өсч байхад уг валютаар худалдаа наймаа хийхийг илүүд үзэх аж ахуйн нэгжүүд олширч байсан юм. Тухайлбал, гадаад хэл сургалтын төв, дунд сургууль, цэцэрлэг, их дээд сургууль, агаарын тээврийн болон барилгын компаниуд боломж гарвал төлбөр тооцоогоо ам.доллараар хийхийг илүүд үзэж байсан гэдэг. Валютын ченж Сэргэлэн: Машин, орон сууцны төлбөр тооцоог валютаар авах сонирхол нэмэгдсэн байна. Монгол мөнгөөр төлбөр тооцоо хийх сонирхолтой газар цөөн байгаа учраас долларын ханш өсөхөд нөлөөлж байна гэх хариултыг хэдэн жилийн өмнө өгч байлаа.
Харин тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамцэцэг: Орон сууц, машин зэрэг өндөр үнэтэй гүйлгээ гадаад валютаар хийгдэж байгаа учраас долларын эрэлт нэмэгдэж байж болзошгүй хэмээж байсан юм. Тиймээс яагаад монгол улсын нутаг дэвсгэрт төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийх хууль хэрэгжихгүй байгаа талаар тодруулахад тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга Дэлгэрмаа: Америк доллараар тооцоо хийж буй гэх аж ахуйн нэгжүүд дээр очиж шалгалт хийхээр нотлогдохгүй байгаа юм. Харин иргэд гэрээ хэлэлцээрээ авч ирж ам.доллараар төлбөр тооцоо хийснээ нотолж байна. Тиймээс Монголбанк Сангийн яамтай хамтран боловсрол, худалдаа, барилгын салбарт ам.доллараар төлбөр тооцоо хийж байгаа эсэхт шалгалт хийсэн. Валютын зохицуулалтын тухай хуулиар ам.доллараар төлбөр тооцоо хийсэн аж ахуйн нэгжүүдэд торгууль ногдуулсан. Харамсалтай нь компаниуд ногдуулсан торгуулийг төлчихдөг. Тиймээс аж ахуйн нэгжүүд худалдаа наймаагаа доллараар хийх нь зогсохгүй байна гэсэн тайлбар өгч байсан билээ. Монголбанкинд тухайн үед аж ахуйн нэгжүүд гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн гэх 70 гаруй гомдол иржээ. Тиймээс ам.доллараар худалдаа наймаа хийж, монгол төгрөгийн ханшийг унагаж байсан аж ахуйн нэгжүүдэд валютаар төлбөр тооцоо хийхгүй байхыг төвбанкнаас хэд хэдэн удаа анхааруулсан байгаа юм. Аж ахуйн нэгжүүд гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийхгүй гэдгээ тухайн үед олон нийтэд зарласан ч, зарим нь хийсээр байжээ. Тиймээс Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг дөрвөн байгууллагаас ажлыг хэсэг гарч, төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийж байгаа эсэхт дахин хяналт тавихаар болсон юм. Валютаар худалдаа наймаа хийсэн аж ахуйн нэгжүүд төвбанкнаас ногдуулсан торгуулийг төлчихдөг учраас Валютын зохицуулалтын тухай хуульд хүртэл нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар болсон байгаа юм. Төвбанк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос хамтран боловсруулсан Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар ам.доллараар төлбөр тооцоо хийсэн аж ахуйн нэгжүүдэд торгууль ногдуулах бус, хатуухан хариуцлага тооцох нэмэлт заалт оруулсан байлаа. Хуулийн шинэчилсэн найруулга чуулганаар батлагдвал аж ахуйн нэгжүүд ам.доллараар төлбөр тооцоогоо авах нь багасч, төгрөгөөр төлбөр тооцоо хийх орчин нэмэгдэнэ гэж үзэж байсан юм. Тухайлбал, зарим хуулиудад гаалийн татварыг америк доллараар хийнэ гээд заачихсан тул Валютын зохицуулалтын тухай хууль хэрэгжиж чадахгүй байсан тал бий. Өөрөөр хэлбэл, гаалиар оруулж ирж байсан бараа, бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг татварыг гадаад валютаар тооцож байсан нь зарим талаараа ам.долларын эрэлтийг өсгөж байсан юм. Валютын зохицуулалтын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар нефть импортлогчид онцгой албан татвараа төгрөгөөр хийх бололцоо бүрдсэ. Ингэснээр төгрөгийн америк доллартай харьцах ханшийн хэлбэлзлийг зогсоох боломжтой болсон талаар холбогдох мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм.

16.32. Гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийсэн газрууд

2010.09.08. Монголбанк, Сангийн яамны хамтарсан шалгалтаар Мобиком, МИАТ зэрэг компаниуд төлбөр тооцоогоо ам.доллараар хийж байсан болох нь тогтоогдсон тал бий. Тэгвэл Санхүүгийн зохицуулах хорооноос хийсэн шалгалтаар зарим барилгын компани, боловсролын байгууллагууд үйлчилгээнийхээ төлбөр хураамжийг гадаад валютаар хийдэг нь тогтоогдож байсан юм. Тухайлбал: 

1. Эко констракшн ХХК
2. Үлэмж ХХК
3. Гүнж мөрөн ХХК
4. Жигүүр гранд ХХК
5. Нийслэл өргөө ХК
6. Бридж констракшн ХХК
7. Модун ХХК
8. Булбул ХХК
9. Хасуу констракшн ХХК
10. Макс өргөө ХХК
11. 3аг ХХК
12. Батбуянт-Эх ХХК
13. Свара Монголиа ХХК
14. Сүмбар констракшн ХХК
15. Атимос трейд ХХК
16. Номин констракшн ХХК
17. Монтед ХХК
18. Радуга дунд сургууль
19. Орчлон /сургууль, цэцэрлэг/
20. Сант дунд сургууль
21. Олонлог-Төв дунд сургууль
22. Улаанбаатар хот дахь олон улсын сургууль
23. Үй цай дунд сургууль
24. Үлгэр/Сказка/ цэцэрлэг
25. Хобби дунд сургууль
26. Монгени дунд сургууль
27. Хартфорд институт
28. Улаанбаатар дахь америк сургууль
29. Плехановын академи, лицей сургууль
30. Сакура дунд сургууль
31. Бөмбөөлэй /Микки/ цэцэрлэг
32. Шинэ монгол дунд сургууль
33. Чин хур сургууль, цэцэрлэг
34. Гурван тамир дунд сургууль
35. Улаанбаатар элит олон улсын сургууль

зэрэг барилгын болон боловсролын байгууллагууд үйлчилгээнийхээ төлбөр хураамжийг гадаад валютаар гүйцэтгэж байсан нь холбогдох газраас явуулсан шалгалтаар хэдэн жилийн өмнө илэрч байсан юм. Энэ нь америк долларын эрэлтийг нэмэгдүүлж, уг валютын ханшийг хөөрөгдөх хөшүүрэх болж байсан гэдэг. Тиймээс монгол улсад үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд монгол төгрөгөөр гүйлгээ хийхийг төвбанкнаас анхааруулахын зэрэгцээ, холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулж, хариуцлагыг нь чангатгасан юм.

16.33. Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдод алдагдалтай-

2010.09.08. 2010 оны төсвийн төсөлд америк долларын ханш 1410 төгрөг байхаар тусгаж байлаа. Гэвч америк долларын ханш тооцоолж байсан түвшнөөс уруудаж 1327 төгрөг болсон тал бий. Долларын ханш ингэж буурсан нь нэг талаас төгрөгийн ханш сэргэх таатай боломжийг бий болгож байсан ч, нөгөө талаас экспортлогчдод хүндээр тусч байсан юм. Энэ тухай Монгол улсын их сургуулийн санхүүгийн тэнхмийн багш, доктор, тэргүүлэх профессор Дуламсүрэн: Долларын ханш буурвал гаднаас хямд үнэтэй бараа, бүтээгдэхүүн орж ирдэг. Тэр утгаараа импортын барааны үнэ хямдарч, инфляци өсөхгүй байх нэг баталгаа болдог. Гэхдээ долларын ханш буурах нь экспортлогчдод хүндээр тусдаг. Манай экспортлогчид гадаад зах зээлд арилжаалсан бараа, бүтээгдэхүүнийхээ төлбөрийг доллараар авч, үүнийгээ дотоодын зах зээлд төгрөгт хөрвүүлдэг. Дотоодын зах зээлд долларын ханш унавал, экспортлогчдын орлого буурдаг хэмээн хариулж байлаа. Үнэхээр ч тийм. Америк долларын ханш унасан үед үйлдвэрлэгчид экспортынхоо орлогыг төгрөгт хөрвүүлэхэд ашиг нь бага байх нь ойлгомжтой. Энэ мэтчилэн америк долларын ханш төсөвт тусгасан үнээсээ буурвал экспортлогчдын орлого буурах замаар төсвийн тооцоолсон орлого тасалдах магадлал өндөр байдаг юм. Тиймээс 2010 оны төсөвт америк долларын ханш 1410 төгрөг байхаар тусгасныг төсвийн тодотголоор өөрчилсөн байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Сангийн яамны Санхүү, эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Америк долларын ханш 1360 төгрөг байхаар төсөвт тодотгол хийсэн тухай хэлж байсан юм. Ам.долларын ханшийг төсөвт тусгахдаа энэ мэт нарийн тооцоолдог шиг, түүхий эдийн ханш дэлхийн зах зээлд ямар хандлагатай байхыг мөн нарийн сайтар судалсны үндсэн дээр төсөвт тусгаж ирсэн. 2010 онд дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн үнэ 5148 доллар байхаар, дотоодын зах зээлд америк долларын албан ханш 1360 төгрөг байхаар төсвийн тодотгол хийсэн юм. Төсөвт тусгасан зэсийн үнийн таамаглалыг, төсөвт тусгасан бүтээгдэхүүн, төсөвт тусгасан ам.долларын ханшаар үржүүлж Эрдэнэт үйлдвэрээс авах татварыг төсвийн төсөл хэлэлцэх үеэр яг таг баталсан байлаа. Гэтэл удалгүй ам.долларын ханш төсвийн тодотголд тусгасан үнээсээ буурч 1300 төгрөг болж уруудах нь тэр. Тухайн үед Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ганзориг: Манай улсын зэс, нүүрсний экспорт нэмэгдээд зогсохгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалт өссөн. Эдгээр нь гадаад валютын нөөц нэмэгдэхэд нөлөөлж, америк долларын ханш буурахад нөлөөлсөн болохыг хэлж байсан юм. Эрдэнэт үйлдвэр манай улсын экспортын дийлэнх хувийг бүрдүүлж ирснийг хэн хүнгүй мэднэ. Тус үйлдвэрийн дэлхийн зах зээлд арилжаалсан зэсийн баяжмалын орлогыг ам.доллараар авдаг. Манай улс гадаад худалдааны төлбөр тооцоогоо америк доллараар хийдэг учраас тэр юм. Гэвч дэлхийн зах зээлд нэг тонн зэсийн баяжмал 5148 ам.долларын ханштай байсан ч, дотоодын зах зээлд уг валютын ханш төсвийн тодотголд буурсан нь Эрдэнэт үйлдвэрийн орлого буурч, тооцоолсон орлого буурч болзошгүй байлаа. Тиймээс тухайн үед Сангийн яам Монголбанкинд захиалж ам.долларын ханшийг өдөр 3-4 төгрөгөөр зохиомлоор өсгөх оролдлого хийж байгаа тухай яриа гарч байсан нь нууц биш. Харин үүнд Сангийн яам болон Төвбанкныхан валютын ханш эрэлт, нийлүүлэлтийн хуулиараа зохицуулагдаж байгаа гэх хариулт өгч байсан юм. Судлаач Оюун: Долларын ханш буурвал, төгрөгийн ханш нэмэгдэж, иргэдийн худалдан авах чадвар сайжирна гэж бид төсөөлдөг. Нэг талаас тийм боловч, нөгөө талаас долларын ханш буурч, төгрөгийн ханш чангарвал, экспорт буурч, гаднаас орж ирэх долларын урсгал хаагдах аюултайг хэлдэг юм. Тиймээс ам.долларын ханшийг аль болох тогтвортой барих бодлого төвбанкнаас түлхүү явуулдаг байна.

-Америк долларын албан ханш төсөвт тусгасан үнээсээ өсвөл экспортлогчдод ашигтай-

2014.03.19. Манай улс 2013 оны төсөвт нэг америк доллар 1384 төгрөг байхаар тусгаж байсан юм. Тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Золжаргал: Төвбанк хүлээн зөвшөөрсөн болоод төсөвт 1384 гэх тоо тавьсан болохыг хэлж байлаа. Ингээд америк долларыг төсөвт тусгасан 1384 төгрөгийн албан ханштай байлгахын тулд төвбанкныхан уран ухаанаа уралдуулах ёстой болсон юм. Гэвч ингэж дийлээгүй учраас америк долларын ханшийг уургалаж дийлэхгүй, уяанаас нь алдчихсан тал бий. Хямралын үед буюу 2009 оны гуравдугаар сарын 19-ний өдөр төвбанкнаас зарласан америк долларын албан ханш 1590 төгрөгт хүрч тухайн үеийнхээ дээд ханшид тооцогдож байв. Тэгвэл энэ үеэс хойш америк долларын ханш өссөөр 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 15-ны өдөр 1758 төгрөгт хүрсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, америк долларын албан ханш 1800 төгрөг рүү дөхсөн жил болж өнгөрсөн юм. 2013 онд манай улс руу чиглэх гадаадын хөрөнгө оруулалт 50 хувиар буурсан байв. 2012 онд манай улсад 4 тэрбум ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн бол, 2013 онд 2 тэрбум ам.доллар болж буурсан гэсэн үг. Манай улсад орж ирдэг байсан 2 доллар тутмын 1 нь үгүй болсон гэж ойлгож болох талтай. Гаднаас орж ирэх валютын урсгал татарчихаад байхад, гадагшаа зарцуулах валютын урсгал харамсалтай татарсангүй. Тэр үеийн Үндэсний статистикийн хорооны Макро эдийн засгийн судалгааны газрын дарга Бадамэцэг: Экспортоос давсан импортын зөрүүд гадаад худалдаа 2 тэрбум ам.долларын алдагдалтай гарч байхад, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 50 хувиар буурсан нь дотоодын зах зээлд долларын ханш өсөх гол шалтгаан болсныг хэлж байлаа. Гадаад худалдааны алдагдал ихэсч, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотойгоор долларын дотогшлох урсгал буурч, энэ хэрээр манай улсын валютын нөөц 1 тэрбум ам.доллараар хорогдож, ердөө 1,2 тэрбум ам.долларын валютын нөөцтэй болсон байв. Энэ нь долларын ханш уяанаасаа алдуурахад нөлөөлж, түүхэндээ 1800 төгрөг рүү дөхсөн жил болж өнгөрсөн юм. Засгийн газраас импортыг орлох, экспортыг нэмэгдүүлэх дорвитой алхам тухайн үед хийгээгүйн дээр, гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа үргээж байсан ийм цаг үед америк долларын албан ханшийг 1384 төгрөгт барих үнэндээ боломжгүй байсан гэж ойлгож болно. Ийм байхад төсөвт ам.долларын ханшийг 1384 төгрөг байхаар тусгаж, энэ ажлыг төвбанк ганцаараа хийх ёстой мэтээр ойлгож суусан нь дэндүү өрөөсгөл юм. Мөрөөдлийн гэх тодотголтой энэ тоог тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Батбаярыг санаачилсан гэж ярих нь бий. Тиймээс энэ тооны зохиогчоос яагаад америк долларын албан ханш 1384 төгрөг байна гэсэн мөрөөдлийн тоо төсөвт тусгуулсныг тодруулсан юм. Үүнд тэр үеийн Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Батбаяр: Төсөв батлах үеэр гадаадаас авах зээлийг нэмж баталж өгсөн бол, америк долларыг 1384 төгрөгт барих боломжтой байсан гэх хариулт өгч байсан юм. Төсөвт ийм тоо тусгасан ч, бодит байдал дээр ам.долларын ханш өссөн нь төсвийн алдагдлыг бууруулах зальжин мэх байсан байж болох талтай нь хожим ажиглагдаж эхлэв. Ам.долларын ханш төсөвт тусгасан үнээсээ давбал юу болох вэ. Төсвийн тооцоолсон орлого нэмэгдэж таарна. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын төсөвт тусгасан 1384 төгрөгийн ханш, бодит байдал дээрх 1800 төгрөгийн ханш хоёрын зөрүү хаашаа урсах вэ. Мэдээж төсвийн орлого болж үлдэх талтай. Ингэж төсвийн алдагдлыг бага харагдуулж, зардлаа танахгүй байх мэх хэрэглэсэн байх талтай нь хожим ажиглагдсан юм. Гэвч нөгөө талд ам.долларын ханшийн өсөлтийг хүсээд байх таатай зүйл биш. Тухайн үед инфляцийн 50-80 хувийг ам.долларын ханшийн өсөлт эзэлж, төгрөгийн худалдан авах чадварийг бууруулж, иргэдийн амжиргаанд дарамт үүсгэж байсан билээ.  

-Ам.долларын ханш өсч, буурах нь импортлогчдод хэрхэн тусдаг вэ-

2008-2009 оны хямралын үед долларын нийлүүлэлт буурч, валютын нөөц буурсаар байсан нь үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох төгрөгийн ханш сулрах нөхцлийг бүрдүүлсэн билээ. Энэ үед ам.долларын ханш өсч байсантай холбоотойгоор бусад гадаад валютын ханш чангарч байсан юм. Энэ нь бизнес эрхлэгчдэд нэлээд хүндээр тусч байсан гэдэг. Тэр дундаа, импортлогчдод хүндээр тусч байсан байгаа юм. Тиймээс Монголын Үндэсний худалдаа аж, үйлдвэрийн танхим бизнесийн салбарын дуу хоолойг илэрхийлж, хэрхэн америк долларын нөөцийг нэмэгдүүлж, ханшийг нь тогтвортой байлгах вэ гэдэг дээр өөрсдийн санаа бодлыг тухай үед уралдуулж байжээ. Энэ талаар тэр үеийн Монголын үндэсний худалдаа аж, үйлдвэрийн танхимын Гишүүнчлэл, маркетингийн хэлтсийн дарга Золбоот: МҮХАҮТ-аас монгол улсын төрийн өндөрлөгүүд, хууль тогтоогч, бүх шатны төрийн захиргааны байгууллагууд, болон нийт иргэддээ хандан Элгэн нутаг үндэсний хөдөлгөөнийг өрнүүлье гэж уриалсан байгаа. Энэ нь ямар учиртай вэ гэхээр дэлхийн нийтийн санхүүгийн хямралтай холбогдуулан монголын эдийн засагт ч гэсэн тодорхой хэмжээний нөлөө орж ирлээ. Энэ нөлөө нь валютын ханшийг тогтворгүй болгож, төгрөгийн  худалдан авах чадварыг сулруулж байна. Үүнээс гарах үүднээс танхим санаачилгатай ажиллаж байгаа. Өнөөдөр сдандарт бус нөхцөл байдал үүсээд байгаа учраас үүн дээр авах арга хэмжээ нь стандарт бус байсан нь дээр гэж үзэж байна. Монголбанкнаас торгууль ногдуулах ч гэдэг юм уу, интервенци хийх арга хэмжээг авч байгаа. Энэ нь нэлээд явуургүй гэж танхимийн зүгээс үзэж байгаа. Танхимийн зүгээс ямар арга хэмжээнүүдийг авбал зохилтой вэ. Яавал илүү үр дүн гарах вэ гэдэг тал дээр тодорхой хэмжээний саналуудыг дэвшүүлсэн. Долларын ханшийн дээд хэмжээ, долларын зээлийн хүүгийн доод хэмжээг уялдуулан тогтоох. Ханшийн зөрүүгээс болоод хохирол амссан аж ахуйн нэгжүүдэд бодлогын дэмжлэг төрөөс үзүүлье. Мөн арилжааны банкуудад тодорхой хэмжээний дэмжлэгийг үзүүлье гэсэн саналуудыг гаргасан байгаа. Түүнчлэн гадаадад хадгалсан байдаг ч юм уу, гэртээ хадгалж байгаа мөнгөө монголдоо оруулж ирээч ээ. Монголынхоо арилжааны банкуудыг дэмжээч ээ гэж ард иргэддээ уриалсан байгаа хэмээн тухайн үед ярьж байсан юм. 

-Хямралын үед валютын нөөц яагаад буурсан бэ-

Хямралын үед гадаад валютын нөөц чухам юунаас болж тэгтлээ буурсныг Санхүү Эдийн засгийн дээд сургуулийн Банк санхүүгийн тэнхимийн багш н.Дэлгэрсайхан: Валютын нөөц багасч байсан нь үнэн. Энэ бол валютын нөөцийг бүрдүүлдэг зэсийн үнэтэй шууд холбоотой. Дээрээс нь гадаад зах зээл дээрх валютын ханш өндөр байгаа. Доллар гуйвуулах сонирхол гадаадад байгаа монголчуудын хувьд буурсан. Энэ хэвээрээ байгаа тохиолдолд долларын урсгал багассан байдалтай байна. Валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхийн тулд Монголбанкны зүгээс долларыг алтаар татах бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Өмнө нь ч гэсэн долларын ханшийг барихын тулд алтны нөөцийг нэмэгдүүлж байсан. Алтны нөөцөө нэмэгдүүлэх нь валютын нөөцийг арвижуулах ганц гарц гэж тухайн үед тайлбарлаж байсан юм. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн болон ноолуурын үнэ буурснаас гадна, гаднаас орж ирэх гуйвуулгын хэмжээ буурсан нь нийлүүлэгдэх ёстой долларын хэмжээ багасахад нөлөөлсөн юм. Гэтэл 2008 оны жилийн эцсийг 2007 оны жилийн эцэстэй харьцуулахад төгрөгийн хадгаламж 174 тэрбум төгрөгөөр буурч, валютын хадгаламж 77 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн үзүүлэлт гарч байлаа. Ийнхүү 2009 оны хямралын үед валютын эрэлт өсч, нийлүүлэлт буурсантай холбоотойгоор гадаад валютын нөөц багасч, долларын ханш огцом өссөн билээ. Хямралын үед үнийн өсөлтийн албан татвараас зайлсхийх үүднээс алт олборлогчид олборлосон алтаа төвбанкинд тушаах нь эрс багассан юм. Тиймээс алтны үнийн өсөлтийн албан татварын босго үнэ 500 ам.доллар байсныг 850 ам.доллар болгож, алт олборлогчдыг үнийн өсөлтийн албан татвараас бага ч болтугай хөнгөлж, алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх замаар валютын нөөцөө өсгөх бодлого явуулсан байдаг. Үүнээс гадна, Бороо голд компани 1993 онд Монгол Улсын Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулж энэ дагуу олборлосон алтаа ямар ч татваргүйгээр гадаад зах зээлд экспортолж иржээ. Тус компани 2004-2007 оны хооронд 37 тонн, 2008 онд 6 тонн алт татваргүйгээр гадаад зах зээлд экспортолсон гэх судалгаа байдаг. Тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга н.Дэлгэрмаа: 2008 оны эцэст манай улс 657 сая ам.долларын гадаад валютын нөөцтэй байсан. Энэ нөөцөд арилжааны банк, аж ахуйн нэгж, төрийн өмчийн болон иргэдийн гар дээр байгаа валют ордоггүй. Манай улсын арилжааны банкууд гадаадын банкуудад 200 сая орчим ам.доллар хадгалуулж байгаа. Үүнийг нэмж тооцвол манай улс 900 орчим сая ам.долларын нөөцтэй байна. Бороо гоулд компани 2009 оноос эхлэн олборлосон алтаа Монголбанкинд тушаахаар болсон. Ингэснээр төв банкинд тушаах алтны хэмжээ нэмэгдэж, үүнийгээ дагаад манай улсын валютын нөөц өсдөггүй юмаа гэхэд, одоогийн түвшинд байх төлөвтэй байна гэж мэдэгдэж байсан удаатай.

-Хямралын үед гадаад валютын нөөц огцом буурав-

2008.12.27.Дэлхий нийтийг хамарсан хямралын үед буюу 2009 оны дөрөвдүгээр сард манай улсын гадаад валютын албан нөөц 500 гаруй сая ам.доллар болтлоо буурч байсныг нуух юун. 2009 оны дөрөвдүгээр сарын статистик мэдээллээр Зарим, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвараас орж ирэх мөнгөний хэмжээг өнгөрсөн онтой нь харьцуулахад 91 хувиар буурсан байлаа. Өөрөөр хэлбэл, алт, зэсийн үнийн өсөлтөөс орж ирэх 68 хувийн татвар тасалдсан гэсэн үг юм. Энэ нь экспортын орлого буурч байсантай холбоотой юм. Тухайлбал, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд 2700 орчим ам.долларын ханштай болсноор уг түүхий эдээс манай улсад орж ирэх гадаад валютын урсгал тэр чигээрээ хаагдсан юм. Үүний сацуу гадаадад ажиллагсад монгол руу доллар бараг гуйвуулахаа болиод байсан цаг үе юм. Хямралын үед ажилгүй болох нь болж, ам.доллар монгол руу гуйвууллаа ч ашиггүй байсан болохоор тэр биз. Ажиллаж, амьдардаг улсад нь долларын ханш манайхаас өндөр ханштай байсан учраас тэр юм. Тиймээс монгол руу ам.доллар гуйвуулах нь дэндүү эрсдэлтэй алхамын нэг байлаа. Эдгээрээс шалтгаалаад манай улсад орж ирэх долларын урсгал хаагдсан тул валютын нөөц буурсан юм. Монголбанкны шууд хяналтын дор гадаадын банкуудад байршиж байгаа төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвартай мөнгөн тэмдэгтийг гадаад валютын нөөц гэдэг юм. Уг нөөц 2008 оны аравдугаар сард 850 сая америк доллар, 2008 оны арванхоёрдугаар сард 596 сая америк доллар, 2009 оны хоёрдугаар сард 350 сая гаруй америк доллар болтлоо буурсан гашуун түүх бий. 2008-2009 оны хямралын үед манай улсын валютын албан нөөц энэ мэт багасч байсан нь уг валютын нийлүүлэлтийг багасгаж, долларын эрэлтийг нэмэгдүүлж, уг валютын ханш чангарч, төгрөгийн ханш сулрах нөхцлийг бүрдүүлсэн билээ. Гадаад зах зээл дээр долларын ханш буувал, дагаад манай улсад бууж нэг магадгүй. Түүнээс долларын ханш ойрын хугацаанд буухгүй гэж тухайн үед эдийн засагчид үзэж байлаа. Тиймээс бодлогын арга хэмжээ шат дараатай авсаны үндсэн дээр гадаад валютын нөөц энэ цагаас хойш өссөн байдаг. 2010 оны есдүгээр сарын 25-ны хавьцаа манай улсын валютын нөөц 1,6 тэрбум ам.доллар болж өссөн бол, 2010 оны аравдугаар сарын 30-нд 1,8 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан юм. Энэ нь манай улсын 5,5 сарын импортын хэрэгцээг хангахуйц нөөц гэгдэж байлаа. Энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Төгрөгийн ханш америк долларын эсрэг 9.2 хувиар чангарсан. Төгрөгийн ханш сэргэж, валютуудын ханш буурч байгаа нь эдийн засагт гарч байгаа бас нэг сайн жишээ болж байна. Үүнээс гадна, манай улсын гадаад валютын нөөц 1 тэрбум 561 сая долларт хүрсэн байна. Энэ нь манай улсын импортын 5 сарын хэрэгцээг хангахуйц нөөц. Манай улсын валютын нөөц өмнө нь ийм өндөр түвшинд хүрч байсангүй. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөц түүхэнд байгаагүй дээд амжилт тогтоогоод байна. Эдгээрээс шалтгаалж манай улсын төлбөрийн тэнцэл 2010 оны эхний хагас жилд 126 сая ам.долларын ашигтай гарсан тухай хэлж байсан юм. Тэгвэл тэр үеийн Монголбанкны Валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Манай улсын валютын нөөц түүхэнд байгаагүй өндөр түвшинд хүрсэн нь долларын ханш буурах нэг үндэслэл боллоо хэмээн хэлж байсан юм. Нэг ёсондоо, нийлүүлэлт нэмэгдвэл үнэ буурдаг зах зээлийн хууль валютын зах зээлд үйлчилсэн гэж ойлгож болно. Гадаад валютын албан нөөц ингэж өсөхөд юу голлон нөлөөлсөн бэ. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын хэлтсийн дарга Болд: Валютын нөөц ингэж өсөхөд алтны мөнгөжүүлэлт нэг талаас нөлөөлсөн болохыг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, монголбанк гадаад зах зээлд алт экспортолж, валютын нөөцөө өсгөж байсан юм. Алтны улирал эхэлмэгц иргэд аж, ахуйн нэгжүүд олборлосон алтаа Монголбанкинд тушаах нь ихэсдэг. Алтны нөөц нэмэгдэж, үүнийгээ гадаад зах зээлд арилжаалж, валютын албан нөөцөө өсгөж байжээ. Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс алт худалдаж авахаас гадна, мөнгө худалдаж авдаг. Ер нь төвбанк жилд хэдий хэмжээний мөнгө худалдаж авдаг юм бол. Энэ нь валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ гэсэн асуулт гардаг. Энэ асуултад тэр үеийн Монголбанкны Валют эдийн засгийн газрын хэлтсийн захирал Болд: Иргэд, аж ахуйн нэгжийн монголбанкинд худалдсан алтанд хэдий хэмжээний мөнгө агуулагдаж байгааг сорьцын хяналтын албаар тогтоолгож төвбанк худалдаж авдаг. Гэхдээ алтанд багахан хэмжээний мөнгө агуулагдаж байдаг учир энэ нь валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд нэг их нөлөөлдөггүй болохыг хэлж байсан юм. Ингэж явсаар 2010 оны сүүлчээр гадаад валютын нөөц 2 тэрбум ам.долларт хүрсэн бол, 2011 оны эхээр 2,3 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж эхэлсэн билээ. 

-Хямралаас хойш валютын нөөц 10 дахин нэмэгдэв-

2021.05.26. Манай улсын валютын нөөц өссөн ч, үүнийг хэр эрсдэлгүй хадгалж байгаа вэ гэх асуулт дагалдаад гарч байлаа. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын дарга Дэлгэрмаа: Монголбанк валютын нөөцийн эрсдэлийн удирдлагыг зохистой түвшинд явуулж байгаа. Манай улсын валютын нөөц бага хүүтэй ч, баталгаатай газар байршиж байгааг хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Санхүүгийн хямралтай байгаа орнуудын банкуудад гадаад валютын албан нөөцийг байршуулах нь араасаа эрсдэл дагуулж болзошгүй. Тиймээс валютын нөөцийг эрсдэлтэй байж болохуйц улсын банкуудаас татаж, А зэрэглэлд ордог олон улсын найдвартай банкуудад байршуулах шийдвэрийг 2009 оны хямралын үед Монголбанкны Ерөнхийлөгч гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөцийг эрсдэлээс хамгаалах арга хэмжээ авагдаж байсан гэсэн үг. Манай улс гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг америк доллараар бүрдүүлдэг болохыг Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж тэр үед мэдэгдэж байлаа. Ямар валютаар гадаад худалдаагаа хийнэ түүгээрээ улс орнууд гадаад валютын нөөцөө бүрдүүлдэг болохыг Монгол улсын их сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Л.Оюун мөн хэлж байсан удаатай. Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдаа буюу экспорт импорт хийхдээ хэрэглэж байгаа гол валют ам.доллар учраас уг валютаар голчлон нөөцөө бүрдүүлдэг гэж ойлгож болно. Тэр жишгээр 2021 оны гуравдугаар сарын эцэст манай улсын гадаад валютын албан нөөц 4 тэрбум 774 сая ам.долларт хүрснээс 4 тэрбум 146 сая ам.доллар нь чөлөөтэй хөрвөх гадаад валют бол, 7,7 сая ам.долларыг Олон улсын валютын санд, 43,9 сая нь зээлжих тусгай эрх хэлбэрээр, 576 сая ам.доллар нь мөнгөжсөн алт хэлбэрээр хадгалагдаж байлаа. Чөлөөтэй хөрвөх гадаад валютаас 872 сая нь үнэт цаас хэлбэрээр, 3 тэрбум 103 сая нь бусад улсын төв банк, ОУВС, ОУТТБ дээр байршиж байх жишээтэй. 2009 оны хямралын үетэй харьцуулахад манай улсын гадаад валютын цэвэр албан нөөц бараг 10 дахин өссөн үзүүлэлттэй яваа нь энэ юм.

-Гадаад валютын нөөцийг өсгөхийн тулд ямар бодлого явуулсан бэ-

Валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор тухайн үед Олон улсын валютын сангаас валют зээлэхээр болсон юм. Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж: Олон улсын валютын сан эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлийг давж туулахад зориулж танай улсад 200 орчим сая ам.долларын туслалцаа үзүүлж болж байна. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралтай байгаа учраас хандивлагчдын зүгээс мөнгө өгдөг явдал бас татуу байх нь гэж хэлж байсан. Дэлхийн банкны Монголыг хариуцсан захирал Дэвид Доллар сүүлд хэлэхдээ 300 сая ам.доллар боллоо гэсэн. Доод тал нь 300 сая ам.доллар. Үүнээс жаахан нэмэгдүүлж болох нь уу гэж ойлгож байна. Олон улсын валютын сангаас мөнгө зээлэх асуудал одоогоор хэлэлцээрийн шатанд явна гэсэн тайлбар олон жилийн өмнө өгч байсан юм. Тухайн үед манай улсын засгийн газар нэг талаас гадаад валютын албан нөөцийг нэмэгдүүлэх, нөгөө талаас төсвийн алдагдалд дутагдаж байсан мөнгийг нөхөх зорилгоор Олон улсын валютын сангийн зээлийн оролцуулаад, хандивлагч орнуудаас нийт 700 орчим сая америк долларын зээл авахаар төлөвлөж байсан юм. 2009 оны гуравдугаар сарын сүүлээр зээлийн эхний ээлж орж ирвэл америк долларын албан ханш тогтворжино гэж үзэж байлаа. Тэгвэл Олон улсын валютын сантай хамтран хэрэгжүүлсэн хөтөлбөрийн хүрээнд гадаадын хандивлагч орнууд, санхүүгийн байгууллагуудаас манай улсад олгохоор шийдвэрлэсэн хөтөлбөрийн зээлийн эхний ээлж 2009 оны долоодугаар сарын сүүлчээр орж ирсэн байдаг. Дэлхийн банк энэ үед эхний ээлжийн 41,9 сая америк долларын зээлээ олгосон бол, удахгүй Азийн хөгжлийн банкнаас 40 сая ам.доллар, Олон улсын валютын сангаас 75 сая ам.долларын зээл орж ирнэ гэж тухайн үед хүлээгдэж байлаа. Манай улс хямралын үед Олон улсын валютын сан болон хандивлагчдаас мөнгө зээлэхээс гадна, алт тушаалтыг нэмэгдүүлэх замаар гадаад валютын албан нөөцийг нэмэгдүүлэх бодлого мөн явуулсан юм. Тиймээс гадаад валютын нөөцөд санаа зоволтгүй гэсэн хариултыг төвбанкны зүгээс өгч байлаа. Энэ мэт бодлогын арга хэмжээний үр дүнд сүүлийн 12 жилийн турш манай улс гадаад валютын нөөц өссөн үзүүлэлттэй гарлаа. 2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засаг, санхүүгийн хямралын үетэй харьцуулахад гадаад валютын нөөц 10 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Монгол Улсын гадаад валютын цэвэр албан нөөц түүхэнд байгаагүй дээд түвшинд хүрч өсөөд байгаа нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, валютын нөөц урьд өмнө ийм хэмжээнд хүрч өсч байгаагүй билээ. 2009 оны дэлхийн нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралыг Ковид-19 цар тахалтай харьцуулахад гадаад валютын цэвэр албан нөөцөд хэвийн гэж хэлж болох дүр зураг ажиглагдаж байна.

-Валютын нөөцийг ямар валютаар бүрдүүлдэг вэ-

Манай улс яг ямар валютаар голчлон нөөцөө бүрдүүлдэгийг хэлэх бололцоогүй юм. Энэ талаар хэдэн жилийн өмнө нь хуучны Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч, өнөөгийн Сангийн сайд Б.Жавхлан: Гадаад валютын нөөцийн бүтэц нууцын зэрэгтэй байдаг учраас мэдээлэл өгөх бололцоогүй хэмээн мэдэгдэж байсныг онцлох нь зүйтэй. Гэхдээ манай улс голлох зургаан валютаар гадаад валютын нөөцөө бүрдүүлдэг гэдгийг баримжаалж хэлэх бололцоотой юм. Ганц манайх гэлтгүй дэлхийн дийлэнх улс ийм байдаг. Гэхдээ гол төлөв ам.долларт түшиглэсэн байх нь бий. Учир нь ам.доллараар гадаад худалдааны төлбөр тооцоог хийж ирсэн учраас тэр. Хэдэн жилийн өмнө дэлхий нийтээрээ хямарч ам. долларын ханш өсөх үед уг валютаас татгалзвал яасан юм гэх яриа гарах нь гарч байлаа. Харин үүнд тухайн үеийн Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын дарга Батбаяр: Нэг хэсэг америк долларын ханш өссөнөөс болж улс орнуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш эрсдэлд орсон. Тиймээс сүүлийн үед зарим улс орнууд гадаад валютын нөөцөө доллараар бус, өөр валютаар бүрдүүлэх болсон. Энэ нь америк долларын ханш унах гол шалтгаан болсон гэж тайлбарлаж байлаа. Харин Монгол улсын их сургуулийн Эдийн засгийн сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн доктор, профессор Д.Дуламсүрэн: Америк доллар бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн олон улсын валют. Сүүлийн үед улс орнууд нөөцөө америк доллараар хийхээ багасгаж, өөр валютуудаар хийхийн хувьд хийж байгаа. Амьдрал дээр тодорхой орнууд гэхээс бүх нийтээрээ биш. Манайх яагаад долларын хадгаламжтай байгаад байна гэхээр манай улс ам.долларын бүсийн орон. Нөөцөө ам.доллараар хийх бодлого баримталж, олон улсын валютын долларын бүсэд багтаж ирсэн орон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр экспорт, импортын төлбөрөө доллараар хийж ирсэн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын эдийн засгийн харилцаа ам.доллараар хийгддэг гэсэн үг юм. Тэгээд зогсохгүй дотоодод тодорхой барааны худалдаанд доллар бас ашиглагдаж ирсэн. Нөөц ам.доллараар хадгалагдаж ирсэн. Цаашид ам.доллараар нөөц хадгалах, өөр валютаар нөөц хадгалах тухай асуудал бол манай экспорт, импортын түнш хэн зонхилох вэ. Тэр орнуудын валют, олон улсын түвшинд ямар хүчин чадалтай байх уу, хэр өрсөлдөх чадвартай байх вэ гэдгээс шалтгаална. Тэрнээс биш нэг хүний, нэг хэсэг хүний санаа бодлоос шалтгаалдаг зүйл биш гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Аливаа бүтээгдэхүүний үнэ циклээр өсч буурдаг. Долларын ханш буурах цикл тухайн үед явагдаж байлаа. Гэхдээ, долларын ханш буурч байгаа нь түр зуурынх. Харин цаашид өсч таарах байх. Тиймээс манай улс гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг доллараар бүрдүүлж байгаа нь эргээд эрсдэл авчрах аюулгүй. Нөгөөтэйгүүр, манай улс экспорт, импортын төлбөрөө ямар валютаар хийдэг. Түүгээрээ валютын нөөцөө бүрдүүлэх ёстой. Түүнээс дэлхийн улс орнууд доллараас татгалзаж, өөр бусад валютыг сонгож байна. Манайх ч гэсэн тэгэх ёстой гэж даган дуурайж болохгүй хэмээн эдийн засагчид хэдэн жилийн өмнө хэлж байсан юм. Хэдийгээр ихэнх эдийн засагчид экспорт, импортоо ямар валютаар хийдэг түүгээрээ гадаад валютын нөөцөө түлхүү бүрдүүлэх ёстой гэж байсан ч, хамгийн эрсдэлгүй алхам бол гадаад валютын нөөцөө алтаар хийх явдал гэж судлаачид  мөн үзэж байсан юм. Ер нь дэлхийн ихэнх улс орнууд гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг алтаар, үлдэх хэсгийг валютаар хийдэг байна. Гэтэл, манайх гадаад валютын нөөцийнхөө дийлэнхийг доллар, багахан хувийг алтаар бүрдүүлж ирсэн гэх нь бий. 2008-2009 оны хямралын үед тэр үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Манай улсын валютын нөөц 1.2 тэрбумаар хэмжигдэж байна. Үүний багахан хувийг алт,  дийлэнх хувийг доллар эзэлж байгаа тухай 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 7-ны хавьцаа хэлж байснаас харж болох юм. Энэ үед америк долларын нөөц 2008 онтой харьцуулахад нэмэгдсэн ч, хангалттай хэмжээний биш болохыг төв банкны удирдлага хэлж байсан юм. Тиймээс тухайн үед америк долларын ханш буурахад дорвитой нөлөө үзүүлж чадахгүй байсан гэдэг. 

-Хямралын үед ам.долларын ханш хаврын тэнгэр шиг зангаа хувиргав-

2009–09–22. Хямралын үед ам.долларын ханш хаашаа чиглэхийг хэн ч таахын аргагүй байлаа. Зарим тохиолдолд гадаад зах зээлд унаж, харин дотоодын зах зээлд ховордож уг валютын ханш өсч байлаа. Тухайлбал, 2008 оны арваннэгдүгээр сараас аажмаар өссөн америк долларын албан ханш 2009 оны гуравдугаар сарын дундуур 1590 төгрөгт хүрч, хар зах дээрх албан бус ханш 1800 төгрөг гаталж, тухайн үедээ хамгийн дээд ханшид тооцогдож байсан юм. Америк долларын ханш ингэж өссөн нь нэг талаас гадаад валютын нөөц багассан, нөгөө талаас зохиомол хөөрөгдөл газар авсантай холбоотой гэсэн тайлбарыг төвбанкныхан тухайн үед өгч байсан билээ. Гадаад валютын нөөц багассан шалтгааныг албаны хүмүүс энэ мэт олон зүйлтэй холбон тайлбарлаж байлаа. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн  засгийн хямралаас болж гадаад зах зээлд зэсийн эрэлт багасч, үнэ нь буурсан. Өмнө нь 8500 америк доллар гаталж байсан зэсийн үнэ, 2009 оны эхэнд 2700 америк доллар болтлоо буурсан тул, манай улсын гадаад зах зээлд экспортолсон уг түүхий эдээс орж ирэх долларын хэмжээ өмнөхөөсөө гурав дахин буурсан юм. Үүнээс гадна, манай улсын дэлхийн зах зээлд гаргадаг алтны экспорт өнгөрсөн онтой харьцуулахад нэг тонноор буурч 3.1 тонн болсон тал бий. Манай улсын валютын нөөцөө нэмэгдүүлдэг нэг хэрэгсэл бол алт. Монголбанк иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс худалдан авсан алтаа дэлхийн зах зээлд арилжаалж, түүнээс орж ирэх доллараар валютын нөөцөө зузаатгадаг. Гэтэл манай улсын алтны экспорт буурснаас болж, гаднаас орж ирэх валютын хэмжээ мөн багассан юм. Эдгээрээс шалтгаалж 2008 оны өвөл манай улс руу орж ирэх валютын урсгал хаагдаж байсан болохыг албаны хүмүүс хэлдэг. Ийнхүү гаднаас орж ирэх валютын урсгал хаагдаад байсан үед монголчууд байсан хэдэн доллараа шатахуун, эм тариа зэрэг импортын хэрэгцээт бараанд зарцуулж байлаа. Энэ нь манай валютын нөөц дундрах эхлэлийг тавьсан. Монголчууд 2008 оны есдүгээр сарын сүүлээр 1 тэрбум орчим америк долларын нөөцтэй байсан бол, 2009 оны эхэнд үүний тал нь хорогдсон байлаа. Нэгэнт манай улсын валютын нөөц дундарсан тул Монголбанк арилжааны банкуудад нийлүүлэх долларын хэмжээг багасгассан нь зэх зээлд доллар хомсдож, америк долларын албан ханш өдөрт 10-20 төгрөгөөр өсөх шалтгаан болсон юм. Нөхцөл байдал ийм байхад валютын захын ченжүүд америк долларын ханшийг байх ёстой хэмжээнээс нь хэт хөөрөгдөж байжээ. Эдгээрээс шалтгаалж, америк долларын албан болон албан бус ханш огцом өсч байсан тул, манай улс хандивлагч орнуудаас багагүй хэмжээний долларын урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл авсан юм. Энэ нь америк долларын ханшийг тогтворжуулахад ихээхэн дэмжлэг болсон гэдэг. 2009 оны гуравдугаар сарын 19-нд 1590 төгрөгт хүрч байсан америк долларын албан ханш тавдугаар сараас доошилж 1420 орчим төгрөгийн дундаж ханштай болсон байв. Америк долларын ханш 2009 оны гуравдугаар сараас хойш 11 орчим хувиар буурсан нь энэ аж. Долларын ханш бага зэрэг буурсан ч,  иргэдийн сэтгэлд хүртэл буурахгүй байсаар байлаа. Америк долларын ханш цаашид хэрхэх талаар тэр үеийн Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Д.Энхжаргал: Алтны болон аялал жуулчлалын улиралтай холбоотойгоор гаднаас орж ирэх валютын урсгал нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Мөн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ шийдэгдэх шатандаа яваа. Энэ гэрээ батлагдвал манай улсад орж ирэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэнэ. Үүнийгээ дагаад гадаад валютын урсгал нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Гадаад валют нэмэгдвэл америк долларын ханш буурч, төгрөгийн ханш цаашид чангарна гэсэн хариулт өгч байсан юм. Тэгвэл тухайн үед Монголын олон улсын санхүүгийн корпорацийн ахлах шинжээч Баясгалан: Дэлхийн зах зээлд зэсийн үнэ өсч байгаа. Цаашид зэсийн үнэ тогтвортой байвал, мөн оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдвэл манай улс руу орж ирэх валютын урсгал нэмэгдэнэ. Эдгээрээс шалтгаалж ойрын хугацаанд биш ч, долларын ханш буурна. Ер нь 2009 онд америк долларын ханш дотоодын зах зээлд 1350 орчим төгрөг, 2010 онд 1300 орчим төгрөгийн ханштай байх болов уу гэсэн таамгийг дэвшүүлж байсан юм. Харин тухайн үед Санхүүгийн зах зээлийн холбооны ерөнхийлөгч Ө.Ганзориг: Доллартай харьцах төгрөгийн ханш 2009 оны аравдугаар сард 1380-1470 төгрөг, арванхоёрдугаар сард 1350-1470 төгрөг, 2010 оны гуравдугаар сард 1250-1510 төгрөгт хэлбэлзэхээр байна гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж байсныг эргэн сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Оюутолгойн гэрээг үзэглэж, зэс, алтны үнэ өсч, нүүрсний экспорт нэмэгдэж байсантай холбоотойгоор манай улсад орж ирэх долларын урсгал нэмэгдэнэ. Үүнтэй холбоотойгоор долларын ханш цаашид буурна гэж эдийн засагчид үзэж байлаа. Гэхдээ энэ бол дотоод хүчин зүйл. Манай улсад долларын ханш буурах эсэх нь гадаад хүчин зүйлээс мөн шалтгаалдаг. Хэрэв гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл, манай улсад дагаад өсөхөөс өөр аргагүйд хүрдэг юм. Гадаад зах зээлд долларын ханш өссөн тохиолдолд, манай улсад дагаад өсөх нөхцөл бүрддэг гэсэн үг юм. Тиймээс ирээдүйд дотоодын зах зээлд долларын ханш буурна гэж ихэнх эдийн засагчид үзэж байсан ч, гадаад зах зээлд долларын ханш өсвөл манай улсад уг валютын ханш буурахгүй байх магадлал бас байсан юм.

-Стратегийн ордууд ашиглалтад орвол долларын нийлүүлэлт нэмэгдэхээр байв-

2010-12-22. Манай улс 2009 оны аравдугаар сарын 6-нд оюутолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээг Айвенхоу майнз монголиа инк, Айвенхоу майнз лимитед, Рио тинто интернэшнл холдингс зэрэг компанидтай байгуулсан. Гэрээ байгуулсан даруй хөрөнгө оруулагч тал оюутолгойн ордыг ашиглалтад оруулахад шаардлагатай бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн юм. Хөрөнгө оруулагчид оюутолгойн ил уурхайг 2013 оны эхний хагаст ашиглалтад оруулна гэж байсан ч, үүнээс зургаан сарын өмнө алт, зэсийн ордыг эргэлтэд оруулах боломжтой гэж үзсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, 2012 оны эцэст оюутолгойн ордын эхний ээлжийг буюу ил уурхайг ашиглалтад оруулахаар тогтсон байдаг. Ингэснээр жилд 500 мянган тонн зэсийн баяжмал, 640 мянган унци алт гадаад зах зээлд экспортолох боломжтой болох байлаа. Оюутолгойн эхний ээлж ашиглалтад орохтой зэрэгцэн тавантолгойн орд мөн ашиглалтад орохоор яригдаж байсан юм. Тэр үеийн Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны Хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөлтийн газрын дарга Батхүрэл:
Хоёр орд зэрэгцээд ашиглалтад орвол 2013 онд манай улсын эдийн засаг 20 хувьд хүрч өснө гэдгийг хэлж байсан юм. 2013 оноос оюутолгой, тавантолгой орд ашиглалтад орохтой холбоотойгоор монгол улсын эдийн засаг 3 жилийн дотор 3 дахин өсөх хандлагатай байлаа. Нэг талаас энэ нь сайн хэрэг ч, нөгөө талаас бусад салбарт ихээхээн дарамт авч ирэхээр байв. Өөрөөр хэлбэл, оюутолгойн ордоос зэсийн баяжмал, тавантолгойн ордоос нүүрс экспортлоод эхэлбэл, манай улс руу чиглэх гадаад валютын нийлүүлэлт нэмэгдэж, долларын ханш унаж, төгрөгийн ханш чангарах төлөвтэй байсан нь төвбанкны судалгаанаас харагддаг. Энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Пүрэвдорж: Төгрөгийн ханш чангарах нь нэг талаас сайн боловч, нөгөө талаас эдийн засагт ихээхэн сөрөг үр дагавар авч ирнэ. Тухайлбал, стратегийн ордууд ашиглалтад орвол эдийн засаг өсөх ч, үндэсний үйлдвэрүүд уналтад орох магадлалтай. Тиймээс валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна гэж хэлж байсан юм. Зэс, нүүрсний экспортыг дагалдаж гаднаас валют орж ирнэ гэдэг таатай сонсогдох нь мэдээж. Гэхдээ үүнээс шалтгаалж төгрөгийн ханш чангарахын хэрээр дотоодын үйлдвэрлэл унаж болзошгүй байжээ. Үндэсний валютын ханш чангарах нь эдийн засагт дээрх сөрөг үр дагаварыг авч ирдэг учраас тэр юм. Тиймээс нэг талаас импортын бараа гаднаас хямд үнээр орж ирж, улмаар үйлдвэрлэлийн салбар уналтад орно гэж эдийн засагчид үзэж байсан юм. Нөгөө талаас төгрөгийн ханш чангарвал экспортлогчдын орлого буурна гэж үзэж байсан юм. Дэлхийн банкныхан мөн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор зүүн азийн орнуудын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш өснө гэж үзэж байлаа. Зүүн азийн орнуудад манай улс багтдаг. Дэлхийн банкнаас хийсэн судалгаа манай улсад хамааралтай байсан гэсэн үг. Тиймээс Дэлхийн банкнынхан үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш хэт их чангарахаас болгоомжилж, хариу арга хэмжээ авах хэрэгтэйг манай улсад зөвлөж байсан юм. 2010.10.27.-ны байдлаар төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг өнгөрсөн оны үеэсээ 8.3 хувиар чангарсан байлаа. Төгрөгийн ханш долларын эсрэг ингэж огцом чангарч байсан удаагүй. Эндээс төгрөгийн ханш 2013 оноос биш, 2010 оноос эхэлж чангарч уу гэх асуулт хүртэл гарч байлаа. Энэ асуултад тэр үеийн Дэлхийн банкны эдийн засагч Алтанцэцэг: Ойрын хоёр жил төгрөгийн ханш огцом чангарахгүй. Харин 2013 оноос огцом чангарч, эдийн засагт дээр дурдсан сөрөг үр дагавар авч ирэх төлөвтэй байгааг хэлж байсан юм. Дэлхий банкнаас үндэсний валютын ханш огцом чангарахаас хамгаалсан арга хэмжээ яаралтай авах хэрэгтэй гэсэн зөвлөмжийг манай улс хэрхэн хэрэгжүүлэх нь хэн хүний анхаарлын төвд байсан асуудлын нэг. Харин үүнд тэр үеийн Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөх Энхбаяр: Уул уурхайгаас шалтгаалсан эдийн засгийн өсөлт бусад салбарыг уналтад оруулж болзошгүй. Гэхдээ төгрөгийн ханш чангарах нь экспортлогчдод сөргөөр нөлөөлдөг ч, импортлогчдод таатай байдаг тухай хэлж байсан удаатай. Энэ бүгдээс уул уурхайгаас орж ирсэн орлогоо зөв зохистой зарцуулж, бусад салбартаа хөрөнгө оруулалт хийвэл манай улс хөгжинө. Эс бөгөөс ухарч болзошгүй дүр зураг ажиглагдаж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхай хөгжлийн гарц байж болох нь. Мөн ухралт авч ирж болохоор байсан юм. Монгол улсын хөгжил хаашаа чиглэх нь зөв зохистой, оновчтой бодлогоос ихээхэн хамаарахаар байсан цаг үе юм. 

-Монголбанк гадаад валютыг банк хоорондын захад дуудлага худалдаагаар арилждаг болов-

Гадаад валютын дуудлага худалдаа нь валютын дотоодын захын үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй явуулах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, төгрөгийн ханшийн тогтвортой байдлыг хангах, зах зээлийн зарчмаар тодорхойлох зорилгоор Монгол банкнаас захад оролцох арга хэрэгсэл юм. Монгол банкнаас гадаад валютын дуудлага худалдааг долоо хоног бүрийн мягмар, пүрэв гаригт тогтмол зохион байгуулдаг. Энэ дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд хичнээн хэмжээний гадаад валют Монголбанкнаас худалдан авсан, мөн хичнээн хэмжээний гадаад валют монголбанкинд худалдсан болох нь шууд харагддаг. Наанаа дуудлага худалдаа мэт боловч, цаагуураа арилжааны банкууд ямар хэмжээний долларын интервенци хийж байгаа нь эндээс харагддаг юм. Дуудлага худалдаанд зөвхөн банкны үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөлтэй, Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг банкууд оролцдог. Харин банк бус санхүүгийн байгууллага, бусад аж ахуйн нэгж, иргэд нь өөрийн харилцагч банкаар дамжуулан дуудлага худалдаанд оролцох боломжтой байдаг билээ. Монголбанкнаас гадаад валютын дуудлага худалдааны арилжааны хэлбэрийг тухайн дуудлага худалдаанаас хамаарч ялгаатай ханшаар хийх арилжаа, нэг ханшаар хийх арилжаа хэмээн зарладаг. Нэг ханшаар хийх арилжаа нь амжилттай биелсэн банкуудын бүх саналыг хаалтын нэг ханшаар биелүүлэх арилжааг хэлдэг. Харин ялгаатай ханшаар хийх арилжаа нь амжилттай биелсэн банкуудын саналыг тухайн саналын ханшаар биелүүлэх арилжааг нэрлэдэг. Арилжааны хэлбэрийг урьдчилан зарлахгүй байж болдог онцлогтой.  Ийм шинэ тогтолцоонд шилжсэн даруй, төвбанкны удирдлагууд долоо хоног бүрийн мягмар, пүрэв гаригт валютын дуудлага худалдаа явуулна гэж мэдэгдэж байсан юм. Уламжлал ёсоор гадаад валютын ээлжит дуудлага худалдаа банк хоорондын захад 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 18-ний өдөр зохиогдлоо. Гадаад валютын ээлжит дуудлага худалдааны спот арилжаагаар Монголбанк арилжааны банкуудаас ирүүлсэн саналыг 100 хувь биелүүлж, 53 сая ам.долларыг ялгаатай ханшаар нийлүүлжээ. Монголбанкнаас 2848 төгрөгөөр ам.доллар худалдан авах санал арилжааны банкуудаас ирүүлсэн байна. Энэ өдрийн гадаад валютын дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд своп, форвард арилжаа хийх санал ирүүлээгүй байна. Ийнхүү Монголбанк 12 дахь жилдээ гадаад валютын дуудлага худалдаа зохиож байна. 2009 оны гуравдугаар сарын 18-нд манай улсын валютын нөөц 494 сая ам.доллар болж өнгөрсөн оны мөн үеэсээ 50 орчим хувиар буурсан гашуун түүх бий. Тиймээс тэр үед түр зуурын хямгадах бодлого төв банкнаас явуулж байлаа. Ингэхдээ, Засгийн газрын төлбөр тооцоог валютын нөөцөөс зөвхөн гүйцэтгэж байлаа. Мөн шатахуун, эм тариа, хүнсний бүтээгдэхүүн гаднаас авахад зориулж Монголбанкнаас арилжааны банкуудад доллар нийлүүлж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, үүнээс өөр бараа бүтээгдэхүүн импортолсон иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд арилжааны банкууд ам.доллар худалдаалахгүй байх хүртэл хязгаарлалтын арга хэмжээ авч байсан тал бий.

Хямралын үед төвбанк байгаа валютын нөөцөө гамнах үүднээс ийм бодлого явуулсан ч,  удалгүй энэ тогтолцоог халсан байдаг. Харин үүний оронд ам.долларыг банк хоорондын захаар дамжуулан арилжааны банкуудад дуудлага худалдаагаар арилжаалдаг болсон билээ. Тэр үеийн Монголбанкны Валютын газрын дарга н.Дэлгэрмаа: Монголбанк өмнө нь арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авдаггүй, зөвхөн нийлүүлэлт хийдэг байсан. Тэгвэл одоо арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авах бололцоо нээгдэж байгаа. Үүгээрээ ач холбогдолтой хэмээн тайлбарлаж байв. Валютын анхны дуудлага худалдаа 2009 оны гуравдугаар 28-ны хавьцаа зохиогдсон бөгөөд энэ талаар тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: анх удаа долларын дуудлага худалдаа явуулахад гурван арилжааны банк Монголбанкнаас 876 мянган ам.доллар худалдан авах санал ирүүлсэн байна. Эдгээрээс хамгийн өндөр үнэ хэлсэн арилжааны банкуудад ам.доллар худалдсан. Арилжааны банкууд ам.доллар худалдан авах дээд үнийг 1578, зарах доод ханшийг 1500 гэж өглөө. Үүнээс харахад ам.долларын ханш цаашид огцом өсөхгүй байх. Энэ үнээ барьж чадах байх гэсэн хариулт өгч байсан юм. Ийнхүү тухайн үед хамгийн өндөр үнийн санал хэлсэн арилжааны банк 1578 төгрөгөөр ам.доллар худалдан авч байлаа. Анхны дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд Монголбанкинд 1 тэрбум 400 сая ам.доллар худалдах санал тавьсан байдаг. Гэсэн ч, анхны дуудлага худалдаагаар Монголбанк арилжааны банкуудаас доллар аваагүй юм. Тэгвэл гадаад валютын хоёр дахь удаагийн дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд Монголбанкнаас ямар ч, доллар худалдаж аваагүй. Харин Монголбанк арилжааны банкуудаас 2 тэрбум 750 сая америк доллар худалдан авсан байдаг юм. Арилжааны банкуудын ирүүлсэн хамгийн доод ханш 1495 төгрөг байсан бол, хамгийн дээд ханш нь 1580 төгрөг байсан юм. Харин банк хоорондын захад болсон дуудлага худалдааны хаалтын ханш 1550 төгрөг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголбанк 1550 төгрөгөөр арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авсан гэсэн үг. Энэ үеэс хойш төвбанк хамгийн хямд үнэ хэлсэн арилжааны банкуудаас ам.доллар худалдан авч, хамгийн өндөр үнэ хэлсэн арилжааны банкуудад ам.доллар худалдаж ирсэн гэж ойлгож болно.

Гадаад валютын нөөц буурч байх тэр үед арилжааны банкууд ам.долларын ямар ч нөөцгүй болсон. Тиймээс ам.доллар худалдаалахгүй байгаа. Бидний ганц гадаад валютын эх үүсвэр Монголбанк болж хувираад байна. Монголбанк долларыг арилжааны банкуудад хангалттай хэмжээнд нийлүүлэхгүй байгаа тул зах зээлд уг гадаад валютын хомсдол бий болж ханш өсч байна гэж ярьж байсан удаатай. Гэтэл гадаад валютын дуудлага худалдаа нэвтрүүлж төвбанк арилжааны банкуудад ам.доллар нийлүүлэхээс гадна, тэднээс худалдаж авдаг болсноор арилжааны банкуудаас гэнэт их хэмжээний валют гарч ирэх нь тэр. Тухайлбал, гадаад валютын анхны дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд 1 тэрбум 400 сая ам.доллар худалдах саналыг Монголбанкинд тавьсан болохыг дээр дурдсан. Хоёр дахь удаагийн дуудлага худалдаагаар арилжааны банкууд бүр 2 тэрбум 750 сая ам.доллар худалдах санал тавьж, төвбанк худалдаж авсан байгаа юм. Үүнд тэр үеийн Монголбанкны Ерөнхийлөгч Л.Пүрэвдорж: арилжааны банкуудад өмнө нь ийм хэмжээний ам.доллар байгаагүй. Сүүлийн үед гаднаас орж ирэх ам.долларын урсгал нэмэгдэж байна. Гаднаас яагаад ам.доллар орж ирж байна гэхээр АНУ-ын нөөцийн банк Засгийн газрын бондоо худалдан авахаар болж байгаа. Энэ мэдээллээс үүдээд долларын ханш гадаад зах зээлд бага зэрэг буусан. Энэ нь манай улс руу доллар их, бага хэмжээгээр орж ирэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Нөгөөтэйгүүр Монголбанк бодлогын хүүгээ 9,75 хувь байсныг 14 хувь болгож нэмэгдүүлсэн. Энэ нь арилжааны банкууд бага зэрэг ам.долларын нөөцтэй болгоход нөлөөлсөн гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Монголбанк дуудлага худалдаагаар ам.доллар худалдахаас гадна, худалдан авдаг болсон нь арилжааны банкуудаас уг валютын илүүдлийг худалдан авах замаар валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх давуу талыг бий болгосон юм. Харин ирсэн саналыг харгалзан үзэж бага хэмжээний ам.доллар худалдан авах санал тавьсан арилжааны банкуудад валют худалддаг болов. Хэрэв банкууд их хэмжээний ам.доллар худалдан авах санал ирүүлбэл үүнийг заавал биелүүлэх шаардлагагүй. Байгаа нөөцөө харгалзан үзэж байж шийдвэрлэдэг болсон юм. Валют арилжааны төвүүд буюу ченжүүд хэрэгтэй юу хэмээн дээр товч ярилцсан. Үүнд ченжүүд энэ зах зээлд зэрэгцэн оршиж байх ёстойг дийлэнх эдийн засагчид хэлж байлаа. Гэхдээ жаахан ч болтугай боловсронгуй болгох ёстойг тэд хэлж байсан юм. Тухайлбал, валютын бирж байж болох талтайг эдийн засагчид хэлж байлаа. Аливаа бирж байгуулахад төрийн туслалцаа хэрэгтэй. Үүнээс өөр зүйл дээр төрийн оролцоо байж таарахгүй. Өөрөөр хэлбэл, ченжүүдийг шахах тогтоол, шийдвэр төрөөс гаргаж болохгүйг онцолж байсан юм. Валют арилжааны төв, валютын ченж, валютын бирж гэх хямралын үеийн энэ санаанаас өнөөгийн банк хоорондын захын валютын дуудлага худалдаа үүсэх эхлэл тавигдсан гэж үздэг. Хэдийгээр валютын бирж албан ёсоор байгуулж тэнд ченжүүд арилжаа хийдэггүй ч, банк хоорондын захад валютын дуудлага худалдаа зохиогддог болсон нь юалютын биржээс ялгаж салгаж ойлгохын аргагүй юм. Гадаад валютын дуудлага худалдааны цоо шинэ, боловсронгуй тогтолцоог энэ үед бий болсон билээ. 

Жич: 2006 оноос хойш бичсэн нийтлэлээ эмхэтгэсэн бөгөөд сэтгүүлчийн оюуны өмчийг хуулбарах хориотой. Мөн судалгаанд нэмэлтээр ашигласан бусдын оюуны өмчийг хууль бус зүйлд ашиглах хориотой. Сэтгүүлчийн болон бусдын оюуны өмчийг хуулбарлаж, хууль бус зүйлд ашигласнаас үүдэж гарах эрсдэлийг манай сайт болон сэтгүүлч хариуцахгүй болно. Мөн судалгааны зарим тоо баримтын он, сар, өдрийг нягтлан харах нь чухал. Зарим судалгаа 10 жилийн өмнөх байж болзошгүй.