У.Хүрэлсүх: Усаа хайрлаж, хамгаалах Цэнхэр алт хөтөлбөр хэрэгжүүлэх цаг болсон
У.Хүрэлсүх: Усаа хайрлаж, хамгаалах “Цэнхэр алт” хөтөлбөр хэрэгжүүлэх цаг болсон
2025.03.21. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар “Цэнхэр алт” үндэсний хоёрдугаар чуулганыг “Мөстөл, мөсөн голоо хамгаалъя” уриан дор Төрийн ордонд зохион байгуулж байна. Чуулганаар уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицоход усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн тулгамдаж буй асуудал, усны нөөцийн жигд хуваарилалтыг шийдвэрлэх арга зам, мөстөл, мөсөн гол, цэвдгийн төлөв байдал, хайлалт, өөрчлөлт, ирээдүйн хандлага болон усны салбар дахь төр, хувийн хэвшил, мэргэжлийн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, цаашдын зорилтыг хэлэлцэх юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх чуулганыг нээж үг хэллээ. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллөөр ган гачиг, усны үер, мөстлийн хайлалт эрчимжин, усны нөөцөд сөрөг нөлөө үзүүлж, хязгаарлагдмал усны нөөц, ус ашиглалт, бохирдол зэрэг нь тулгамдсан асуудал болоод байна. Тухайлбал Алтайн уулсын мөнх цас, мөсөн голын талбай 1940 оноос хойш 40 орчим хувиар багасжээ. Тиймээс Ерөнхийлөгч, мөнх цас, мөсөн голыг хамгаалж, мөстлийн хайлалтын усыг хуримтлуулах, цаашид үүсэх боломжит нууруудыг тооцоолох, мөстлийг хайлуулахгүй хадгалах технологи нутагшуулах, усны бохирдлыг бууруулах, бохир усыг цэвэршүүлэх, дахин ашиглах тогтолцоо нэвтрүүлэх ёстой гэж үздэгээ хэллээ. Мөн усны салбарын зорилт, төсөл, хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд салбарынхны санал, санаачилга, манлайлал, төр, засаг, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллагын хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол чухал байгааг тэмдэглэлээ. Иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх зорилготой “Тэрбум мод”, “Хүнсний хувьсгал”, “Эрүүл монгол хүн”, “Цагаан алт” хөдөлгөөн хэрэгжиж байгаа. Одоо усны салбарт “Цэнхэр алт” хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ёстой гэж үздэгээ илэрхийллээ. үздэгээ илэрхийллээ. Мөн уул уурхайн томоохон аж ахуйн нэгжүүд “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд амласан модоо эрчимтэй тарьж, ургуулах нь чухал байгааг санууллаа. “Цэнхэр алт” үндэсний хоёрдугаар чуулганаар хэлэлцсэн асуудал болон “Нэг нуур, Нэг сум-333 нуур”, “Дусал бүр” уриалгыг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлэх зэргийг хэлэлцэн зөвлөмж гаргана. Чуулганд усны салбарын төр, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллага, иргэний нийгмийн байгууллагын 1,200 гаруй хүн оролцож байна гэжээ.
Усаа хэмнэхээр тарифаа нэмэгдүүлэв
2008.12.24. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. Германд нэг литр ус хамгийн өндөр өртөгтэй буюу 2.25 ам.долларын ханштай байхад, Америкт 66 цент, Хятадад 48 цент, Монголд 8 центийн дундаж ханштай байна гэсэн судалгаа хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Ус бол хүн бүрийн өдөр тутмын хэрэглээ. Усгүйгээгээр хүн нэг өдөр ч амьдрах боломжгүй. Усгүйгээр ямар ч бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжгүй. Тиймээс ус ямар ч үнэт металлаас илүү үнэ цэнэтэй байх ёстой гэж эрдэмтэд үздэг юм. Сүүлийн жилүүдэд булаг, шанд, гол, горхи ихээр ширгэх болсон тул ундны усыг хэмнэх нэрийдлээр цэвэр, бохир усны үнэ тарифыг 2008.09.01-ний өдрөөс нэмэгдүүлж байсан юм. Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрынхан үүнийг үндэслэлгүй үнийн хөөрөгдөл байсан гэж үзэх нь тэр. Энэ тухай тэр үеийн Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын Олон нийттэй харилцах хэлтсийн дарга Төмөрбаатар: Ус сувгийг удирдах газар Шударга өрсөлдөөний хуулийн 16.1.2-т заасан зүйл заалтыг зөрчиж, усны үнэ тарифыг өөрчлөхдөө зөвшөөрөл авалгүй шийдвэр гаргасан байгаа. Энэ байгууллага Улаанбаатар хотод монополь аж ахуйн нэгж гэсэн бүртгэлтэй явдаг. Улсын байцаагч ажиллаад үнэ тарифаа буруу тогтоосон, мөн зөвшөөрөл аваагүй байна гэсэн хоёр шалтгаанаар улсын байцаагчын албан шаардлага хүргүүлсэн. Ус сувгийн удирдах газар энэ шаардлагын дагуу үнээ хянуулсан. Тэд хэрэглээний цэвэр усыг 1000 төгрөгөөр, хэрэглэсэн бохир усыг 2000 мянган төгрөгөөр үнэлсэн байсан. Манай улсын байцаагч хяналт шалгалтын явцад зах зээл дээрх үнийн судалгааг хийж, цэвэр ус 550 төгрөг, хэрэглэсэн бохир ус 650 төгрөг байхаар үнийг тогтоож мөрдүүлсэн. Ингэснээр уг тогтоосон үнээр үйлчилгээгээ үзүүлж байгаа гэсэн тайлбарыг 2008.12.24-ний өдөр өгсөн юм. Ус сувгийн удирдах газар монополь байгууллага гэдэг статустай учраас үнэ тарифаа нэмэхдээ Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас эхлээд зөвшөөрөл авах ёстой байжээ. Гэтэл энэ байгууллагаас зөвшөөрөл аваагүйгээс гадна, мэдэгдэлгүйгээр үнэ тарифаа өөрчилсөн байжээ. Ингэхдээ ус ихээр ашигладаг уул уурхайн компани, бассейн, саун, зочид буудал, хими цэвэрлэгээ, халуун ус, машин угаалгын газар, арьс шир боловсруулах үйлдвэр, спирт, архи, пивоны үйлдвэрүүдийн хэрэглээний усны үнийг огцом нэмэгдүүлсэн байжээ. Тодруулбал, дээрх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд нэг шоо метр цэвэр усанд 1000 төгрөг, харин бохир усанд 2000 төгрөг төлөх болоод даруй гурван сарыг ардаа орхижээ. Энэ үнээ буулгахыг Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрынхан 2008.12.02-ны өдөр Ус сувгийн удирдах газарт хүргүүлжээ. Энэ дагуу Ус сувгийн удирдах газар дээрх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүдийн усны хэрэглээний үнийг буулгасан байна. Үүнээс гадна, 2008.09.01-ний өдөр айл өрхийн цэвэр, бохир усны хэрэглээний үнэ 230 төгрөг болж өсөөд байсан юм. Тиймээс Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрынхан орон сууцны айл өрхийн цэвэр, бохир усны үнийг нэмэгдүүлэхгүй байх шаардлагыг Ус сувгийн удирдах газарт мөн хүргүүлсэн байна. Энэ дагуу 2008.12.02-ны өдрөөс орон сууцны айл өрхийн хэрэглээний усны үнийг мөн бууруулжээ. Ингэж орон сууцны айл өрхүүд өмнөхийн адил нэг шоо метр цэвэр, бохир ус 80-100 төгрөгөөр хэрэглэх бололцоо бүрдсэн аж.
Монгол улс дэлхийн усны нөөцийн багахан хувийг эзэлдэг
2011.03.16. Монгол Улс.Улаанбаатар. Дэлхийн усны нөөц 1386.0 сая шоо киллометрээр хэмжигдэж байгаагаас ердөө 2.5 хувь нь цэнгэг ус гэлцдэг. Манай улсын тухайд усны нөөцөөрөө дэлхийн усны нөөцийн багахан хувийг эзэлдэг. Тухайлбал, манай улсын усны нөөц дэлхийн усны нөөцийн 1 хувьд ч хүрэхгүй байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд булаг, шанд, гол, горхи ихээр ширгэх болсон нь хэн хүний санааг чилээх асуудлын нэг болсон. Дэлхийн цаг уурын дулаарал, хүний зохисгүй үйл ажиллагаанаас болж, сүүлийн жилүүдэд манай улсын гадаргын усны нөөц ийнхүү багасч байгаа юм. 2007 онд явуулсан гадаргын усны тооллогоор 852 гол горхи, 1181 нуур тойром, 2277 булаг шанд, 60 рашаан ширгэсэн судалгаа гарчээ. Ирээдүйд цэвэр усны гачигдалд орохгүйн тулд амьдралыг тэтгэгч чандмань рашаанаа хэмнэх шаардлага тулгарсаар ирсэн. Наад захын шүдээ угаахдаа 5-10 литр ус, усанд орохдоо 150-250 литр ус урсгадаг үлэмж хэрэглээгээ танах шаардлага бий. Ер нь манай улс жилд 500 сая шоо метр ус хэрэглэдэг байна. Үүний 20 гаруй хувийг уул уурхайн компаниуд хэрэглэдэг гэх албан бус судалгаа бий. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн компаниуд жилд 100 сая шоо метр ус хэрэглэдэг байна. Тэд хамгийн их ус хэрэглэдэг салбар ч, айл өрхөөс хямд үнээр уг түүхий эдийг ашиглаж байна гэх шүүмжлэл хэдэн жилийн өмнө гарч байлаа. Тухайлбал, уул уурхайн компаниудын ашиг орлогыг иргэдтэй харьцуулахад хэдэн зуу дахин их. Гэтэл иргэдээс 10 дахин бага үнээр ус ашигладаг тухай ярих хүмүүс байсан юм. Үүгээр авч үзвэл хэтэрхий шударга бус мэт. Энэ тэгш бус байдлыг арилгах боломж бий эсэхт Ус сувгийн удирдах газрынхан: Уул уурхайн компаниуд иргэдээс хэд дахин бага үнээр ус хэрэглэдэг гэж иргэний нийгмийн байгууллагууд шүүмжилж байна. Гэхдээ бодит байдал дээр тийм биш гэсэн тайлбар өгч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэний нийгмийн байгууллагуудын шүүмжлэлийг усны газрынхан үгүйсгэсэн юм. Үүнээс гадна, ноос ноолуур, арьс шир, өлөн гэдэг боловсруулах үйлдвэр, машин угаалгын газраас гарсан бохир ус зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэд дахин их байдаг байна. Их хэмжээгээр бохирдсон усыг цэвэршүүлэх байгууламжаар цэвэршүүлдэгч, 100 хувь бүрэн цэвэршдэггүй аж. Ийм ус гол руу нийлүүлдэг нь байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний хор хөнөөл үзүүлэх нь мэдээж. Үүнд Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрынхан: Ус бохирдуулагч аж ахуйн нэгжүүд дэргэдээ ус цэвэрлэх байгууламжтай болох ёстой. Тийм шаардлагыг ноос ноолуур, арьс шир, өлөн гэдэс боловсруулах үйлдвэрүүдэд хүргүүлээд байна гэсэн тайлбарыг 2008.12.24-ний өдөр өгч байсан юм. Ийнхүү хэрэглэсэн усаа цэвэршүүлж, эргүүлэн ашигладаг технологи руу шилжих шаардлага тулгарч байсан юм.
Үeрийн усаар дамжсан хөрсний бохирдлоос ундны усыг хамгаалах нь
2025.03.31. Монгол Улс. Улаанбаатар хот. А.Энхтуул. Монголчууд өнгөрсөн зуныг бороо хутай, үeр ус ихтэй үдсэн. Тиймээс дахин тийм зүйлтэй тулгарахгүй тулд яах вэ хэмээн бодож амралтын өдөр энэ хавийн хамгийн их үeр буудаг хэсгээр явж танилцав. Баянзүрх дүүргийн хуучны ус сувгийн удирдах газрын хажуугаар эх авдаг уулнаас ус буудаг үeрийн усны далан байх бөгөөд яг түүн дээр нь Содмонгол компани шатахуун түгээх станц байгуулсан байгаа харагдлаа. Замын эсрэг талд нь нэгэн орон сууцны зогсоол байх. Тэрнээс цаашаа үeрийн ус зайлуулагч дөнгөж цухуйж байх. Дээхэн үeд уулнаас буусан үeрийн ус гол шиг урсдаг байсан газар юм. Тиймээс ч замын доогуур маш том үeр урсгах зориулалтын зайлуулагчтай байсан. Гэтэл тэр том үeрийн ус зайлуулагчийг таглаад маш жижиг болгочихсон байгаа харагдлаа. Ирээдүйд бороо хур их орвол түүгээр үeрийн ус зайлуулж үл дийлэх хийгээд, өөрсдөө урсах вий гэсэх болгоомжлол төрлөө. Цааш явтал үeрийн далан дагуу айлууд суурьшсан байгаа харагдлаа. Тэдгээр айлууд үeрт автах вий гэсэн болгоомжлол төрлөө. Дээхэн үeд далангаа даваад ус хальдаг байсан газар байсан санагдах. Одоо болтол даланг нь засч сайжруулахгүй байгаа нь илт харагдлаа. Эндээс нэгээн санаа төрснөө нуух юун. Үeрийн усны голдрилыг өөрчлөх замаар олон асуудал давхар шийдэж болохоор санагдлаа. Үeрийн усны даланг хуучны ус сувгийн удирдах газраас эхлэн шинэчилж, Баянзүрх дүүргээс чанх урагш шинээр маш гүн барих нь оновчтой санагдлаа. Түүн дээр нь 4 эгнээ автозам барьчих зай гарчих юм шиг. Тэгвэл үeрийн ус шууд эгцээрээ урсаад гарчихна. Нэг талаас үeрийн асуудал шийдэгдэнэ. Нөгөө талаас замын түгжрэлийн асуудал шийдэгдэнэ. Нэмээд үeрийн далан дагуу цаана буусан айлууд үeрийн эрсдэлээс аврагдана. Түүнчлэн үeрийн усыг дагаж орж ирдэг халдвараас хамгаалагдана. Баянзүрх дүүргээс урагш зeрийн усны далангийн маш гүн барьвал, кино үйлдвэрээс урагш байрлах хуучны үeрийн усны даланг ашиглах шаардлагагүй болж тэнд адаглаад эгнээ авто зам барьж, хотын түгжрэлийг саарулж болох мэт. Ингэвэл Баянзүрх дүүрэг болон кино үйлдвэрээс урагш төв засаа нарны зам хүртэл оус бүр 4 эгнээ туслах зам, маш гүн ус зайлуулагчийн хамт барьвал, үeрийн асуудал, хөрсний бохирдлыг асуудал, замын түгжрэлийн асуудал давхар шийдэгдэх мэт. Гэхдээ тийш зам тавихад нэг зүйл таглаад байгаа нь өмнө нь ундны ус түгээдэг байсан худаг дээр караокэ барьсан байгаа харагдав. Одоогоор кино үйлдвэрээс нарны зам чиглэлд нэг эгнээ автозам, явган хүний замтай барьсан ч, энэ нь тэрийн хавийнхаа хэрэгцээ шаардлагыг хангаж болох ч, хотын түгжрэлийг бууруулахад хангалтгүй санагдав. Тиймээс эхний ээлжинд кароакэ-г нүүлгэж шилжүүлэх, үeрийн далангийн голдирлыг өөрчилбөл, тийшээ дор хаяж 4 эгнээ зам барих бололцоотой харагдлаа. Гэхдээ автозам барих дээрээ тулбал, үeрийн усны хуучин далан дээр шинээр гүн барьж дээр нь авто зам тавих уу. Эсвэл голдиролыг нь өөрчилж, нэг мөсөн содмонголоос урагш үeрийн усны далан шинээр байгуулах уу гэдгийг дахин дахин нь зүйтэй биз ээ. Эсвэл Баянзүрх дүүрэг, кино үйлдвэрээс чанх урагш тус бүр 4 эгнээ зам, үeрийн далангийн хамт байгуулах уу. Орчин үeд үүнийг маш гүн далантай, ус зайлуулагчтай, авто зам гэж ойлгуулах нь оновчтой байх. Гэхдээ энгийн автозамд тавьдаг ус зайлуулагчийг бодвол, үeр буудаг газар тул, дор нь маш гүн далан барьж өгвөл хэмээн тунгаав.Зам гүүрийн мэргэжилтнүүд, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ үгийг сонсоод үзэхэд тэ бүхэнд нэг шийдэлд хэлж өгөх магад. Тэнд суурьшсан айлууд, шинээр баригдсан барилгуудыг нь үeрийн уснаас хамгаалах нь оновчтой мэт. Хуучны далан нь цааш үргэлжилсээр цэцэрлэгт хүрээлэнг дайран өнгөрдөг билээ. Гэтэл тэнд хуучны Улаанбаатар хотыг ундны усаар хангадаг цэвэр усны байгууламж байдаг санагдаж байна. Дээхэн үeд маршалын гүүр дагуу хэдэн худаг байдаг байв. Тэр бол Улаанбаатар хотыг ундны цэвэр усаар хангаж буй худгууд билээ. Тиймээс тэр зүгт газар олгохыг хориглож ирсэн бөгөөд одоогийн цэцэрлэгт хүрээлэн байгаа газарч тус бүс нутгийг хамарна. Цэцэрлэгт хүрээлэнд алхаж байхад жижигхэн гүүр таардаг бөгөөд доогуур нь үeрийн усны далангийн үргэлжлэл явдагийг харж болно. Гэтэл яг тэнд ундны усны эх үүсвэр ч яваа. Тиймээс улаанбаатарчууд ундны цэвэр усны эх рүүгээ, үeрийн бохир усаа цутгаад байна уу даа гэж бодогдоход хүрэв. Хэдийгээр тэнд мод тарьж ундны цэвэр усны эх үүсвэрийг хамгаалаад байгаа мэт болов ч, тэрүүгээр дамжих үeрийн далан хальвал, хөрс бохирдоод зогсохгүй, ундны усны эх үүсвэр бохирдох эрсдэл их юм. Тиймээс үeрийн усны далангийн голдирлыг өөрчлөх, шинэчлэх, ямар ч үeрийг даваад гарах гүн барих, дунд нь цэвэршүүлж гол руу цутгах зэрэг ажил хийвэл ундны цэвэр усаа хамгаалж болохоор байгаа юм. Дээрээс нь АНУ-ын Мянганы сорилтын сангийн компакт гэрээгээр 350 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжаар хийгдэж буй усны төсөлд энэ санааг төсөл болгон хамруулах нь оновчтой санагдав. Манай улсад бүтээн байгуулалт энэ тэнд хийгдээд байдаг ч, хоорондоо уялдаа холбоогүй, зарим газар нь огт бүтээн байгуулалт хийгдэхгүй орхигдож, зарим газар нь бүтээн байгуулалт хийгддэг, нэг нөгөөгөө нөхөж чаддаггүй орхигддог, зарим талаараа уялдаагүй мэт. Тиймээс үeрийн ус, бохир ус, цэвэр усыг нэгдсэн нэг шийдэлд оруулж, АНУ-ын Мянганы хөгжлийн сангийн компакт гэрээний дагуу 350 сая ам.доллараар хэрэгжиж буй төсөл хөтөлбөрт цогцоор нь хамруулж, цааш үргэлжлүүлэх нь зүйтэй мэт. Үeрийн ус, бохир ус, цэвэр усны асуудлыг цогцоор нь шийдэх нь улаанбаатарчуудын өмнө тулгамддаг гол бэрхшээлийн нэг. Үүнийг шийдэхийн хажуугаар, тэдгээр дээр автозам тавьж түгжрэлийн асуудлыг давхар шийдэж болох харагдлаа. Энэ төслөө бариад Дэлхийн банкинд болон бусад олон улсын байгууллагад хандахад илүүдэхгүй байж мэднэ. Учир нь дэлхийн банкинд дэд бүтцийн төслийн санхүүжилт байдаг санагдаж байна. Үeрийн усны одоогийн далангийн голдирллыг өөрчилж, кино үйлдвэрээс нарны замаас хүртэл одоо байгаа 1 эгнээ замыг дор хаяж 4 эгнээ болгоход бас нэг асуудал нь хэт өгсүүр төгсгөлийг хэрхэн дуусгах вэ. Нарны зам талаасаа нам дор газар, харин кино үйлдвэр талаасаа их өндөрлөг газар юм. Сүхбаатар, Чойбалсан хоёр консулын дэнжид нууц бүлгэм байгуулж, МАН-ыг байгуулж улс гэрээ тусгаар тогтнуулав гэдэг түүхэн газар чинь энэ шүү дээ. Консулын дэнж талаасаа өндөрлөг газар бөгөөд, нам дор газар руугаа үeр буудаг ийм онцлогтой. Тиймээс үeрийн далангийн голдиролыг нь өөрчлөх, өгсүүр замыг нь сансрын тунeл шиг алсаас өгсөх байдлаар шийдэж болох мэт санагдав. Кино үйлдвэр талаас нь ороод харахаар өндөрлөг дэнж бий. Гудмаар нь уруудахад консул гэх хуучин хаяг нь хадаатай байх. Хуучны ус сувгаас хойшоо холгүй Алтан-өлгий байдаг бөгөөд тэнд Сүхбаатар, Чойбалсан нойрсож буй. Эндээс энэ бүс нутаг бүхэлдээ түүхэн газар гэдэг нь нотлогддог юм. Тиймээс түүхэнд мөнхөрсөн консулын дэнж энэ гэдэг нь батлагдаж буй тул энэ газрыг улсын хамгаалалт авч, адаглаад түүхэн цэцэрлэг байгуулахад ч илүүдэхгүй мэт. Консулын дэнжээс хартал, захын тийшээ шигүү барилга баригдсан харагдав. Тиймээс тийм болчихоогүй дээр нь, эрт дээр нь ийшээ хот төлөвлөлт оруулж, хамгаалахыг нь хамгаалж, сайжруулахыг сайжруулах хэрэгтэй санагдсанаа нуух юун. Монгол улсын тусгаар тогтнолтой холбоотой түүхэн газар тул аливаад сэтгэлтэй хандаж хайхрахгүй орхиж болохгүй мэт. Гэхдээ би шийдвэр гаргах түвшний хүн биш бөгөөд сэтгүүлчийнхээ ажлыг хийж хэвлэн нийтэлж буйгаас гадна, өөрийнхөө бодлыг хуваалцсан төдий гэдгийг ялгаж салгах нь зүйтэй болов уу.
